Skip to main content

Full text of "Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften auf das Jahr .."

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commcrcial parties, including placing technical restrictions on automatcd qucrying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send aulomated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http : //books . google . com/| 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .corül durchsuchen. 



bö2^- 



4 



L \ 



■■ -w 



1 



. » 



« 



auf tat 

3«5r 1788. 

tia'Siextailieit, 
nil Xupr<rit. 



9)W9 un& Swöfcm, 1789. 

3n <>« 5Bart^«if4«n JjofSiKdfonMunj. 



« . « • » A 



fVSFV 
»RITAN 
\ ICV 



18 




mmtt Ixt mm^ft 

Wm 3«*» 1788. 

. : ^ 

^^ 3a^re öut<^ Den <aj<r(ttfl i^rc« ®ttt<^(att<^tiden ^wfiöert* 
fen,öeö fcHgen ^ücflcn t)on Sdrflenbets empfangen, fftj»o<^ m<pt 
gc^eiUt/ unt) fte W t)ie «^rjen &et ^itdlieDec fo febr mit 
ec^mei-j erftlOf, Da0 ft^ n<^ jurjeit no(^ ni^t M entfcplief en 
finnen/ iut ^a\)l etne^ neuen ^orfle^erd )u fc^ceiten/ unt> Die 
(eDige Steife }u erife|i;n. @ie biieb aifo tiei ganje Sa^r, giei(^« 
fam in einem tepubiif anifc^en SuflanDe, o^ne^aupt/ unD fc^ien/ 
ai« toenn fte ft(^ ni(^t wieDec et^oien f6nnte. ^a^er fam e^auc^^ 
Dag Die ^erati^ft^iadungen/ »ie ci in Btoifc^enteid^en )U gefi^e« 
^en pflegt, (angfamer aii gen)6^n(i6 por ri(|i giengen, unD ferne 
neue, weDer orDentiic^e, nod^ au«n>ai;tige 0)tit^iet>er aufgenom^ 
men ta>erDen f onnten. «^ierju fam m^ t>et ^eriujl einiger bec 
t>oritlg(i(^f}en tOlitglieDer, weiche unö.t^eiitf ein mtmi^tt, ti^\\$ 
ein moraiif(^er $ot> hinweg na^m«. 

• * 

^it[t mtgltt^en Umf!&nt>e be^erjigten einige patriotif^^g«^ 
finnte !0lannct i»on ^nfe^en, we(($<L)u wieDer^oltenmaien an den 
$ag fegteru Dag fie Der ©efeUfc^aft ein biü^enDete« €)(ütf »änfc^« 
ten. @e. €jrceUenj Der ^err ©raf CeopoID oon 2^o(otvr«t,C6r{^ 
fler ^aniUtj bejeigte t^^tia, Daß i^m Die €rha(tung Der ©efeO^ 
fc^aft am <p^t}en (iege, für n>e(<&e grogmÄt^ige @)efinnung fte 
S^m ^iemit &jfentfi<^ JÖanf erftattet. gu gleicher Seit warf man 
au(^ t)on ^6#en Orten einen^iicf auf Die Perwapf^eÖeffOwöf^/ 
unD machte i^r Den mo^imepnenDen sBotf^ias, ftd^ mit Der x* 
patriotifd^en Sicfer6au;@efeOf(^aft, Die feit me^rern M»n in 
i56^men befielet, )u pereinigen/ um ^infu^ro mit Derfnben einen 
Ä6rper au^jumac^n» 

41 a Miiti 



~mi- ^*#' 




Sfllefn m^ ttieöjr^ojt« ^S>etatf^f^\(iQmm/ n>«rt)e tiefe 
flngerwdew^frtlnDutig-Don Öin: ejeftllf^aft »erbeten^ eie duf? 
ferrt fK^ öcöe« öie-^o^e ©fcDe, »ptf^ i^t «nen-^Ian t>0r ^ewi^ 
nl^un^ unp Umfc^offun^ mif^er^eilt Jaffe, »ie folgt; 

- O 41 41 

«iÖ« ^fan iutUmflaming per bff>nomif^p<itrMf<!^m®tf 
feDfc^aft In S5J^nien,uaD gjefbinöung mtmti^mut ©efettfc^aft 
mit Perfel^ett/ ipm^r ein 4od7l6^i>Ud7e0 lAnPe^gnbernlum i^« 
te ^rinnetnng getp^ttiget, DerPienf ßewif aBe Stufitietf fötnf elf Per 
^attieten, n>eii pic Oef onpinie, al^ eine Äunft, pie anPei:e"Äün< 
^e etn%t, unjlcetfig Pa0 erfle gktPienfl in jepcm »o^eingeric^^ 
teten <^tMU l^aben foD» d^uir fc^einen Pie «erfc^iepenen ^6ft(p^ 
f en; m\<^€ Pie $lne fbtpo^f/ a(ö Pte anpece ^efellfc^aft ^eget^ ei^ * 
nee €rf (&ntng }u 6eptlrfen» 

3n foferne aber Pie Cef onontle Per ©töiffengPeit eine« &in/ 
i>e^ mit Per übrigen poHtifc^en OrPnung )um @runPe liegt/ mag* 
fte xo^U einen ^^ei( Per @efe|gebung au«ma(^en/ mithin auc| 
unter ein tooUtifc^e^ Tribunal ge^ken» ^enn man fte aber a(^ 
einen n)iffenf(^aftli(^en @)egenflanp bettci^ut, Per in ®pef uto)^ 
ti'onen/ ^erbinPungen unP Q^erflid^n portl^eii^fter ^n>e(f e )um 
S&eflen iiller tl^a^rungiSttPeige beflet^t, worüber praftifc^e SanP; 
n>irt^0 dber^eugenPe groben aUö eigenen Sofien auffleOen/ tinp 
Pur($ i^re eigene ^epfpiele/ Pie überl^aupt me^r/ af aOe i&efe^(e 
wirken/ ganje ^ejirfe iüx i)^a(^al^raung aufmuntern^ unP fie o^^ 
ne allen 3»4ng Paju bewegen / fo f ann unP Parf fle fo toenig, 
al« anPcre ^(ffcnf4aften,ple4ugec Pen Äat^ePem »on gelehrten 
QJerfatnmlungen jum ©tojf einer »eitern Sluuarbeitung genpm? 
tnen werPcn^ eine ^orm erhalten, in Per fte an 0efe^e gebunPen 
tp&re, oPer pi>n i^cen $lrbeiten SKc^enfc^aft ju geben Wtu ^d/ 
UnUf Pie >u einem »iffenfc^oftlit^en $a(^e glei<^geflimmet -gnP^ 
pereiniflenft(&fteptt)ißig; wePer SlnjaM/ niw^ ©eburt, noA €^a* 
rafter^ fonPern blci per Srieb lann fte pcrm6gen, Pie grÄc^te * 
fl^re^ ^patfleiieö einanper mitjut^eiien* Cie treten sufammen/ 
»eil ft(5 gegcnfeitige^ 3ütrauen $aben, ftc$ g(ei(^ geftnnet finPen, 
unP Pur$ freunPf(^aftli(^e« ^inperfldnPnig 'gr^^ere unP ft(^erere 





<Sorf(^rftte ju ttia^n ^offeo» ^elet, Ut toi^Ü^i, i)orjS9li<| 
aber anmenDbaw Söiptth^i liefert, i|t i^nen ö^iie Stnf^en öa 
^erfon »iHfümtnen, ist tnag i^e^üfm ]»t>ec unbedötert fepn, ein 
oöcp nief)KW ^^i^r^ ^fn ^(titt settie^m f)Q!l>m. ©ic f<|ti«ßen 
feinen ^fanö, fein ^aoDwerf, feinen Manien au«, fo i»ie |ie 
»ieöecum iRiero.anDen einen ^oriua jttgejle^cn, ter titelt auf n>e* 
fenf (id^en Äenntniffen Iberu^ef, au(| »ieliienini fein ISRitglieD auf* 
nel^roem ju Dem fte m^t fcpon t)ot^« eini? Ifteidunö «nö ein <J8er^ 
fwuert oaben. S)cib<t f^nnen auc^ Dle^:^d.tfn!flfct>on 2(ein(ern, 
SXans« uttö ^itel, fo wenig al« »on galten, ftep unfew geifung 
einen €influ§ ^aben* $5e9 einer »abren ©efeUfc^aff ög ^Biffen«: 
fcfeoften fann öie Reifung jtur «Kennern öoji evptobtm ^ffen*' 
-fcbaften jufle^en» Mt$ anDere ^nfe^en^ aU iotl^eü tm toaf^d 
ten <3$frl>ienfle fte^wiilifl jugeflanöen »irt», roiiu gwanfl/ »^» 
UntecDtdcfung/ mithin/ n>ie weiter unten no^ umflAnMid^r^e^ 
jeigt mxtm fon,t)e]t @efellf<^aftiinü fbtJcm ^(eige fd^äöli«^» ©et 
^leig einer jeöen ©efellfjl^aft, tie mi patciotitten ©efinnungeti 
frepwinig jufanjnientritf, um »on i^ren 55emu^ngen SXefUitate 
t>cn aemeittnu^igem ^bcauK^e ju geben/ wttknt Üfentiic^e Un^ 
Wtjw|u.ug t)ut!C^ ^rioiiegien, aü^f^iit^tntt ^egwi^te, 5öeto^^ 
nun^ei» uoO ^^nfionen, Die \\)n no<^ mej^r aneifem foHen, feine«^ 
»eged aber einer ^ii^f, Dieerfic^ nic^t feibfl mac^t, unterjiebe« 
Dürfen» 5^er bf onojnifc^e ^(an/über weichen nix \mi i\x Äußern 
Die 0)U b^ben^ fc^eint mebr auf tiai 5&iref tit>e Der bejlen SanD^ 
KDirtbftdba^ in iß^mep angelegt )u fepu/ fo(g(i(J^ nid^t fotoobi füe 
eine bio« freptoillig jufammengetretene 0efeUf<baft, aU ^ieime^c 
för eine folc^e ©efejlft^off, Die fc^on einem ÄoÄeftium glelc^fle^et, 
}u $ef>6ren/ toeidbe über intereffante ^irtK<^aft«gegen|ldnDe im 
SanDe niii^t nur felbfl entfcbeiDet^ fonDern au(^ einer ^&l^ern Sei; 
tung unterliegt/ inDem Die i6oc&l6bL £ant)ee(leUe cttoa Durc^ i^re 
»o^itbätigen ottoArfe sum ;gemeinen ^eflen auf)ufü(>ren geru^ 
beri mochte* 3^w 5Öexie^ttng auf unfere ® efeüfc^aft, toörDe nuc 
in getoiJTer ^aaft, unD in fofem Die Oefonomie ein $^ei( Der 
^EBifTenfi^aften {|l/ angenommen toerDen f bnnen« 

a 3 gcnein, 



S(0ein/ d(et(^iote Die ifonomif(^;)>arnotif(^ 6efeOf<^(ift hei 
^dPer^aueö unt) Oct freien ^nittf m^ Den erhaltenen ^cunt>f^« 
l^en eine anDete Q^eufaffund erhalten foll/ a(^ biejenige ifh »e((^e 
^ie unfer}et(^nctc &(f0^aft, Die einen ganj anDern %ed jur 
$(ufna^me Der Oefonomie ('mf^iiicit , bii^tt angenommen unt> 
hip t^ren S^ecat^fc^Iagunden für Die 9(ufna^me Der ^iffenfc^af« 
ten fo tort^eil^aft g^fiinDen ^at; alfo fd^einet bep Der 48erfd^ie« 
ben^eit De« Swecfeei/Der t^erfaflUng unD 8e(^)iiD(angeairt/ aud^ 
tooM nttt alle Dem/ be^ Der ^erjo^ieDen^eit Der (Besinnungen/ 
Die <3^reinidund bepDer ©efellfc^aften c()er oon nac^t^eiiiden a(^ 
mUK<^en ^ofgen ju fe^n» 5)enn , fo Die Srieuflung unD <J8er# 
«ielf&iti^ung Der 9(a^rund«proDuf te nic^t Da« eintige ifl, waö ein 
€hnD ddlcfiid^ nKu^t/ unD aber 9^a<^barn erbebt/ fo finD Dieimebr 
Die OSereDiung Diefer ^roDufte unD Die i^ilDund De« ^enf<^en 
nt<6t weniger toic^tige ^denfl^nDe* ^ie @ef6i<^te er}d^(t un« 
^teIe ^eofoiele/ wie BdnDer von f ieinerem Umfange unD i9on g«» 
rinaeren vtaturaabeu/ ft(6 über weit mäi^tigere unD gefegnetere 
SRei(^e erl^oben ^aben. *^ter)U finD b^^^te ^ifTenfc^aften nbt^ig^ 
beten §(u«bi(Dun() unD weitere <SoHfommen^eit Da« no(^ uner« 
feierte 3i^I unferer bi^^erigen Benutzungen gewefcn finD. ^e 
^erfafjfung unter)ei(^neter# Dürfte ft^ Da^r &on Der bfonomr» 
f4(n ^efeilfc^aft t)or)ügti(9 in fofgenDem unterf(^eiDen: 

I.) ^EBeif ^enntnifff/ Deren <3$ort|^ei(e Der menf(^(i(^en ®e^ 
feDfi^aft no^ erborgen ftnD/ Dur(^ feine ©efe^e t>eran(agt wer; 
Den fbnnen; fo muf Die ^ai^f Der €)egenflAnDe für unfere ^b« 
^anDfungeU/ Der befonDern 9}eigung unD DenlUmflAnDen eine« ief 
Den einzelnen ^tglieDe« (eDigfi^überfaffen werDen; wo hingegen 
6e9 Dem ^cf erbau Die Z6(^fle 9legierung/ welche Den !91ange( eine« 
£anDe« mit Dem Ueberffu§ eine« anDern ju erfe^en fa^t, aMt 
Ding« gewiffe 3owige Der Defonomie in eigenen ©egenDen me^c 
(ef&rDert/ unD fona(^ Den iDef onomen t^re €)egenfl&nDe anwei^ 
fen fonn« 

aO Unterjeif^netf @efenf(|dft/ ml^ groben i^rer ^tbcit 
»orieigt/ unD i^re <S)eifle«i>roDuf te in $luff&|e bringt/ fann ttn 

©ans 




7 

annepmen. 3j)C ^eemium t>a«f f[(^ ebm fo toenid auf «in« Qtf 
miffe3<i^lDer6Hkj9ci;^a(öno(i^)penf$et: auf C^acaftec«^ bedien Daö 
dt<(^t/ fDlttgUc^r iu fep/ dl(i(^fani angelä^Ql^ren i{l/ «infi^c^nEcn« 

3.) ® ic Stuötö abl öcr ©üeöcr muß fc^lcc^ferting^ ouf i^ret x^( 
pubUFanififcn <3BiUföl)rbcru^, weil nuti^r &ie unpart(>c9lf(^< 
unD ö6cr)eudenC)c^'ennrntß sujuniuttcn tfl/Wei^c dbet Den^^ct^ 
&cr flcHefcrten *2Pcrfc urt^cilcn, unl» iJ^ävisfi^aft Ifix^Vic C5r^altung 
Oe« 6ff<ntli(^cn ÄteDitö i^wc ^Eten tcijlcn t'aftn» 

■ 

^U(^ (df t r4 i^c 

4.) feine <3ßotf(^rift geben , nac^ welcher fie t>en t?on öer 
^t;e|1e abge^cifcbten gewinn unter [i^ ^cikn fcü, ipeif (^tiftttf 
itpJmtU \\)m ^t, fo ein unbeflrÄnjteö eigentbum ibccCßerfaffe? 
mit); Dag e^ Denfcfbcn fcepfte^en niu§/ ob fte paPon Pen aanjeri 
Profit außer ttn ^cfeUf(^aft6a!tcn fic^ bepiegch, pter ifn mi( 
hiv ©cfcltfcbaff auf »aö Immer für cincSlrt fl)«iten »ollen, '. 

5 0^*« i^'f^f«'« 5^"*^?«>n9 <»«« ^»fT<nfWt fofö«tt* ni(^e 
nlnr eine (j^eAiäue ^ef atfntfc^äft mit aOe Demjtfnigenv toa^ anOer« 
m ibrem Utttfii^e bereite geleiflet^^ben/ font««n aui^'M^ eiaeite 
@if^rfe;9ie (ur)kf gekffenen ^(^»ift($f ett«n ^>()eb4fl/ und iti^ü 
len 3t«t^'ju f^ffen, ö«r<n €ntn)i(feUin9 l^l4*et außer Den® r^n* 
\tn &€6 menfd^lic^en QJerflanOc« p liegen fehlen, Jöag^en Dorf* 
ten unferc ?antie#6fonomen gegenwÄttig no<^ wMsjagli^ öomif ^ 
rbtm boben,' Daß fie fjf^ mit 'Den ©rfa^röngc'n anDmr ®egenöen 
bef arinf machen, unDDie'SBirf^fifeaft unfiir-er'b^naifybarfcitßÄnOtr/ 
Dereit Ä'fima unD 1BiM)en t»onuni<r«m ttl^tfe^r i5ll#i<b<ni?/ t* 
lange ju SRat^e jie^n, bi* unfere Oefonomie jenen Die^Öaag« 
balten, uli» atif Den ^n6f fommen »irD, fit ju übertreffen» 
Uno Oann erftwetDen un« ^eiSe^tr^e fe^r iDiUfommen.fe9n; 
»IrwerDen Dann «ide^ ^ergnägei ^oron finDen> aud^.öber Die« 
fcn wichtigen ^unft ivm ^U^ t nm m heften in unfern Slb^anD« 
langen wichtige ^uff^e )u tiefem unD Den ^u^ldnDem )u jeigen, 

b Oaf 



i)a§ unfere Ccfonomie fc^on eine ^ere Stoffe etrei(^t ^e, .af« 
fie n>ol)l gegenw^ctid t>on und glauben m6^ru 

6.) Stafmetffamf eil Der SResietung; Unterflöfeung unl> 2(uf? 
niuntcmng, f ann jn>ar We Sluöbiföung aller ^ennfniffe gor fc^r 
bef6rDern/ onge^enDen @enie^ Gelegenheit unD ^erm&gen, i^re 
Äennfnifle ju erweitern, öcrfc^dffen, urtD i&ren ©etfle«! rdften ei? 
ne geroiflfe SRic^tung geben ; Die $riHte taöon ober muffen fid^ 
fclbfl )u erfennen geben, unD in einer ©efeUfi^ft, »eld^e bJoi 
auf Die ^rö<$te fRm^i^t nimmtf f &nnen Da^er reine anDere ^ub« 
UUt, ali ju »eiligen fte, Die ©eftjllfdl^aft, in aller Dlöcfpc^t, etif 
Q^ertrauen begt^ aufgenommen werDen, unD ti Hm bierbep nic^td 
toeiter in ^trac^tung gejooen werDen, al^ wenn Polente/ fie 
ni5gen nun ein bffentiit^ed ximt oDer feinet befieiDen, in einem 
tßoflen flehen, in wc((^em fte wollen, auc^ jung oDer alt fe^n^ 
itnai 1fim!$ mtt'^w^li^ß Dem allgemeinen tieften jum^br^ 
tbeile liefern« ©n folc^er ^ann ^ot unfer gan^e^ ^ertrauen^ 
iff unfer ^reiinD, unfer wert^ed SDJitglieD, De« öffentlid^en S)an* 
Ui unD Der ^üfmerf famfeit wörDig* 

^iefef^lffinnungeu/ welche unferer ©efeOf^afe i^r erfleh 
^afe9n gegebisn, unD unter De«i @lieDemfi(^ bi^je^t erholten ^beif/ 
iiärfren Denn/ wie esl fd^eint/ einer Bereinigung, be^per &t^ 
feUfc^aften wo^l .am m^iflen. entgegen flehen. <iBaterlanbö(iebe/ 
unD 9{eigung )u Den ^iffenfic^aften, waren bisij^r Die einjigen^ 
t^riebwerfe. Die wirf onnten; wir arbeiteten, weil wir^ergnü« 
' gen Daran fanD^, Dem Q^oterlanDe nö^li4> yvi fe^n, unD nn^ Da« 
Dur<^ felbf^ belobnten : wir arbeiteten freviv>U>S/ xoann uhD wie 
IPir woOten. ^er bloße @)eDan!e etne6 Bwange«, wärDe Dem 
01ei$e einieintc^itglieDer UfiD Der %fettf(^ft jelbfl ^inper« 
i\^ fepn. 

Jöiefe^ finD alfo Die SSeDenf li^f eiten, wel<|e Der gewönfc^ 
tt» Bereinigung bepDer ©efeflfc^ften im *Sßege (leiten Dürften*" : 
' - ^ag, Den 1 3ten ©epfember, 1788^ 



' j • - * # 

••.., V^ Mj. f. .. 






^9 




fmfc^diteti batf i^d« N9}utraden/ »oven üer gegemodctige 
tigttt ^a^rsang jeDevmann Ü6m(ugen/ tote aud^ wn Dem $Ui|< 
unD Dei; ^^ätigreU Der no^ (efle^enoen ©IteDet )um idme^i tU* 
nen fann* 

&<tf<^9imn a6e( In Dief^m iBanDe mtfn Ztfläntdle, w^ 
ticbntte neue ^u^acbettunden/ womit Die oot^etge^enDen ^Sn^ 
De geiiett voacen. ^ec erfle wuvDe am 22. ^un. Diefeö 1 788(len 
^^ted Det ^efeUf^aft Dun^ Den $oD entriffen* <^rc S(fitonom 
Qttnab« fein ^i^üiev, Q^re^cer unD ^reunD/ na^m ei Ö6ec m^ 
ti«}re(6m €e6en^efc^i(9re ju bearbeiten, ^m @efellf$aft ober 
tm^tetc i^th auf eigene .Sofien ein ISlonument* unD iief^ei? auf 
Dem Orte feinet S5egr&bniJTe6 in Dem gemeinen ^rd^l^ofe ter ^U^ 
f aDt ^rad aufjflenen, €^ ift Don feinem i5&^mif4en ^tarmor/ 
unD Die ©otDere Seife fleRf eine 9l6mif(6e ^umbe oor, unter De; 
ren ©ibetgeflmfe Die >|^immef^fuge( auf einer platte gejei^net ift. 
^ttf Dem ti)litte((lücfe/ ta9 ober Dem 3ocfe( no(^ ein« |)6^e bcn 
fti M ^ot/ ifl foigenDe 3nf<^rtft eingegraben : 

JOANNES TESSANEK, 

BOHEMUS BRUNDUSIENSIS 

MAGNI NEUTONI COMMENTATOR 

ANNOS NATUS LX. OBIIT X. KAL. JUL. 

clolocctxxxvxii. 

OPTIMI SODALIS CINERES 

HOC LAPIDE CONDUMT 

SOG SCIENT, BOHEM. 

'«^err S>obntt, Der fi^ noA immer unD i>^ne ^Öffnung eini< 
ger%fferung in Dem geDlc^tnigtofen ^u^anDe beftnDct / ifl für 
Die geteerte ^SBeit, unD in^befonDere für Die-^efcjlfc^ft t>er; 
(&f)ren-; weiter ^eriufl um fo t>ie( cmpfinDfi^iier fepn mu$/ Do er 
nid^t fo (ei^t wieDer erfe)t u>erDen fann* €ben fo bettübt i|l für 
Die ©efeüf^aft Der <«Dei(lu(l eine« ibret t^dtigen fBlitgiieDer/ De« 

» r .3^ 



lo 

^(^foffeR^ bfffen SlnOenfen na(^(lend äi äntt au§erovdcntiic^<n 
^i^uHd itt fepem, unD Die SeNn^gefc^ic^te Dem folgenden ^am 
De bepjulegen» 

< J3>f t ^. ^«f, prd^A«ifa ifi tUi flÄnje 3«^t JSMref f or De? 
®tf^nf^af( öefelKben, »6^t<nl> öeffen J5)(ref f orat folgende tüfi 
«abe an Die ^^efetfic^aft gelangte. Die toiit f)te( au« Dem €ngltf(^en 
sbetfe}t 6e9tikfen« 

3^^^^^ Ci^ütc^inattn legf fotstnU ^ai^tidft mit Aßer 

f^af Die Q^r^nDerfi^feit De« ^^ompaffe« unD feine bi^^erir 
gen nur eingebÜDeten uafi^exn @)efe|e, fc^on feit (an^e tk ^üf> 
tnecf facnf eit Det;.^^i(o|^p6en unD ^at^ematif et befdE)äf tigt ^abe> 
^^ l)at tic Untctfji^er nic^t wenig geqn^ity warum er fi<^ 3U eine« 
3eit gefc^winD unD tut anDern iangfam »erän'Dere/ jejt flehen 
bleibe unD Denn fi(|> jutücf jie(>e ; unD obfc^oti Dicfe Sßer^nDcrun? 
gen ffet« bei>ba4)tct wurDen/ fo l^at Docf» Der ^etfoffcr nie ge^6rt/ 
Da§ ein regelmäßige« <St)flem bi«^er Darüber befannt ^emad^t 
worDen n>dte/!»e«m6gen>e(<^mman/ na<^ einem temänftigeH(!:ut^ 
würfe, üor^er beflimmen f^nnfe, we((^e Die fünftigen ^ewegun; 
gen Diefer bewunDern«wert^en ^rfc^einung De« magnettfc^en ^int 
flujfe« fepn werDen, J5ü)er ^oJerf. »erfuc^t e«, alle Diefe ^<^wierig; 
feiten ju (>eben, unD Darauf ein juwn^f ige« ^pftem »on Der 
8Ange |^ bauen ; ob e« faifi^ oDer wa^r frpn werDe, mu^ Dem 
itrt^eil Der Remter übertaffen werDWt^ 

9^a(^ t>etfi$ieDenen gcma<bten15ieba(|rtungen; &(^töf|en unD 
Folgerungen, jinD folgenDe ©rnnDfft|e angenommen worDen: 
i .) JÖa§ Die »9?ai^netnaDel eine SXic^iung na^ jwe^ fünften »on 
einer geWiffeh Entfernung «^abc. Die eine M^ Dem9^orD; Die an« 
Difie nac^ Dem ©üDpol Der€rDe, x j^ g 




II 

ft.) ^f ^t itott^ P^^fJ/ ^^^ ^l^tn ft^ tfyct Ült^tung 
^atr ti9tinii(i dt« itMdnetifc^ ^t>U genannt töerOen. 

3.) ^§- Wefe magneftfi^n ^olt in einer befHmmfen ^t df 
fte ^er(&n{>erttn0 vom f^teOetgang gegen Aufgang etfo(>teri, 

. 4.) ^ag nac^ Derfc^ieDenen angefleBten iSeo^äc^tungen liefet 
^erAm^mingenDei; ÜRagnefnaDei gefunt>en mucbe/ t)a§ Der ein« 
tttet.^Ie in einet gemiffen Entfernung mit &etn 9^0rt)pol Der 
erSe fep^ u>e((^r Do^er ium Unterf^ieD Der n6rDU(^ SSflagnet^ 
pol ^ei§e. 

iO ^af t>er Umfrei^^ in welchem ft(6 Der (Obliege tOlagnet; 
pol bewegt/ grft^erfep^ af<l jener Detf nir&Ii^^en* 

60. ^a| Der ^infd/.Den Der !9}eriDian Der€rDe, mitjenem 
tfer tEÄdgnehtaDel madbt/ Die ^r^Derungen De^ i^ompaffe^ bi* 
mmme. 

7.) lÖog Der n6tD(t(^ «Olagnetpol im 3ft^r 1779» gegen Un? 
t^gang ton ©reentoi* in Der?Breite76°4' unD in Der ßÄngegj* 
12^ betrug^ ttnD Die ^erioDe feiner Q$er&nDerung 463 3a^r unD 

■^44 ^9« f«9. 

80 ^0$ Der <3}erf« Die Stellung De^ jtlDiic^en ^agnetpot^^ 
loegen minDcr ja^relc^enlSeoba^tungen fo genau ni^t ^abe ba 
flinmten f&nnen; im 3a^<^ i777 ^^t er aber bered^net/ Da$ et 
72 @)raDe nac^ CüDen in Der breite unD 140 nad^ Oflen in t>iif 
V&nge «on ©reenwic^ n>ar* 

il>ag Daber Die £i\nge eine^ jeDen ^o(d (ei^t su beftimmen 
fep/ unD Der <^erf* eine ^n)a^i tafeln i^rer jäbrli^en ^eüting 
aema(^t ^abe/ pon Dem 3a^re 16$ 7. (Da eine Sinie von feiner^^r« 
(inDening ober BonDon gienae) bi< iu Dem 3a^r 1888. (wenn wie; 
Der Die Sinie i»on f einer^ranDerun^ Aber Diefen^ia^ ge^n wirD) 
Hh n)enn wit Die breite Der Magnetpole ^aben^ unDDieSÄng« 
Derfeiben. nac^ Diefen ^afein feftf^en, fo ftnb »ir im ^tanDe. in 
jeDer gegebenen B^it, nac^ Der t>ereinigten Q3eoba(|itttna Der ^tU 
U De« $(a|e« unD Der <3krdnDerung Der tOlagnetnaDeh Die 6^ge 
eine« jeDen $(a|e^ mit D^(;^r60t(n @enauigf eit iU befhmmen* 

b 3 €« 




12 

in je&em ^eile tiefer &bt ein BMti oDet eine f nimme Birae-fep; 
j>tet)ur<^ t)ie beptm ^a^netpok unt> Den ^(a$ tn ^otec^tuns ' 
ge^oden ifl; wenn Die magnetifi^en^ole einanDei; geraDe (im^io« 
meter) entdegendefeK rohxexif fb mäf te jeDe anDere Sinie wn (eines ^ 
cQet&nDeiiind mit Dem ^etioian Det ^cDe ilbereinflimmen (coia* 
cide) unD oUe Die,^eriDiane tei ^a^wti matten gvo$z ^itfii 
fcpn ; D0(^ o6fc^on Dieö Der $an nic^t ifl/ fo ijt Do$ Die ^&ng^ 
Dur^ eine eirifa^e, aber DoOf ommene fOtet^oDe 6eflimmt« 

3^o|^nn C^ttr^^numn. 

^^ÜaDetp^ia/ am 4ten^SBeinmonaW/ 1787« ^ 

, S)ev Untetieic^nete ftnDet Dien(i<^/ Diefem Sin(<$(ufleDe6 .^ntf 
iS^ucc^mahn/ Die^opie smeper ^ciefe bet^iuiegen/ wefdpe txmhw 
Ut 4>^* S^ut^mann t>on SonDon er^ie(t> unD Den »i^tigen i&ie 
genflanD Der Unterfuc^und &em(fen. ^ai %tt(pw^n, wti^i 
%m Die ^^nigi. ©efelifc^aft gegeben hat, i^m fobalD a(^ m5a({^^ 
jene ^eobadf^fttn^en mitjutbeilen/ welche fte^ür geft^winDernsSer^ 
ttoHfommnund feineö ©pfleme für taugiic^ f^olten n>irD/ fc^eint )tt 
ben>eifen/ Da^ jte t>on Dem ©egcnflatiDe/ welchen Diefer defc^icffe 
ISJlann btavbtiutf fe^r »iel erwarte. 

^ie ^f^Demtc )u ^ariö l^at i^m i^re S((^ung fiir tbn Da^ 
Durd^ enoiefen/ Dat ftc Den «Orn* C^utrc^mann aU Den ^vftnDec 
Diefer ^a(^e 6jfcntU(^ befannt mac^eri (te^; Damit (wie fte fi^ 
febr t>erbtnDii(| in einem Briefe auöDrdcft/ Den fte ibm Du'r(b Den 
änier{f ani^en ©efanDten )u ^ari^ fc^reiben i{e§) fx^ 9}iemanD 
feine SIrbcit jueigncn unD ibm, im Sali, Dag er Dtefe feine 439PoV 
tbefe-erweifen würDe, jene« feflflefeifen ^Nreife« berauben (5nnte, 
Der füür Die €ntDecfuna einer ^oi^e bejfiimmt ift weiche fc^on feit 
^abr^unDerten Der- ©egenftanD Der Unterfuc^ungen Der gr&gten 
^Anner gewefen war, obhe, Da§ man d b\€ je)t ju einer ©ewig« 
beit ^tte bringen Finnen. 

©ie^c^icrin Dcn^itetn unD anDern5ofmaHtÄten,mug man 
Jörn, Cbttrd^m»nn ju gute galten/ Daer »on Der @cfte Der S!mM 

f er 



13 

tet ift'y mtitt man ^nr ^viiUn n>tO/ fo tra^e i^ mic^ Ifiemit on, 
Die iomfe an t^ti )u befttUm, mm nrnti fle an «^vn. ^ 1^* SU 
tgavorc^/ ^anöel^mann »n 9lo(teKt>ani al>Dc«f|ti;t/ mit Dem $(uf« 
trade mit Di«fe(6ett/ i(^ mag mi<^ 6eftnDen/ wo i(^ n>iU/ fodletc^ 

iujttfi^icfent 

Boloition 9t(D. 

5itr<^ eine: ^arlament^tte twn <Btro§l>(itanntcn 1)^ 
titmmten 5loiiimifr«rtm Wr (?an9e,. 

3m ^Dmiralität^ric^t/ Den 20* ^w^ 1787* . 

tlTein ^ert.' . 

3(^ ^otte Die ©^e, hep Der3«f«mt««tfwft!t>erÄommfffarJett Det 
S&nge, am g* D. ^» Denfc(6en i'ene 9?a<^ti4t wtiwU^tn, h>et(^e 
@ie mit einige ^<ii jtiöot d6erfc^icft ^dben; mit Der Soemerfung, 
Daf^ic bcflimmte/ juöerligige ©cunDfÄ^e fiepm «Slagnete enf# 
Decft bi\tten/ t^etm^d^ »e(<^n@ie mit Der grdgten €}enauidfeil. 
Die SÄnge aller Öetter in allen ^(ücn Dtcfcr ^rDf uge! beflirttmett 
tooßten/ unD man ^at mir aufs^lügen/^^nenju feilen^ Da§Die 
^erfammlung Den ©egenflanD 3&rer mcpric^t jur UeberlegiingT 
genommen ^abe, unD Die n^^ ©eiegen^it ergreifen n>erD</ 3^^ 
nen i^re ®eftnnungen Dardber befannt )u mad^en# tDedn>egen fle 
Derfelben «on Seiten mitget^iit tourDet 3«^ bin 3^t 

t(^orfam{{cr Xümn 

©efrefair Der ÄommiflT. bet fonge^ . 

$(u^i^0 dned6(Srdbm6 anjg)tn.^6ur(tfmamt von ig)rn« 
äoffPft SSanfö, ^r4f!örntcn ^er :f dnlaU ©cfc af*aft; 
imb SiHitdttcb^cr ^ornntilTarten Der ^dnge/ ^tirt 
^onDcn, in ^ofto/@(^uare/ am ^. 3an» i788* 

^ie ^omntiffton \iCii 3^re0^a(^ri(^t Dem ^6nig(* ^onom äbet:« 
geben/ Damit jeDe Doja nit^ige Untetfnc^ung vorgenommen, toer;: 

Den 



14 

Den thxm, ittet«^ bep DeV n&^o-^^tfuaiiteDS feine i^'an;: 
Un JDorubcc ei:6fnen wittf wo @ie fi^a»« wm i^fretair iHe: 
^epnung ter ©efeOfd^aft etrf/Rlten roecDett, . 

©ic ®efeHf(*aff ^at t)en'<3Ji>rf(:^(ag De« ^rn. Cljucd^manJt: 
Der ^atiftmatifd^m Pfaffe }tiv Untetfuc^und dcge(>en/ unb t>en 
^rri* Stbbe' <Bi'u&eir unW^Om» 5I|>ronom (ßtrflner ernannt, ^ier# 
übcir ^cic^t )u crflatten^ '»ei^er.anf folgende Stsfaussa^f allen :-« 

Urtier Jgjrn« ^^ur^mann^ 9njrig#Den (<imm 6^ffcm 
ober 5i^ magnertfüjen Slbwri^imgfm 

®te «Kfenrti(^en ©Ä^efetefet^njcfge ftno folgcnöc : 

^ie SKtc^ningen aUer19iadnetnaDdn:aüf tiec^e ge^en nac^ 
$n>een ^unf tcn, ptmn xitnetiiet Qf40netif<^e nocfg»«!,: l>tt n\toif 
ve ber mögnetifc^e SiUj^mI ifti^u ' _- 

^et magnettfc|ie tl>löct)pü{ bewegt ft6 um i>en ^fbpol tct, 
€ct>e t;t einem .^ife* ®eine ^ertoOe betragt einen 3eitraum loon 
^^i^un, unD 344^agen. 3«» 3«^«: i77^» »ar feine fiÄnge 
85?, la' nac^ ^ifttviwn ©r^enwi^A «nö feine breite 76° f 4/4: 
',. ^ie,^|fUung,6c0 föDltc^^j^l^gAetpot^; • f önnte wegen min,^ 
D^ )a()rtrei^ ^t6fMid^tm^nnfn<^tß genpt^nod^ b^ftir^mt wei^ 
Den. ^m xj. 1 777» war feine ßange j^o° tta4 ^fl«« »on i@)reen«, 
wi4^ unD feine iSreite 72°. ,idte Sime, we(4e oon einem iStd«. 
gnetpoi iuni an&ern .^e^ogen v^itpj miiet ba^ec nid^t Durc^ t>en 
«SÄittet^uWt aet^vbc/ .fonöcth jle tfl elhe'^c^ne. ' 

^aMitti/ .tftetdbcr äuö jeDeni Drte aufDeröberflÄc^c bcr 
€r&e t)ur(9 &ie iween^^agnet^(e^bef(^rieben wirb/ ifl ein magne« 
tif(|er ^eriDidn; nd'cl wdd^em M Die Magnetnadel an Diefem 
ötte tlettt, tmD Der 9BBtnfeI, welchen Dcr'magnetfpi^e iSÄerlbiaif 
mit Dem ^eriDian De« Ottc^ mac^t/ i(l Die $(bwei(^ung Der ^af 
^etnaX)c(. ^fl)ie roagnetifc^en iSleriDt^me InO a(fo nic^t Durd^ge; 
. l^enDö Die größten ^irf^fn. , ._ . - 

4>\cta\ii ffiff f[^ Die Slbwei^ung Der 50^agnetnabcl futJeDen 
Ort bcfhmmen; wo^u ^r. C^orebmann fAirffic^c tafeln terec^? 
m ^atf mitteilt welker er ou« Der be6ba(pteten ^wei($ung Der 




15 

S>iefe $^rte, fo tele f!« »ofüigt, f<^itit »OQddHd^ die mitf« 
(ece ^^ranOecutid Der Slbmck^rfg Do; iuladmnia&el von einem 
3a^ (um anOecn aniusebeti/ W6)u ADecDittd^ i5co6a(^ntndeA 
me^mer 3a^c()unDevte 90{in(t^en wären/ um rtn entfd^iDenOe^ 
Urt^eU f&Uen iu f 6nnetu 

^ie( wi^tiget tum ©ebraut!^ fen>6^( auf bem Ü)ieeve< alt 
fdr dcomettifcpe Nebeltet, aber <nr(^ »ett ft^toerec ifl Die SM* 
tund (et tddti^en ^ktAnOerungen Der magnetifc^en W>mi^vm^ 
^i ift befannt/ Dag Die ^SefKmmung Der fieograp^if^en fangen 
auf Den^eefa^rten Dttr4> ^onDe^bcobac^tungen fo lange unf1(^ 
aebUebfn^ bii ni(6t tTIavec Die täglicben i^omaiien Deffeiberf 
Qur<^ feine ^onDc6tafeIn iu berechnen gelehrt f^au Sollte un^ 
nun «perr C^urd^mann auc^ ^ierober einige §(uffi|>(Affe bef anni 
machen, fo n>ilrDen n>ir ibm unenD(i(^en ^anf Dafür »iften^ wenn 
ojet^ unfere ^ompaf9orri^tungen feibft no^ nic^t Die ge^6dg< 
9DoD!ommen^ett ^aben m^^ttn^ um Die Stellungen Der Magnet« 
naDei mit genugt^uenDer 0i(^er^eit auf Der See beobachten, unl> 
Pen porgefejten 3wecf erreichen ju f innen» 

^on im^% 2(iov« ^Avi^ mitarbeitenten Kepler @tift#^ 
setflUd^en an Der ^bnigl. Sternwarte in ^rag/ warD Der ^en^ 
f<^aft ein ms. tton Detioeflimmung Der ^(b&^e De^ Stifte« ^e; 
pel übergeben, ^an bat in Pielen SHöcfft^ten $8eDenf en getrau 
jen/tiMV Schrift Den 2tf ten De« gegenwÄrtigen ^af^tti einjufcßal? 
ten. ^a aber Der <s&erfafler Diefelbe Dur(| Die ^. ^. 9^ormaU 
fc^nibut^Drucferep iniwift^en an Da« ii^t f ommen (iei fo nimmt 
^ie @efenf(^aft feinen StnflanD/ i^re $lnmerfungen Mber bflfent^' 
(i(^ befannt iu mat^n« 

Seite 4. 3«{|e 8 — Jo. f^eint Der «Serfaffer ju ignoriren, 
Da§ DieiöbN- ®efeU|^aft Der gßiflenfAaften im % 1787. aui 
in $lbft(^t auf Die 95ejiimmung Der ^ol&5ben eine 9Jelfe in Da5 
dliefengebirge t>eranfta(tet ^abe, unD Dem ^erfaffer felbjl iu Die^ 

c fer 




i6 

fer S<it'®«te9en^dt 9?9<6«i wetten, mttbem InbtöföucUen ^fn? 
ilrumente, »etc^e^ er @. 5. 6ef(^vef6t/ beobachten ju (erhen. 

®' 4« 3« !?♦ unö folg. ©le genaue SSefltmmung Der 

breite oon^epe( ifl )n>ai: eben fo, wie i»on jeDem an&em Orte ju 
iBiinf(^en; aber fte fann feinedwegö )ur ^eftfe^uns Der15&^mu 
f<ben ^rdnje in DIefer (SJegent) Dienen, weif ^q)e( an Der wefMi^ 
(^en @eite ^6^en^ (tegt, unD fafl eine, gleiche ^t^6^e mit Dec 
^raser Sternwarte ^at. 3n Diefem $al(e würOe Die {SeflinKnun^ 
ter Sänge n6t^i9 fepn. 

@. 5. 3' I- ^i« sewi^nlic^fle SRet^oDe Die Sänge ju 

6e^tnm?n, fmD ©ateUitenfinflemijte, woju Die tduitt De« jDrt* 
tttd^t t>onn6tben ift. ^u(^ fInD ollemai Diejenigen !92et^oDen i»4>r^ 
jujte^en/ weiche Die breite ni(^t brauchen. . ' 

®* 6* 8- 3 — 4* n>äte folgenDermagen )u berichtigen : ^a4 
<9ltFrDmeter befielet au0 einem ^lifroffope t>i>n 2 ©(dfern, in 
Deren ^rennpunf te Die ^^Den liegen, Durc^ ml^ Die €ntferntin^ 
gen t>on Den ^^eiiung^punf ten fo gemeffen werDen, Daß man t>iei: 
©efunDen u.f. w. 

^ ^Betreff Der wtitit ^tn ierflreut bodPommenDen Unrichtig* 
feiten, werDen fofgenDe €rinnerungen für nit^ig erfannt: 

3ur S^eobac^tung Der ^ittag6^6$en ifl feine ^enDefu^r nhf 
t^ig, inDem fc^ied^terDing« Die gr6§te <$)i^e eine^ Stern«, oDet 
Der Senne abgewartet werDen mu§. 

2JBe«, wa« S» 14. 3« 21« bi< S. ly. 3* i4« angeführt ttirD> 
f entvoiirt nur Die SXec^nung, nic^t aber Die ^li^5^e feibf^. 

S(Be angefejten Sonnen^b^en fHmmen fi> wenig mit einanDer 
dberein, Da§ man Daran« gar ni#t« fc^iiegen fann. 

lS>ie 9leftifi)trttng De« ^nfhfument« fowo^i, a(« attd^ Die 
$5eflimmungDer^iftometentmg&nge,wurDeDom<£)rn.Sfh:ononi 
<5er(lnet Dorgenommen. ^eii nun Derfeibe )U feinem @ebtau(^ 
^a«t9lif roff op nac^ feinem ^uge fleOte, unD fona^ Die Schrauben/ 
nmgdnge für Die i^m Mo« erfc^einenDe €ntfetnung Der ©raDe be* 
flimmte, Der^erfaffer aber.be^ jeDer iBeoba^tung Dem ^ifro^ 
ffop eine.anDere Stellung gab. Die ndmiicb fein^uge forDerte; 
fp mag e« mU Do^er fommen,Daß Die {Beobachtungen De«^erf; 
' I ■ • fo 




»7 

fu^ Diefer ^e^(ec leicht aufge^obdi ^obett/ wenn tei; ^erf. tie^nt^ 
fsmung t>c^ mitt(eni 0ßtf?onie<nfa&end ni(^t 6(0^ t>on einem 
^^eilungäpuQ&e^ fon^ern na6 ber ooit (Berftiiero ^babenen ^n* 
tpeifuitd/ ojlem^toon fiin A&Qfteo )tt>een fünften [vepinntt^&tte» 
^^ivgenOd wirD an^emerf (/ wi n>e(^em Katalog Die S(6« 
n>e{(^unden i)er®tecn?d^tiommen'tt>otDen; Huc^fHmmt feine ein« 
)ide mit einem bekannten ^tetmf atatog für Die de^^rige 3eit über^ 
ein. gum^epfpiele maa öet^lwjlert öiencn. S)a Detfetbe 
toetjei.in 9t;A0I«ye itcd^m.^. tn^vece ^otafod ^t$^mmt, f% 




%)er ^aibe •g)6^enuntecf(^e& Detf (gntf unD Deö Polntflern« 
Ü)H(efcpn.i»,25',?7",9; iflabete^as.S- ig.ouf io,2j',57'' 9; 
öa« ifl 'um'so''; ju öroU'öngefejtwot&em <)ierau«- folgf; 
bäf ^)te <e>f ere^el^i^e »ort öer etffern Um 3o",7'unf etfc^e&en i(l. 
€d<T^eOet a(f» feibfl ati^bem bittet Derjenidett ^eoba^bttm^en/ 
bie t>n Q^ecf. för Die entfc^eiDenDflen bAft^ Dag Die^olb^^e De$ 
pfiffe« ^epel noc^ um 30", 7 jtteifefottff fep, n>e($e^ »on De« 
fd^^cffleh (ifironomif^en ^e^mmungen no4 Wc tt>ei( ft^ entfernt. 

^Slan wörDe. ge^eniDdi^de €rinneiningen Dem ^erf. nid^c 
DOnent^uff en. Hben^ jvennJn Der S^otfc^jett Der ©n^abe be9 Der 
^efeUfc^aft unD Der iffentlid^en ^ef anntma(^ung feiner ^^rifC 
^ine orDentU<|ie.^f|ton/ toorinn Die eingefiinDten ^ttkfe \>oxq»p 
Tefen unD dcpt^ft )u n>erDen pffegen/ gehalten morDen todrc; oDec 
toofitn Der 9Serf. felbfl Die @)efeDf^afr erfuc^t ^dtte^ Dicfe €rin^ 
neruns i^m privatim mitjut^eiien. ^an n>ünfd&t Denfe(^en Obri^ 
;9en«ni^M anDer« <Uö Die gute ^itfunjj," Daß Der *3ßecfme^r|/ 
re <^br!enntn{ffe ünD ©enmtigfeit feinen afbonoibifcl^en ^eoba^s; 
tungen beniegen mh^U, unD tmatUt oüc^in^i, Daf er feine 
f duftigen ^öt^&^enmefftKigen/ )u Deren '^ortfe|ung man i^n f^iäfi 
mit au^tm^ntett ^dben tDiQ> mit Slücfftc^tnepmun^ auf Die er^ 
ipä^nten ^nfl&nDe/ Der ©efellfc^t liefern tperDe* 

C 2 101t 




Ig 



m 



€>< . €rcf«ett>y s^ett Cugen/ Ue< ^.91. SÄ. ©traf MtiWrbn« 

tttuttnibal, 9l{fter ö<« flollxn«» ^ttef rt, ic. Ä. ^. »irfl|< 
et sc^eimtr 9tat^ unö Obtifl ; «^ofmarf<^aa }c* 

€^cn ^ töicfprdfibmt. 

^ €]rceOett) unb «Oo<|tDAttxn^<^ctr Cmanuet €«!(), bctf ^.9tl 
dl. @raf von Xt>a(^(leln, Der M^. ^^tift ^ftot/ ^i^.gci 

€>«. ^rcefleni^ ^tt StM$f ®cttf von Rftt«f<p, j^.^. Stimmern, 

unt) e6(rft(t i^iceftoc ^et fRUitalr^^lfademle in iReuftaDt; 
3u9^eufla&t. 

^tebtnbuVSdl/ Perpemus in Nemeth- Uivar inclyti Comitatin 
Caftri ferrei perpetuns Comes 1. R. Majeft. ftatus & excelii re^ 
- gü gDbmth ConfiKarius intimns &c. 

^ixt loUnti, @taf ton Bternbetg/ j^. it. JtSmmeret vnt 
&bd(i(kut<nan(. 

tiooSm^tuim tiftiniftfr am Sl^otfimfH. ^#f(^n <£)»(<> 




4>en lo^fin tnavcr, Der y^ ^. 5t. ^SBeUtDet^eit imb ^tnt^ 
' «eTo^it $>ofri>t> Ä. ^. ^fraf^/ wtf<^tetenet ßele^rMt 

^t)eR ^rans Cmf», @raf t>on ^d^fjsotfdy^ ton Jtonofl un& 

©reifenjldn; ^. .^. dlatl^ he^ ten eaii&tcÄfcv in i56^m<n. 
.()^ ;R«p^el Unaar^ 5^o!tot Der ^otteiQtmtf^iit, mt ttfttt 

^. ^. ^bdotbefar an tec Unh>erf{t&t )u ^vajs , Sanonif u# 
• \n SWf^^nnjwu. 
•Cxrr 3efepl) tnAV«t, Utl f. £. JP. un^ <3Sc\milil^tit ^oft^t, 

S. £. 0. it^ ttt Sfiatutstfi^l^, p^9ftfa(tf(d^n €ct6t; 

^t^ibmg unD $e<^no(o0te an 5(C Unit>etfitat )u ^oSten. 
^m Sbbe*/ 3ofep\> CobrotodiV/ ^ki^i^ireftör im ^. £. @e; 

n«va( « €>eminarfum }u |)ratif^t bep Olmu^. 

|»ertS(66e'/ Coblas <Brtibec/ ^i ^. Jtameral^iSattbfreftor/ 
' !SRi(dIieO (er ^. ^. 6f onomif^en ®(fear<$afe in jtrafn. 
^ert Sraris niardn Peljel, ^eö 9l<t(^tf0C&fIi(^en •£)aufe^ ton 

9lo(H^ un& Steine! ^ibliot^efac 
i)(tc anton Stkma^ t><t f. f. ^. ^« unb 9GBe(f»ei^Mt S>o(tor« 

i^. $. Slflrottom/ ^«ofepr Det afhononilf<^n unt) 9^9rif<^n 

®eo9capt»ie/ ^v mcteorotodif^n ®<f(8f(i^ft )U tOlann^eini 

SÄitgli«». 

JS)en <BcUe JDo&ntr, au^ Den ftonnnen &4^itnf €]rptotlniiat 

^ei»«(cors procbAef A, Der f. f. ^* 5^. ^SBelttveiilMt unb ksii^ 
tiiin S>»tnTf it^wi Dar S^UeDentngtfunfl unD ^tisert^ 
ftanf^^iten auf Der ^o^en ^^uU )u ^tao, Det ^. nMDfoini« 
f6<n ®e<Hai^fit )u ^fitf nnD i?.^. iiwDi}inif44imdif9(il 
6eftflf(^ft 1» ^Sien «BmgiieD. 

<£)err <>cto SttinlMd) toiiKr«nkb(!tift/ 9^6t )it ^Mt» ^rd^ 
faf in tDt%en, ^.^. ®\ibttniaUdUfttm in dteligion^de^ 
f(|4(rtett. 

.{»ecr $uMi (6cv(Ni«r, Dec ^ f. J^.Jt. unD^efttteM^eiffDottor/ 
Itocpux S(|h»nom an Der ^tem»««« )u ^«09. 

e 3 »Siert 



^(tt Smus ^'f""«»» SWttet *on Setnwiiebarf, S, St. »ittll/ 
. , <^« ©ubetniolttttfi in S86titnem . > . ■ 

AettJoftpUaitton, ätitW Mo Ki«ng«£,.iOi)f(ct,D<t SSc^te, 
Ä. S: »itflt^et ©tifcftnlältatb m SÖäferoen, ©«frnÄt tet 
f. ©tf(Uf(»oft. . . V ', . 

aiifTcMrtfnttirt« SWifflfiebm , ' . 

ipett 3oi«nn WlMwaii, U« f. f. Ä. Ä. '3B<Itmel«Wf unbMeJ 
" dicins Softbt, otBentli^ec Sltjt an Den 2ltmml)W"i 1" 
. ?5m8. .. , ■ - •. 

|)(i;i3»b«nn3it«frf;*int9l.l!anJ)e«<3ngmUi«. . 

auSwdrtiäC SWitsKrttr. 
|)ett 38n«B; sollt \>m aSotn, Ä. *. -öoftat^, 6et Ä. Ä. S(f a< 
. tarne ta \ u ^ftet^butg, Der Ä6mal. afttC» 

^ ■ roien6ep'3 «Contion, ©tocftij!m,llpf(ll,tuHiv 

^■, @6fti)igen rafe, Sutin unD. ©itna , mii auf^ 

■'^ anümcfl«! aftm «OlitjlieO. 3u 2Bftn. 

$en: tutmig te U (Erongi, Dn StfaCtmUn Der ^ifTmftliifttn 

• t» 58<tliit, $tl(rt6iitg,^atli!/ CeS gnUic« iu Sologn« 
unt) ju ^utm :c SJlitglieü, Septet Oec xivisM^m $tin)en 

'■ on Cem ipisfe <u Sleopel. 

■^(tt 3ot«oit »on laftillon, ©oftof 6« WloftWie Un6 ba 

• ■ Ke(^te, QStofeffot 6« afhonomie un6 OTfgliet DttSinial; 
'^ $l(al>(miel>eT<3BlfTniri^aftm)uSSnlin, mt»m iiite>m> 

fiafttn tex ^iljcnf^fttn tu £en(on, @Mngen, ■£)arlem 
. «nü S8»li>gna, S" Söeriin. . 
f)ecc 3sI)an(t,Senuiiiin, 3lf)n>niMn Der ^inf^l. Slfatxmie e» 

2Bi|Ttnf($afttn i« S8<riin,.ffllitglto e«?!?«*«!!!«! b«t 'SBipi 
. • -jinlitafttn juJVrtH Www SSoWjn«; Stwf^olm, fipcn, SRar» 

(«ine,»c SuaSetlin. • , 

^in D. SatI abta^am (Bec^atb, ^inigl. $nuS. geheimer 
• OWetgtac^, otI)(nt(i<Jiö1|!H<äli«0,6et81fa*«mi« Det2Bi|i 
' fenftaftenjuSBerlmic „. „ 




2l 




^m B. iiMvnb <Bt^iMv, C^or^crt )u ^M^, ^Mkt t>er^ 

«^err D. 3o^nn Cl^rlfiiAn IDaniel ectP^bct^/ <£)ofrat^, ^ro/ 
feffor ter <9let>i){tt an b^t Unioerftfdt )ti ^tlan^tn, Wlitdikt) 
verfc^tebenct gele^rtec @efeUgaften ic« Bu ^rtan^en. 

^ett 3ofep^ IDrAtielaw von tnotife, ^aifec(. MniQU tfiat^, 
^oRotutiD'^tofelfofcöw Stetste >u^(mö|.' » -. 

&«i 9Ud^te mx> 2(^iet t>et ^tatifliE 6^9 ^v* SCbnidi |)o^(it 

Dem €tj^et|Oö.§tanj. 3« ^»^ 

en Soctttnat Di!dc&/ ^ottov t>et.®i>tte^efa^c^eit. Suiten. 

^ Jo^nn anOr. Scf^erer^ Der ^tincpQÜahtf)iit ^oftoc/ Dec 

'^örfW. peffim^ombm&if^n geU^rten ©efeafc^aft «JÄitgKcD» 

tt^ien. 

^>tii Zbtalfam iSottlcb VOtmtt, €^urfticflK ^^ftf(^er^ers^ 
linfpeftor ttnöjl^rofefror an ber Slfaöemte )u ^repb«ö. S5et 
fonomif($en ©efeOfcpaft iv UipilQ, t)tt 9^aturforf(^et itr 

•percD. tnacüue £ tiefer üloäf, ^it$t\^^$<x^i^tMt dtU^ttm 

©efcBfc^affen. 3u iSerlin. 
^crr 3o^ann 3«fob Serber^ Ä&nfgt.^tetifffc^erÖberbergwf^, 

ort>ent(i(^ee ^tdli<& t)et ^Eabettti« Der ^iffenf(^aften m' 

Berlin itiib me^cetev anOeiet ^le^i:teii ©efeilfc^aften. . 3». 
• Berlin, 
^crr £. 5. SwuB/ ÄSnißl.'^tanjSftrc^cr Cöfpffafn, feiger ö^er^ 

auffe^er Der ^eilgtverf« in ©^nien. 3u^A^t;iO* 



^1 



• , 



Sdim^W 



3» 





fdimapW 



3 ^ « n n :£ e f f 4n tfi, . 

tma etyemntt^Mi btt gdc^rtm €kfUlft^f( |tt. 

Sobann Ceffaittf würbe {u ^anMjß an tcr ^tbi ip QM^mM 
i7x8> ^ 9(en bc0 €^finionat6 se(or«n, mo fAnfüattt Cbaf 
omtnumn n>ar ; ben erflcn (9runb ju ben^ifTenfclKiftcn It^tt tt unttf tn 
Idtuns eine« glu(f(td!> geiba^Itfii d^^^'i^^t^^^f ttnerfltfitib ipor feine 
9lii$hf$\itbt, freu fetn ^ibS^tnt^, (d^arf fein QDi|^ burd^bringenk feiir 
IBerfianb; er^b aud^ o« ^tnb nie an ber Oberflodf^e; beflrebte (tc^ 
von attem befHmmte fSegriffe (u fammHn, tmb ^pfiM nie/ nac^ ^inber« 
«rf^ t>oii einem 0egen(idnbe itm anbem^ fbnbern MmeMfe^ jebem f* 
lange/ 6i« er i^n gan| begriffen unb gefa§( |o(tt^ ^etncUrf^ne n)aren 
immer h\$ ^nx f8«n)ui)bfrtmg bAKb^ fo. pwft^ ^nobe, fo blieb er 
a(0 SRann» 

3m 3a(re 1739. fom tr mbai ^^Mger 3ar(!<!b(er ®9mnnfittm^ 
noc^bem er fc^on juJ^ufe bie erflen grommatifct^en Klaffen ge^dret ^ttt, 
unb 0b er gleid^ (eine iDli(f(ftA(er ti^t Abertraf/ mieber^ire er bod^ bie fik 
genannte ®i)nea)r, wegen |u jarf er ^^fugenb ; ebfc^m in bie(er Klaffe nur 
bie Tinfangtfgriinbe bom Q3erfema(||en borgelefen tDurben^ fo ^ttt er eg 

berdw 




23 

Utüt$ fo totit Q^Ad)t, t0f et aui bcm @ttgmf tafehilfi^e ^kfi maib^ 
fe j toi^tnb Ui^ f«ine SKiffd^ilIer i^re Tfufigaften In iatdni(iS)et ^to^e t>fr« 
fnf igtttt^ fd^rieb et fit in S^afen ^in^ SDa «r nad^ Der 3^t fehtin (Sie« 
fd^macf au5 ^(afjiferit ^Hautett^ idpAth it t In fo rdnetf unt) jfltf^bftf 
Sarmen^ ta$ ^r Don itbmnam mit ^ergnAgm $^tt urtb grlefin n)itr* 
1^* 7(0ein ito4) In tem munllc^en ^a^re mu^te f r^ »egcn ber Xtk^t^ 
nnnt^n, toieterinfeint)dt(cltd^e0j&Au0|urAcf d^^n, loo ^rfo^Iucftid^ 
loar, famt feinen |toien fSrAtern^ (bie j!(^ itac^aK ^(0 ^efuitin in beni 
3o€|>e tet Oele^rfamf ett ungemein nu0|eld^ne(en) feinm vorigen :3[nfor« 
matot ju er(a(ten^ unb blefer xoat bet nnlangf} (if^ ^f^ rrer ju ^egftabC 
yerflori^ne 3<t^^^n^nD 0t4^P/ Mn OfobUm 411« ©«^(effr n sebürtis» 

%t ble burü^ten^rtes Derf(^u(^(ent)!)Iufen lüieber Md)Pt<^Q ^t&d 
ii^tttti^ trat aud) Cejfanef bafe(6|l mieber in bie ^leid^d^tliorjt ^in^ iti 
btr er^ fo tpie In bem ierflen ^a^tt ber ^^Hofop^te/ Aber jeugenbe 9>ro« 
jben feiner ;$a|^df eiten ^n bin %aQ U^te, mb ba er ieinen ®Mnfd^^ ;3iefutC 
ju n)erben/ ^uperfe^ n>urbe er iim Cnbe bes 174^ (7en ^o^res In bie ®e* 
feflfc^afe iiufgenonmtem iStr looDen feine 55eruf ^sefc^dffe »nb Timtt^ 
toerridl^ftingen in bem Orben f ur^ (anfflj^ren^ 

®Ieid^ fiac^ gurAcfgele^fen }n)e9 ^Probejahren xoutbt er |ur l{?o0en« 
tung betf 110^ |)^Uofop^ifc6en ^urfetf nad) ftag Qefö)idt, tmb fefren toitb 

* • • • 

7(rifloee(e< «inen eifrigem itnb fd;arfern 2(n^nger unb 9[?ert|^eiblger ge< 
(übt ^oben, cl6 i^n^ b\6 er burc^ bie »eife ieit^ing bti gelej^reen ^efuiten 
€tep(tng0 — ber ed bamaii loiber ben iStrom ju ff^n)immen n)agfe — 
ben neuton f ennen lernte^ beffen il^ere^rer iinb ^ommenfotor h^ ^er« 
uadi routbif unb 6i6 «n bai Snbe feinetf iebrntf ge&Ücben. 



24 i i<L!; ^^^s<:^ ^^* '" 

> üta^ d^ettbigfem p^iiof^Vdftn ^urfe mußte ft hm in htt QkfetU 
fcf)afe 3en>j^n(tc^en 9Bfg mtoanberri/ tie iatinitatitlafftn iSfa^n lana 
Ufyten, bii ^gMlogie 4 ^a^re ^tnburc^ ^^en* Bern Xtt ju fliibteren 
Mrbune angemerft |u n)<rt)fti. *-- €r (aö u^er^aupt fc^r toetiis — auc^ 
(ad ifi einS3en>d^/ baß er ein Odgtnolgenie mar, ta0 au« (li^. fe(6(l 
ft^opfee — er loibmefr bie metfle ^eit bcr SSetracbtung; felbfl ju feiner, 
e^cntltcben f^cofogifcben ^fpufatton ^at et nicbt me^r mit itftn, nacb fei^ 
9em eigenen ©efMnbniffe, unb mie anbere ebenfaDtf bet^euren, al6 fünf* 
^3 ^funben iugebracf^t, utib bocb fiel faum eine je fo ru^mMfl auf* 
$Benn t^m üUt einen ©rgenflanb B^^i^l auffliegen , trug er (ie ieneit. 
feiner ^odegen >or/ üon benen er mu^e, baf ffe Aber ben ndmlic^m 
€roff mehrere Hutijoven gelefen Ratten ; er §o(fe bariiber i^re SJtei^nung 
ein, $6rte i^re ®runbe/ machte feine Sinmenbungrn , unb fieß nic^t ab, 
t\« er entit>eber ganj befriebfgt touxtie, ober fte roenisflen^, um fi^ tje 
SRu^e unb 3Ht ju erfparen, jum »eitern $Rac^fc(^(agen ipang. 

SRon gat überhaupt an i^m bemerff , baß feine gen)d(nlicl^en ®e# 
fprdcl^e immer t)on gelehrten @a^fn lüaren; wenn aber fold^e Gegen« 
^dnbe t>orPamen, bte auffer feiner Sphäre (ber ^d§ern S)Iat^ematif unb. 
Snetap^9fif) waren, bann fdjroieg er entweder (}i(f, ober geflanb frepmil« 
t^ig/ ba^ er barinn nicdt <{guig4|en>anbert fe^. ^elb^ ferne Sptcfe, 
meiflentf Scbacb, bre erbi^meilen jur^r^iolung t^orna^m, setgten t^on 
feiner 2fn|Trengung beö ©eiffeö, roeil er barinn nie, loebcr rinen gelter 
feine« Regner« unbenujt ließ, nocb feibfl je einen merf (id;en begteng. 

©ur(b ©teplinge OJerroenbung (benn al$ Ä6nigf. 9)raff.3,mib 
^kttieihit ^^ile(9f^(e, mugfcn i^m bte Obern ber Qocittat aw^ n>{* 
(er %cin SOiftcä nian^mol (Stfjit 9c6en) httam Cef|AiieE ben 9iuf of« 

f)rofef. 



25 

9rcfeffor ber9)^i(orop^fe na^PtaQ, tit er mie eBeti fb großem Snu|(ttof( 
$3e9fafl1e^rfe; <i8ein fo gräntn^ er in ber^^i^fif tte r^retif^^en @ä$i» 
lM)rtru9/ fo loetiig na^ er aui ber praftff^en bur(& Q^jrperimeitfe t>or; 
joeti er d^er^mipf t>or titftm $(K^e eine (blc^e 2(6neigung ^affe/ taß er 
f e eitutf ®ele^(eti unmärbig ^ieff/ utfb qI^ eine tneC^antfd^e Tkhtit nur 
jener itfaffe t>on S9{enfd^en juboc^e, ite Mn ber Statur jur i^nb« td^ 

» 

lur Kopfarbeit befliinmt würben» 

fflaä) seenbigten |>^i(ofop$ifc5en ^e^rja^ren 30S er Up ben 6ffenf[i« 
^tn 9)rufiingen feiner Qd)ultt, bie im großen Karoftnfaäfe mit ber groß« 
(en ^eperffc^feir borgenommen lotnten, bie gtoo fmr^en TfS^antfungen 
^etauß, meiere er in ben t^ftmaii gebr^d^iic^en^ t)on Steplitig einge« 
fii^reen/ tinb allerg jd[|(!en Orf^ gut geheißenen , mib bann anc^ an* 
Bffo^fenen Confeflibiis littcratiis vorgefefen Jötfe, ^eranö; We erjle : 06 
Itrdjimebed tie (Spraf ufaner Sfotte angejönbef^ mibbie gtoepte fiber tie 
$^orie ber @aitent6ne« 

Obf^on Celfanet altf einer t)er größten ©efe^rfen/ ber h^it 
teurer im Drben war^ unt forao^f jum SKu^me ber ®efeOrd^aff^ af« cu^ 
jur Tlufnä^me ber tHJiffenfdjaften^ ^atfe follen Bepm Äatjeber nod) ferner 
beibehalten toert)en}' fb n)urbe er boc^^ n)ei( bie Obern auf {^n einen P?er^ 
ba^t warfen, t)on ^rag nac^ Offmu| abgefdjicPf , too er im Kont)iPfe 
a($ ?)rafe($ unb Je^rer be« jungen Tfbef« in ber aWaf^emaflf ^ei; ^ä^vt 
jukac^fe; eö geborte mit unter bie Svegierungtfmajrimen be« Orben«, toU 
i^xmal6 in ben grie(^tfc^en9tepub(if entlaß man bie großen S9?änher, t)oit 
benen man t)orauö fo^, baß fte mit l^rem ©fanje bie meiffcn übrigen t>er* 
bunfefn würben, nid)t gerne ganj ouffommen fießj unt> fo würbe man 
termuf§(i(^ mit unferm CejpineF berfa^ren ^Un, mm ni((t abermal 

' b a 6tepltng, 



76 

refror, ntc^t fc^kc^rabinstf tor teti ^opf |{90£ti durften/ Darauf sebrun« 
gen ^a(t^/ i^n mieDer nac^ 9)rag aSjurufen^ um den fuRgen ^^fuCren im 
^emcn(]nifdl>en£Dffeg[uni bfe ^J^erei9?a(^ematif ju (e^ren; €ccpltns 
fejtt feinen üntta^ vm fo e^er burc^, meft CeffaneP auf biefem 9)o(len 
fi(0 ein ^rivaeiej^rer angefe^en murbe^ xoti^te er au(& 6f{e6/ 6i« na^ auf« 
gehobenem Orben im ^a^v 1773* biefer ie^r(}u§( ju einer dffenflic^ 
ie^rfieHe, butc^ bie S^erwenbung Sreplins^/ ifl erhoben morben* 
CeffaneP n)urbe nac^ ber 3eit sugieid^ jur r^eofi^gifc^en S>of (onourbe ^ 
|oben^ unb wegen ber nii^t g^nau befolgten ^änPtfic^fetr eines f ff^ntli« 
^en ie^rertf^ oM leerer unb 2(u«ffger ber ^tfigen (l?dter angefleht/ ein 
Vmf/ bad m t^eologtfc^en 3a((e für imbebentenb ge^aften^ unb nur a« 
igr^ßern Sefitagen eine @funbe baruSer geiefen würbe« Sen Obern xoqk 
me^r borum ffl x\\xa^ t§m be^ 6^ent(i4enS)ifputationeQ unter ben ^^eo» 
fogAt einen pa| einjurJumen/ weil CeffaneF^ ein eben fo tiefbenfenber 
SSTetap^Q^fer^ al5^f({farf{i(^ger1]!^^ t n ben fogenonnten/ bo« 

malt abfielen jDppugnajionen faft jeberjeit Ut fJrofeffbren^ bt> nac^ ber 
ie^re betf X\i^xna ober ünqfx^int borgiengen^ jum Schweigen brad^te, 
»nb mithin für ha« fc^{cf (ic^fie QBer^eug bon Un ^efuiten gehalten wur« 
be, ba$7(rife^enber!Domimfanerunb7(ugufIiner/ ta man fie t>on bec 
itnimrfftdt^ a\i wm J^ofe ernannte dffentird^e ie^rer, nic^t au^f4)(teßeii 
fonntf^ no<(^ \ivix^te, ju verringern ; er trat auc^ gemetntgltc^ mit bem fau- 
tefien S5e9falle bes.ganjen J^^rfaafedi a\« @teger ab^ ©eine RSorberefir 
fting hain 6e(Ianb barinn^ bap ef einige @tunben bor ber X)ifputation in 
bem^bSegfum auf unb abgfeng, m^ batf genau burc^bac^te/ roat er ' 
Mrtrogen moUfte,. imb me|{ er u6er§aupt ni^X gemo^nt war^ über ein 




27 

t^a Mtl^jufc^asntv fo warnt oud^ ollcjrit feiiM ^imofirfir (6en fo tmt 



unpMnettoattit, alt gr^nMic^ unb einbuc^rent)* : 

Gr mar iihti^ent jugfeid^ ju gerec^f^ aftf taß ar betten tiic^e fettteSu^ 
fcieben^ie auc^ dffeotHd^; unb ba5 t^erbtenfe iob juger^eüt ^ätfe/ bfe e« 
burc^ tmtlidit unb gränbfic^e Ü&f anfmorrung . feiner €inmtirfe t^erbienf 
^ett, o{ine 9tdcffic^f, toeiQtbent^v ftp, fo toie erauc^ ber ^efutfen 
ie9 5ffenelt4>en S>if|meot{onen aUOppugnanenic^r fc^onfe. $err Sd^aetf/ 
»{rflic^er ^t>inj|a( be« S>om{niPüner« Otttn«, if{ noc^ ber lebenbe 3eu« 
ge !»9nCtfr4nefoUnpar((e9li(t>Peif/ben er feiner freyrndr^f gen unb grdnb« 
lrd^n95eanrtPorfung megen in ber SDifpuf ation iffenllic^ unb ou^trorbentt 
lic^ gdobf unb au<geje{c|inet ^e* 

®enn feine eigenen Gcbfifer ava bir ^S^etn ^at^matif, Be^ ber 
jffentnd^en^räftthg im Carotin auftrafen, ba toar er nur Q^r unb 2(ug; 
fibrigen^ fiihnm; bie ^rufungftnaferien bfutere er in 7 ober g 2^iUn an^ 
unb Aber(te§ et ganj ber ®a^( ber f>rufenbem @eine flSortefiingen ric^ 
tete er in jebem Surfe nod^ bem ^aa$e ber tatenre feiner Gd^fer ein« 
fflad^mttaqi lourbe loen einem mieber^off, toa6 fru^ vorgetragen morben ; 
Aber bie leichtern 6a^ lai er nur furforifc^^ be^ ben fc^merem fparte er 
feine Seit noc^ SR&^e^ fo i^iel alt mdgticf} , fte beufHil^ unb einleuc^tenb 
iwrjutragen. 2(u(ferorbentrid[>eii Talenten mibmete er, nebf? bm gem6^n« 
litten le^rfiunben, noc^ anbere, mtnber $(etßige ßeß er feine ©erjngfc^d« 
fung fugten* tSep fe^erfid^en ^äfungen tourbe metf!en5 ein kommen« 
tat über ffttuton, ober eine befonbere TCrf , gemiffe geomefrifc^e ie^rfa|e 
}u beweifen, ober eine eigene SDlet^ob«, t>erf(fetebene ^ntrgralten ju ftrt» 
ben, abgebrucft; tt gefc&aj aber Qmif^nüd), ba§ fie nocb Tia§, fo wie fi€ 
frfl bie 9>reffe berliepen, t)erf^eilt mürbem 60 ubcl i§m bie« t)ieie au«^ 

b j ^ fegten, 




28. 

Hm, fornukbo^mit bemSSe^faS bvc^mneCf btn fk ifUn ftintü- 
fSkttm f4«ifttn, fo jufrlAttt, t>a^ «t übet tos SRurren unb We ©öw 
m)sft, m^ feiner i^m eismn Urt, ju lotsen pfltgu, «ffile ri(^t{g feine 
2(utfar6eifungen geioefen, Betoeifet ^iniangli^ loeil i§m SrepUn^ fd6(l 
Nie einen $e^(cr outfgefeit §0^ - . 

fHat^ Dem ^ob< Stepling«, im ^a^re 1778, fofflfe i^m CeffJiif 
ml als gJrdfrt unb ©ireftor btt ?)^ffofop^w, mit SSe^be^Irurifl Drt 
S)rofe|rur ber ^6§ctn SWot^mafif unb feinet Dornen ©c^ato« ^on Äocr 
%l ; er ir3(Jete fld^ imm«r eine srfßern, befonber^ bajumar, dt er ba<» 
trjle fBu<^ 31mm« ber terförten Äo^ferln ^^refia aujurtgtmt bit €r^ 
(auSntp erliefe; allein ba bie ^jremprare «menig abgefeie n)iirben^ fonntt 
ir nic^r nur ün bie J^eraudgabe be^ anoe^fen $5uc^e« nic^c me^r benfen^ 
fbnbf rn roat an^ nid)t tm @fanbe^ ben erfien ju br^^fem -; 

S)o<^ fu^ ir fort Aber feinen SReufen ju fommeneiren^ hii fTcfi bie 
0#(igen^f{( barbot ^ bap einer fetner @cbu(er/ J^err Zlo^B Z)at>tt>/ 
9>ramonf}ratenfer*®eiiI(t(^er aus bem @tif(e Xipel, einer fofennen 9>ril« 
fung pc^ unter jog ; b(c lXrfxd)e ber tjerjogerten J^erauögabe giebe Ceffa«. 
NcE fe(bf{ an^ ba er fagt: iatcr editionein Hbri primi & hanc fecund! 
niultum fiine temporis inrercdlit propterea, quod non ofFerrctfe oppor- 
tQiiitas voiutnen vel tnediocre evulgaiidi. Deinceps occafione tentnmi«' 
nis pubJici,quod eruditiflimus D. ///oj^«^ David^ Cel. Prxm, Ofd. Te- 
plx Canonicus ex univci fo Ncutoni libro primo cum magna ingenii fui 
Commentatione fubivlt, datac funt in lucem prini» Jibri fecundi icflio-* 
nes fex, benignitate ac gratia iHuftriff. Rflimi D. Chrißophori Htrmanni 
Si R. I. Conntif dt Trautmannsdorfy incly tx Teplenfis- CanoniÄ Pix- 
fulis digaiflimi, atque a fdentlarum ampliHcationc celebrati/nmi^ cuiu$ 

proin-^ 




2^ 

proindt mamfianiim nnivcrß tibri hujus tditiontm^ in accepns refiren^ 
iäd efft^ cum profunda grati ammi tißificaüont ptopUor. «*— --* Unt 

mir btcfem S3u(^e $ar wAi ber ^omincnrar fein Snbf« SRan meif inxir; 
teß CcfTaneE u&er bad britee^ud) Sf}iuton6 frit bem ^o^re 178^ uub 
tDie er felbfl s^^^nb^ aber einige (Befjioncn fd;cn ern)ad aufgefegt ^a&r/ 
ft loar a6er nic^ttf t)om SRanufcripte baräber torfintig/ fo »te von ^rie# 
fen'au^n)drttser®e(e^rten^ bie er forgfalrig auf br n^o^rte , feiner üorge^ 
funbcn tporben. Ucberbie«^ m\\ er bermufglid; beä Unbaofä überbru^ig 
tourbe; unb au^ ben gegenn)drtigen timfidnben auf eine gieid^faOö ingra; 
tarn Pofleritatem fd;(oß^ fo %fik tt niil^tt me§r in SDrucf ^ €U\ Q^erUtfl^ 
(er nic^f leicht ju erfe|en 1(1 ! — . 

3<& f<x8t« bieder t>on Ziffantf, wfo er a(< ®eiiie befc^affen iMf/ 
unb berührte foum ettea«, ani welchem man auf feinen übrigen 6!{iaraftcr 
((^ließen lonnte ; id; toiü nur einige 3uge ^rfe^en. @o groß CeffatieC 
in ben em j7en 3Bi(fenfc^af(en n^r^ (blatte er au^, voU jeber Sf^ettfc^/ fei? 
ne fc^moc^e Seife. 3imn, bie t^n reijfen^ begegnete , er mit SSerac^- 
tung, o^ne ttn^6fl!cbfe{f, aber dufferfi beißenb; oft blieb er feiner gar 
n{c|)t mdc^tig, unbiie§e0 feinen ®egner füllen ^ was beieibigfer ^totj 
vermag. 3m ©egent^eil opferte er ^d) feinen ^reunben ganj , unb war 
audne^menb gefadftg gegen jene, bte ficb hep i^m Süat^i erhöhen. Soi 
balb t^n fein ubftr &afi, bat 9)obagra unb S^iragra uberftef^ unb ta^ 
grf($a^ oft an^altenb unb ^ftig/ bann Itbtt nieman6 mäßiger af« er; 
€uppe unb iSßaffer mor feine 9f}a^rung, unb jugfeic^ feine Tltineif, brnn 
nie na^m er tttoai ein ; föTble^ btrÄKmf^fefrbefferfe, mifc^te er and) 
grabnoeid Gaffer mit SSleinifenoein ; bep ben fc^mer^Hcfffien ^nfdOen ia$ 
er balb ben D«ib ober J^oraj, baib feine Üeblinge; bie 7(gnefi unb ben 

fWew. 




30 

Sttuton ; ' taum tönntt et feine ^anb voUtet ^Ataüäftn, fo fc^rif 6 h 
Cbtn cUt^Ugm; ttoig Sc^ätx! büß er fie mir feinen ^r^nben t^ofc 
fo0^ nie jemanden in bie .^onb Qah, mil et beforgfe/ man n)flrbe fce 06« 
f4)rei(en; feinen Kommentar Aber Stemota SBerfe f^^riefe er ffii^ttn» 
^uU in feiner ^anf^eif^ unb nie feieren er feinen ®eifl me^r jur Titbeit 
iin}uflrensen^ ali in ben ^eftigflen 'ünfiflen, mil i^m, mit er iotQ/ah, 
tütüt^ bie ©(^mer^en mti\Qit empftnblic^ Dorf amem 

Sniemanb toat munferer unb offener^ üI« CeffaneP/ im greife fei« 
tter Sreunbe, fo mie er im ©egenr^eil äugerfl jurflcf^atfenb unb (c^ 
fumm unter Sremben toat^ ©eine geringen €infunf(e langten nid^t 
|in/ benn ertoar ungemein fre^ge^ig, fo ba^ er^ um anbern ju i^elfeii^ 
Un (ejfen ^l^aier mi ber ^afi^e mit ^reuben l^rgab; et borgte ®e(b/ 
ttnb n)er fennt flicht bie traurigen ^ofgen tet ^uä)et6l et mußte fit^ 
mhUdi in cUetti einfc^ranfen^ fo baß er bie (entern bre^ ^af/te feine« iet 
(en0 an man^isn ^ebOrfniffen SRangel litt» 

Ueber IKetlgion ta6)te er ^tft unb t>emfinft{g, äußerte |t^ aber nur 
^«gen wenige feiner i^ertrauteften. Qt würbe enblid^ t>on feiner gew j^n« 
liefen ^ronf^etf, ptm ^obagro^ fo ^eftig angefallen/ baf er temfedbeh 
tinteriiegen mu0te. €r (larl^ am ^zfien ^np be$ ijiSfitn ^la^tti, 
vmb würbe auf Sofien feiner ^reunbe iinb in i^egleifung ber Unt9er(T(4t 
fey'erlic^ ^egra^en. 



6d«f 




31 

DiiTertatio: an Arcbimedes ClaiTem OMarceili Syraeu&s, & Prociui 
naves Vitaliaai CooAantinopolim obC<Jeüti$ ppe l^eculorum pU« 
norum accenderint, Pragae, 176p. 4» 

Lex chordarum leniter tadhuruni, ibid. 1760. 4; 

MifceJlaned Mathemaüca, Fragte, il^^ item 1769. S« 

Sediones Conoidum geDitorum routis circa axe;n fedtionibus contfl 

rum, Pragac, l^64• 8« 
IT. Newton] iibri I. principiormn mathetpattcorum philoibphias natunU 

lis, Seä. L IL III. IV. V. expofita, ibid. 17^5— 1769. g. 
Pertia<^tu> ^uoruodam modoruxn ^useßiones ^eometncas relblvendf, 

ibid, 1770. 8. 

Pertradatio Eiementonun caiculi integralis, ib. 1771. g. 

Expofitio legum motus, Pragac, 1767. Olomucii, 1771^ 

Obfervatiooes in Aftronomiam clarilT. Vir! de la Caille, Pragar, 1772/ 

Exercitationes Geometricac Joan. Holfeld. ib. 1773* 

Expofitio Sed. XII. lib. I. Newton!, ib^ 1775* 

fhilofbphke naturalis prineipia mathemaCtca, audore I(aaco NewtonoV 
illuArata commentationibus potifliinum Joa^nis Tessanek, 
Über L Fra^ 1780. in 4. Üb. IL ib. 178S* in 4« 

fSHet^clbt, Me wUtommentn X^eiltv einet qe^AenenS^^i ^ finbin^^rag^ 
i77f • S* 3m !• S5. bn 7(6^. einer SJdöaegef» in So^men. 

Grffärung ber SSlet^obeti, haft mld^et bie im toorigen ®erfe (Srep^ 
Itttgd Hh^. t^on Cplinbern) ent^attenin Integralia gefunden tper# 
hen, €bcnb» 

Sle(ra(^riing Aber ble 7(r{t$m((i(^ !Xege( ^mifex folfc^en 6a|^ ,^Scnb. 

e {J^eanfi 




32 

ideantwcttttiis fwr in tn aa^cmfinen btutf^m 93i6({of(ef Mtf^affenm 

aud^ feiner S5e(ra(^n^ Aber t» toppefti dtfgtl falfi, 9^(ig, 1 777« 

in 8* 
$B(trd(^tuns tt^er tiniQt SttUen M trogen %ttfei ülmtoMf ^as, 

1776, ^ a. 33. t»« erwähnten ^b^. 
^(geBroifd^e ^e^anblung ber XII. ©ection tt$ et^tn Viudsei bei grofm 

^txfei ffltwtoM, t»oR Den ^njie^ngtffrdften fp^rift^tr ^6rper, 

g)rag, 1777. 8. -3m 3. ®. &ent, 
®epme(rif(^e.$8e(ra(^(ung(n ä6(r «ine ©rede tttt aUQtmiatn ^rit^me« 

tit ^aac pitmone, |)ro9; 1784. 8. 3*n6.93.€6enb. 
J8ers(ef(^un3 ber ®i&(r(l2nb« einiger fef!en ^drper in fltigisen Swifc^'n* 

fdrpern, ^ta§, 1785. 8* 3^R ben 2(6^ant(. (er S^m. ©efcflfil. 

Krlf6metlf4irS5erroi(ungen'. €6enb. «ufJ 5^ 1786. 
tteSer einige jur dprif ge§6rige Tfufgaben. &>tnb, 
fl?on einigen Sigenfi^often t>er effipdfc^en fSeiMgung ter SManefen oter 
Äomefen. &niX>, *, 5» »787* 



•— »""^ 



3n^a(t» 



N 




33 



fXnmt 



S9lodra|>({e J^ D. 3o^itit Ccffanef e • • 33 

$tembe S(uffd$e« 

I. D. l!(ettg 9(f(^rei6ting einiger ®i(fern)afrer<}ucQen . • 3 

II. ^^ocie bcr ^iffen»a|p^r. Q?on €6ent)emf. • 34 

III. €(tmiÖC0 i8erftu& einer ^opogrop^ic ber @(abf pion^-ne^fl 
bet ptfiff. ^efdbKibung ber ®t^«nb, befonberö' in SXäcffic^t 

; te$ ^anitnteiä)« • • .34 

IV. Ueber Die Q35^tf(^en ©t^Ionsenarfen. Q?on Sbe nbemf. (^it 

jwe^ .^upfrrn) • * Si 

V. tnorawesUnterfiKbuttgetnetf @(«inetf ou$bem@pei(^e(sange 107 

VI. R^un Aber ben ^nflu^ unb feine notärlic^en tOlerfwärbis« 

feiten bed ^teinceifbis < • • m 

IK>^ant(unden ber edcWaft gut SDTat^mattf/ S((iro^ 

nomie unb SKeteoroIogic* 

I. ^x^f. @trnat)M 9eo6ac^ttins ter @onnenfin(lern{p am 4fen 

Sun. 1788. • • • .1^3 

ir. (Bttftntte iUnbiefilbe fReebaä)tuns auf ber ^temoatu ju 

III. Sitte (eic^fe unb genaue SRef^obe fit hie ISerec^nung ber geci» 

grap^fc^en idnge oud @onnenfin(!erniffen* SBtn Gbenbemf. 
(ilERie einem Tupfer) # • xag 

IV. <Bruber0 ^erfuc^e aber bie TCu^bünflung bti SGBaffer< im 

leeren 9(aume bed fSaromeeerS « • « 139 

y. lieber bte ^räfung«« unb QSerSefferungtfare ber sleicbfiSrmisen 
SBaogen^ in $5eereff i^rer Smpftnblicbfeit unb 3uberld0ig« 
feir. iBon €6enbemfelbem (i)9{it einem Tupfer) M^ 

t 2 . SI&t^an&' 




34 

I. JJerrn ^touti SSa^trage jur SHafurg^^^tc^tt tocn SSi^mw, unb 

pfn* 0!9?it fin^m Tupfer) * « 230 

IIL Prof. tT7aver Aber ben garjigf^n $5e(laiibe§e{( be« 2(bt{a(U 

fd;cn SSlttx$ « # # 234 

JV. Ue6er ble masne rifc^« if roft beg f rijlattilirteri Cifenfumpferjert* 

QSon (Sbenbemfelbrrt • « » » 33$ 

y« D. Z^lQcbe Q^^ataftere unb iSefc^reibuns bed ®ef(^r^etf ber 

9>ap(i9et}flfd[>*, Callyodon, (SMt bre^ Äupferit) # 243^ 

yr. D. tnaveva Ttb^anbfuns Aber bie Srage: ^o^er gat S}d§« 

mcn in d((ern S^t^^n fein ^ocbfal| genommen« # 249 

yiL D. 9c^erer Aber bie SuberU^igfeit ber €ub{ome(rfe iffg 

I. F. Cobnere 2(60anb(iing Aber Hi Ultrc ber iSd^mifc^en f8{« 

beluberfefung • • » Sfi; 

IL Z)obrotP0Cy'0 ®efcf;ic^te ber ^^6^mif(^en pfarben mib 7(ba« 

miten* « • • « 3QO 

IIL Peliele 6)efc^id)te ber iDeutfc^en unb {§rer ^prad^e in i255§t 
xtmt^:, 9 • • 344 



gwmbe 



%tmk mm 



uni 



^Huilnnitn. 



W|.>fra,©«f«i7g|. 



Z 



l . 



^ ^ . N 



* .^ 




Sef$trci(ttttd 




icnn i($ Der lS6^mlf(^M ©efeDfc^Äft H« gBijfettfc^afi 

«mtnetotwaffcrt SÖ&Nen«, »onöflnc^ für öle STerjft, »eflen feiV 
wer auöne^mcnöcn gBirffamPdf in oHetlep Ätanf^<t«n De< 
inenf(^«<^enÄ6tpct«, totjüglic^ für Ixfn ©(aat, wegen öerba* 
turt^ öerurfac^fen nic^t nnbeöeuftnöen 3mportotlon fremöeii 
©eine« in« 3nnfanD, »otfefle, fo 6eOarf ti m^l feiner ^ntfd^uU 
r>mm* 3um tle6etfIuÖ o6et wiB i<^ einige ©rön&e meine« Un* 
ferncl>men< angeben, i,) T&etzmunn \^at in feinen ^mif^fpf>^i 
ftfc^en Werfen ni^t »enige sSlineraiwaffer unftrfuc^r, i^re SBe^ 
Oanöt^etie bf^mmr, tinD eine 9Jetg(ei<^n9«a6eBe geiieftrt; Die^ 
fctgrofeec^eibefunflfetunDSi^aftirforfc^erge^ef mittatet mit 
mm n«(^tt^niung«»arOiöen S5<9fpi<tc t>or, a.) jD^ng^ac^tef 



4 D- 91CU0, 95cr(§r«jiuna 

tcr w(ct)er^ö(«n Stnatpfe ö« ?56^mif(^en ?5tttettt)a|T« in Oet'g? 
niAnne onflefö^rten 9SBerfen, in Den SBreßlauet ©ammlunöeii 
auf Da« Sa^r 1724., in -öofmanne p^9ftf<^#nieDicinif(^en JÖif* 
fertationen/ unD feinen meDicinifc^en 9!ßevf en/ in liostera ^our« 
naie (1779. ?S)la9,)j o^ngeac^ferDer öotflenommenen Untecfu* 
(^ng tiefet ^(ertoaffei; v>oit Jati^erC/ jöuncv/ l^innuhi», 
Jöww«•l^/ J^oujcimD b'arcet, Ctofc^el ünb Qc^ulse/ f^eftien 
Diefe «Ulineirttlwaflfet, 6e9 aller i^rer <35ortt;efIi(^f eit, in Dem Stu^i; 
lanDe nic^t allgemein 6ef annt/ unD nad^ <^etDienfi: dewöcDidt 2U 
fepn* a) 3.) <^ur(^ Da« Qkvfäl^ren Dec fOtinetalwaffec t>ec(ie^rt 
jeDe« mc^r oDec roeniger t)on feinet <33irffamfei(; Die an Der 
CsaüUt f^t&ft angefleHte ^nafpfe mu0 aifo allejeft genauet unD 
toOjl^nDiger fepn* 4,) ^a 6(0« Der minetaiifc^ ^^a(t.Di^ 
SEBoffetv Di« ^enge unD ^atti^t; Der Dacinn entldteuen $8eff<inD^ 
f^etie unD Deren Q^er^äitnig unfer einanDet/ Die^irf fo^eit In 
Den wrfc^ic&enen Äranf Reiten De«, menfc^jid^n. ^6rper«,;.D<ii 
^ert^ Derfe(6en^ unD Den ^orjug De« einen por Dem anDern 6e/ 
ftimmt^ fo i)\ eine Q^ergieic^ung ä^niic^r !!)lineralu>affer nic^t 
dfeic^döltig. ^ 5.) I^ie 9^afurdef(^i<^te unD pie |)9Drodrap^ie iXf 
^Mttw^ ä^niic^c Unterfuc^ungen leinen nic^t ganj unbepeuten/ 
Dcn^eptrad/ unD man f^mt pem3i(I</ ^<^i A Die OiefelU 
fc^aft Der ^iffenfc^aften au«fieflecf t ^at/ immer nä^er* 

*3Ben» 

• • • 

* # * 

nenfd)rifte» (weölc. Sournafc xfhn4Bft« 3^ ©f. 1784. ©♦ 78-) ^< 
©afbfd^i^ei* ^irtcrtVQfffr nur einmal, roumt i^m ncbjl bcm Gebli^er 
SBaffrr eine Q4tttt unM bm linfdc^h SRatem^offcm ein/ linb fü^rt 
öonnantt atö bm cinjigetvi^iftliellcr an. 



^^iaiitt^^miinftt dtif unf<ree€vDfti^{- Ift^ n>eim!Xu§(atill 
Ibi jb^r ®ed(tt& um SdcMaiy btp <^uf In Ut €uihamf(|fen ®t«p» 
t)e/^(hracan/ ^ibivim fein« ^imtfA(i6cö(|e i^t^ ipenn biit 
&<^n>e^ im 9£BalUfer(iinti«^ im Ponton ^n, ^^9^/ ^^V ^n 
Öeft^ttW^itden be^ßJtpo^ 55ejft)iruV^^«)r/ inbct.ßanbf^aff 
Juanen,;, ^alibutö, ^c^AtjbMö/^ieroont, ^awpen, ^»«j 
t)en, €nd(ant> be^ <^^ite^at>en^ Die tl^ormantiie bep Sittrp/. ^^^^ 
men 609 ^itf^i^ uno $8ilen^ i^r deDiegened ^itmfali ^aUn, fo 
ti/^rf man|i(^ ni($tn»unDeni/.n)enn t>ie{e!02inera(tpaffecenoa^ tot) 
piefem fSlitteifa^ae ia.i^»t fdlifc^ung enf^deen« piitmt aUt. 
fi'nD jeneÜ^ltnecabDaifet/: mo ü Den t>o()iÜi)ft#etf i5efiänpt^ei( 
au^mac^t* tOltc ftnD nur tiai Spfornec in Der ©raffc^aft <äurcp/ 
tad neuerlich entDecf fe @)canec inUndarn^; Datf^aiDfd^i^er unO 
^Mkit in $56l^me^ befannt; Denn Die Eaux de.Böarhon fc^einen 
ni(^ ^ie^ec)ü de^ic^rt/ ^, piej: .9SBa|fei; nac^-^o|nU>3ce ^nat9^ 
fe b) feiti ^Imrfalj/ jbnDetn/^belenit/fjneecfttijV ©iaubccfali, 
€rD^av)/ <SoDa/ eine @Äut:ebce(^enbe €cbe/ unD enDiid^ etwa« 
C^ifen^ nat^ Sdrietc) aUt mineraiifc^eö^Sau^enfai} unD ^ö<^« 
fofj enf^fen fdiien»' ''; " ' ♦" J ....:.,:.,. /,.' 

3(^ ^abe t)on Diefen <2B*affern Dai; €5aiDf#i§et, ©eDK^er unD 

Iraner feibfl untetfuc^t; Die füpU^'tmoUUhnUQi Untecfud^und 

De$€ptf^am«9iflinCucA0^ec(d) enthalten» Ü^ec ©egenflanD 

''.••••. .. «l 3 • .. ••* .Die^ 

V) Memoires de PAcad^mie Royal, des Scienc. ano. 3739. i Amfterd. 
i732-u.'pigi36:^..Hift.p.99. . •• » 

c) Memoires de TAcadömie, 17Ö7-. k Amfterd. 1^47. 12. p. 136. &' 145. 

d) ^trfuc^ »DR b<n SBaffern/ nat^ im ^oqU wa oti^tti i.fAUinbwst 

1768. attt X&«l» ©. 123. ff. 



I 



IM 9tefbUat ^kr in &«r m^n<^fhn .^)e t^otiuIegeQ. £>&, utiO ^ 
ioi(i9d( i<^ meinen 3w<cf ^^id^( ^a^^/ il^rialfe i(^ DemUtt^eU 
iK( jieie^cn ©efeKfc^aft» 

PltVflfc^e leigenfci^fiteff ^er Btttenv^tfTer* 

$(ae t>t>n mit untet fut^ten S^ittemafferfinö ^eHe/ ^ut($|t;$t!^ 
unt f(^ie(en enoa« inö %t\h{\^U\ fte ^a6en feinen ÖJerud^/ dUz 
(inen me^c unt) weniger Gittern ®ef(^macf. ^ie (äffen ftd^ in 
tt>o^(i>ema^cten otogen (ange aufl^e^oiten/ !n tie-entiedenften 
©egenDen ^ropen<t>erfdl^ren^ o^ne einen ^oDenfa^ )u ma^en/ 
otet &em 9ßertec6ni|Te }u tinf edieren» ® atf Spfomet ifl gleich« 
faO^ ungefärbt unO butc^fii^tid/ o^ne <S)en}<^/ unt) ^at fmint ei^ 
nigen ©efc^macf* ^er ni(^t einen feinen @er<^mocf ^^at, wüv» 
^e etf fftc teinei Raffet Saiten ; nur bet me^r €rfa^tne finDet U 
fa(inif(^, fo toie fiaö 0cw6^nii^e mit t»ie(em Raffer DerDiünnte 
purgirenbe ^itterfa(}* 3n teinen, «>o^f\>etn>a^rten ^gen (Aft 
« ft^ au<^ »etfA^ren/ fonft aber »trö t^, wie Dad ^eetoaffer/ 
faul unft flinPenD» 

t^etfU^e mit bett vorsftgHi^flen 6e8«ttiviti!en^eii 

mittel»«') 

€vffcr akrfU(0« 

3(^ »ermifd^te ein jQuentc^en Der tüdfteriden Saf mu^tinftuc 
mit 8 Cot^ ^aiDfc^i^er^ittemaffer; ft« brachte aber weDer in 

Oem 

t) Um tm jfttrn QBkber^obtngffl «tt<|n)9(i<^ ttiB l(^ %\ti \k mit b<m 
6ai(f4t|(c i&itttnpafltr aniefhOten $8(t(b(^ anführt«. Z)«< ^t9ß 

ntt 



tm frif($en no^ tn ^m a^^^ttn eine ^er^Denitid Uv^au 
H ^pr^ Siud^ ba« 8af mu^popitr in t>ad ftifi^^BSaficr deUsf/ 
4nDecte Me ^arbe rii^t* SfiDS Wim Q^rfnif^ .f»(dt, üag Dtefi^ 
^(fet tPf nid otxc feine fw^e ^uftflüttre en^dte/ fl»e(c^ ^ng |«» 
mig.eine v(t^H(§e $«rbe in &e^. ^f tuv. ^oi^e^to^t kobo 
»ikPe* ;. ^: 

€tn Cuientd^en tet wdffertden- ^enmm6uf (inf fttt erregfe in 
a^t £ot^ frH<^em 49{tnera(»agec eine ema^ bUtte00¥6e; im abi 
$efoc^ren 6(ie6 bie ^Ar6e Der $inf ntr^ und. tte^Domit defAs6teii 
i^a^itti, uniKAnbev^ 5S>te ttifa<^n biefef $arbenwe<^fe(^ f^ 
net| nur Die in txm $23ittema(ret ent^oitenen erraten fj^eiianO^ 

5&(e ®{(6wut)tinftinv .tvfe au(^ ^0 tKmtK ddb ^efStefe^ 
piet litten in t>eni 9BBogetr ,ni(^, ijie dei^n^^le QJetÄnDenwö; woi 
öur<^ ber QJerDac^t eine« öor^<fBDene» fwpen Saudenfaiietf en(9 
f«n(ttitO* 

' ufertet 19«fu#f 

; t^ct<^ii^t^pmp be^kit feine Jfarbe 1» &em frifc^en nnt> 
a^9erb(^ten2Rinerttr»affeir^f) tootiurc^ M« ^»efen^it einer Hjceti 
lo/en Ödtire, unD otu^ eine« freyenSaudenfaiie« eripie(Jtn wirb» 

IMT UM» ^c^n^» 84» tUn Mcftftm Crf4<{inm9m; bU w<iiis(tt »6. 

*fl*i"?*"j" ^l?* ®*'f'»**» •<< '^' *»«• n»Jt><m €j>jMn« ffltofce 
n>iir 14 ra tra tfietm anführen. 

, f) 920« 4tu«t d«fr (tu 5|«Wfftl »off fDMcnliifi im Umm »on bem 
öl iwwg {Riowm hl tin (St«$9cia tKmmMt*.' 



^ . • P. ^<tf|f; Sbmtmn 



t • 



fe h^mMi^tmfi^* .ts> ^i«ff( 98et^(^ ieiöeitt^. Da§ cftoae 
£uft0ure an@&ure^re(^ente€rb(n debunbett/ aber Um^^tmi 
<rOe »ot^onöen f«9» .'^ '.:'"" ' 

fe/ ewcgte^Wh^Örauffn, fcinw ^mwgctwn Öwid^J* nmö'Pefnm 
IJHeÖetff^to'Öi "liHfb wt^Äf i)a«'QÖaffec »ertlfl Buff^ tHmn' 
<fe(|»ef«t,'*<wfi^e«fl<ifeöw<!^'t>{«^ttfflefgeti6en guftBlÄöc^en, tq* 
tewr aber tm^ feinen eident^üniU<^en @eru(^ unti tbeh ^irber; 
((^(ad tt>ört>e t)errat^en*$abeiiv ■ '^bei» ^^ma(^te Die reine ^$is* 
flur(^fefMt(eifcttü«fl Inl^^gB^et «>•••;:'' '-^^ ^ "^ 

'••'• ijMe Sfufl5f\in9'bcr?5ainftMfe(fe'im 'SBefhgcIll'gccc^nh, .rt>cnn 
fte in tai Gaffer gcdoffen tpurpe/ ml^^fi too^i allein Den er&ig« 
tenÄeflanDt^eiienjUiufdJitet^enift- '••• • . _. L ^ 

* g) äRit tcn i^erbßtMttett iB^ititümV wi%mi^txxm^ feine Sicti^e« 

0ttn9 im f pfontc« ^#iv. tric na? aM iCi^Mttf en Her ßiwtt in tea< 

Saugenfaij anfe^en linm. !Do(^ fa^ man {piitx dnige SuftUd^^^en 

Ott bf m ®Iafe i^n^ttif unb biefed mochte n)a^rf<A|in(i(l()fr SBeife ba^ec 

' td$fenr bdf bie fc^m^«!^/ tStlitre, t^dbf lit a6|br6{rentje'€tbe auf« 

Srfd^ (^ieltf burc^'bi^ (lirNre-^ei^n^ settiefim'Wb iti ISrfpl^eir %u 

fc$t n>urbe* ^ * * ^ ' * . 

b) SRtt ben Vflailjenfdureii ene(!änb in bem ^pfomtr SBaffer auc^ fciti 

. .mcrttU^ct Sufbvtiifeif; )eb^ S^^S^cn f?c^ ivlebtr eitiifte fbla^tM. 



4 • t 



t « « .« . « «f « 



neralUHiffec tamxf^tf alfbbafb eine Opai^xbt ^ittMt, unO tm 
anDem fOlorden (ag ein fbcfigtev 'Sti^isf^lad am ^oUn üe« 
Oief&|ie6* S>a te» ®^a(t Nt £uft0ute na^. robidett 9BeiM^ 
mir 9#bi9(feim fann^ (0 m«$ t)er 9(tet>eif^(og iQittetfaiseite 
fe9n, üa die im ^(ftoalTet en<^a(tene ;Sealf<»be^ )oe9«n t^tet 
St&f evn <Senoan&fc^ft {)U( ^txiilfhuUf «011 tiefa gttmnt 

• . » - • • 

tttivOe» 

3n>e9 £:tue6t<9eiv ber det#iden ^Oi^f^titif lue mi( a^t^^ 
$8ittema|fec Dermifc^t/ »entcfac^en eine geiinbe ^bung/ a^r 
(eine "^stput« e&et <Sei(^eN6(au< ^ac6e* U«6er 9^a(^t fiei ttf 
mai grottec i&otenfs^ nieDer*: Kud^ Die^ooiüecifd^e SShid 
(äuge Dem t9lineiaTwaffer-9iidedofp»t/ fjite f ein ISecfineitiau { 
«»DÖutt^ &ec ^tonoei (iled.^en0e^<^t< in.DemfeI6en Oatdet^ 
»irD* ... 

- iSon^o^I Me i^ne/ al« M. «1 ilßfionttxAoMgimfaiii de6'ü!n&ene 
3ucfn#treina(^ten>ftße ©tteifetv tm» |«)Ata; einen ivei^en )<ur> 
ten im Sßaffe« unD €i^.itnattf{N6aret| yH^tet^laQ (smdet* 

Uvi 

■ ■ Con )ibdn|i|i $^ot>f^ Mr ttJJfTHi^ 9altj[t>{d({nfnie ritte bM ^pfbrn» 

93«ff^p teirie mfrffh^« Skt'Äibmtnsf f^ttr aber t9utN (^ an btt 

'■ Obttfli^t mfld^isf, nnb ibtfips f!cQ mit rrntm 6{(i§<ptr(mtttftrfat6c« 

ntnS?iutd)tn, mthttti finfgt 0tunbra gt/tanbeit ^aftr/tHurbc ej 

frf? bi^nlid^t/ nnb al^btnn flrünlttb'atib. 

I » • . • 

«b^.b.g5.@tf.i7S|.. .; - : • ... ^fö .. ,• . 



/ 



'*^-. 



• *. i ^ 



lo O'^mg, ^^t<im% « 

^tf#»n att(^ Die $&itteM(i^ rt<^ mit 0<r 3u(f «r0Qve «irr^be^ 
«n^ ein fc^toer atiflft^iid^e^ ^(> (iefert* . . 

' €imde ^copfm ^c A^enberr Sattle f&ittm; mtf (u|( £irt^ j}^ 
iemaffet olfobolO einen ^duj!0en loeif en f[»cfi((ttn 9heMi^(a9/ 
^ ft(^ mit Ux ästende &e( iugefe^en Sause t)enti^^rte« ^iefci; 
iRie&et{i(^(ad »urbe^gerammed, in ^aisfduce toieOet; aufgeld^f^. 
itnü (Ann reine« <3$itdo(6I )Udefe)t; eö entfhinben aber feiqe ^e^ 
(enitf (pftaQen» €inen A^nii^^n idoMf«^ 6ra(j^ten Die Abddett 
fuftfAnren unD seinen fljren Saugenfdie ^vooc» i() ' . .' 

3w6Iftec Q3f ifiufe. 

r ^ae teine fowoM ^^ Suftfauce fld(^tlde Slifaii 6tra(^te in 
itnfl(rm.9EBaffer eineOpalfatbe^unD fp&ter einen i^ftgen flocfic^« 
ten 9}ie&e(f(^(a$^eri>or»l) 5Diefi; )»e9.Q^fu(^ {eigen Die^e^ 
sentoart erDidtev iSefldnOt^eite/ i^oQÖdlit^ a^ Oev $&itte(fa(|i 
nOe an* 

^ ' i^te ^uf[6ftind Der ^toererDe in &a()f&ure in Do« frifc^ 
$&itte¥ta>a^er detr&vfeit, brax^ a(fo6aiD n»ei$e Streifen ^eroori 
Da« 983afier wutDe mil(^igt unDi»r#(^tid/ fp^er fiel ein .weißet 

in 

k) ^(^j£r«pfSm b<c falifc^ai &i«de nui^m te<^f#iiMr fiBafTrc P^e 
tBrANfm ini(((far6<tif f)W |tt <bwr pefffarbigfcn Untarc^tigftfl^r 
UMMuf Me SRifi^itng im furien in SSottw gtcftnn/ un^ (MM« «MRi* 
8(< öon (inem tti<^t<a IRiebcrfc^tas abfc$(e. 

1} 3(9en ^roßfm jtarfct Golmiafsri^ brad^f« eine ^(i4< SBüfinifl im 
Si»fom(r aOo^er ^erbor, Soc^ s^ik irsmb eine SiufWaAuns, woranf 
^ ein 4^H(^ nreiler dtieberrc^lad in ^9ben M(f. 



In Ut^tiiiiiim tt»äu)l6«({(^et '^i^ttfi^l^ lü ^ob^ii» $6^ 

Ör/ tai mt T7§75 <3}ttdo(f&ure in fetner ^tf(^und ^Mt, wi 
ter@(^ti»erertie;S(uf$fun$t>mecü{gtea^eftantt^ei( trennt^ mt> 
mit btt <i^ittf»ffäuu iottbntOitn, d« ^^xbafp^tf} tu fbo^en 
fiÜIt/ fp ifl Oie 6edenw(ttt ^ec O&nre em>ie(i;nt 

3^ \t&ti\Aw &t«n S((aun in atoe Vi»m ®<M&f(l^i^t ^tf« 
tectoaffer ; fe wit fi4 ter Kloun aufTftgt«/ en^anben m $5ot>m 
itxiderec^t fb^weftert&^ n>ei^e 9SBo(fen* ^en oabetn 19{otd<n ta^ 
eine @(|i(^t weige'^tbe am ^oOen, Mjs in beülDKmiit (uid^fteKeeit 
Q}erj\tc^en aiö $((auh(fbe (^^m^n tout&e;; )Mnn wegen Der gt&f^ 
fMfn ^tmr^^ctft bet ^ittioifÄÄW ii»r. fr^^eii ©i«erfti(ietöe 
»er^anb fk flc^ mit ttxftfbm, mt> t^efNeg i^i^n t>^ciden^mn)y' 
f^ii* S>aDttC(^ »irD a(f0 Da6 ^afeyn eät^ guft^r m $5tl^0t? 
^Ii(rlD^in.ttnf(nwt(){inn;a^nM|fer.Dac^(M>, :: / ,i 

^►fen >»o Unjcn ^ittemafiec frii&e unt) ntiic^iflf» ^4 Ö«>f fo 
(ange oofi Oec ©efution ju, o(« efwoö iu JBoDen fief* <5)ec 9?ie^ 
ietfc^Ioö »ar fToefigf, ffAittatWi oier pufoeric^t/unö mit bem 
^Q^&chfmmH\afe bttta^m, fleUfe ec «eine . ÄriflaHen t>6r* 
*5)en anöetn «JÄotgen bat bei: gefamnrte 5Ri<betf(^(tt3 »f^^ 
^aun* m) ©tt« fn|laWnif<^e ^feet bettttt owf tlfrioHf^e mu 

«Ä ,:; (elfarje, 

pfcn im ^rQmtr SSafJlh; eine ^tüt btMü^imiWQU SBolK^ tm» oU 

moii 



ttlf^je, t»et fTocfW^fe iRtcDetft^taa abit auf eÄUftots« ; We »(^V 
etautie %atfit ift^tt bto« M .^nwäteutid M^ad«ti<|t0 w» 

ettIpe(«f&uK Oetn «Bitfetmi^t (itij|>fenti«ift tttSgcfe^, vvp^r 
eetrfenf feR/ im^ eiiteti n>ei|ge(M f &tiiid(en/ j^bfn «tt)>«r f ieftd^ 

j^^ifAuve in; iMif<(nn .^a|l«c ^eMget touäK« ») v 

©i«^^wg<ftnf«^frflKö. ^ 

' < ^n(0< <^tane &|enber jCüiMffl(6erfUbUmaf/^ tioutben in Mi 
ftifi|f«58ltt«w4ffe? geüflf J bei^ fjinÄ StuflftfUng tt^tbm f!c^ eini# 
9« Cufibf Ä«l9enV «nt» txrt anbem s9l«f5<« ^«9 <in w^i?«^ ^ul^t 
am 5Boöen, We ObwfiÄc^e öeefte «in 9ledertboö«nV&ut<^««;i o) 

• b) t>ai In »»rpet«rfäur< anfgdiiSte jDu*rfp(J<ir »rturfaefrff 6^ jfb<m trw 
t!< . . Vivfmr Orr in>a« CH^ncr tSaffer#I^ liitt mil^igf« t^Sdk* mbH fMk 
anSfflb(i4lic^,indni;.buRf(( Zitron« «ba iiim«r«fir<fx £ur]»it5äfarH 
-' ^ ' 'tcmanbelttf (6en fo fc^netl {tt ISoben fanf, unb «9 b(aff<ä (eic^fr^. 
> . i ^ut^eii (nnl<rnc§. : /st . ' . . - 

' ,". fchte merflic^c 83fr Jnbtrnngi^ Sli^c^bem aber bte SRifc^uns «nid« 3d( 
\^:'' ' stüanben fiam» äb(r|og fi(^ tie jObtrflclc^e mit tintm giefl(n6o9en^iii&i 






einige 9d^mm^m^<n* n 

j&keitfrfattre '^«ff^itntriSIttcffaUerdey i^ntmitte^ einer 
boppeUen ^a^Iaiiite^utid, •t)<o iC^e(^(6erla(f oon ber ^ati^ 
0uce detrennt un& d^f^Htitr ^a^^< 

iDie S(ufI6futid De« ^lep^uif er^ im ^ffer/ dA^ Dem i5i(tf j;^ 
waffer eine &palfarie/.t>ie fpdter^n in eine ^i(<j^far5e überdieng/ 
•linD {>en anbern borgen, lad ein ü>e^|er (&rini0er tftieperf(^(a0 am 
Stoben De« ©taf;«* p) -^iefer ^^fuc^ 6e«»fi|t/ baginunferm 
'iBo.f^et Die ^itkolihuti, tUHei^ au(^ Die ^abi(lur« an icd^n^ 
einen ^Jrun&t^eii ^e^un&en^ t^or^nden fep« 

J»tt|ferBenti|<^t> fleraiH» flicht» q) ... . - 

, ^a« ^t^mtaiferoonlirn MiP 9NiPf<Rt^ nje^c^llenf 

«nO nrit {>€m boppeiten^^i^tiN^ ^^fl^t^i^lf»^ <3Bet^ 
fiieö t>ermif<^^/ do^ Npm ^4lftQ.)(lii{edf(m^idei\u(enf&p^i|0| 
^pftaUen^ n>e(<^e auf Söf^papier getrocEnet, ftc^ in aUen 9ßer; 
4u^n a(tf ^it^rfaii pe);^elfen« . ^. 

p> iDie Sinnaufl jfbns machte in bem Spfornef SBoffcr eine 5cffe ftCfneeweffe 
fSolfe, unb jn^qn cd umgery^trlivurbe, befam tiiUta^ titif fcbncc« 
«rtige Untvait^ti^Uu, ffutauf fiiU fi^ aUmifflid ein fdiSrnv fubet« 
(er Wfifkr aiieber(a)|«8^i6. : : 

'. t) Ckrf e»^Mtr SMTer foK 9H(4b 94of^,^ii4(c Jatm mm Qtf innen. 



it 1 f g ilh^i^i^— ^—a A^^» 



<4 ^* ^m^ t5(#relt»uit4' 

3<^ öop ein €h)iU^funD ®a{l>f<^f^er S5ittm»affer in eine 
öf&ferne @4«öi</ 6eöecf(e |t< genau, um öle ^erunwinlgung mit 
^o^lenflaube )u ^in&etn, mit ^tucfpaplef/ fejte f!e In tai &aniit 
hat, mt hxa^tt tai *2Baffer 6e9 ötflö^elfe^etflÄrf (em ^eu« 
jum ^od^en» $(nfondd enftokf eften fl(^ einige 8uft6(A€<^en ; Die 
In6 ^t\bt f(^lelett&e ^ar6e De« frlfc^en Gaffer«, »utöe öllm&^Ug 
fcunf (er, e< fiel ein »elge« fJulwr ju ?5o&en, unb enölit^ fieng ef? 
ne felenidfc^e SXinbe Me &6evMe )u Decfen an» i^a ta^ <^afr 
fit ti^ auf einige Un)en <ib9iiaü^t mx, gi»f ic^ e6 ne6^ aOe 
tem/ waö fi(^ ^ecelt^ aud &em <3Ba|fe); au^gefd^le&en ^atte. In el> 
tie.f ielne ^otceSanfd^aote^ fu^f bcp gelinDem $euei; mit tm $(6# 
tampfen 6I< )uc $t»cfite fort» f^it Sauge tourOe gelMId^t/ etf 
f^ef en fa&en^ und $aumavtlgi;^fla1l{f(itio«en an. 5S>ec trocfne 
SRddTflanD toat toelf ^ f^dnmi^t, ^lerunb öa ein tMnIg in^ gef< 
U f<|ie(ento/ unO ^ttus » £)Utent(^en, 43 ©ran am &mi^u*t) 

O S>a< €i«H|>fktnb SeMi^er 9}{(«(t»«ipc 9A6»<&(tt fo U^MibHt, izOtuM» 
. ' <l^n lai ®ran; I>a4 (||!r«j)er xÖucn(^en 4i@ran. €iti t^^nb 
lepfonwr SBafffc abtt ^tu S7i ®ran de^mtnöfftni benn^tvcnn eine 
cnsUf^e QaOoiu fofl 7 ettatbutitt Gc^oppot $(ci(^ i|{, unb eine 
^alI6R( 8 cnsUft^c f)intm ^^ftf fo <({ <in( ißintt QUidi f GtraMflrser 
Qd^opptti/ ober nenn man ben 6<i^opp(n {u 12 Un|(n Ctra jbttrsee 
Ciblldfloic^t Anninnntf flUkff V obtir V Un{tn; nnn bereit fK( abtc 
taS ettaibttt^n Qewic^t |u beut Winur, mic 7394 : ^7/ foIgUe^ 
7194' 1 7837 s: "V : ~ n ttn|(n :6a Onmr bn^cr »fegt eine tndllfä)t 
9Killc II unicff tia ewn Wiener €i9> ®a9» jCQecsIeicOe 0pfelmaHn« 

(^emi* 



. SDiefen SM^anD 90S i^^ in dn 3ttcf ecgfa« mit ffad^m 55o> 
Nn/ ö(<rdog i^n itoeen Cinettfindtt ^oc^ mit &em ^^Baffevfce^e« 
pn, etnigemale ti6(r OefüIHmf <3Baffer aj^e)6deoen ^iBeinseifle, 
tutt Ke§ &ie!9lif(^n0 an einem fallen Oxt9 24^tttnben (and. P* 
^H/ nur jmoeiien rä^rte i^ (te mit einem gl^femen ^thb^n um, 
S)en anbem ^ovgen fUttitte i<^ Ua @eifl t>\xt<fy ein veineö trocfe^ 
ned senau gewodene^ FUtmm »on ungeieimtem ^piet/ fammeite- 
beii^.AdcfftanD in tie^m Rapier/ fl&gte i^ mit. 92Bein0eifleau^/ 
trocfnere tmt tocs ifß^ ^ein @en>i<^ mt vm li ^tm wx^ 
lUinOert* ») 

l^ie geifli^ ^uft^fuog toat^m M« unO uodef4i;6t/ mit Ut 
GaQ^eltittStur «erfiu^t, ereignete ftd^ feine 9Mifittmm ^^ 
9ar6e/ die auf einen fifengeMt d^deutet ^tu 3^#. fi^iUtete ft^ 

itr 

<(emif4< ^cdriffie na^ b<t Sofdii« Urf^rifi imb tn Sr«ti| JüC- Ue^etf. 
tt€ le Cadet, übttftit »Ott Pftitflfkn/ Sterben/ 1783. 8..G. 6a. anb 
StTocqucr« t^mifc^t^ as^tetbuc^ , ' mit JCcon^Avtis Haautt. i78x> 
in..!&. 6..34^ Viimtrf.) Sit^iRfc gaft «^c n<u6 je«<ai| Scrfto^m 
(«pni 9(6i>anipfra 4P ®ran, foIgUc^ ^tte (in fJfitnb $S. C @n9. obec 
16 Un{(n S7i ®ran Stdcfflanb S(6(n mtiirai. 

,f) 9u« bem 6(bll$(c Stdcfffonbe tptui^u btt ^SStiamfl sii 9tMi «a9 
bm 9raner 38 ®ran. SBire biif<r ^vcfa^ mit bcm Cpfontr ange* 
(tcOt worbm« fo »iSrb« btc ÜBthiddjt «mig bad marittfift^ Sitterfoli 
(bton bie f<i({finir( XcStttbt iff mif bm fdittttf^Hi imtxrciilftar) anfge« 
Uft ^Un. Jlncan («n v»or, bof b(c gtdct Mo »on einer Vinfe 
€p(bm(r aSitffh, menn er b^ndefS^r ü^iiifyit Gttrtben ito bie firepe 
Safe stßeOf wurbe^ 20 ®rane am Sttoit^t {usenomtnen ^«be, unb bag 
fi»id(i(& bie Gafjntutter fb vier Senc^tisfeK <intf bec tnft mstiHtn ^ 
teil mügte; er (tf^imtHtA^ec bo^ @et9tc^ bitfit S^ntKrioiide nic^t» 



in ein ^(^mUmf^M^, tm^tifUc^^ unOffmrOi^en SHdcffhinb. 
üAt 9 ^&tAni^ft^tf 0» Den onDecn ^org^n jtt einem .'0«161i(^en 
IDlagma ietMen »ar* ^a<^ obigem <2^tfuc^/. fi)iltc t>i^ 
9täcf ftänD nut ij: €)fdn wiegen/ fo t)id n^iic^aßi.tiev @eu)i<^ 
MtCoiim d^nj^n^ «Ol^ffi» ^(«^t; ^ a&et ((lein Ue6eJ:fc|o^ tton 
Tl^iiih; m^itbloi oem Jtt^oKifation^tDaffe^/. unp fest outf 
>etr 9Km6f\>^«:e angeiö^neA ^eu^tisfdtbepiumeftettrifl; 

> '3tt bem S^dfflÄhl« (^rf.'$.) fJfj« i<^« $rd|vfen re8li|rt# 

bc/ und einen erflicfenDen &tm^,w\t^laübtti rau(^ent>ec®a()i 
geifl ^tten. S<^ :go$ nuü eituiad tdenigef OeflilSrte^ ^[Baffec Da^ 
)ii/' tim eine ^mbgene 8(tif{&fUtid )U ec^aiten, unD fejte fJe in« 
(^n&6<ID/ «m üle^Auieitfegjtticisenf S>a« trocfne ^(^ (df d 
l(^ n>i«»<rnm üeflill^fetl lQSkif!^( «kf/ e!$ f^difüc^ (Ibor nic^ voj 
Hnem ^arjigten ®(ofl[e (€)rfraf tioflojfe) a6* t) 

• . ' IC)6i4<¥^ i^ii^t^mpty n |cnn|t^ tia|efn!S?ineca(t9af{ec/tiaö 
^lfWt{^f|4iiAäft/ feitoenfafifattreft ^»K in feiiteir ^f(J^ftnd ^ae 



.« • t 



ABccfl:ßfHti^mtin bitmiSpfomt btn(EptiaHit>9o^<in; bcfin unter 

^ ; frfOe^ ^iiob ttra .^ friiKr Scttdbtt(^ett bfraub^ Smei^eiif, an ber 

.gaibc bi^ Goliftf, vitnn ti bii jum ^ro<fnen a^bgebttitfiec toirb* S)rir# 
-tf^i^r m bcm 9laucbeitr metiR manctm^tf aitf tkt siitt^iiibr^ €ifkR 
.:; .«>i5ff,i:;Wb 4teii«, b«fi. cOj«v^<^^l Ä««!^ /4|t«,% . > f . y,i 






• « 



etriider 9tittent)afr<ir(|uettm« 17 

h(, (tvcU &ur<^ eine Doppelte ^a^lantle^mid Me ttä<^fleti S&u 
ttatiDt^eif e beißet @al}e umdet^ufc^t toetden^ fO/ M Ow^^SitrioI« 
flhire mit Dem StoiU, unD Die $5itterfa()crDe mit Der ^alifätite 
ft(^ t>er6inDet) unD Daf fo(d(i(^ Die oon Dem ^EBeinset^e anfgeiigf 
t<n ^aiit^eile 6I0« au5 muciatift^ $8ittei:fa()e 6e^^nl^6iinen^ 
fo li^ i(^ Do(^ Die muffende SluflifUiid (<3krf. 4O ^ d^HnDem 
^euet 6i« )tiT €cfc^einund eine« ^&ut^en« abD«ntpf«n^ unD (leVts 
t« ft^ ^n** An einen f üf)(en Ott. €ö fielen feine @e{enttft9(la(; 
len nieDet/ ^nDern Die ganje €au^e f<^| 3u {dn^tk^tMi/ )ient(i4 
^rofen^ 0u(enf&rmiden ^^flaBen an/ »e(<^e auf t^il^apiec 
forgfAttid getrocfnet/ unD Dann-^ewoden/ 3 @can fc^r maren* 

3e}t na^m \^ Den im etflen <^cfu<$e er^aitenen/ 2 jQtttentd^«, 
4i| ©ran f^weren 9{{bfftanD )uv^anD/f($filttete t^n in ein ^w\t 
Sti reine« @(a« / ä^rtsof i^n mit 5I 8ot^ tefh'Siitem Gaffer/ 
tie§ i^n 24 ^tunDen an einem f u^ien Drte flehen, 100 \^ t^n }uf 
toeiien mit einem dl&fecnen ^taht umrührte* ^n anDetnÜRor^ 
gen toarf ic^ aOe« auf ein )u«et gewosene« %{ttvimf «»ufi^ Den 
9{ücfflanD einigemal mit 9!Baffer au«/ ttrocfnete unD wog ^n^ 
Cein ®en>i(^t betrug nun niir 14 ©ran* u) 

^\t wdffcrise ^ufl6fung mar ^e/ etn^« in« de($(i<^te i^kt 
!enD/ f^mecf te fe^r unangenehm unD 6itter/ unD brauste mit fei; 

net 

u) !Der erbiete im Gaffer unaufIMbare SXäcffianb Ui efe^Ii^er SBafTer«, 
»t>s %o^ @ratt; hat Graiter mf^cll 26^ ®r*; M ^fpnjcr mblfc^, 
giebt tcrtn jge ber oben aagmomtncmn S&crec^ui^; sf ^rm» 



•i« 



18 D. ^mt, fQcfMbnn^ 



'^ 



«et @Äure» 3<^ fcünflefe fte N9 geltiHwr *3Bdröi^a6; e^ fc^c 
Den ftc^ degen Da^€rti)e Deö S(b{>am)>fettö Keine naDelfimiige @e; 
(enttfrpflanen 06, n>e((^e^ fotdf^tig abd«foRDeit unb getrocfnet^ 
I ©ran wo^en» x) 5^ie S(afi6fund nnttde wtedei; Dem ^euer im 
^ant)6ai>e au^efe)t/ un5 n»etter a^detKimpft, bi^ ein <^auf(^/ 
^9A 3et(^en Det anfangenden ^ftallifatfon, ecfd^ten«. i)^un oof 
k^ M5 Doppelte @et»i(^ De^ ^offetrftepeflen QBeindetfie« ju ; eö 
iDUcDe aHe6 t>oUEonimin aufd«(&§(» ^te Sauge fleUte i(^ an einen 
fi^Un Ort/ unD ed fc^^ffen «o^renD De^ ^tf aifeu^ ttnf5rm(i(^ 
^flauen an,. 3^ geg t>ie dei|hgu>dffectde ^euc^tigf eit be^utfani 
a^/ (5tte t>a6 f rpflattiftrte ^(i i>f>nt neuen in Defliairtem 9IIBa|fei 
auf» ^a Die Derfc^teDene @)r6§e Der @aUfi:9f!aaen^ unb Die 
^Sßenge De^ eut^ftenen ^flaUifation^n>affei!5/ n>el(^e toieber 
mit Dem 6e9 Dem ^Dampfen angewanDten ^euecägcaDe im ^ix$ 
^ä(tnt§ fie^t/ eine 6etrd(^t(i(^e <3)erf(^ieDet^it im @ewi(^te oer« 
ttrfac^t/ i(i aber Den ^()ge^a(t befHmmt angeben »oUte, fo (tei 
i(^ Die $(ufI6f\ing bep flatfem ^euec bi^iur^vocfne abDampfen^ 
ttnD »og Dann Da« &al)* 3(i^ fanD fein ®en>i(^t 2 iCUtentd^en 

®{e geifHgtDAffetise §(uftöfung (^ecf, 7.) Die frepß(^ fein 
fcepe« Saugenfd)/ Da Die erDigten 0Aitte(fa(ie mit Deffen ©egen; 

toact 

s) 9(tt# ber 6at{attfl(ffttns fte< 6eMi$er Stdtfffanbe^f n)urte htm 9i6bami' 

pfcn i|^ (Srab, unb au« |cncr bt< Iraner if^ ®ran Gclcnitfrpiial^ 

' feit abdef<:^if6enr 
y) SDiff ^itf ittr Xro Aie «bgebamt^fte GebK^er 64f{f betrtts i finntecben, 

^^ 9riati| ba# Oraner 34H ®r<>n; unb ba« Sprcmer 47^ erait; 

bo^ \fi ^cr bic SReosf brr cn(N(^<ti faijfottren SRagneftc ai(|)t abn 



einiget S3ttrcrnMif|cr(|itcUett* 19 

matt itt^t lugtek^ befielen (6nnetv too^I a6ei: Jto^fat), ba^ in 
(in^r 0){if(^un0 aM einem $^ei(e ^afTec/ unb itveen $^ei(en 
9SBeindetflftUfI^dbar 01^ enthalten fjonnte/ fo lU^ i^ fte ddinb« 
atöatnpfen ; t6 t>ei^nflefe tie d<ni)^ ^u^ifun^/ uuD Heß ni(^ttf 
)uröcf/ to^xaas e6 Kor »icD/ Dag m^aSSiCif^t lein ^oc^faif 

9^mn ttnb swonsiglfet .^erM« 

9^un 6(ieb ntiv no(^ ju untecfuf^en O^rid/ ob &a< t^alUM 
^dj (<35err* 7.) SJKeerfaO, ober ®(ott6er* cß}«„ögf j-^j^j^ 0t,^j ein 
(Skmtng Mi bepbm fep. 3^ roaxf atf»-m &tiaU^m Diefetf 
@a()c^ in fcif(^ Jbevettete^ .^a(fn>.affet/ unD ti ^nfjlanD affo&alb. 
(»n »>««#e( 9lie0ierf(^(ag* 5i:)iefec ^ßerfuci^ fe)te «(fo {)ie. i@>eden^ 
warf t)cd ^itterfaiie^ in Dem faiiigten SXöcfflande auf er ^miftU 
Um Die tSRenge deffel^n btftivamt anheben iu f 6nnen/ mXf, um 
{Ug'ieic^ iu erfahren/ ob ti aOein/ oDer mit \>itrio(faure^ ^SUnmU 
faugenfai}^ deniengt oor^anben fe^/ (6§te i^ Die ^anje ^ai)ma|fe 
im DefliHirten ^!Baf(<r auf, er^üte Die SfufÜfUng bii ivm^o^tn, 
4tnD f4>(tt9 mit giei^faU^ b^if em^ fe^r reinem !9EBeinfteinfs()e Die 
SitterfoI^rDie nieDer« !^er9lte&erf(^ad u>ar fi^6n weiß/^ITocfid^t, 
fe^r Md^* M <)><i<f #n «ufj ^iitrum^ föf te i^n mit to^mt* 
Reifem Gaffer fo lange mß, als Da^ ^Durc^getaufene einen'fa(# 
],igten ©efc^macf ^otte^ trocfnete i^n forgf&itid/ unb n>og i^n» 
^ein ®mi^t betrug 57} ^an* a) 9^immt man'afl/ bag 20 

Ca 3:^e«e 

») IDiefcc SBtrfiMb «it tcm @tNi<Kr unt GmiiNr Bittmoofer «»itKrboU^ 

gab (b<a lafl((6e gUftottaf. 
a) S«ä (r^aUene ®(^(i8<r tiob @r«n<r dal)» flOMt at<4 ^i< XtAUtbt «u< 

b«R JtaltttMfrcr. 3^( ({(^(iib ^iflm ^^gtüf mit reinem fOein* 

^fa^e 



20 D. 5KCU0, aScfcßrdfcung . 

$f>ei(e 93iftecfa(i loo ^eile f rpflalUfirte« 95itterfdj anzeigen, fo 
»Are in unfetm SBaffw i ßof^, 49I ©«♦ ^ifferfalj. DMöeg jut 
miglic^jl gr&f fen ^tocfne aböeöampfte ©atj, »09 aber nur 
:i ÖLuentc^en, 27! ®ran^ ©er Ueberfc^ug wn 2 iCUicntc^en, 21^ 
@ran/ ifl a(fo auf SKec^nung De« in Dem trocfnen ^a(}e man^ 
öelnöen ÄrpflaWfationtfwajTerö >u fe^en* b) JÖiefe berechnete 
SÄenge De« 55itterfa(ie« ieigt an, txif unferS3ittem)afler frep »on 
flDem ^unöerfalje fep* 

^ct)%\q{i(v 23crru(^^ 

Um m^ ftd^erer ju ge^en, (5f fe i(^ öie (58erf* 9O er^affene 
5Bitterfaljerbe »ieöer in wrDönnfer ^itrielfdure auf, lief DieStuf^ 
((fung bep gelindem ^euer abDampfen unt> anfd^ief en. ^c^ erig^ielt 
5ro§e, fÄutenfbrmige ÄrpflaDen , »eld^e am ®ett>ic^te $ Q.mr\U 
^en betrugent €tne t>&n Der (obigen Eingabe nic^t t>i<( abweid^en^ 
De ©umme« - 

(feinft()e seflOtF gaben ant bem GcMiler 76I €ran/ auf bau Qraner 
1 3i Gran 3^tter(4|(|erbe. 
' b) 2)ttccb eine ^bnltcbe k^trtdinmi mürbe bie SRenge bed Ga(jef auö bem 
GiMi^er SSaffec auf 3 Duent^en 53|@rafi, an« bem ®raner aber auf 
I Dmifcbett 8 ®tah brilimmt. 2Dte CReose bef aui timm &t>UJi>fuW' 
• be €pfonier SSafferd burcb« 3lbbampfen bi< ^um trocfnen/ betragt 
nacb iSucae 9}errucl)cn, unb meiner obigen ^erecbnung 47^ @ran» 
Stimmt man an / bof bjefe 0uanttfit grdgeentbeilf reine« 9it(erfal| 
feo, unb baf[ nad> einer ^(feeliobl ou« «5«rsinattii0 Opafc. phyfic, 
ehem. Vol. I. p. 135. Sirtvan's SKineralogie, 6« 456» unb YDeti' 
jeMSebrebon berSSermdnbtfcbaftberSdrper, G. 68.69» ba^frpiTaU 
Uflrtf S&itterfo^ 79 XbeikfflSaffer entbalte, (benn Bergmann nimmt 
in 100 Xbeilen be« Sittcrratje« 19 Sbeile SRagneßf^ 3 j SSitrioIf^ure, 
48 9üffn te. ^Skcvoan 19 SSogneffe^ S46dttre, 57 SBafer. YDeitiel 
nA SMtterf^rbc^ 97i Qintt, uob 40Ä Sßafprr,) fo tolre bie ÜRen^ 
flf be« ?p|cmer 6a(ie« in XtJtftaUtn, fa(l t jQuentc^en 33 ®ran. 



einiger S^ttm»afrer<m<ffcn* 21 

(Sin unb brep§iflfirt 33err«<fl»^ 

ne »df graue garbe, tniD man f onnfe in txmfetben f (eine naöel* 

firmige ÄrpfloDen entöccfcn» 3<^ »«f i^" »" «i« ^«N ®^**' 
weiche« 6 Sot^ öc« »afferfrepeflen «SBeingeifleö enthielt, tröpfelte 
10 tropfen reiner üfeer ^oc^fali noc^mal« abgejogener <Sdj0u# 
w, unö Dann fo tange eaipeterfÄure ^inju, ato f«^ etwa« auf* 
(igte. 3(^ jlettte Da« ®la6 alöbann in eine ^antf apeOe/ tief 
Die SiuflHung i ©ftinDe f oc^en, fejfe aber t>on B^it ju Seif ein 
iDcnig ^eingeifi ^inju^ um t>ai <^|$er&änflete )u erfe^. 9ia(^ 
Dem €rf alten fanD i<^ am i&oDen ((eine naDe(f6miige ®e(emtf rp* 
ftaKen , mi^ Dutc^ ei« $i(trum t>on bef ann^em (äetei^c wn 
Der ^(üfigfeit abgefonDert, mit ^ffieingetfl auögcföft unD forg# 
fd(tig getrixfnet, 5t| @can »ogen. c) 

Swco luA breij^gfler 23crfiKS. . 

©iefcn frpftaBtnifj^en SKöcfflonD (^erf. ii.) föchte i^ in ci? 
»er reine« ^DrjeBanfc^aie mit ao?ot^ DejWfttrteiB cgßafler, e« 
Mu ft(^ Derfeibe dän)(i<^ auf. @cbon Die $orm seigte Die gpp«» 
artige ^^atur tti SlA^ftanix«/ (<fne^f[6<6aifevt im H^tn^tiis 

«n 9£8affef befl^tigte DIefeibe. Sbic^ wirD auö Diefem <iBerfu(^e , 
ar/ Dal unfer Gaffer nic^td ^efeiartiged ent^aite» 

5>ie geifHge 2hij?lfang (Cßerf. 1 1 .) (ieg tc^ nun wrDünflen, 
(6ite Die turäcfbieibenDen an Der Suft (eic^t jerfliegcnDen ^aije im 

€ 3 DejliUir? 

c) iDtr rr^alfcm Gtirnff auf b(m Gfbli^rr rrbi'sf tri !Rd(tf{<mbc »ar JtV 
9ran, aui bm eranrr i3-,%®r«n TÄmtr. Jtuca« firtib, »ag ber 
crbift« 3i&(S{Un/t tum i^Un «Califilttrcn imaiifU^b«r nnt baf^tr 
€elfnit war. 



DefliOimn ^iiSq§tt wieDec auf, tinD fc6pfe(te (uftfeete« fliüc^tidc« 
SougcnfaU ^ki}u» €^ fielen Ui^u n>ei$e ^ocf en )u Q^den, xotU 
(^e gefamme(e/ )u n)tet>er^oItenroaIen au^gejä^t unb detrocEnef/ 
7®cann»odem d) 

!S^te i»on Dem 9^tet)evfc^(age a6defi>nt)er<e Stöfigf ett/ »utte 
im @ant>6aDe 6i« auf eftoa^ toeniged a^dedainpft^ utiD dann et* 
toa^^ t»on ^^ßitno(0ute dan^fcepet^luitauge/ tropfenwetfe su^ 
sefejt, 4i tiet o^er ni<^ ba« ^Jeringfle ju ^öen, 3<^ wrflÄrf (e 
a(fo t>a6 fettet/ un& 6ra(^te t)ie ^föfigf eit tum ^e&en^ fejte bann 
^et$e« ^ehtfieinfal) tltn)U/ ant> ei^iett einen n>e{|en 9^ie&etf(^(ad^ 
weichet glti^faU au^^efäfet und geftocfnef^ i4| @ran am €)e^ 
tt^(^te 6eftU9/ fv^ in dec ^oi^f^uce mit iScaufen tMfihfte, und 
na(^ )Udefe)tem ^itctoie in ^e(enitfc9ftaBen autf detfe(6en »ie&er 
^efiot toütttf )ttm iSeioeife/ ta§ er eine tseine ^oif erde i(l* e) 

$önf unb br€9§i9f!er ^ctfbc^. 

^ie tMife ^arbe deö durc^ ta^ fattfHfc^ -flü^fide 8auden^ 
fa() 6etx>irPtett 9Mederf:^(ad^/ (^erf* 13.) Die mit der ©aDäpfei« 
ffnftttr und iSIutiau^e angefleOten ^erfu(^e^ weiche feine @put 
eine« ©fenge^ait^ t>errtet^n/ 6en>eifen die S(&n>ef^n^ttdeffe(6ei|| 

und- 

fdOce tatf Uu^ifdit fltic^tise Sllfati 5 Sr. ««^ ter ®raiurGobt(Jon 5I 

e) SDad fi^e, t^egetabilifc^e iM9tn(att, fd^Iug otttf bfr rfictildnbidcnStögfd« 
• fek nac^ abgefc^iebenor S&ittfrfalierbe cni ber Gebildet aufli^rung H 
®cattf antf »er Sraner 6§- @vaii nieter« €1 if{ ma^fc^einUc^ »a0 
auc^ ba< Spfonier SESaffer f&imrfaderber utib eftoaf jtalferbi ene(^atte* 
JDie minber genoite 9lQa(ore »e« ^. iCu(M ober^ (4f ( iftr SSer^^U^ 
1)10 oicdt onseben. 



rint^r ^ttterwAffer<rue(tcit^ 



23 



onD iktx^ihm tai^ ber ^^e timn (ondtoeiHden Q^rfuc^ iu tna^ 
^en/ um t)ui:(^ v^kt)nf)olM S(ufI6fen De« ^^ieDerfd^fagö in ^aU 
petevfdure ftnD @(u^en Da« ©fen ju De}>^(odttli{tren. ^c^ na^n» 
dfo 6(0« &«ti i)?teDerf(^(ad/ üb«rdof \f)n mit Defligirfem ^ffid«/ 
tn ml^m et fit^ pitt ^muf^n s^n}Jii^ mfib^U^ ^Are ^(aun# 
(tbe t)or^anben dewefen/ fo todvDe Diefe unanfgel&^t iurücf geblie/ 
(«ifepn, f) 

^tt« aUen tiefen ^ecfuc^en (d§t ftd^ alfo fc^fie^en/ Da$ alle 
$23ittern)a(fer Die ndmftc^en ^eßanDt^etfe ^aben^ unD Daf nur 
Da« Q3er^dltntf Derfel&en Den Untetrfc^feD au^mad^e^ ^u« foU 
IjenDer ?a6eOe Idf t fw^ i^t ©e^olt fc^Ifegen^ 

€in ^funD Deiletr^ €iö^ ©e». jum ?Waa«fta6e angenommeni 



Flamen Der ^eftanDt^efle^ 



^itttmtiff 
(et im ttuu 
meriser 
, «reffe. 



Cfoljfiurc Siiterrofirrbc 
Sirriolfaure ^ittttfa^nbt in 

Citfiolfaiirc jtalfirtt 

Steine SSitterfalterbe « # 

ftdfeebt 0^ 

eder in 9){fOfene(e{|eir«it<|e^rArfe. 
Cü^fonre äjimrfaljierfre ^ 
litriolfoure ereeerfa^evbe # 

»ttriorfaure Stalferbe • # 
Steine SSitterfoiiertfe # # 

— jtditerbe # '< • 



er. 

7 

37679 

675 
913 

2Si 



eebU^er 

(Sirfcr< 

»afTer im 

Greife.. 



®r. 

5 

30456 

415 
651 

456 



0ranet 
^itter^ 

mofer in 
Uiigarif. 



9t. 
38 



€]ifonier bitter« 

nmfier in €n^ 

lanbr in ber 

erofTcfKife 

9urr9. 



0r. 

>ttn6ei{iromr./ 



II 



68 fj ^. 93 
^i ) unbefiitfit g| 



4948 

»Sf4 

2108 

670 

830 



j linbeftinime«^ 

yunbefümmt^ 
J »110 

) irobefUmmt. 

> — im 

) unbefijnimr. 



f) ^it wUhmmmt UnfUibatUlt be« aMeberfc^ted* («erf. 13.) im €ff?8e 
»mei§f^ baS aiu^ bo« 6<bn$er »Hb ®ratttr 9Ba(rcr wn aBer 9Uauiu 
nbe fre9 ft9* 



H. J&«rf« 



u. 

t^cortc Der s^ittcmajfet;. 



^^ in öep- ©cgenö Der S5i(tcru)affcrqueUen fcejlimmfe «ii<^, 
Btovv9 JP)9pi>t^efe übet t>ie Srjeugung öe^ ^StteetfaUe^, in 5lofcj 
^ung meiner ©egenb »enigjten«, ju eerlaffen, unD Da« ^itttxt 
»affec t>ie(me^r einem €rDbrant)e/ der einfl Da »atmete ^ bepju; 
roeffen* ^i« fwö meine ©rünöe: 

i«) ^er 6)ebuct«oi:t &ec $5ttt«m«ffet^ellen (<(&(( tth^t aUt 
Spuren eine^imteritDif<^en$euet6 an t>er®cinie; no(^ nützen 
€rt>brdnt)e in feiner gar )u gA>§en €otfemung ; Die timiiegen&e 
©egenD ^at aOe fStatenaiien )u neuen t>u(f anifd^en ttu^brüc^en^ 
tie einfi i>ieBei(^t ^ri)eerung t>er6reiten Dürften* 2.) <^ie €r« 
f (ärung : t>ai i^tterwafier fey nur ekte einfa^ S(u|{6fung De€ im 
&(^iM>ge Der €rDe fc^on gefeÜDeten ^itterfaije^ im allmd^tid 
Dttr(^ft€fernDen 9(egent»affer/ ifl nid^t ^inrei(^enD/ aQe i^eflanD« 
t^eiie Deffeiben )u erflÄren^ über Die ^rf<|ieDen^it Ded ®eba(t# 
Der iCluellen/ iia(^ Q^erft^ieDenbeit ibrer £age/ «inigetf 6i(^t )u per« 
breiten/ unD n>^D Dfttdb meine neuem i5eoba^tungen tt>iDer(egt* 
3*)10leine €rf(Ärungdart ifl nicbt pon allec ^abrfc^einiicbfeit 

entb(&|t/ 



tntblb$t, unt) ^tei^et fi^ Uet Den gefatitmfeh ^e^dt >ed i^ine^ 
(at»aff«M aud* 4O <^enn Die 9}atut eben liefen 9Eß«d/ iut>er; 
(A|id 6<9 €or(«6at>, Detmut^Hc^ 6ep €deir^ Da Die QJeftanDt^eUe 
Diefetr jtDep ^tnecafwaffer Die n^ni(t(^en ftnD, unD nu( im ^iktf 
f)hltnif^ 000 doanDet abweichen/ a) etnf(^(ug/ watum foHte fle i^n 
ni^t au^ bep ^iDff^i^ betteten ^aben? ^iefe ^vünDe n>ia i(( 
itun itd^et «c^rtetn« 

L <^aö wn Obemi^ bi6 geden ^aa^ t>i>n 9^3B* ^egen ®0» 
fhei^enbe/ ^t itnp Da Dtttc^ queer laufj^nDe ^^Ut unterbriM^ene 
^(i^^ebivge von Det loefliic^en ^ette, t>on Der füDit(^en ein $^ei( 
Deö1RttteIdebörde6/ «on Det; n6rD(i(^en Die in meiner ^b^anDiung 
ober Die S5Kiner Sauerbrunnen bef^riebenen ^orp^prfc^teferber^ 
Qt, finD Die €t^6^unden, Die ein 'miUi tiefet $^a( umf(^{ie$en^ 
Da« tiurDon einem 4in)tden mh^i^ ^o^en ^ergrücfen/ au6 n>e(^ 
(^m Die SaiDfc^i^er iBitter»afferqueUen b) entfpringen, unter* 
bro<|en »irD. föa« SIHflebirge befielt au^ abn)e(^feinDen ^Ih^i 
lagen öon @ttnD, ^b©«/ SÄergel unD Steinfo^Ien; DieiBerge 
Diefe« rneörigen föDlicben $b«ile« De« «Dlittetgebirg« befleben, »ie 
Die meiflen übrigen, mxi t^eit« mit @(^6ri, ^ornbCenDe, Äaif# 

fpat^ 

a) ^adt :8(f8fflamt (Opufc phyf. ohem. Vol. I.) mh Se^ (55«f*rf|. 

Khws t>m ^atmabt,) ffitH bai ^atlSbat in tintr Gcfttocbif^en 5(dn' 
tu 340 @ran 9rAufterfa(| , 68 917 inerala(fa(i , 33 Ast^faii^ 34jra(r* 
(rb(, unt tm»i €if(n nebß tttfKfSur«} na<b (Brecf «mapfc (CreM 
(S^cm. 3lnna(en, 1785. 3t(r SB.) finb bk etflanbtbtUc bti eatrbruniK 
gldt^aW in ontr Äanne 375 ®r. ®(au6(rfa() , 47 «O^ine <dl.2au9(n« 
folp 45i Soc^folt, 7i XaKerbf/ 4€i(hi, ntbfl {ufltr<!iire. 

b) Sic Gtblieer br(9 Ontün ai(ft>rin9ni am Sn6t bitfe« JDäatU «1 btc 

Siorbfdtt. 

«6b.b(rl&.@(f.x78t. ® 



/ 

gebttdei^ behalte i^ mixwx,f>i^i^mtimtoidli^ioX){tn^m^CLta 
loecDe (Cddn)t ^aben.) fDec $uß t>eö ^(^tatni^cr unö ^etni^er 
fdndii befielt t^eil« au^ ^afalt^ü^eltt/ tM(^ M ec an t>er fÖD^ 
(i(^en ^ite atte (Spuren dne^ ^(DbranDeö an ji^* fOtan fin&ct 
nic^t 6(0^ ©efc^iebe »on Saoa/ nein ! — Oer ganje <^äse( f^tint 
€axi tiefer allein bi^ )U einer onfe^nHi^n^efe^ufammen gefegt iu 
fepn* <So t>ie( t>on Derttra(ie$ent>en<S)edenD/ Deren n^ere^fc^ret;: 
6und in t>er Stnaipfe Der ®atOf(^t|er iSitterwafferqueOen {u feiner 
Seit erfc^einen wirD. 

©er ©eburWert Der ^itterwaffer felbjl tff ein un(er^(6 
©^roe^ fl(^ er^ebenDer, Dcn ©@D. gegen 9^iß<3B» fanfenDer, 
6id ^atof re9 fi<^ erjhecfenDer, efwad breiter 45ergräcfen, Deffeii 
gr6§fe ^^6^ung ohiti)alb ÄoIojMuf ifl, 0<^«>n ^ie unD Da am 
^uge Deffelben entDecfte ic^ SQm^^ae ton Sai^a, Die jener »wi 
5S)urt(itigen au^ Dem ^aarbn'icfifc^en nic^t und^niic^ ijl; ^or^ 
jeaoinjofpiffe itnD fldngiic^fe« ^umpferj, (ein, nac^ Werner» 
SSei^auprung , im pfeuD0t»u(?anif<^n Gebirgen eigent^ömlic^e« 
§oßiI,)» 2(n feinem ©ipfel, oDer Der griffen €r^6^ung aber fanD 
\^ ba(D einige offene ^töc^e, Die mir bewiefen. Daß Diefer ganje 
^liget aud locfer an einanDer ^AngenDen Saocid^nlic^n €rDf(^(a^ 
cfen befiele, €in geringer @(^(ag mit Dem Jammer mad^te ein 
betr^c^tiic^ea ^tücf einjtn^cn. ^olgenDe QJarietäten fanD ic^ bet^ 

« 

einem nur oberfloc^iic^n ^^a^fud^en : 
i/€tne p6r5fe üopa^^nlic^e «JJlalfe, mit gr6gern unD fleinern 
perfc^ieDen figurirfcn 3<B«n» 2, ^ifen:^ 



2» Sif^Otau« fc^t (el(^ft 2o»a, mit fieincrn ^6«^ecn* 

f * ^oiiAttide £<»a von f(l^iefe(d«(6er/ deKMi^^d^auec/ to^^t 
^» S^^nattifi«, jeHtöt« ?at)a, öon rottet uKö d^l^r §«r6^» 

$* f)orceBainjafi»tfe oon dOen ^atbtn, Dorjddf h^ a6ar d^f^e unb 

5* «^d^d€6iratmte $^one t>on atten $ac6^^ bie ^ure» Ut t^Xf 

f(|iebmen «rliltenen ^euetr^tabe an (tc^ Ratten«. 
104 ^ntc^ftiicfe Don un)»(edtem €ifenf iefi;/ an ^^i>n(ai»a difittit* 

2(n ^fcoger ^^tl bfefer ?(tt>a^^nfi<i^cn ?Wa|f«n ^cng an in 
^tm\tUtxm§ öücrjuge^n, unb war mit «in« »eigen flmi6Ä^ntt# 
<^en 9linbe überj«9«n, xo€l^tf in ^«(jfÄiite anfgeWgf, mit 3«* 
cf etrf%u?e/ ^tHo(6(e/ p^ogi^fittm %{U\i \>ttfn^tf ftc^ a(« eine 
Äalfecbe mit ttmai wenigem ©fen bewicö» Sim 9l<2Bejl(i(^en 
$(6^ange war bie §at>a bereit« in einen $^on/ ober t>ie(me^r !9{er^ 
ge( ü^erdedangen/ to^^d, m^ Si^btv unb JdtvQmann, bcc 
^inwirfung ber Q^itrioi« unb @(^wefe(fdure oieUei^t 6e|^}ume||en 
w^e» 3^ glaube ^iniändiid^ burc^ Mi ©efagte erwiefen }u ^a^ 
fcen, bog ber ©eburt^ort ber ^SitterwafferqueKen meiflen^ »uifa^ 
nif<|e ^robufte in feinem @(^öoge beherbergt; ober ba^^ toai 
biefe ^i^^gebirge fo fe^r urowanbeite/ tQ^ü)tt nod^ in bem ^nner^ 



ftm bec €r&e 6e9 €trltni^ Cremte, 75ilin nnt Q<fy»HQi Ui 
^coDufte öiefei; ^t:(^hi>e werDen mfiu 9^a<^f[on1lnen ein^ aufitu 
^üi;en @e(edeo^ett ^abett«. Un& roenn n.a(|> BAuflpnc) ük^i^kp 
fet ^ie fe(^fle,f»e6enl>e,ac^fe2(ct Dc« ^^onsefc^Uc^M,) d) unO D« 
^«tgef/ Oie üociddltc^flen ^at^rtatten Det 8(UKt fin&i loenn am^ 
£eon^ar&i e) aOe Sc&6irdn&e (Q^u(fane) in folc^en ^legenben d<« 

»^nn aH&^r^ tnt tttf^tige Soge Den Suflvl ^e^ ^Saffet« ^iHt« 
fKdt; wenn tix ®i^ t)eö ^euer^/ na($ Qetgmanne ^pntuid/ f) 
tn jenen ft&tadett'Döcjüdiü^ gefunden wicO/ u>e((^e$^n^ j^elft 
unt) ^atfecOe^ o&er^ mit einem <3Boirte^ ^ecgeL ent^dteit ^ f» 
(le^t )u enoatten^ t^al Die meinen ^l&^gebitde. Med &($fcei)!i( 
einfl )u ematten ^dben, Da fte alle Diefe ^voDufite in i^cem 3ln; 
nern tKtftc^iojfen ^aben* 

II. 3h Dem o6en6ef(^nebenen ^n i? oDer fRergeliai^ De^ 
nerDwefliic^en ^tb^ange^ t^i <^^st\^^ QtavhH man natit>ed it) 
f%u(enf5rmjd^ ;^9ftaaen ondef^offene^ ^ifterfai) gefiunDen )u 
^ben; Diefe^ feQte wn Dem^ »oit Den <&o(^betf($ec unD ^te(nev 
bergen/ («oei^e Docfi t>on Diefem <f>ddef Dut^d^ eigene ^^dlec a^ 
gefonDect ftnD/ vnD fo(d(i(^ mit Demfrfi^n in dac feHurr^erNn; 
Dung fle^en/|) «inDnngeiiD^n iXedenn>afl<t a)tfee(6$t/ Da^ idittevf 
tvaflpi? Ii^<^n« £) 3^ wav ^e» D$m ^ta^ii <liMi^£3»ieHit i^dit^ 

dcm 

c) SZcife (nrc^ bU 9lim* 

d) :^flrioAn'« 9)?in(rato9ic 

e) 3n tnacqucr« lH}tfrter6uc6e. 

f) De Produft^ Volcajk Vol.. III, Opofis» 

|) tKan MrgUi^ Zt^tl»ß9d)(Uiim von bm 9d^m. 9Uftr»«(r(r> 



mm 



im* &Ui^ mtet'tit ^ammtHe (ag du m&^ÜQti ^mf^iof 
$<t ; ter Mergel wac an ttt fü&»eflU(^eii®ette t>on einet gelben^ 
onDec nicMk^n. a6et oon etoei: afc^gmuen $ac6e* Sld^ fo^^ fi> 
genau i^ aOe« 6eo6a<^tete^ feine ®pur eineö fri^taOinifc^^it^ 
terfalsetf/ auc^ Gitterte an Dem iu^age sef&rDecten ^ecgei m(^t< 
«t/ »^(^e« Do(^ 6e9 &e( ((^netten ^otifceni Diefe« @a(ietf ^Ätt€ 
fef<^6en muffen; too^t abtt fanD i($ @9P«fpat^ in hett^Üi* 
^ ^nge/ unb fn oecf(^iet>enen ^fiaHifationen» liefen ^a& 
te man difiy au« UnfunDe fär iSttferfaiiftpftoUen gehalten«. 34 
beroecf te fein ^ur^ftcfem t>e^ ^affer^ M^ }U einec ^iefe wv 
ts &Utt, »e^f obetr fo^ ic^/ ate Der ^c6etter eine ^iefe oon 13 
€Ben etreit^^ bre^ b^tcftc^tiicle ClueOen mit uni^^Ciden tufts 
hi^i^n lietvovfpniDein ; ed fc^ienen alfo wa^reClueQen Cad^t« 
ttmoffeciU (iefeni/ ttn& Diefed nic^t Da^ 9lefu(tat einet iangfa^ 
men €^o(utipn^ fonbent einer, me^r compiidcten Opetadon ju 
(e9n* ^aä au^^e^nte $I6$debitge 6iefiet eine genudfome Ohtxi 
fld(^ Dat; Dad SXedenwajTec bringf mit Seicptigfeit Ducc^ Die io^ 
(fer ittiltmmen^AngeRDen Scbfc^Iocfen^ nimmt auf feinem <3Biedf 
Die fÖloferidien tum SSittenoofl^ mit ft(^ foct/ fammeit fh^ tu 
ttnterirDif(^en ^()^tetn/ mo.DieD>^tuc Dur(|^ ^rennungen^ und 
neue Sufanmien^^unden/ Da^ ^ineroiwa^er 6eveitet> ^te W 
|ier itegenDe« CitteOen empfangen ein mit @Sa()t^eiien ni<|t fo fe|t 
ongefc^w&ngetted *i£Baffer/ at« Die nieDrigec HegenDen; in Den }tt 
tiefen nncD. Dod (Sttneralnaffec mit wilDem 9ßaffeir Decumreinig^ 
tutD fein (De^i^^iBieDetgeringevt' S!)a^c< Der Mifc^ieDene <Si» 
^U Der ^iDfc^i^ev Otuellen untec einanDec^ unD Der am tiefsten 

iiegeitf)en CeDii^er» 

© 3 IM. Sfl 



III. 3fl &U ©ebuf «jldrte öer ©{«(smaffcr, na(^VOtvmv,h} 
wx ein Düx^ €c&^cdn&e tiniden>ani)e(tcg ^i^^debttge^ tuiD toa\}K* 
fc^einlic^/ t>a man fo t>ieU @tctnf o^len&rö(|e/ uro noc^ mehrere 
Spuren t>ecfe(6en in Der danjeir ©e^ent) antrifft/ ein ^teinf o^i« 
fenfl&|d«6trde ; fsnD fafl aOe &teih!o^(en alaun^altig/ toie in Oec 
$^at Di^ in t)er i]|^ac^bairf(^aft Durc^ Dod 6(o$e Sludiaugen Det 
§(f($e eine nic^t decinge ^ehge Siiaun geben ; ifl ent>ü^f w^. 
Sersmann/ i) . Die ^itterfaiierde ein i^e|lant>tbei( Oev veinflen 
^tein^unD ^arten^ unD fleUt fte^ mit $^on/ ^aif unD ^ief^( 
Mtmifc^t/ eine eigene ^tt berget bar, fe laffen ftc^ Die ^eflanDi 
t^eile &et ^itterwaffer, Die guftfdure, Die QJitriolfduw unD luft« 
fauete ^agneiie/ Der i^itriolfaiire unD iuftfaure Sinif i^t w 
{(Aren* 

®ie Sttftf&ure fann Dur(^ Serfelung Der ÜUitteifafse/ unü 
}n>ar »orjügiic^ Durc^ 3<<^<^^und Detf ^(aun^^ mitteifl einer freien 
(uftfauem iOlagnefte/ entwicfeit werDen. f^enn loo ^^eiie^aun 
Ratten in i^rer ^ife^ung 44 $'^i(e 9fBaffer/ 38 trocfne Q^itriof/ 
f&ure/ uttb 18 reine SliatinerDe» S^efhOitte^ Gaffer nimmt Do^ 
Donbep einer fnA^iden S93&rme \^ feinet ©ewic^t« auf/ Da^ ift: 
100 ^ron Gaffer üfen '/ = 3^^ ©ran Siiaun auf/ n)ei<^e i, 26 
<SitrioIf%ure enthalten* ÜUan fei^e Den ^aU, Da$ eine foi(^e ge« 
fdttidte^iaunaufl&fund Die mit Cuftfi^ure wUHmmtn gefÄttigte 
S3itterfa(}erDe in i^rem Saufe antreffe» ^a in Der (uftfauem 
Sttagnefle 30 ^^eiie 8uftfAure^ 4; reine ^itterfaijerDe fAttigen, 
unD 33 ^itrioifüure/ 19 tOlagnefte aufnehmen/ 4*0 foigt/ Daf 

h) ^b^Mblm^tu bn fdif>m. ^fftOrfc^ tcr fSifftnfc^, x7t6. G. aap* 
l) D« Abgoe% Opaft. VoL I. p. 400. 



j, 16 ^ttrio(f(&urc^ t)te in t)i«fem ^oSe }ug(den ftnD/ o/ 72 tt^agti«^ 
fle Mf<^<n* ^^^t^ Oi^f^ o/ 72 ^agncfte enthielten o^ 48 Suftfdu^ 
re* 9ßenn alfo 'f ^(aun tw^ Die iuftfauce ^ittecfaljetbe iet^ 
fe^t «»erben/ fo werben o/ 48 6uft0ute frep^ woDon a^er tat 
SEBaffet/ u>e((^e4 in Der angenommenen «Oppot^efe 100 €)van 
iDtedt/ mtc tlsk) aufnehmen fonn/ fo bag no^ o/ 48 — o^ ig 
«= O/ 30/ {i^tid ^ieiM/ Oie Die ©eflalt einer e(afMf(^n ^(ügid^ 
feit erhalten* 

0\>rt man ne^me an^ t(e (uftfaure Üllagnefie; treffe auf €i^ 
fenoitrioO n>ei(^e^ (eic^t m6d(i(^ ift, ha Die defunbenen i5ru(^^ 
flücfe (Na 10.) &a^ ^afepn be^ @(|wefe(E{efee ertoeifen/ we((|err 
tur(^ Den €rDbranb jerfe^t/ ba^ ^^(odiflon fahren idft/ 1) unO 
ft(^ Die <Sitrio(0ure inniger mit Dem €ifen t>er6int)et/ fo wirb bie 
3^e|ttn9auffo(denbe<^eife ^efc^e^en: 100 ^^le Sifenvitriot 
jHK^alten 38 ^affer^ 39 trocfne ^itnoifäure/ unb 23 €tfen» 
i^fliDirtetf 9EBaffer nimmt von benfeiben^ bep einer mäßigen 
%&rme/ | auf, baö ifl: 100 ^ran 9!EBa|fer bebtirfen )u i^rer 
^&ttigund bepna^e i7<S5ran, tt>e((^ 6^ 63 ^itnoif^ure ent^at^ 
ten; 6, 63 ^itrioifdure aber nehmen 3^ 80 reine tSladnefte auf^ 
loeic^ 2, 1 1 8uft0ure fahren (äf t, 5Da^er ifl 2^ i z — O/ 18 == 
i/ 93 ba^ @en>i(^t ber frep^emac^ten 6uft0ure» 

3m erflen ^aDe alfo »erben o, 30, im jwepten 1, 93 ©ra» 
€uftf!ture/ ober/ ba ein €u6if)0ll biefer Suftart fafl l ©ran 
wiegt/ im erf(en ^aQe o/ 60, im impUn 3/ 8^ ^bif)one berfef^ 

6en 

k) De Addo aefeo, öpafc. Vol.! p. är. 

1) £){c 9}ttr{or> olxr ©(^mr ft(f$ui'< U^t gern i^r ^^losifton fa^rnt» wniii 
P( ß(0 mit ^cm aSafftr txr^tn^rt. 



^n frep/ t90t»on a6er ein $^ mit bet |u i^oben fa]Iet^«n$((a»iW 
f CD« KoieD«? oeiiiuiDett »trD* 

^Ui<^n>ie a6ev t>ie S&\tta{alittf>if e6<n fb fatm Di^Dot^anbe« 
m feine ^dfec^benSüaunierO^en/ unO^ mit Det Q^iftioff&ure 
vet^unben/ aii Cieienit in bem 9EBaffer oufgei&^t n»eit>en* S(u(^ 
6e9 diefinr ^ecompofitiim toitD wie&et Euftf^üure entn>icfe(t; Den« 
75 $^ei(e ^aifeii&e/fotbetn ivtt t>eU(ommenen€>ätti0iing 34guff« 
f&ute/ unü 46 ^^eiie Q^ittiolfäure nehmen 32 SiaiUtbi auf» Wo 
toecben i/a^ Q^itiloifduce in bem aAdenommenen ^alle fi^ mit 
O/88 ^alfert>e i>er6in&en* ^iefe O/88 £a(feti)e enthielten a6er 
0/54 Suftfftute* Wo ift ti)iei)ei: 0/54 ^ o/ 18 = 0/36 M ®e^ 
t»i#t Det befreiten Suft^ oOer 0/72 tiatf Sftaa^ &etfe(6en in Siu* 
(ifjoRen» 

unfeine ®<|tee&if(^e ^anne oteir 42/250 ®tm, fernen im 
^aOe ter ^(annjetfelun^ t)ur(^ (uftfaure üna^nefte 126/75 ®tan/ 
oüetr 253/50 ^6if)one/ unt im $aUe Der ^com})ofition tti 
%a\xni burd^ ^aiferOe 152/I ©can/ ober 304/2 ,^bi()oQe (et 
freien Sufff&ure* ^on Diefer jCluantitdt aber werben mit Um 
io| ^ran ^alferbe/ mi^e mit Suftftiure i»er6unt>en in einer 
^d^n>et){f(^en JCanne tti i^ittenoaffertf entsaften ftnb/ 33 ^blf« 
^oQ/ un& mit 38I &xan fOtagnefte 24^ubif)oae Derbunben'; tk 
ilbride Quantität ber freien Suftf&ure muf entweder Derfliegen/ 
iober an anbete ^ubflanjen bep i^rer €nttQi(fe(und gebunden 
werben, 

^e» ber fOlenge ber Z\lifth\^i^w, bie n<| bepm ©raben bec 
neuen JCuteUe entioicfeiten/ bep bem tle6er|Iuf|e ber Suftf&ure/ bie 

mir 



• 



D. ^(u0/ Xiit^t tiai^t SSittmt^Affm 3^ 

mit o^ige Q^ere^nun^en ^aben, nimmtttf ini^ ^Sttn^tA tǤ ^<i< 
^ittemaffec/ na(^ Qersnt^nn^ 2(na(9fe/ in 100 ^ubifjonen nuc 
4 ^btfioOe &ecfe(6eit tntf^alun foUtt, Daß tU nti^tm ^eftanC« 
t^eiU in unenMic^ floxt $^etfe )ett^dU^ mit unfetm ^!Baf|er nur 
me<^anif(^ wcmif^tf Dadnn f<^n>eben foOten. ^ber ^ieräber (Agt 
rt<^ etfl Dann/ toenn ttt ^eceontotifcle ^erfuc^ an Der iCiuelk 
fi^ibfl Wirt) angefteDt fe^n, ttwai entf(^eit)enO«« faden« 

Slu« tem ^fasten folgt nun/ baf bie ftepe !9{adnefte unb . 
^aff ert« Dem ^(aune i^re <sBitrio(fdure entriffen, unt) t>amit oer« 
bunDen/ ati ^ttterfa^ unO ^l«nit im Raffer aufgeidf t ju wer; 
ten feinen, Daf t)ie bep der 3«rfe|und ^ep d<!n>ort)ene Suftfdure, 
t^eii^ ttroai lofe fOtasnefte ttnl}<£atferCe mit &<m9[Baffer oerbin; 
De/ in) (wenn Diefe erDigtet» ^5efi«nb%Ue nic^t bioi mec^onifc^ 
hmna fc^elMtn/) tM^ (tnMö ^'O»^ ^^ in Di« iOli^(|tw0 Deffei; 
beneiode^t* 

@(^werer ifl e < >tt er fi Ate W/ -wie- Die f!rf)ftwre fOlagnefie/ De; 
ren ©ewic^t in einer ^anne 163 ©ran beträgt/ in Die !Dlif<|uit9i 
De« ^itterwäfferif fomme; wenn man nid^t annehmen wiO/ Daf 
Die t>on Dem @vaDt^(e De^ jt»(^a()e4 / Dttr<^ <^ einftweifigeö 
unterirDifil^e^ ^euer/ oDer je)t no(^ Dur(| eine ge^me iOikratten 
Der alleö oermb^enDen iRatiir io^^ma#te @dure fi^ mit Der 
frepen ^itterfa()erDe DerbinDe» 

m) £fir Stälfnbt tarn hin nidtt auf bo#9{(f(rf4({ Hm»Mm, tMbI «^r^ 
nwtm nime»(r grtranntnr, Ober tia IiiftfiiitrMr jtatt bie 9((i<raO^(( 
((^ ^itttrfafjed {u trtnnen f>trmas. 

«bb-^i&.®(f.i788* ^ 






34 @(^mt6t6 ^tfiA^ 




IIL 

«fiwt 

•0» 



marum ülcem« ^uibw fireqncacer utimiir. 



aWMHB «iM«nn««iakMMa«M*«#WtaM 




i(any eine.t8)tmi}tpa(f|«tt im ^{(Mic^etfr/ (<m CBrafiHt 

bon ^ogr un» 4 fO^tcUen tM>» €d«C/ auf D^c Sartt) ^ un& ^oflfhrale/^ 
in titHt aw$i^^mit^ mit <^6eitcft utU> bergen a^tom^ein&en @)«^ 
den&, 5^{e eidcnttic^c Seit Dcc ^^und ua& u>cc ttevm ecfl^tr 
t|r^e6.er dctKfcn, weiß man nic^t; Denn tie alten UtfunDen Da^ 
i^on ftnt> alle t)uv(^ ^uer^ciäufte Deciote» geigangeRv ÜUon er« 
}&^k t)erf(^iet)em^/- n>a« man tton feinen ^ßotdltern ^n »iil de^« 
^vt ^a^en, tai aba feinen J^c^eio Oe( 9!Ba^t^eit gat* 



5^ie ^taHt ifl fo ijimüi^ xe&clnMld tmb totifyl Qihant, mit 
einer alten SXindtnauer unD tiefen ^r(t6en untde6en* ^gec 
tiefer ^tat^ ftnD no(^ jwe^ QE^c^l^Dte : Di^ ®(|^io$Dorfiat>t un^ 
bie 3(Itfl(it)t« ^tefe f^at tUi e^r geflan&en / a(d jene in tien 
^auern^unt) ymx auc^ e^e&ent ddni(i<^ Daoon a6defoiti>et:t; tenn 
fte ^otte i^v ei^ene^ Stot^au^z ©ed^te^cfeit, ^yo^efte un^ 
^rau^ttt« 5^e^(!^(o^ot(la&t (iedt degen^6ent vm^ ifttrns 
tert^^tg. 3n ^^^ te^nbet n<i^ auf einer ^M^^ Die id^Kns^ in 
ein t(ef<«^^oI ^b f(^ie§t> ba^ ^etrf(^fitiic^e ^c^iof» <3$i>n 
tm nenen fle^t nnt ein ^iä^ef« €0 tvöcDe dwi# ein^^c^tigetf 
^eb^u&e ftpn, »enn ed au^gebauet tp^» ^o^ &aran(le^ent)e 
<ifte ^(^(0$ ifl fe^c imdttiÄc unD nac^ attem @ef(^Ria(f« Sin ei^ 
nem pfeifet; linf ^ an Iwc '$xtpp$ findet man bie Sa^Qo^i 1400» 

5Die ^tabt in ten dauern ifl mit 2 >£»aii)>tt^ocen «etfe^en/ 
lai eineOfhoäctd^ ^ai$ ^ÜMect^ot/ unb Mtf anDete9!BefhoAtttf/ 
to« €d<tt^<^c genannt* tR<6ft Diefen fmh noc^ 3 an^re f leinet« 
ttu^^Antje. iDer IXing ift 505 ^^viittt ians und mit a ^Saffer^ 
te^&itniffen oecfel^en, in Die Da« ^BSaffei: bepnii^e a8<^ ®<^citte 
t\ix^ 9l6^cen s<1ettet witO. ^afl in ^t ^itte De< 9tind< et6H(ft 
man eine anf^^niit^ &tatoe Don ^anDflein, tHe t>em <$• 9}epo' 
mnP )u €^cen im 3a|c 171 2* ettif^tet wucOe, $(uf Der &6mi 
merfeite ^ Dem ^ii«ner ^ore ifl tai 6är^({(^e 9lat^^au^, 
xoti^ti }iem(i<^ gut gebaut unD mit einem ^^urme Derfe^eh ifi; 
in Dem einen ^^eiie beftnDet ft^ t>orne Die 58roD6an( unD ^inter^ 
xokti Dje StaDtUHtage unD Da« 6drderii(^e fOtoii^aud«. ibiefe« 
@eb^uDe'tourDe na(^ iwe^maliser Cin&fE^eiuAd ^ani neu erbaute 



r ■ 



3« 



®(t)mitt^ ^erfiK^ 



^au6/ wonnn unter den <f>eTmi tmp^rafen Säflidtn, die dcrt 
Jas monetae fyitUttf Die fi[^6nen ^. %mat^aitt, ©ttlDinet unD 
^ofd^en gtpthstwu^m, bie auf einer ^ette Die iSÜDniffe 3efVi/ 
■9!torid unD ^nd^ ittitec Denen tai ©tr&fl* &d^licfif<l^ 9S3appen 
init DecUnifl[|cifrbeö Dontalisen iSefi^er« Comes ab Paflimn; auf 
«der anDern ^dee.der i^anf^rt» ^tDler, Der in Der ^itte Die ^^tt 
m^^m Wappen f&^rt/ mit Der Unif<l^rift De< (e6enDen Zapfet« 
%»ben, ^Q» nteifle&U6er lieferte Da« (BUid mit Snfiden<^E&erf 
txyu* €< tourt)«! oiu^ t>erf<|ieDene ©oiDfo^en Da sepr&d^ ^i< 
Uyu fkrftgunis ^efSM^ ^ M» i^^i* ^^n ^i*^f<^7 3<tt an tout; 
^ «0^ immer @i(6er. -^ier defc^moi^en/ unD in Da« ^ager ^n|^ 
OMt 9eHef»t ; Die (Qte t6ii^(r^|inei}ttnd toar 1 73 9* 

i^ S^fiafin^ ad S. Mwiam JnCslo« ^^Iiiinfi«iin,ift auf ®0^ 

Jl^i^^$imaa, miD ^at unter einem ^(^ Drep ®ett>ii6er; 
^ <3)9iftK^y die 9litt(ire »der Hn^mi^ und bae •£>* ^roft« 
^^edmiiitotirden diefe^ @«Dfr{Hr dur^ ^itenmauem t»on eint; 
«nder a6§efon&^/ weil Die ^at^if:^, SXeformirten unD €t>ao« 
Selif^Hn i^ti €^tie«d(enft da foBen t).erri<^tet ^a6en* ^ie flonie 
■^rc^ Ül'maff)ty.d«60U<t unD f&^rt Die Sa^rja^l z 200« @ie war 
9MlHn ^r tHi^er und fd^auDeetilit aiiiufe^n / e« »urden aber u» 
terdem ptmialiDen^c^nf, Jlftdcea» Bcbmidt/ Die^ot^ifi^ 
dmfier Pei«c6|ift, Die ^deti &eitemo&nde der ^rfirc^ und 
de«:^ ^<ftc«jfeWN^bre#MV mfddie $mfSilx^t wurde fowo^i 
H» ongeniü« DMt innen im M<^ x?^* emeiiert* 3n der ^eite 
^er 4tif<^<dc<^^^^ittbe< ffond ;e^edimt/ «in no«^ der iSouart 



« *<i 



de6 



/ 



einer Topographie 5er et^t $(an« S7 

9tan finUt wcf^^tw ©ra^ftetne aUii^ ^otmlieiv M'onjD«« 
tet &nbttsß*, Bcf^imbittgery tli ^i^afyn^l 1500* ^6<ii« 
fReiltodrDid fittO ttt« ^QBttment« tec ©rafcn eäfU^n, tw ^kx 
ifyn ®€iiftt\fattmi fit fttift er^afteti/ tttid tk •ti«^ *^^^ ^SSMf 
fttt^ ^t tmt 'SttiU d«f&itt« $hif Dem j^^ofe fte^t 4m ^ol)^ 
tenf a|>dle/ Die Peter/ 9Bti\)U{^f |tt fXegenfpui^/ im ^!^iS3o* 
|u €^ren Der «^* Sodann unb |3au( i)etoet^t ^at* 

^on Der jttt^e &t* fJeter unD ^ul in Der ^itfMbt, Um 
iMm feine eigentltc^ie B^ Der €r6<unind ansehen» ®ie fbA nnttr 
föi^en^ ^r(^n eme Der hlt^tcn f^n / Die t>«m ©runDe aM 
floc^ flehet; i^re dAttje $8auart leigt fc^on ein ^^e^ fUltit «n» 
^ie ^t d>w$e ^opitatten unD viele ^unDation^meffen» 1^ 
^)erren ^«itif^^ von iSreJfrnt^I Ratten i^re ©ta^diRK D<^toil^ 
^ ein mimnome« €pit^ap^iuw ieigt« ^f im äit^k^ie fii0 
Die ^ötffthMf^ »ieier aiter tör9er(i(|en ^omtfkn« 9)«n «antue 
Diefe ^td^ au(^ tu 14 CinDen/ toeil e^eDem i48inDen wn ^ 
^r<|e seßanDen/ tBd«^ im 3sa^re 1728« abgehalten iiMttDen. 

$iu$er^a(6 D» ^oDt/ 3000 ^c^ritte ent^mt/ liegt «n D<( 
SonDflraf e nad^^eT/ hinter ^er SinDen^SNIeiv a)tf «tue» m^ 
tiefem hma^nta fkinen JBerge/ Die hf^ntü^ S^apäit Der <iu 
^nat ^iefe Kapelle tfl fe^r pft becaubernnD tii^imi di>»iü^ 
(inge&fi^ett »orDen* ^tHtfUif 9ä)M, ^raf Mn ^afijaim^ f^ 
m 3a^re 1^24« Die MrtDÜilete J^apeOe ttieDer toeit :gr&fec <a# 
lauen iafco« ^ mtcDc Mn Den^c^tpeDen ttteDet «Ibr« .^(^ 

€ 3 ft^o^e« 



3S 6$tt^^fö ^xM 

oiif3(if%{; uRt) jtian fann »o^ fsgetv t>«§ Diefe bie f(;^6cifle ^r^ 
^i fn t)et ganint ©egenb 4fl* ^ie inwendigen ^Sk^iram^t)/ $((; 
t^te unt) i^onjel find t)on ^ppsmarmor/ «inl> ^ai gante €)m»M^ 
D0n einem fOleiftev/ tpeit^ 8c|^mtdc, fönftUd^ gemoft, (ii fwb , 
^t i»ie^e ^t^tn &eö ^«^tse^ ^in&urc^ fundirt «mt> Der SuCauf an^' 
tä(!^tidec 9[BaHfart^c 4(1 Am ^nofefle |3;^ jo^iTetc^. 

<^<i« Jus pnefeotandi 6effS( jejt Die ©Mflic^e $anti(ie olö €c6^ 
^tigf^t* ^ovmal6 war nur eine ^^rre; (te wurde a6er im 
SlA^re 1097* )uc ^$;itu(ar«iS)e^onte9 er^kn* B^ ^" B^n ^ 
Steforma^ntourde Vk f3farte mk^ande^fd^en^eeffocsem 6e^ 
fe$t/ und der leite Pfarrer war ^(ofiM ^^f ter, im Mre 
ij88* tftac^ €{nfä^Tuns der ^a(^oliif«^en Seiigion, imMre 
t62s*, ^t(e 9(do(p^ g»fer/ ein ^en^C^ner/ ttteoft^iel^fitrK 
fEdminiflrirf, hü |C««rad ^^erf om in e^en diefism ^la^re n»4 
I9irf({<^r ^fanxr wvtde» tiefem foigle^o^ «Flomen IKo:; 
6ran/ Im 3a^re 1635./ und endfic^ wurde erfl Sldoip^ £i»|a 
'tDir{(i<^er ^arrec im ^^re 1638* ^leftm folgten : c^4k ^oc^ 
tin 9{e«tcä; 1^44* ^e^rU^Mef/ der 1646» di S(6t mk^ 
^tift ^M gerufen worden. 5&effen €steae etf<!}te $(da(bec( ^U 
(etiu^/ der 1^57* «(4 $ro$ft na<^ C^otiefic^au gefommen. ^ie« 
fi(m folgten: i657*3e^ami06erma9ec; i6;8« 3o^« €Mop^* 
^tt<l^; 1661* ^^olentin SHaiyerf &i^ xiHe ^rWnftratenfec 
wa dem ^(^ $&pC« ^m ^a^re 1^69« wurde Pfarrer ^atf 

' , t^ofomiuj 



ttif^mt wn ^lan^ i^7z*f ttt mic^ ^Iei(^ vicasnu fonunra» 
DKir. X697* »tttde^b^c erflc ^(^oirt Ufdd^; btef^nt fotgten: 
Sta&reaö ^^rniit »m ^(an 1727.; ^o^onn ^ocg fRoMec 00a 
^(o» 1752,; M* 0«W3 grfeDcic^ Don^rog 17^4*; «n& enö* 
li4 i>tt no(^ U6«i&e ^et^ont Stntott ^^b 1775*^ >) t^cbfl &em 
f^d^attt finth R9<^ 3 Kaplan« un& 2 ^andotiflcn , ba«on einea 
t)ec ^o^iflrat mit Oou 5^c<!^ant;r de» onücsn^ ob ceinooem hßaun 

Do^ ntet^r bcra ^d^ant juitt Uutt^tc, tw!) jioac an 6aaretU) 

bie ittdflen ^tiftutidett/ Die- fe^t Utth^tU^ ftnb/ t>on iSärdem« 

^c B^nb^ n^ ^epufot »en ^omintf afstönbei»/^ bo(^ ton 
^(ti 3, etB^pfaraten ^tfem Untec^ unb DderdotdCcI unb &(<u 
fut b(nde^&rid<i>®€tr«t^)e^nb«t«. 

^M ^^n KMceH <utd^ 3ubea bOy bfe i^rr ^So^rntttsen nnb 
® pnogoge in . bet SUifc^gaff« ^att«» 3bi S«^«* 1 667, »urbea 
^ (du Att« b<tr@t<At i»(stne6cQ^ toe^fte fK^bcnn einidf 3«t Ö6et 
boit ®tabttet(^tn»tec frcpe» Fimmel auf^idtcu;» iu ficter •C>off'' 
Bung« n)ieb<iv tn i^c »ovigeR Qßo^tutRdtn atifi^nommien iu »eti^ 
bnv ^t^ f>( >ov -^^(^ t>nb ^^^ffe gelungen nccben, 9EBo^un< 
d(ti.\nttetb«m^<^)uflt<^n^ unb ncK^ ^tmnp(an }ogen* b). 
3tt i6ctt bic^nc B^ii ^atn eine <>ßecotb8ttng »on eine« ^o|KoS<uibe^ 

fleUei 

b> S>ic 3n^ in jviutmplait ^<t^it bieft^ (^uftK^ (Wgtm(rfU 



40 6(&mttt6 ^ilUd 

Demafen f<$on btfhntw, unti fi> fmO fte bt^ ^e no<^ in SCntf 
tenplan* 3^r( •f)äufer wur&en on ^Sürg^r txrfauft/ bt« auf Die 
^^adoge un& Den i8(dtÄbni$ort* S)te ^vnagode gieng gan» 
}tt @ntnt>e iinD würbe au(^ t»erf auft/ worauf ein <^&(}f(^uppeR 
gemacht nwvDe^ 9ian finDet Dec^ ro(^ »erf^i^ieDene ^erfma(e 
Daran/ unD in einigen <t>^ufem jinD noc^ Djcr 3uDenn>eiber ^ 
tD^^niic^ ^au(^gruben in Den ^eOem jü feben* 

€^t twepl^nnDertMren ^er toirD Peine (mt>m, aid Die Deut« 
|V^e®pra<|e gereDet; Die na^t)i}a<^barf<^aftDe«Deutf(ben9teic^tf 
mag »o^( Die Urfac^ f^^n. Daß Die b6^if(^ ®pra<^ gdnjiic^ 
er(of(^en ijt, 

^ie ®taDe ^at i»erf<^ieDene 9le<|fe. c) <^ie ^m» S^enlfcti/ 
UIri4^ nnDIDcobtro^fleti/ ^oben Der ®taDt im Sa^re 1373. gtei^^ 
(|e ^rep^eit unD 9le<|(e mit Der®faDt ^ilfen lugefhmDen» 1409^ 
befl^tigte Diefelben ^elnvic^ o«tt CIflcKn>erP; ing(e{<^eBt)ie J^n«. 
m Vü^^tOf i,into, Vi<twin unD 3^<(nit/ fSräDer unD ^ccp; 
ficrren von Qeebergf im 3a^re 1473t 

I s 1 7* gab ^dnig iLuDwisDer &tat>t Da« SKed^f^' mit ret^m 
^a<ib4 ju fiegein» i s 7 j. befl&tigte unD gab Der €5taDt neue 9?e<^* 
te @taf tnoriB Sct^Ucfen; (ßeorg ^rep^err oi»n livpp«u, unD 
4etnricfe Schliefen @raf ju ^afaun* ^jg^i^Ürc^n» 3m 3a^# 
re i$6i* gab Svans Crnfl eilid, ®raf )tt fSaffauU/ %idf irc^ 
unD '>f)auenfletn/ Der ^taDt ^rit>i(egien; Die intabufirt ftnD/ unD 
bep entflanDenen 3nungen 1696» Dur^ fententiam levifioais be« 

frÄftigef »urDen; fie finD timlo onerofo ermatten morDen. 

<3Jttn 



einer Zcißem^fi^^ ^tt 6tAbt gXait* 4( 

ta ^t^üm Familie eintfnt>pvf, ftcnübtunntt gfnie^ er^i 
f^B^unttitHnig ; unt) i^ an eiefe Dur^ <r0({(^B £auf Don SrAni 
ectid €4Kidleii, '@ra^n lu P^fTaun^ Int ^a^xt i66s* ßtf 
f^mtnen* 

^ettffeti/ t)ie fie i^iet in i^rkg^ieiten ^ing^ric^tet .^oben^ n>ia i<| 
iii<^t^ fagen, of>f(^n tk ^SSmtmt tk fk Der &tm 0ef(^(a0en, 
iio<^ nic^f gel^tf t fint, d) 

»etten. ©et »&<^ctttU<^e ®ette{&ematf e am ^mflage Ijl fe^t 
^tatf, tmd e< n>it& immer »ieleö ©etveiöe t>etfaufit* ' 

^(^ ^abe mir einen ^tanDorf ^mM)Hf wo i(^ tie ganje ®e/ 
igm6 VMi^^en f onttte» ma^Ievifd^ f ann man fte mirflit^ nen; 
nen / mm man um ftc^ ^mm^iicft^ utti) ^aiD ^H^iDet/ ^a(9 
^afTer/ l^ott» S^erge^ ftait> ^^(et r><^ «<id<n» ©egen Ofleti 
$te^ fk^ «b^al^ ter ^(ott ein langet 6reite6 Gebirge na<| 
^dtten/ «ttf t)effefl @ip|;( man in Der ferne Daö alte ^e^iof 
eä>wtm9btt^ ttn& gegen ^Dofl ten Wolftbtvfi erbiidt» .®e» 
fen &ilD fte^t man tm -grölen St^otfcnbeiis (P^Oo); Der Der 

•' ' aBgei 

4} )(«bMM €i4>mibt/ lOtc^M/ M «M ««rfwülrbis«« t»»n bicfSm Sttw 
gen aufg<|(ic^ntt ; n>k <r (xno ti6<r^auDt nft iiKrtwdrbigm^Borf^Ofm 
ttn» ©rfdiicbun btt Qtabt »ieb Soliob^nb« befdiricbtit ^«t, bie «uf 
btr titMntt^ RoC^ auf(>(»a&»t tv»^. <S)a< SBc rf ^at er Nudeiw 
«Bondi getauft» 



4? ^(^mibt^ ^^rfiic^ 

Don fcimm @ipfel in Die >C)^N f^^idt^ f» f<$(tegt &<r CanOntann/. 
t)a§ ant>eired 9!B<ttet toicb/ unD Da^et i)ad ^pn^toort: S)ic 
Stauen&ergec brauen. ^xaXw t^m (d0t ta^ ^:ä^ni9if(^ ©ebit^ 
Se fl<^ mit fdnen gtauen «^Auptetin fe^en» ©e^tn heften iiegf 
l^et S^^ntfnoAI^; fonfl au(^ ftanbeewalb genannt* 9$on bie^ 
f(m großen; *^a(&e beft^t &ie @ta&t 6353 ^eii <f)öljeö SanOe^^ 
tnao^/. oDec^ nad^ neuerer Siu^meffung/ 87j 3o^ unt» 223 taxo^ 
tratfiafter/ weid^e im M^e 1^06. t>on ^aifer 9{ut)o(p^ Dem 
3n)e9ten gefouft würben« 3(|t n>iri> er insgemein der Scaüp 
»Der ^oc^wAt^ genannt, u>eii au^&röcHic^ in &em .^^qufbriefe 
gefagt n>ur&e/ daß er fünftig^in nic^t me^r ftan^e^wAl^ Reifen 
foOe. e) @egen Sorben enDiget ft^ Der ®eft<^t^|)unft in Deni' 
^6nig($t))arter ©ebirge» 

$o(gent)e '^bhä^i fiief en burc^ bie .^errfc^aft ^(an* ^at 
^mmttt ot>er PUner tTld^Itxic^ f 6mmt »on Der C^urpfäi^i^ 
fi^en @)rän}e Durd^ &en ^6(imem)a(b/ tt>o er Denn juerfl jwe^ 
€ifen^ämmer/ nebfl einer ^arbenntA^Ie, Dann eine ^a^imü^le 
treibt; Dann f&mmt er auf Die i»»n $(an f ^tunDe entlegene 
©irgeimi^f^ie/ too ereine!9{a^i;ttnD^netDemü^(e^ ^nenSein; 
fc^iag unD eine <2Beidgerber;SeDem)a(fe im ©ange ^Ait« Q^on 
Da fließt Da^ 9!Baffer auf Den 0taDtgrunD/ unD treibt Die bürgere 
lic^e ^(^(attermd^ie/ $u(^ma(^em>aif«^ 9{at^^ unD QBaiDnni^^ 
(e^ Dann Die «^errfc^aftiid^e «^errnmd^ie miNiner^d^neiDemö^ie, 
unD Die 3af ob^mu^ie^ ^ier f&mml et»ai$ Raffer aul einem 

^^ großen 

e) tM 6(aM (cfi^f ofl^ ein« €M< ^n bicfVni {ßftlM. 



tintt totM^mt^it btt 6tatt ^icin* 



41 



^ßoi^t^mpmi (ine ^(aufar^enmü^I^ geflan&en/' auf Dcrm 
hielte fi(^ j«if dne fRoi^gecber^So^möM^ UfinttU J^itt f^df 
dap$5a^ att/ ft(| gegen @öDen )u f<^(ändc(n/ unt» pnmidet ft(^ 
te9 Dem l^ocfe ^nif mit beni Sic^Iababac^e. tiefer entfpringt 
tn Um «Ocitfi^aftlic^n •&o(^n)a(0 <iu^ t>ent ff^arjen ^irunnen/ 
vnD ({ie§t tn einen ^eic^; t>i>n t>a wi txtibt er fünf ^a^ltnö^Ien/ 
Wer ft<^ mit Dem ^ü^l6a(^e t^ereinigt/ unt) auf feinem ^iSßege 
nur eine &£)e ^ü^U 6eflrei(^et; untei; Dem ^ocfe $ni^ vermengt 
fr fi<^ mit Dero ZadjAutt XTaffer. ^ie{«r ^a(^ ifl fe^r flarf unD 
fimrot oon Der «Oerrf^aft $a(^au/ Dur(^(lr6mt einen ^^eil Der 
^loner «^errfc^aft auf Der ^iiDfeite^ unD treibt 3 ^o^i^unD eine 
^^citKm^W» Unter Dem ^orfe ^ru<$ jte^t er mit Den onDern 
S5^<^en bi0 9EBief^fa fort/ n>o fle fid^ Dem ZtäbUv VOafCtt bep; 
jnif<§en* IDer U?unf4)e(ba<^ f 6mmt t>en Der @raf 1!l)letterni<:^ti? 
f(^en <C)errfc^aft £6nig^n>art/ unD hinter ©raniting gefeSt fi^ 
ned^ i>on Der $^p(er •^errfcj^aft/ au0 Der fogenannten ^ud^t^ ein 
83ac^ Datu* ^r beitretest auf Dem ^(aner i^runDe bii ^ruijl 10 
fOta^« unD itoep ^apietmä^ien* ^ep ^üb( ^eigt er Cräblet: 
IPaffec, unD wreinigt (i(S nac^^r bep ^ief ^fa mit Den obQif 
nannten ^dc^en» ^^ ftnD noc^ einige kleinere ^4($e Da^ Die i^ 
l^ier übergebe» 

S(n ^eie^en ^at Die ^errfd^aff einen Ueberfluf ; man fte^t in 
manchen @egenDen nii^ti a(S Gaffer ; ge^duft folgen Die ^eic^ 
nac^ einanDer/ unD abf(^ett(i4e Rümpfe ftnD meiflen^ Die treuen 
0efäf>rten Der porigen* ^u^ Diefem f ann man (eic^t DieUrfac^e 

$ 2 einfe^ 



44 @($mt5t6 ^erfu^ 

• • • . 

Rümpfe ün& ^ordfle^ unt> an mä^^Kti jDtfeti fcifl Ungatid^^ 
< 5&te ^erge sieben ft$ alle \>en ^QtDeii gegen @(it>/ ^o&en HUU 
}len« guten iSoden, unD f!nd Da/ »o fein ^ä(b (fl/ fafl aUe mit 
^orn oDer @evfle 6e6auet* ^e(ft<^te S5erg^ giebt ei um ^(an 
^{^it menige; beii>^rd6{ find gt;o$e$e(fen/ unb bet ®(^wann6etg 
^at metflend' (autec ^afoUfi^ulen/ mi toil^tt ^teinarf ^'ai cAU 
lecjt&rte €?(^o$ ge&auet war* ^an findet Da eine tf^enge ge^ 
f(|mo()enec ©feine/ in (bi^ÄH giaflc^tec ©<^(acfen/ Die Därd^ Dil 
9te$e ^euet^6tun(( De^ ®#iöffei$ in Diefen ^uflonD m^gen fepn 
iwtfe^t TOorDen, 

S^re ^erge um Plfttt muffen Die 9(ten gdnt butc^wö^tt ^a^ 
Ben; t>ie(e eingefaHene |)a(Den belt^eifen ed« @e(&|l in t>{e(en<g)Au« 
fern jlnDet man in Den ^eOetn no<l^ Die !9letfmaie Der eingefallen 
iah ^^ii^tt, unD übet Der ^^öre eine^ ^aufeiS auf DemSlinge/ 
\ft no^ eine grofe ©fufe/ Die ^pferer) )U fe^n f^mt, eingei« 
mauert lufe^en; in Diefem <f)aufe ifl Die eingefallene ©nfa^rt in^ 
tie ®ru6e im Heller m^ )u fe^en» €d toirD aU^ auf Dem ®t<xDir« 
't^ote, jum «»igen SlnDenPen, tÄglt^ no($ Dreimal Die ©erggfo* 
cfe gelÄutet, <3Bon Diefen'^rgwcrfen um plan m\i man ni<^ 
me^r viel mit ®e»i0Mt ju fagen» ®ie ^erge a6et um «Kic^t*' 
i^rg foKen befbnDer« t>ie( $(u^nt« geliefert haften* ^^ \)abe 
Don einem alten ^tgmann au« !0ti(^e(^6erg einige 9^a(^(^«it 
.Dat>on ^ef ommen/. Die i^ ^ier ^nröcf en »iR« Q 

> O. ^'<f( 9la(9ri((«n finb mi bm ^t^nmim iHHffh ^it ^ «^* ^i* 



t»6n ^(an, tooc &te reiche 9t* 7inbitMad)t, bie im Sa^re 1 584* 
turc^ (ine @en>erff(^aft <:($< gemac^e^ un^ Da Diel ®(ad;ttnO 
IXot^ddiOenet) ^ebroc^en wocDen; fie ifi ober toegen Der €ont<u 
Sien utiom&m b^w QBettet im Sartre 1540,. aufid^t^ gemacht 
»orDen, 3m 3a^t 1 740* ifl fte öon ©eiten Oet ©taöt^ian unO 
t« ^atft^t^ttenptan toleOev gmecff(^afi(i(^ betneben tootden^ 
too au(^ reid^ii(|e &<e im $inbnt(|e toatm, fte mu0fe «bet 1759» 
n>ie&e( »esen bhfn ^S^ttcv Hegen bleiben« 3m 3* 178^* tourD« 
l»on Det ^utrenplanet: ©emerffc^aff gegen übet ein alUt ©toKn/ 
6r* 3nton<@roan genannt^ untet Dem ^^em €)ebitrge bereite 
too ^afttnt attfgie(Äubect^ womit an^ no^ th0^ fbrtgefa^ 
wntDirö»- 

9n Ml fte g(Afl)et g«gen 9^0fDo|t tU &tidffttt$t^, weiche im 
3* 1 5 8 u iM>n Den ®a<^feD tu 6iiiwn angefangen toiirDe* 3n Die^ 
fem ISßede toutDitn in Dei; itm xnt> 4ten ^(aftep teic^e ^iibet^ 
«()e geftinDen« €4 tu^et beceic« 418 3a^te* 

Cbetbalb Der ^at^enje^ gtAnjef mit Der ^ettf^aft ^6|>t 
in ^em 1^^t>em ©cbirge: aitglM mit StetiDen, oDet 0er tfefi 
'Saiw»d>eflent<c^toin; €r ifl 1 5 80. Dun^ ÜÄtc^ei^betger 5öerg# 
lente neufünDig gemac^ »otDen, €^e Da fetter gebraucht »«t^ 
te, finD aw5 Der Driften Älafter 140 «Dlorf ^iiber ge^rad^t »or# 
ten* jObtoo^t ati< Diefh: 3e<^ t>ieie looö !9lttrf Silber gegro* 
^cn »urDen , fo trnif fe feiere Do(!^ etKd^emaf »egen €piDemie» 
tmD Kriege ikm bleiben, 3»w 3» 1^23« »urDe fle Durc^ De« 
^afen ^einric^ ^fief nrieDer mit ^anDarbclt nnD oBem §iet#e 

§ 3 betrieb 



4$ (5c5m<brd ^crfltc^ 

bettle6en, u«l) ^aftt ttiele looo 3Äarf^(6er in We^(aner9ftönj« 
geUffcrf. ^t opferte auc^ eine fWöerne «SRonftwnj juu ^itc^e, 
worauf fein 9^ame tinD Oie IBenennuttd De^ 9S$ecfe^/ worauf 
taö ©Übergebroi^eniüorDen, mit D« 34c]a^I i545, ju iefcn 
Ift, ©iefe 3e<^e mußte j^ö^t »esen *3Baffer un& bbfw ^iS^U 
|er Heden bleiben« 

^n Diefe 3e(^efl6|t an^ unb )n>at buciJ^ft^iAc^tid^tTeu (BldcC 
mit S««öen.5ed>e, Oie lyis, öur(^ öen©rafen 3oa4>iw ^enjel 
Don@in)en&ocfmit@)en»ciffc^aft aufftnDid gemad^t worDen/ n>»r' 
6U^ au<^ et(i(^ taufenD ^arf ^iiber gegraben worden; i?ii(fe4 
^etf würbe noc^ unter Dem jejt (eb^nben @)rafen/^ran|^en}e( 
Don ^injenborf^ betrieben» ^egen Uneinigfeit Der @)en>erf fc|aft 
unb wegen be6 ^iege6 ifl ei feit 1750* liegen geblieben* 

@)egen Dflen (legt an ber'borigen 3e(|e ber ftafbcberS/ in^^ 
gemein Aauebers genannt/ auf weichem ein ®(|(o$ geflanben/r 
tai ben <f)erren t)pn tOltc^el^berg iuge^rt ^aben foO» ^an fte^t 
no<^ einige tilu Ueberbieibfei bavon* tiefer Sßerg ifi eine gut^ 
^tunbe ipon $ian entiegen, unb bie •g)errf(^aft ^at flarf e S^aii* 
brücke ba* Q^orjeiten ^at au(^ bie ^ta^t ^<^(P ba gebrocj^n; 
man nennet fte no^ bie 9tat^$bril(f>e; f<e ftnb aber burc^ einet) 
Q^ertrag an bie «Oerrfc^aft gef ommen/ unb bie @tabt erhält no($ 
inmter alle M^^ 3° ^e^en ^a\U Unter biefem ^erge fließt 
ber t)C?un jcbelbac^/ biefer fc^eibet bie >^errf(^aft Plan wn C$pel» 
SRerf »ftrbig ifl e«, baß baö ©ebirge auf ber planer ^du @if^ 
ber/ Tupfer/ ^(ei)/ .Kobalt unb Sintimonium in fi^ ent^dit/ ba^ 
<6)ebirge aber bem $&ac^e aber/ auf ber ^6p(er ^eite/ bur^d&n^ 

di« 



einer Zm^tapf^ic bit ^tAbt ^att; 47 

did eifen^altid 1% und d toirD nod^ immer ba t>ai befle €ifen(t;| 
äesrabcn, unö iu Dem «C)«><^of«n na«^ ^ammer^of geführt* 

$(n ben ßafurbera ^vhnyt öaö i:ei(|e ©il^erfle^irge, 3o^>«it^ 
nee 6taut>en genannt/ Das i»on ^orDen t>a^ ^tdDtd^en tSlu 
(^el66erd einf($(teßt* ^eirm6de aU(t Utf unDen waren auf Diefem 
Gebirge etU(^e 30 St^en* ^w &t, SAtbatAsec^e/ <E>raf @ce# 
))^»)n @4^ltd(n tiefer €toUn genannt/ nimmt mitten in '3SiU 
(^e(«berd feinen Anfang/ unt> ge^t t>on Oflen gegen 9[Beflen« ® ie 
^auptd^nge haften <StunDe 12» 5^iefeS ^erf ^atu große ^u6^ 
6eute gege6en; Denn in einem JCtuartaie wurden 1200 0^arf ®i(^ 
6er &arauö in Die planer ?9lönj« geliefert» 3m % 1630* ifl eö 
liegen geblieben« '^tit ivirt) e« aber auf ^efe^i tu ©rafen S>^<tn} 
M>en5l von Sinsen^oüf toieder Dur(| @)etoeiff^aften feit 178^» 
aufgefdubert* 

3n eben biefem ©ebirge {{t oberhalb 0)t{(^eföberg gegen ^e^ 
(!en t)ie ^o^^nn 23aptt(i Se4^/ t)ie feit 50 ^a^reh oerfallett (ag» 
3m 3* 1784» f»engen öie «JRic^ei^berger SÖergleute und ®e»erf^ 
fi^aften voieDer an^ Die <StoOen auf)u0ubern/ nnt> eö toirb no<$ 
fmmer fortgefahren/ weil ^eig/unD 9lot^gd(Dener)/ ©ia^flit^ 
f(^en/ ^oba(t unD 9?icfe( im $(nbruc^e find ; tai raeifh ift abet 
Kobalt/ unb man l^at fc^on einen liemiic^en <Sorrat^ Dadon ge/ 
fammeit» 

Um pUn »ar duc^ eine Sl(aumuni) Sfnttmoniafjet^e» ©0 
»iel ift iif wa^ man mit ®en)i$^eit oon pem ^ieftgen 523ergbau 
fogenfann^ ' 



48 ei^mtHrt 23*tfo(^ ' 

f&txd^ btui^t; nun t9iU i^ ein xotlt ^hnctti ^e(& Ourc^man/ 
tectv unD Die ^inbet Der ^oiOen ^(ora/ Die auf Diefen i^ecgen 
unD (nr(§ in ^^^(ern iDo^nen/ benennen» 3[(^ orDne fte alle in 
einen iSil&t^tnUltnbet, unD um Die tStonDe rid^tig )u befümnittv 
fe^e ic^ jeDe ^flanje in "Den ÜftonDy wenn i^ jit juerfl t>föt>«n» 
fanD; unD um DieJöauet Det^tÄt^ejdf >u ^efHnimen, ^öbef<| 
ntic^ einiger B^ic^en^ «m aDetf ^teDet^eien )u Deri^üten, beDienet» 
©ne ^flm^f Die Dur(^ ime^ fDlonDe Hä^et/ ifl mit einem * bts 
pA^mt; Die Dutd^ 3 ^onDe mif**; Dur^ Den ^rö^Ung mif F.; 
tuct^ Den Sommer mit s, ; Dutk^ Den ^ttfl mit H.; «nD Die an* 
gebauten eDer ein^eimif($ gemat^ten finD mit einem i be^ei^net» 
ÜOii feitnern ^flan^en f^abt i^ mit CurjtDfc^rift wmilsU 

3<^ wiH eigentlit^ nf <^t fagen, Dag e« fftr otrtgemac^t tnuf 
angenommen werDen , Da0 Diefe ^flauten ni^t el^ec oDer Ip^^ 
ifd^en: i(^^be fefbft ge^^f 13<^ monc^ Sa^ einige ebet 
titiD attcl^ monc^al fachtet ptm ^ti^^in femmeiv tmD fo ^abt 
l^vAbec^oiqtt Die fJ1Ian)eti in $^6UmiiKr blt^enD gefiinDen oB 
Ottf ^^en ^QSan/ onD auf fangen, gegen fiiflen «unD ®dDeri/ Dil 
^fiii« ^faii^ viel 4<V/ ai^ aitf iSet^en »gegen 9Se^en unl» 
fl^Den* '^Son ttm Sßo^nMte Der ^flamett boi^ t<& nur no^ 
1« fosetV Djsf ii^ ttf^(^t ttOein auf Der ^(aner •g)errf<|aft gebfiebetir 
fonDem fo n>eit gegangen bin^ aii i^ von meinem angimomme» 
1^ ^tonDorte ob^r^otb Der &taDt auf Dem fogen<inmen 9«^»' 
piftbewst .|S;^en Bonnte ; fo f 6mmt w^ Der tOoIfd&erg auf Der 
&xhfl^ profper @tn.)tenborftfcf;en ^errf(^aft Ztübl, unD Der 
6<f^wannbergauf Der^rfU, l^en(leiD(r(^eii|)errf(^aft ^ie^er* 

Jöie 



einer ZcpomP^^f ^ ^tabt ^(an. 49 

i&t Stbarteif txv ^fianym f^tM i^ fo «U( dd tn^ic^ in ei; 
Mim Shttor }u finOen scfut^t/ ntid )Udi«i<l i^n mt) Die ^ten^a^i 
angeführt* 3» €nt)e eine« jeDen Ü)li>nat^6 ftnt>et f!(^ au(^ ein 
fieine« 9ßer)ei(^nif Oecjeniden ^flan^en. Deren ^aamen in Die; 
fem fOlonot^e reifen, fo tUl i(^'®e(eden^eit gMU l^abe/ etf itt 
üi>6a(^ten; auc^ ^a^e ic^ Den in Diefer ©e^enD gen>6^nli(^en '^a* 
men )u manchen ^flanjen gefeit» 

« 



rtmm^i 



fbnt^Mt ttn (ofbeD tBao ber inntgeMmücffen £ritt(er# 
Sie dn MrlMtir fficil mitfrAbeit 9erUn uintt, 
3tr »erbet aBel f(t<n , un^ todk oerMfeben flnbeir# 
Unb ben i» reMen 6ct«( Hall irtbenr nie etfrfiobcii. 

igAlIer. 

MttaU auf fßitftn ttttb 9Stibm : Bellis perennis, tJcvot^taftidl. F. S. K. 

Brypm viridiilÖBj, ^. Ornitbogahim lateom* ^. 
Sbif StftonftitDrtmrLaiiiliim parpacram. F. S. H. Draba vema, Z^nre» 

|eit % Vcronica arvenfis» Wafttr gtafe? . F. 
Slil SSaflirgrANn mlb m Güra^fen : Salix vitdUna. •« SaL areoaria. Tuffila. 

go far&ra, eiterjie^er, HjuflQttittt. ^ auc^ 4uf Dielen ^Hbttn. 
0n&dc6en: Ulmoa caiopefbia, 3IIm(aum. *. Betulaalnos, Crle. *. 
3n ^ecTetl unb i^aiitnt: Anemone hepatica, Seberfraut* ^» Galmonaria of- 

ficiodisy itfltdMut iunitttttanU *\ Araram Eoroparam^ ^aftlmitl ^ 

Viola adorata, Seilil^m. *. Corylloa, aveIIana,$a(Unu8; Salix heiix. 
3n SBdIbern: Polypodiam Dryopteris. *• Daphoe Mezereadt Geibelbafl. ^. 

Janiperos communis, SBac^^olber« *. Pteris aqniiina. *• Polypodium 

filix 

«b^.bcr9.@(f.i788* & 



50 €(|)mC5t^ 53<tfii($t 

£11x11»^^ fttdtlfug» K Pbh fil« foeminA, eügUmrl* K Pol. Thelypt^ 

c^fl iit eilmpfm. Aipl^iiun fcolopendrioiii» ^irfc^iJUlfle» K anftüm^ 

UnOtUtL 
5m Sdf^rairmolbt PToguicula vulgaris edimolfitm. ^ Salix ««rii»» VxiW 

ca minor, gronurgrun. Polypodium Phegopteris, 
3tt epoffungm tttib SKiffen öergetfen: Afpfenrum trichematrdidtes. ♦. Afp» 

rata moraria, ^wtvtdtxtt. *. Polypodium wlgare^ GldnnmrieL ^ 

Achrofticluim Septentflonale- 
Stuf (Btein^aufen utii) an (dtatüd^un Ottm: Pol^rpodlam fragte» ^ • 
^ttf tirotfotf tt aSeibm :-Salix capreav 
3ti &2irtm; Jnnipertts Sabifia, G«9f (ftmilll» f^ TciCbiuim Aept^iun flor# 

plenow Süttiu Pin. sja t- 



• • • 



Sit Dfefem ÜJlonaf tau(3^m öfe ^uwn Bepm ©omtenft^efne* 
©ie fJJloofc ücfUmir Den Jrjnt nni^cnl^nl^ wn i^e« SÖIÄt^w» 
€in <^eet &ett danken- 9Eßint«( ^inttf(4 t»^t/ snt) in ©ebAuDert 
«erflfcftetr ^tfesen, f6mmt ^um.^ocf(^eme nnd toSxmt fi^ mit 
fumfJsnDcn ©et&ne an &er too^tt^Mdeit ^nne» IDi« Set4« l^^t 
fi(^ n»ie&er unt> bringt mii tnllernDem ^efianje. üem (a(llo^ ^af^ 
fjtn^m ®(^6|)^c i^c 5&attf(icD ban ^er <C)aafe i^t S^ttngr«. 
!öer eöie ^itf<| legt öre ©ewei^e a6* ^e 3«Pf«tt t>«t Sl^oöef^ 
fjhlift (einen, unt) ber ©aame- fliegt Septn ©ennenfc^efne, öeir 
^ioö trftgt il^n fort, JÖa« ^ed^ fSngit an an^ öen *2S5aIt)6ön? 
men jtt f^toi^iiu SJlanc^maT fc^ncpet e« noc^, unö Die ÄinDcc 
^er ^Iiyra deuten nac| mt na(fy 0)« «^uptec caü Um fü(^ fc(6ft 
tDiet>ec oetie^venOen ^<^nee empor» S)er ^casabsus Sterconrios 

t 



S[ttf fffiiefen: 7oaantiuai ti&f)t hat sanie 3a(r/ andf mttt Um ^iS)tltL 

Cardandne pratenfis, ^tefetif ref • '^. Eiyiifncmi Barbarea. -^. Leonto- 

idontaraxacufnjjpfdffenrcftrl. ♦♦. CeraftiumYiiIgat?um, T. S. Anemone 

' ranunculoides; auf tSalbtvirfen uttb audf in ®drten. Ranuncuhis buL- 

• %ofus. ♦♦. Trifoliam pratenfe, Ä(ee- F.S. Alchemilla virlgaris, grauen« 

mänrl. F^ Chryfanthemum leucanthemom, ®inMtume«F.S. 

Huf Siectcrn uirb antern angebauten Drten: EquiTetom arvenfe, j^rnnblgraf« 
Viola tricorlor, IDrepfalttgf eit^äml. F. S. Flos irinttaös pallidas ma. 
Jor. Hort. Ejrft. i^ero. ord. 2. fol. x<$. Eryflmum alliaria, Snoblan^^ 
traut. *. Thlafpi bmfa paftoris, %ifditltvauU ♦♦. Tfa. campeftre. *. 
' Th. arvenie. *.' Lamium amplexicanie« *^. AHine media , ^6^mu 
fd^erteil. F.^ W. Vcronlca triphyllos. \ Ver. hederifoüa, rotier 
fi^^per* *. Ver. agrdlis« *. Ver. chia, Cymbadariae folio verna, -florc 
«Ibo, unfbiKcD vif efceDte. Buxh. Cent L p. 25. Tab.39. £a« Gcraoium 
cicotarium, GtorcftfilnaM. F. S« 

Auf frodenen feinübfen Seilern: fiiHnex acetofeBa« ^« Euphorbia Cypk- 
liffias, fBarjetrfrant. *. 

9uf!5ra<^fef^ern: Cardamine hirfhta. *• 9(n Scfbralneni Androface elon- 
gata. Holofteum timbellatam« F» 

Huf rau^n fonnic^ten SBeffeen; Potentüla verna. *. Veronica verna. ♦. 
Juncos campeftrifl. *• Carex eVicetornm» Juocoides hirfutam , capU 
tolo glomerato. Scheucht. Agfoft. 313. ^. Juncoides Bohemicum» pa« 
Bicnla minore fiigrteante^ (bapo fiiper eandem ereäo & longius pro- 
^nfto. Mick gen. 42. K Tblafpi perfoHatum. *• 

8(bf fbmpfic^ ten !Qiefen: Menyanthes trifoiiata, SJicterffee« Ranuncnlus fce- 
leratitt, ^O^enfug« *. Carex cefpitofa. Tuffilago Petafitea» ^t^u 

fenin^uri, toid^ft btt) i^ammer^of im 3Ba(2>e. 
j(lt fffiaffergr Jben; PoteotiUa anrerkia, @dnfe{iytit. F. Equifetum palnftre. 
Viola paloftria, ^, Salix pentandra. Sal. iragilis«' 

& z 3« 



59 J6<tmt&e6 SMiiA 

2f n fEBJIbrrn : Primola veris elackr, PtUtififi&fftt, dU(| itt Sorten« Oxalis 
«ceto(elUt.9U[(Ittia{ifrata# Gouerfkf. ^ Jancos pilofi». *. GmiiM 
Ufratum nemorofum latifblkflok. majiM. Schmchi. Agraft* jiy» *« Gnu. 
mea hirratum aogoftifollaa tnajoa» Scitaidb» Agroft. 318* *• Jaocoi 
nemorofoi» Poi&dk. Flora pal. L p« }Sfl. Priura« pados» Slterbcer« Fra- 
garift vercat StotffC 0&<r Crbbcir« F. Viola canin% 2>MiicnHif9(L *« 
Viola marda flore nibro purporafceote» H$ru Eyft. Teri»^ ord« L fol. 4. 
Beuda alhäf ^ixtu Qaefcoa robar f Ci4(» Qoer. llex, 6leilKi4lw 
Faigas Sylvatica» Snc^c Ou!piai» petuias,. SBdgfuu^e« PtnoaSyl- 
fttftrifl, äo4(fer(« Pin. picea, Smut. Pio. abiea, Si^tt Salix amy- 
gdalio«» Fmüxxm eacelfiory iEfi:^c P^ulua albi^ yo|Mtum. Po|^. tre» 
Qiab, Si(j9e. Mtrcttrialii peretmia. 

3ai 9d()iitertttaibt LeacDiiiai veroiiaw Locandms ^ojm»»» (Ek^eimtifielr 
• au4> oaf Dem Viüfibtt% auf ^iditAwmn. CfarylorpleDiaia alteiDifo- 
liuia. \ Taxaa baecgta^ 9[ibtu%awn. Pnmi» avftus, S&ilb(irf;(e. *• 
Soldanella Alpiiuu *. 9ln sraflc^tettfeiK^itmjDffin« 

3q ^(feilt Pnnias fpifiofiL, Q^b^itt,. *« Kamiinnibi» Ficaria, Qd^mal^ 
, hltxmt Lamiom macolatum, Zaubnt^tU ^. FoBaaria balbofii. #. F« 
CBm. A F. inteAiedi& )^ F. foUdav AiaiMocfaift Aore albo. H^rK 
Eyft. vern. ord. L fol. a. Acer GMiyi)|2rir. Oroidiog^am lateom co^ 
ryinbofiiib. \ Hepatioa trifoüa. nAra flor^ Chf Hüft. II. pag. 348^ 
8lot^(< ScberfrmU« Palmmaria iblio mm macalofo^ Clujf» Hift. II. p. ^ 
169* Viola tnartia alba. Bü$ik. pio. 199^ 

3m 9ftbl^ (bicft« i^ ein er^emr Ort, bir mit tKi#iebiitni Gtanbm hu 
ft{t ift unb finett iitoAiditf Umfang bitt; idb mirbc ifyx i9 bcr golac tff« 
m* Q^ asfüftmir mii< b^r bir ft^fhn 90mm iNMM^ ) Vlek Ur« 

ta. Oroboa vemiM. \ Caidamine impati^os^ *• Adoxa mofitotel- 
lioa» *• Paris quadrifoiiai ißeflbef r«. ^ Primul* fem ofiicinaliii ^inu 

miU|;:b(ifR(« ^ Anemone aemorefis fCiifb^iflfL ^ Afiirini« M^ 
ffciW. DioC p. 3g« 

3« 



timt tof^e^vapf^k Ut @ta5t ^latt« 53 

3« HtjHdlMl Sjl^itmt SteUarfai boicftda. *. Piriiiiooarla «ogaftifolia. ^ 
Carex ericetorom. Fcllich. 

Huf Reifen unbSRauem : Ceraftiam arveofe. ^. Bromas leftoram. ^. 

9ttf J^iiseln: Carex montan», tttf ftrofl^^tm unb fc^attic^tm ^dfleln: Ca« 
IM pnecox. 7^f. F£r Aaft. 1 446. 

Sif 2>Arffnlt äilix vioiinaEa, ^ttbtt. SaL alba» Sd6m 

3^ 0Jriett: Joglana regia, f. PrfiAiiia aimbttla» Inriffln. f. Ribeärolirum. 
^^^tmnttittf. t* feV« ^oflahda, ^dilrf^d eidd^Mcer. |. Kbi uva 
crifpa, 6ta(^cf6ecr, t94c^f{ auäf in aSAbrni. Rib. oigrum # fc^orft 
^o^mBitihHt^ f « M«Mlflbf poeficu^ Gtcmf« f. Nardfibs major flo« 
|ffr llioldjriibL Hort E^. vera. ord. 3. M. 3^ f« Nar.PreodoDardflus, 
9iit^tlllM^• f.- tTa^yflbs fepMitriooalia flofo pfeno lateo. Horc 
£yft. TeitL üfi^ 3, fbl« 3.* f* Ptut^ Gerafafl^ fSri^felteitm« ^ Prun. 
Armefhf» Sftierutifftll^milk f. Aqä&egHi vulgaria, 9tttM, @(o(fe. ^. 
Codfl«arIar offi Aialb^ t^frifttte« *. f. Pinat Strobtxs. f. BeUwhor- 
ffettdit ffera pletf 0^9 eoquetilagoo &parvo« Smiif. pin.^i. f« Viola 
tricolor hortenfis fepena. Am*. p!d. ipj). >^öla martia moldidici flore. 
Aaft.piil. 199. t* Prfmala a^olia. f« 

®ie a«f9rtüat^t^tll?afliif ji^f i^t ^fttfwf lelö atW» Siegen, 
Öbnnenfci^ein/ €^d^ttce untt ^rtelwinU tecc^fefn jum S^if»«^ 
treibe* lt)er forden )etgt t)te.SIuren mit 0teif üSetiogen/ unD 
Der 9^e&e( fl«idt H^^fid auö Den ^^dlern^ Q!^etf(^iet)ene ^6del 

fc^eine. !S)ie ^a^flelie dftucfirft uiit Me ^!B&ffer« ^ Shiet^ 
^a^trpttQt ^ertatttmann fXen ®ie ^otiidtitati^etfnnen (tedett 
um Die jDeffitungen f^rer ^o^nung/ vnb to^nnen ft(^ in Der aQe^ 
crquicfenDen Sonne* ©ie^ajtermücfe (Cimcr lacuftris) fÄ(>rf 
attf&em!3Baffer.^enun* €ittid« ^(^ettertinde fc^wArmen Don 
^anietria ^iftoniien« l^.^aman^(r ih^ fi(& n«<^ SKegen^ 

© 3 w<tt« 



54 e^mXhti^tfix^ . 

4 

^HWmmb^m^ (prunus.^ 

2[n ÜB^fbern: Aanancoliu parvifloras. \ P«ri$ quin^aetblia« ^'ti^eeret: 
Euphorbia doicis. ^« ViicpiAi»ni Myrtillos, Qd^toaifitctu ViCcaim 
albutn, 3Ri({eIf auf ben Sipfeln bir Xannen. Carex doogata* Sambou 
cusni^a, ^^Qer. *^ QaopnDplj» perfipifoUa, & Mi^Iic«iotttaiis^ Gff^Iaf» 

3n biviittfUH ^len fEBalbungen: TifiaMropM, €inte« '• Snbiw idaea«^ 
i^ttnbefr. \ Sorbus aocupiu-ia, SJoselbw* Aoer PfieadopJatana^ 
9t^orn. Care^ filiformuL OrchU farobacimi» Orch. mafculiu ^« Viol« 
tnootaiuL ^. Melittis mefifibphyUiun. ^ ^intti (^j^ea ^(ttlirc^ iiQ 6e« 
Mrse. Anemone fylveflris. Sambacos iBoemofa» ©^in^pfler« Gnu 
men nemoroTam hirTatom jatifbliiun. Sehtuchi^ Agrofl. p« 317. >lira 
flexaofa. K Tarrids hirrota^ rPoIygala Chsmdebmw, Wofi^ianiß 
(olj bcpnbtf • Orcbis morio, auf aSalMoieftit ^ 

^m^i^Ncrtoalbe: Ophrys nidu^ avis, Z^ufetfia^. \ Qpb. CoraUorijiuau 
ftaraOejitvur). Empetnim «ff mip. Trientalii eoropasa. \ Vacdniam 
oxycoccQSy SR^oMccr. \ Daphoe Cheorum« Lychnis dioica flocie 
rubro^ S.. A6bea Ipicata, SB Jrentraubf« ^ Sanancolps plat^ifoliitf \ 
lUn. lanoginofas; *• Latfai^ea fqaanxaria. D^ntaria enneaphyllofl^ 
Sa^nttur). Väriat fbliis angaftioiibaa & latioribus. Deiiiaria bulbl. 
fera. Dentaria VUl/ Ofi/ Hift. o. p« J2|. CatJaminp parviflonu *% 
Tuffilago hybrida. Orchis ni/iMm? *« 

fjfn fc^ateic^ftn Dtten: Gemiium Robertiannsu 8. Vlcia lathyroidei« *• 
Galeopfis galeoMolon^ ^ Folio maculofo & non maculotb. 

Sbif bjem ^ojftfberg bep Xrdbl: Conrallaria latifolia. Crataegus torminuUr^ 
Crat. Arla. 9)tO GAmannbcrg: Prunus infitia. ; 

2|nt Sub^: Liguftmm vulgare» 9tin^o({* % Comds Tafiguinea, *• fyinM^ 
btixt. Evonyoms euFopasus, ^faffmUppU \ Ev. kstfotiuf» ** Vi« 

burnuta 



tintt Zm&tA\^ic ter 6ta5t ^(am 55 



/ 



lonrom opotas» Cotnrallaria migaliSy tiUtimfeiiMiSiiim* Con. 
Ista. Con. PdygcmatiRn, SBei^nmr{. Coh. mmltifiora. Con. bifolia. 
S9ene notans; ^ Rubns {rußcöfas, (SrAtf&err. ^^ Potentilla 4/(0» 
S^ffinsetfrattf. *. Crategtn oxyacantba, a)?<^(bom« Crat tnonogy* 
aia. Hefperis matronalis. *• Geraniom SaDguinemn« *• Cenifta ger« 
flBania^ Sihtffer. *• Cytiffiia fapiniis. Trifoliam robena. *• Rham- 
ana fraogafa^ ftBegtemi Lionicera caprifbümD, Sla^tfc^tteil* Lon. 
Xylofteam. ^. 

9fat ^ttfen mb S^rnint : Chenopodiatn boiras HenricDi^ S. dttttr j^einric^» 
Vicui Sepram. *^. Glecotiia liederacea^ 0ttnbefre(en. **• Aegopo» 
tiram podograria, SHfPttlrinfttmt, \ btfonbui in £}6(ls<r(etl. Rham- 
BUS cadiarticDa^ jrmt{botti* *. Cfaaerophylloia aareanu K GaHom 
moKago, atxf 9irgim 

Suf alten 6d^tt(t# ttnb 6fein^auftm: AJuga repen% Q Abnisünfirf» \ Ro- 

' mex fcntatis. *• SMytnbritiin Sopbia» V 

lln aScgnt: Anchufa ofiieinalja. ^. Lepidii» föderale^ SEBmitenftanlr Mal- 
va rotumKfeHa, XJ§p<ippeF. \ ' 

8uf fteink^ten fotitfM)^^ ^iitlni fe teriBm ftngitHbrBa. ''^ Feftnca ovina; 
ikimt föodiboxt. K Feff, rubra, ♦ NardiM ftrifta ^ S5or(leii9ro*. **• 
Cültn eanua, beQ iriM. *• Rnbiu &xatilia>. *• Tbyimia ferpyllam, 
S^9mian. S. Alyflam Incaniiin. S. Turritia glabrai*' Goaphalinm 
dtoicmn, %vvttttnfh9, ▼ariatSoribnacanididia^'fel^ajrpsreia^ tofnn, & 
o ex eandiAi» & fabro mixtUk AuÄ. Rn. 2<^« 

aftr ©üfergribfir: Cailieriche verna; fSafTciftm, fijr (daßd in Zeichen. *. 

VeroDica beccabonga, Sbaäfittnttn» ^S. Alopecnrna geaiciriiKtoa. **• 
' Rlaininciifaa Aorieatus; Ihn. tep^.'iS(yBibriiim aaftartiiwv 9vufm0 

ftcffe. Carex PfeiidocTpenu. \ 
^ efimpfmt^ tär^x limofa. ^' Ibesrfa ainanu ^ ErioflloffaBi polyft»« 

cfaiom * Kuf|!eiRic^ett£)rtm: Carex tomenbofa» 
9ltf SBuf^n: Salvia pratenfis, 8lof«<SaI{^^. *♦ Honntanm prateafe nifenm 
* iolik iacania, ^m^. Pia. 238. 9Sti9<X aBicf<fl*6alb(i^. Honaiai Sylve* 

ftni 



/ 



5Ö et^mi^tf QJftfu* , 

ftris ly. Spepie$ qBwt:^ ^h/, ^i%. a. f. 30. {Rü.t|«( 9l9i<fin<@i|r6e9. 
Anthoxanttium odoratutn* *« Pblei)^ pr^t^afe.Sp Alpp^curo^ pra* 
teniUi Suc^^fd^W^^t« *« P04 ai^c^ftifoUa, ^ P. trivialis. \ P. pr^tea- 
fis. *. PafüUs glomerata* \ Qromiia q^olljs. ^ Symph^tam oifici* 
nale» ®c^ii)ar}n)ur|. S. Syn^pbytam najos liqre purpurep» fl..pa)lido, 
fl, rt^ro. /#orf. Eyft. »ft. or4i &• iplf ?• Sympby tiim oß^iiiialr« . Otd» 
Fl Qafi« t. 664. fioribug albis, Cßi;r^^v citrv^ X4i;im{lt V Orpitboga* 
lum umbellatum. Veronica ChamsedrySi @aman6crkiQ* $»* vaciat flo« 
ribi^s alt)l<» ä( rubria. Scilla «av^w^^ ^l^ti604iWt« Ranies acetofi^ 
Gauecampfer. \ Lychoia Soa <H>PoUf 8(fe(9tftf^$Ie^ ^ Lych. di* 
Qipa..^V Tb9Ii^mflfV^^ ^* KanuncMiIw PplyantbeQlOßt ^ Ran.^ 
acrifi.. \ Ajog« pyfamidalia. \ RhiBantboa crifta galli. *• Slfym^ 
briom barbareas. Geraniam difleftam, Gtor^^fE^NI* *** Polygala 
vulguril^" *^ Potyg^^ aiVc^ Tabem. Pplygal^i flore cieruleo« Hort. 
Eyft. Tern. ord.6. foL i^ Laäyrrqi; prat^fia.« \ C^rpoilla variat aut^ 
' auf Sktfcrti. ^ LoUif G^rs^alatu^ $9erp( J|& **» Tragopogoo 9HJU0| 
SSocf Jbart» *• Trag, ipratenfe* Hkraciom prsetapffBiD, \ Qrcbis 
oftobta. ^ Orcfa. ltiä£B|lta»^ S^ftMt^l» * A^^'i^B^ cioen *^ 
9uf (e^m trocfeneti fboi|id^«ti$Pliff<w iw^ SPei^m; Valaotia «^«Habi. Leon* 
todon h^Säfi. t^. Itjiedicagf fel^ci^» ** AßÜxyliB, vviliieraria* \ Po» 
lyfiJapajfM^ % . Qy^oTivua Airw» ^ CmJlia^ vUbpfum* \ tycb^ 
bU ^eifcairu, 9tf n<|j|e.^ ^ I^HifNc^ graAobrfa, ^ CanpapRla x:^odi« 
folia« S. Feftaca duri^icida, % ,yV9fy&lk ßmi^4, K S^icjAorim/^ 
giaatonii iirtitolMnnMQ^. "^ SUyiDfeRQ»« tei^^ auf fiia^t$ci» 
SBoken hinter tei» ®(^{p6tcU^. *\ 

zuofani, 3^acf • 
Siif 9ktfei» iiDi^ aiiMn de6()irteti i(>sllQ; Scandix pafifcen. \ LyidMvermiiai 
offiicinale. *\ Lytb, ar?^f ofe. *^« VidaCcacca. ^» Rbapbaamrha- 
pba^Hfeftgum. % Sinapia arvenfia,^ *. Brafiica. i^rvenfia. Br« oaaipeftria» 

KatY« fy^rieOri»! Witte ^Hippel. & £i7aipim.Qii&oil»i^» ^ E^yf* 

Chci- 



Cfaeiranlboidks. Eryf. repandam. Cocfalearia draba. *. Rununculos 
arvenfis» AdonU flammea» wnUt btm SBri^en^ Ad« miniata, auf Xeni«' 
ftlbittü, Papaver Rheas» gefbrtfeti, *• unter bem 9Bef|en; Rubas caefia^ 
Oratffrcer. S» Pyras commania, i^oj^fririi. Pyros malus» ^oI|^fr(r 
man f{nbet fie^be ouc^ in SBilbern« Sirymbriom Irio. *. SlfymLriuoi 
LceTelU. \ Lamiatp album, meige Xaubneffel. S» Arenaria Serpylli- 
folia. S. Cha^opfayllom Qrlveftre, ^ ferbcf Amnttl. *« Anchura angu- 
ftifi^. *• GaKnfcn tipafiiie, Skbfranf. *. Senecio vulgaris. S. H. 
Gentaona Cyniw, fternbhme. \ Trifofism lappaceum. **• MyoTo- 
tis ScorpiQides anreofta, 93<r9iffAieinttic^& Vaciat ü. albta & mbris. S» 
Veroaica minor aonoa diaopodU miooris Mo. FsiU. Bot parif. 1 33. 
£ j. Bral]ica auflxiaoi» Gaiitim auAriacum^ m{ bim tO^retl ItTAllif/ 

auf ^iiniAtm ^übttn, . ^ 

Stuf Sra4fe(bern; Sd^rantbus annuus. S, Arenaria rubra« S* 

^in^db^nnbätcfrrrainen: Hiecaciom pilofellat SKiuMftrlein. S. Bromasfte- 
rilis. ^ Euphorbia Efula, 8Bo(fi8mUc&. ^ Cbeiranthns EryGmoides. * 
Alylfijm calycinunu 

3« ®&f<ii$ Sdlla amjoeoa, ettm^^ai^mj^* tf Syringa vnigaris, blamx t&ctU 

fdjer J^iftBer* Syringa laftea, Hort. tyß. fol. I. f. Scandix cerefolium, 
SCcrbelfrottttS. Vibumum rofeum, Sp. pl. €d)necb«ffe. t* Tulipa fyl- 
veftria, BrafftuKpfn. Tal. Gefeeriana, SnBpoiu f. Omithogalum nu- 
tana. f. Aefculus Hippocaftanum» n>i(bc j^^ffanff« f. Mefpilus germani- 
ca,*SSIfiHL t* A^iaragoa offidnalia^ St^orgcL f. Hyacintbos orientatia, 
J^9^tl^«t« Pnioua4omfftica,3t»tffij^ren.f. Pyni8Cydonia,Ottineu.t« 
Pyri communis & mali varise varietates. f. Ro& (ativa alba.l2odon.t.^ 
Anemone hortenfis, f. Cochlearia armoracea, JCrdn. f. *. Lunaria an- 
nuai ©HberglÄttf raut t- Chciranthua cheiri, gelbe Seflcften. f. S. OieirT 
feneftralis. t» S. Hefperis inodora, 4)l}a(^tt)io(c. t» Pbafeolua vulgaris, 
S5o^ne,t.S. Buxus fempcrvirens, ^^aum. f. 

»J.b.55,©ff-I788. ^ Sn 



58 @(5mib« ajerfli^ 

3n Diefem !9toiit>c 6ef ommen bie ^ume ^tötter« Sfnge^ 
neunte ^efhpinde KDC^en ; Die9^d(^te finb noc^fö^I/ unb übet; 
tiefen tti SKorgen« Die DöltflenDen fluten mit^erUntropfen; 
^Aufi^e iJJebel (leigen auf; manchmal JÖonnet unO ^li^e» <J8er# 
fc^ie&ene ^afjero&d^I fc^toimmen in Den ^ei^en/ unD ein Concert 
«on $r6r(^en (&gt ftc^ awi 9iB&(fern Deö 9}a4(^ ^&cen* 5Die 
i^6te f ne(^t ^enDd au« i^cen S6(^ern^ unD ^üpft auf Den &afi 
fen ^entm^ ^ie €9De)re unD ^(InDft^leic^e (Anguis fragiUs,) fem« 
nten auö i^cen^teinf lüften/ unD f(^nappen na(^ ^(iegen unD^Slüi^ 
cfen* i^ie grüne ^pDe^e fc^ietc^t unbemetf ( ^eroor^ wo iOlen^ 
f(|en ftnD, unD betrautet fte (ange unD aufmerf fam* ^er idu 
famaetuÄ in Den<öüufecn (teilt fi^ ein/ unD Der aberglüubifc^e 

» • • • • 

£anDn^nn ^ft ü für ein Bti^m, Dag in feinem <f)attfe 6a(D eine 
9$erünDerung «ergeben t»erDe/ weil er balD Darauf Die «^au^nat; 
ter fte^t«. IDer ^!uf f 6mmt in Die ddrteu/ unD ruft (na4 Der 
gemeinen &age) Die noc^ iu (ebenDen ^a^xe De« tOlenfc^en/ Der 
i^n )um erflen male ^&rt* i^er ^IBac^tei ^eUgeDenDen ^c^iag Uf 
merPt man im n^fl gelegenen ^ei}enfe(De» <S6geIf(^aI( t6nt 
überaO* Q^ieie <i86gel bauen ^iftiXt unD paaren ftc^* i^w ^at)f 
(Ufer (Scarabsus Melolontha.) hit^t Qui feiner 6an>e/ unD meiDet 
auf $&üumen/ befonDer« auf Dem 4)efc^(e<^te Der Pflaumen/ (Pru- 
nus,)» !9lan pflegt fte De« !D{orgen«/ befonDet« m^ SKegeu/ abf 
)uf<^ütte(n/ unD }u t6Dten* UeberaQ ffattern 3tt>e9fa(ter/ unD Der 
Deutfc^e *^ei$nng (Papilio Gratsegi) i(l am ^dufigflen« g) ^ie 

, fKoxif 

g) 3d^ ffAbt 6(n rofb«! 6«ft »oti^ tm 5eutf4i|(tt VS>ei%üng MfuamtH, 
bm (r nat^ feiner Semanblung/ ti»enn er feine nocb ni^it fteifen Sld« 
«el «tt«ftrcitef> mlie^ro unb 9«6c it>n a(« eine ante Sarbe |um SKa^ 
Im deftonbcR. . 



SKaupeti mtbliittttn &te nieijlen ©Ärfcn unbefocsf^r «^aii^tvitt^e. 
Jöic ^UDctmauö fliegt &e« 9?a(^« ^«üm, ©et SKe^borf oet* 
(te()rt um.^^gflen Den ^a|l »on feinen ®en>ei^en; unD Die 3d; 
der fu<^en fleißig De« $u(|^6att auf* — ©ie Q^eU^en ^a6en Uv 
oen^ent^me^r; D{e<i£BintetfaaHre{6tDen®t«nde(* ©ie^aa^ 

inen reffen t>on: Hederrhelix, Holofteom ambeUatum, Thlafpi 
pcrfoliatum, Tbl. burfa paftoris, Cardatnine hlrfuta, Vicia lathy> 
roldes, Leontodon taraxacum, Tuflliago {iaiürot Tuff, petafites« 

3n9BJ(5ern: Poa nemerofa. ♦. CarexVeficaria. Carex fylvatica. /IV^er« Spi- 
CiL p. 26. Car. digitata« Miiiam effofum. *• Scirpas fylvaticus. V^ro^ 
nica ofTicinaUs, f^rcnprcitf. S> Tillaea aqaatica, \ too (!c^ 9tegent9affec 
Sefammelt ^au Melambynim fylvaticasu S. Cardamine amara. Oroboa 
niger. Carex remota. Car. muricata. f « Vicia pififormis. *. Vic. fylva- 
tica. *. Hieraciom prsemorfam. Plantago yillo(a, feu incana lanugino- 
fa, Bauh. pin. igp. SBaIlin>ec|eric&. 

3n ber9ic()tcn9BaIbun3fn; Verooica mas repens pyrenaica, folio longiori 
glabro. *. Pluk. Phyf. 233. f« !• Bromos gigautnu.*. Genifta tinftoria. *. 
Hipericum barbatunu^« Diantlias.plamaiias. *• Atropa bellacVinna, 

enttvbm, Sßolf^beer, S. todc^fl (c^r^^dtt^sauf btm fSBoIfäberg. Poa 

fylvadca« Pollkk. Hift. paL J. p. 83^> Rumex dCiHus, S« an feuc^ren Oc* 

tf H/ in bem ®ebtcge hinter j^o^etu^ettlifc^« 

2|m !&o^tnern)aIb : Spiraea arancim« 9o(tt6art \ Galiam rotondlfbliam. * 
Lyfimaofaia nemjDrom» 8ßa(matin8c9bfr4uf. *• Pyrola miiflpnu \ Lo. 
nicera nigra. Tbaliftcom nigrioftAsi duf SKffm. Ranuncaloa lingaa. *. 
Sanicula earopsea, Sersr<iRi^rf.^«.Pe)dicli]ari8 Tylvatica. *. Stadiysfyl. 
vätica. *. Tbalidtam aqiHlegifoiiam. Iris Sibirien auf SBiefrtl. Raann- 
calua iardous. Ctant. Auft. Farc« IL p» 84« 



6o ^^mibt^^ixfn^ 

^n fi^tid^feo Orten : Cbasrophyllam aromaticaau *• Afperola odorata. *. 
Scrophularia nodofai SBrauntourj. \ 

9lnf SBieff n : Bromas fqoarrofus. Feftoca ehtbr. ^. Cynofbras ciiftatos. *. 
Briza minar«*« Poa bulbofiu Aira oefpitoik. Agroftis capiUaris, Avena 
prateofia. ^. Scabioia arveDÜSp Gcobio^ *• Avena elatior.*^. Plaotago 
major, SrtUnMflCf i(^« ^ Plane media, ^It^U^iittü^. *• Plant Un^ 
ceolata, fl)i$iftet SSkSfric^. *• Campanala patufau *. Peoccdanam officL' 
oale« *• Alliatn odoram. Oph^s ovata. Centaurea jacea. S. Cent fca- 
biofa^S. Achillea miilefolium, Jta$<nfc^tO(ln{(. S. Millefoiium rubra co- 
lore. CKk^ Hift. L p. 3)<f . S« Hedicago lapalina« *. Hieraciam du- 
biiun« *. Geraniam prateofe. S« . Fruneila volgaris, 9raun(0cn. S. Stel- 
laria graminea. ^* 'i^rifoliüm agrarium, gcf&cr jtlet *• ^ Trifol. repens, 

' »dfftcJWee.*. ':';,:' 

Slof tBSafbmiefen : Genm rivale. Geam faybridam. Thalidxam majaa« Hie- 
raciutn Taraxacl. *• Iris graminea. Carex canefcens« 

tluf '^d^ett (roctcneit SQSicr^fT unb fonnic^ten SBeiben : Avena flavefcens. *• 
Campafiula rapun'culus. **• CacubaTos Behem S. Splraea filipendöla. *. 
Tormentilla ere6ci, S6rftrentillwttr{. S. Gftas belianthemum« S. Me- 
lambyrum criftatom. *• Mel. pratenfe. *• Briza media, '^itUvQzai. \ 
Trifolium fpadiceum. *. Hieradum ambellatum. S. Scorzooera humU 
lia. Orchis conopfea, auf ber Xubamtffir febr b^nflS* ^ Erigeron acre. ^ 
Orobancbe majort (Senttnertpfir}, *. Örchis C9tiofkora, Joncns ericeto- 
rum.*, PetteA. Hlft. pfaK 1 p/3y^ ' . 

9t^t^ffMilfliUtb€ciH^^ Cfllrexleporina. Car.diolca. Car. 

flava« *• Car« pallefcens.' Brotnus inermis, btfmitti M Uftrn. Melica 
caemhHU AgrofäB csüAtau VtronicMiTcotellala« *• Valeriana, dioica« *• 
Phn mbdffinm. iVtfik.JdMiicfateriftipUoftritf« ^: Galinm oliginoforn. *. 
Sifyabtixmi9imifhyb\täaLKiOt^ Priinella£icJ»j«M,t9(tge 

9« &imffmi Aica aqtsaäca.^; Poa- pabiftrfa. ^ Anindo phragmites. ^« 
Ledum patußrtt tpilbcr 9i«8«artRf JCSbnro^ ^. Carex voipina. Carex 
acuta. Sifymbrium paluftre.«^.c^i.ii»ii. Fl. Suec. ^n 



3n Zeichen: Raimtii^iliis a^natSia. .^ Ranudc. fidiis flÜMnerfii capillacds. ^. 
Unu. Fl. faec. Batomus ambeHatas. \ NympbaBa ItMßf geI6c SGBaffcr« 
r0ff. Sparganium ereftooL ^ Urticolaria9»i;efrff»in^atte4t9ami«ttn&^ 
Sbiitatcit^, S. S^irpos lacuftria. Scboenos marifea«» in bem (S(^t9ann# 
ttUb^ Irii Pfeadaeonui, eec« obcc Sßafrcrf:^wrrtUiia f »Mfi <>»(& '^ 
6tabt9raten,% 

tbi aBafTcrSri^Q tttlb fbid^mi Scropbalaria aqnatiea.^ Sfotaea ulmariat 
S&rnmf rottt S» Poteotilla repens, "^ Feftaca floitamu '^. Sdrpas palu- 
flris. Veronica anagallis. *) Galiam palaftre. *. Myofotia paluftria, va- 
fiat fl. albo & robroi fBorgifmdoitic^t Lyfli&achia nommalaria, ipfeit^ 
nidA^ur« ^ Rmaex criQnis. *. Rain..DbtafifoUQf» 6riRb«ttri.^ Rum. 
maritiinus. *• Rom« aqaadctiSj (Rinc^tfe^Nrber. S. 

9fn J^nfmt Viciadametorutp. *. Valeriana ofiiciiialis. S* Solanam dalcama« 
ra, 3ub<iif irr4f n. S. Chaerophyllmn temolDm. ^ Rofit caoina, ^ag<» 
hutun. *. Rofa fylveftris. PoUkh.FU paL a. p« 5t. 

3in S&i^I : Ra(a fpinofiHun^ *•, Ifelaoibyrani netnorofatny *, com coloria 
eft^ QKHio.violacei» aio^opiirpiiraf aopc <lilatioriSf nooc faturatioris ; 
moda casdidl. AmA. ptn* p. 834. Phytevipa fpicata, SSalbrapuniet ; 
* Spica vd longior vel brevior alba >el cineric^ ; haecqae variat foliia 
(modo cordatis obtafia, modo oordato-obloogis^ acuminatiSy) modo ma* 
colii nigris ad uipbUicam notiatisi & maredm; modo oqh macnlatis, & 
foemioam dicmt ; eft & ooioirtf violacei ekgaatis -Sf ratorl Bauh. pip. 94. 
toiiftfl auc^ in ^älbttn itnb Jq Gra^S^rtcn. ^ Uliam martagon, (^olb« 
Wllti.*. Antericnm Liliago. *« Cbaerophyjlum bulbofam. 5. Rpraao- 
fiiiaca. CroHi. Roül pimpmiüif9lui* \ 

Sbtf trecfiiicil f^nnütUn ^Ascln: Biromoa moxitanaa. ^ Scopol. Fl. Carn; 
0.117. La^Qci^ fcaricda.*. Aira caiiefcena^ Aira mcmtaiia, Paiucom 

. :iaDgiumle> S. Aictepiaa viaoelayipfimi 6d)nMl(^niflrai(t ^. Fimpinella 
üad(t$gk^^ettMbftaf, ig foofi auf oOen SSeibcn t» i&aiire.S. Tbymos 
adiios. *. Hedyfaram ^ohrycUs^ auf bem G^Iogberge. ^ 

9lttf alten %antm unb 6tein^aufrn: Cbenopodiam vrbicttm«^ Qielido- 

V J& 3 ni^o» 



62 ©(^mibttf 23erru(6 " 

niam majtu, Gc^nraut. ^ Antirrliinilm linaria, &inf rauf. S. Sedatn 
album, SRauerpfeffer. *• Sedam acre^ 

8ln SBegen unb aderrcinen : Cichoriam intybus, ^tittUt, i^idtotk. ^. Bri- 
za eragroftifl. *» Salvia/ebrM. Galiom verum. ^. CyaoglolTam officU 
iiale, j^tttlb^innge. S. .Echium vulgare» Gommer^antf. ,S. Verbafcum 
nigrQiHf befonber^ an Z)6tftvn auf fanbiden Sbobtn. *. Hyofciamus ni- 
ger, ^ilfhirrattt *• PotentiUa argentea. *^ SUchya «imnm. ^ BraflTtoA 
Emcaftram. Hieradam aiiricula% '*\ Carduag nataus, {Bub^l^URb* S. 
Crepis fistida. *. 

tlttf 9(f(fem unb atib^rn sebaufm Drren: MatricariaChamomilla, XamiOfR.**. 
yrtica urena, tlünt Sitfftl S. Urtica dioica, ^ttnntfftU S. Matrfcaria 
partbenicum. ^* Lapfana communU.S. Sonöhus oleraceutf. S. Hypo- 
cbaeris radicata.*. Scorzonera laciniata/. Myagrum paniCulatam. *• 
Tfifoliam arvenfe. \ Trit M. ofScinalia. * Trifol. M* caerulea. Ervara 
tetrafpermum. \ Pifum arvenfe. *• PiC fativum, •}*/ Srbfe. *\ Fumaria 
officinalia, €cbratt4. ^. Geraniom rotandifolium. *• Brai&ca riapa« *{-• 
Melambyrum arvenfe^JM^n^eiten* **. Rhumnäios alefto'rolophos. iP«//icA. 
Hill. pal. 2. p. 177. *• Galeopfis detrahit» S. Galeopfia ladanum. **. 
Polycnemam arvenfe. S. Delpbinum Confolida» 9lirterfpi>m. **. Silene 
Conica, unter bcm Xem» Papaver Argemone» SNapperroftf Se(bmo|n.'^« 
Nigella arvenfia. Euphorbia peplus. S. Agroftema Githago, StebeU/ 
tinter bem jtorn« \ Gyprophila muralia, unter bem JForn. S. Ltnum ufi- 

tatifrimum, Sein^ %ia(fii. •{•.*. Euphorbia exigua. S. Cheoopodiunl vul- 
varia. S. Chen. hybridüm, CaURielbe» *. Clien. glaucum.*. Cheli. vi- 
ride. *. Verbafcum Lychnitis. K CoDVohmlus arvenfis, Gfreifling. S. 
Cerinthe minore auif in Rainen« ^ Aplianes arvenfis. Triticum repens, 
QXitdt. S. Trit. faybernum, aBintemeiien. i-. Trit. aeftivumi Sommer« 
t9ei)en* *{-.*• Hordeum vulgare, Oerffe. i-.\ Seeale cereale, jtorn. f« 
Veronica ferpyllifolia.**. Valeriana locufta, SUbintetD. ^ Alopeüurus 
agreftia. *• Caucalis daocoidea. A Agroftis Spica veuti. ^« Anthemia ar- 
renGs. \ Aotib. Cotula. 

3« 



tittct ZmmpW ^tt ©tabt ^(ait^ 63 

3n ®iTtm i Salyia officioaKs, iSattc«. i*« Vkis vinifera, aBcinßecf • f. Ane- 
tham graveoIen9^*S)iDe. i". Staphylea pinnata, jllatatfc^. *{-. LiUum 
candidam, n)ei§c eilif« f. *. L\L balbiferam, ^mtliüc f. *. Frimiaria 
imperialia, jtatfcrfronc. f. Rbeum rhaponticom. >{<• Dianthos barbatos, 
Sfiartnelfe. i"/. Cariophyllua barbatas bortenfis anguftifolius *{'« BauL 
pio« 209. Rofa cinnamomea. *];. \ Rofa centifolia, Sentifolienrofe. -{-•*• 
Paeonia officinalia» ^appclrofe. *t. *• Lepidiam fativom, 6ar(ttl(r f fft« *£-• ^ 
Vicia (aba, Gaubo^n^ -t. 

©ie 5ö&ume fmö in Diefem ?9lonbe fc^on öonj grün* ©ie 
Staaten treiben $te^ren unD bh'i^eft* Jöie QJJgel brüten^ ©ie 
j^r6fc^e (aic^en^ ©ie ^ifc^e fc^Iagen Den iKoggen^ ' S)et ^ec^t 
ftreic^t in Dem ©rafe^ €iDe)(en unb Gattern ^&uten ftc^ ; Die 

Ärebfe fd^Älen fld^^ ©er Lucanus ccrvus (@cl^J6tI) UnD[Scarab«us 

nafcicomis fommen )um Q^orfc^ein/ mt> Der ®o(D!Äfer Dur^^ 
bof^rt Die SSlinDen Der i^irnbdume^ ©ie dienen fammein ein^ 
©ie ©rille fc^rept; oerfc^ieDene ^^eufc^recfen l^üpfen in Dem ©r(u 
fe l^erum^ Q5on foIgenDen ^flönjen reifen Die ©oomen : Vero. 

nlca triphyllos. Veron« verna« Antboxantham odoratom« Menyantbes tri- 
foliata« Jancua pilofus. June, campeftria. Colchicam autamoale. Ceraftium 
arvenfe. Ornithogalum nutans. Leaooiam vemam. Dentaria enaeaphyU 
la. Androface eloogata. Alyflum calydnum. Ornitbogalam umbellatunu 
Euphorbia Cypari/Iias. Eupb..du]c]fl« Scilla amoena^ Polygala Chamaebo- 
XUS. Viola mirabilis. Fragaria vefca. Anetnooe lylveftria. Caltba paloftri^ 
Draba verna. GnaphaOom dioicom. Carex montaiuu Carex acuta« Carex 
ericetorum« PMkh» Ulmiia 



3nSB^(bem: Epilobium ti^ftifolinm. *. Sambocua EbuIoSi Sfttid^« *. low 
patiena noli taugeft» ^. Achillca mggiUL \ PrenaDtbes mnndia. *. Cy- 

tifliia 



64 6<5mftW ^ö^rfutl 

üfüas nigricans. *. Aftraga!us ^cypbylos. *. P^h (ecnnda, Seneclo 
nemorenfis» ** Goaphatiom rylvaticunu **• Hierf ciom pilofiflimom. \ 
Hier, morortim« *. Hier, paludoßim. *• Scabioik (ylvatica, ^, Polygo- 
num dnmetaram. \ Büenäm fylvatica. \ EUatine Hydropiper mit Li- 
mofella aqaatica, an Otttti, 190 ff(^ Ht 9tescnD)affir . gefiimmelr &at 
3m 95^^mern>alb : Acooitatn Lycoäsonum* •. Stacbys germanica. *, Pre» 
nanthas chondrilloides» nnf %9iefen»\ Senecto fylvaticus/. Sen. Sara^ 
ceoicus. *• Ophrys cordata. Serapias latifoUa» *, Ser. longifolia. \ Ser» 
enfifbruu *. hycofoüum, davetatum, ^^^nc^iktL Lycop* felago» 
Lycop. conplanatonu CircaBa lotetiana* ^ Circ. alpina^ SBaflptirgi^ 
txüUtA Dipfacaspilofas. *. GentianaPnevmanthc»auf9S}teffn«^ Aftran* 
tia major. \ SeHnam paluftre. \ Selin. (yl?eftre. Epilobiam motita«^ 
nom» ** Pyrola rotnndifoUa, Pyrok minor. Lytbram vlrgsitum, m 

3« htt^ldiUn ^|en fSalbttttsai x ChryfenlJiemnm cotymbofiim. *• AcbiU 
lea nobilis« % Ibfda montaDa«\ Leontodon aoreom/. Hieracinm S^ 
baodnm» ^ Campamda miiior rotondioribpa imis foliis. C/a/« Hift. a» 
p.173* TrifoUam fquarrofanu ^ ^ Lycopodium annotinam» Oipfacog 
Jylviftrisf Xaxttn.*. Galiam iylvaticam. *> Gentiana centauream» %au* 
fen^gülbcnfraut. ^ Centaureum niinu$»flore albo. Hort.eyft. vern. ord. 
5. fol. 8« Laferpitiam latifolium. *• Romex i^pinus, im ®thivst, ^int^r 
J^o&cn*3ett(tfc^* ^ Trifolium ochrolencam un^ Opbioglpflum vulgatqmi 
aufSBalbwitfhu 

Sluf fonnidliim nnb fefpc^fen SBergen; Verba(bam Blattaria. ^. jMeMa Cala- 
mintba. \ Gafium montanunu '^» Thefiam UnophyUnm« ** Stipa 
juncea. ^ Filago montana, auf fatibigen ptttn. Hypericum monta- 
num. *• Hieradum amplexicaule. *, Echium violactum* \ Ecb# 
monftrofum, Slatremfopf. *^ Sedomrupeftre, *, Sempenrimm mon^ 
ijnym , toilbe ^ou<tt}ttr{. 

Stuf (onnic^tm raupen J^iiflelri: Pimpinella magna.*. Trifolium montanum.^ 
A^mantha oreoftEnum. Agrofiis interrup'tii« Agr. arundinacea. *• 

JaC<K . 



tinn Z6pc^tcipf)k het &aht QMan* 65 

Jtfione fnoDttoa. *. Ceotancea Jmmeobita. *. SolMi^ viiSMuea. *.. 
ArtemifiA vulgaris. *« Art.Bb(ynäÜQm. \ Art.ca2dpefiris. *« Car* 
liiia volgarifl. ^f. Picmanthes viminea. \ CJinopodiam volgure. ^« 
Leonunis siacrubiaftrum. ^. Ballota ^Hfa. \ 

^uf^id^n, iSRMtrn und eätuttfyoiiftm Crepis teftorom. ^. Hyofbtk 
lappola. ^« Semperviwam teftonun, ^attfmur|. \ Poa comprdlä, % 
Chenopodlani mbruni. \ Cbenop. nuinle. \ Scandix iDfeiU. 

9ln 9Br0fll itnt GKoSenx Ballota sigra. ^. Marrubmm vulgare. **« Leo* 
carui cardiaca, ^txiQtfpim» \ Carduus koceolotos. \ Card, acaiw 
thoides. ^. Senecio vifibofiis ttnb Xanthium flrumaxium^ 4m ^it^ 
fern» *• Vefliafcum tbapfoides. ^ 

fllufifmtlBoIf^6fcg: Lathjcus fylveftns. ^ Digitalisainb^ila. ^« Dig. 
lochroleocak 7^<9* ^« duyfocQma Lynoficia. ^ 

2ln :$etfat ainb S^n^n^ Agiimoola capatoria» Obcrmmnfd« *\ Centn nr« 
banum. \ ArftininLai^a, 5l(effrti, Stktttn. \ Humaltis Lupnlus^ 
J^opfen» Bryoüia jüba» 3<<unrü6e. T. Coovohrolus iepiiim« *• Cam« 
paiinla rapuncnloides. \ Verbena <ifficiiifl3is. \ Alliotn iflneale. \ 
Philade^^hasconmarliM, jltiltolber^oDer. Peooedaimin AHadoum. '*'^ 
CoDlam maculatum, Gii^inltng, feflir ti^ftfl «uf i>em Gt^h>Sberg. Cu- 
Icuta europaea» 4iuf SDf uine ffeln nif iflcntf* Rofa (putnila) (ylveftris, tu- 
beni. Sco/. Ft. Cam. n. 607. fl^irk. pio. 483. Rofa ((lihplei) odore ci- 
, namoini. Scop. Fl. Caro. n. 605. Bauh. pin. 89. 

;3ni9il^; Origaootn vulgare. **• -Geranium iylvaticam« \ Chrylantiie» 
inum montaDum. \ Campaoula Tcachelium. \ Athamaotha cerva« 
lia. \ AnQierioiim fam<diim. \ Ro(a cdlioa« Roik rubigeDoia. Ro- 
ft pendülina. ThencnnmChamaBdrys, Gamanbthi. ^* Senecio Ja- 
oobaea föliis inferionbas ovatis fertattSi reliquis pinoatis. \ PolUch» FL 
pal. II. p» 457. Raouoculus nivalis. * 

Huf ftuibttn itnb am Seic^ gelrgcne n SSiefen : Sednm TillofoiD. Comarom 
paluflfe. Rannnculus flammula. Pedicularis paloftris. Cineraiia pa- 

loflris. 
9l6(.bcrS&.Qef.i78S* 3 



66 @c^mi&t6 ^rfUc^ 

luftris. K Veronica T^crium. \ Phalaris aründinacea. Siam aoga- 
ftifoliam» *. Drorera rotundifolia, GonnetU^au. *) Juncus articula- 
tus. Jone bulboAis. Polygonum amphibium fl. pentaodris femidigy- 
nis (bmioibus corolla longioribas. 

Stuf 9Ba(bt9iefrn : Saty rium albidum. Angelica fylveftrls« *. 

9Uif SBicfcn : Paftinaca fativa, ^(if^ttnat. \ Heracleum fphondyliam. *^« 
Hypericum perforatam, ^fo^annc jfraut« *. Hyp. quadraogolare. •. 
Sangaiforba officinalis» ^imperneO. 

Huf ^o^en trocfenm SBicfeit unb SSribeit: Polygooatn bißwia^ ^^oßc IRattcr» 

lOurj. ^ Holcas laoatufi. Betonica officinalisi S5ftonun. *• lUece- 
brum verticiJIatuni. \ Campanula glomerata. *• Gendaoa .campeftris. *• 
Verbafcam thapfus, ÄrfiiigtJferjc. **. Hypericum huxnifafum. *. Ar- 
nica montaoa, S^^^nnc^blumCf (^duftg auf ber ^ubamiefe« 

Sfn Sümpfen unb an Ztidttn : Carduus paluftris. **. Sium latifolium. *. 
Triglochin paluftre. *. Cicuta viroGi» SBaffcreppig« *. Epilobium pa- 
luftre. *» Oenantlie fiftulodi. Juncus bufonius. Juoc. effufus. June, 
conglomeratus. Aptum pidnfire. BauL pin. 154« 

2Fn Xeic^nt: AUfma plantago. Acorus calamns« Hydrocotyle vulgaris. *. 
Potamogeton gramineum. Pot pompreiTum. Pot. crifpum. Pot lu* 
ceos. Pot. natans. Aruodo calamagroftis, GpuIIro^r. **. Poa 
aquatica. *• Ceratopbyllum fubmerfum. Phellandrium aquaticum. *• 
Lemna minor. Lemtia gibba. Myriophillum fpicatum. Thy pha lati- 
iblia» 6c(}i(f. Nympliu aiba, tt)d0e Gccrofe. *. Polygonum ampbibium 
ü. peotandris femidlgynis ftamluibus coralla brevioribus. 

9in SBaffersraben unb S&äcbctt : Stellaria aquatica. P^Ukh. Fl. pal i. p. 429. 
Mentha gentilis, gifc^niunje. \ Men. pulegium, ^^olcp; \ Sagina 
procumbens. *. Lolium perenne. Lycopus europaeütf. '^ Lyfimacbia 
thyrfiQora. ". CeAtopIiyilum demerfum» in ZidtiVX» Gerantam pa- 
iuftre. \ ScuteHaria galericulata. *. Stacbys paluftris. \ Meotba 
aquatica. \ Lythrum falicaria. **. Epilobium hirAitom. *• Epil. te- 
tragoDum. Potamogeton peftinatom , in SBaffcr^rdfrcn. Potam. fer- 

ratnm 



einer ZopomPW ^(^ ^tatt ^(am 67 

ratam, in 9id)m. Montia fbntaoa, fötinmlfaUat, in !Brttntt()ttea<n« 
Lyfimachia vulgaris, fSBtbcric^/ an Züd^m unter im GcOilf. *• 

Unf^idan unb anbern ansebauten Ovum Scherardia anrenfis. *\ Silene 
ceraftoides« \ Chenopodium album« \ Caacalia grandiflonu ^ Tor- 
dylium Anthrifcas. *• Baplenrum rotandifoliiun. *. Filago germa- 
nica. *. Fii. arvenfis. *. Cannabis Tativa^ i^onf. t- Lycopfis arven- 
fis. ^ Anagallis anrenfis, ^df^ncrbarnir j(narrfraut. \ Campanula 
fpeculum« \ Solanom tuberoflitn, ^b^fcL t* \ Bromus i^calinus, 
Avena fativa alba & nigra. Bauk. pin. 23. t> Tridcom aeftivuin« f. 
Avena fiitaa, glug^fcr. Polygonam convoivulos. \ Qienopodiom 
Polyrpermum. *• Centanculos eoropaeos. Euphorbia Iielloicopia. **• 
Antirrhinam oröntiani. ^. Dancus carota. * Trifolium procum« 
bens. \ Ervum lens, {infe. f. Vicia fativa. *. LaChyrus tuberofus. *• 
Spergula arvenfis« *• Andrrbinum linarioides. PotentiUa fupina. \ 
Myagrum fativam, unftr bem irinfJbotttt. Teucrium fcorodania. *. 
Rofa arveniis. Nepeta cataria. *• Mentha arvenfis. ^ Men. auftria- 
ca, auf fanbrsf m SSoben. \ Sonchus arvenfis. **. Stachys arvenfis. \ 
Chofldrilla juncea. *. Euphrafia Odontites, *. Hyoferis minima. ••. 
Hyof. Rhagadiololdes. *. Serratula arvenfis. *. Carduus crifpus. *, 
Chryranthemum fegetum. \ Anthemis tin6boria. **. Antirrhmum 
arvenfe. Euphorbia Platyphyllos« \ Galeopfis Cannabina. *. PoUkh. 
FL 2. p. 148. 

Suf 9(cfcrratnen: Serpyllum vulgare flore ampl6. Vüiü. Bot t 3i..fo]. g. 
Potentilla refta. *• Senecio Jacobaea« *• Lycopfis pulU. *. Phleum 
nodofum. *. Dianthus deltoides. *\ Hemiaria glabra, S^ruc^frauf/ 

auf drobfanbigem unfruchtbaren S^obenf an Sßegem 

2[n ® drfen : Tmpatiens Baifamina. f. *. Spinacia oleracea, Gpinat. f Dau* 
cus Carota, @e(beru6e. f. Cucumis fativus, f. ®urff. Cuc. Melo. f. 
Artiplex hortenfis. f. Borago officinalis. f. Borago ilore albo. Hort. 
Eyft. vern. ord. 6. fbl. 14. f« Ligufticum levifticum, Ciebfidcff. f. 
Angelica Archangelica, 9lnge(lfa. t* Apiam petrofellinum, ^iHtt. f. *• 

3 3 Alüum 



/ 



6S . .e^nibti^ftfii^ 

ABitmi {cotedopnfitair iff (iti f^iu^ti Unfraut AV. fttivonv Jbipl^ 
IHtK^. t- AlL afcabmieii«. f. Oenotfient bwanür. f. \ Rut» grsveo- 
lenff,. SBirlnronft» f. Dfsutba» tariopbyUu^ 9Mf(* t> *. Satorept bor» 
trnfis. f. K HylC^ais^officiiiaU«, PfOfk f. *. laneaäaim fpica, £a« 
«mbtt. f. *« Mentbs crit^ f» *. M^ntbi atfv% Xr<ro(iimli^, fr *• 
KoCb ^Ulca, ^udierroih f. Ro£ Ginnanmear^ 3o$amKtr^(fR. f» 
Kelifla jofficniali»,. t> SJfdlffeir. *. Fipwrer fomaiftronr, 9R0^l?> f» 
Teueriom masum » Sia^albmt- t' BhUItca oleneca. f. Rbapßaaus 
üUvuSr % Sbttf 9. Genaännt ntof^Ettom^ Sfoff oteOttfrottt f. *. Ar- 
temifi» DneuDCttfitfr S 3«K » uii r > f* Beiiaotbas aoima», &t)(iin. f. \ 
Cälendob offiirioaltf , fXiagtlbtumr^ SsMcaft&tmf« t> Cemwue» 6ene> 
diftsp. JCttrtBembiftcnfraat. f. *: 

Jöttfer ^onD ^t öie wdtmffen ^^g» un& f!M jTett ©omrer* 

irfc^rtcf e, e* 6e6t fdnt 5'«n&» B) — ^ ©le bmtm ^ffifefen wcröm 
fi«t<^ Die @«nfe i^w* @(^titfef ßetsioßt» S5fe ^nK^tftiotctt 
Ber (uEönftidett ^t&4^t cnnüen ji^ un& fc^eSett an ; bte^fcfc^ett 
cSt^ert ft(|t* ©te <S5gel ftt^ceti t^re ^wid^tt a«^/ unö t>t>(e ft|en 
taktet m Der gvefffen ^tuf, üoi^et in Den ^^(dem ^tne fe^ecf tc^e 
6f(lle 5ertf<^L ©er eöle «Öttfc^ üettfett Uen ?8aft oon feinen 
©ewci^en* ©et ÜJlauCtöutf »Ä^ft (forf unter &er Ct&e* ©a« 
^iefef ge^t mif öen <3?ögie{tau& ou^, an& Der Sgef fcif fnr ©e? 
6df(^e Den jungen «^ofen na(|«. ©ie ^iife ^eu{( De# 'Stcü^t^ unb 
feft t>en a6erstän6ti(^en S'on&monn in ^urd^t sn&@(|ce(fen^ ©ie 
£teof^ oeri^^cen t^ie Steine» ©e^^ienenflocf f(|»&cntt; unD 
^'ne emfigen ^etoo^ner bauen B^S^n > fte ftntr anfallen ^nmen 
vntr fragen in ^^(^en an tren ^t^n in t^re ^^^nnn^ m* 
:!S)iegef(|i^ttgen Smetfen ^obeii <^9er, unD fammeln auf Den )u^ 



einer Zcpo^apfik 5er 6ta5t ^fatr^ 69 

f&nftl^in ^ittUX etn^ CSiry(bmeIa lpecio(a^ Cocctaelld l^p^n• 

aat9 unD Silpba poUfaria toerDm auf aOen ^tumen«^ !^er ftc^ 
toDt fleDen&e Pttnro peaenicornis tf! fe^( ^&ufig auf ^hvmuTt an^ 
{ufreffen^ 3» ^n^ t)e« ^onat^tf f^t^er dtoggen untec bie @U 
(^eU ^ofgen&e ^aamm reffen : 

Vrcia fepiojit. iTrtgopogon pntenfe & majWr Hieniciani 
piltofella. Hieraduro prsemorfum. Hlen muroram«^ Carduntpa- 
iußris. Setiecio IvnTgari^ Sem» vifcoCu Arnico moutana. VioU 
palu(!ris. Carex etongata. Car. litnoGr* Car» filifbrmis» Canpal* 
lefcens: Gar» Tdlcarur* Verooica a^fils; Ven anrenfis. Veroir» 
hederifefiau Scirptia kcttfiria«. Sein Sylvaticus;. Erlophonim po- 
lyffachioiT. Erioph. va^natttm, Alopeqno» praceofis-* AIop; agre* 
fiis. Milium effofum. Airaflexuofa* Poa angp(Hrolia» Poa pra- 
tenfis» BviJä median ' Cynolora» dums: Feftuca avina» Feft. du- 
riufcula«. Fefh rubra* Fefl. elatton Bromos mollis. Bn arvenfisv 
Br«. teSorum«. Ayena praten(rs:. Litho(permnrn arvtnfe. Aochufa 
ofHcinalis» Lonicera caprifolium. Ribea rubruin» Rib. uva crifpa^ 
Rib. grofiularia» Chsrophyllam (ylveßre* Gurtitn carvt» Myofii^ 
ras niinimu9» Rume)^ acerofella. Vaccintum myrtülus» Daphne 
Faris quadrlfblia» Silene nutans mezereum«, Arenaria fer* 
pyllifblia«, Oxalis acetofella^ Lychnis Ros cncuK. Lycb.viica«^ 
ria« Hlperiaim barbatum* Ciftus cann?» Braflica, aufiriaca» 
Adonis miniata. Adon. flaimnea» Caucalis daucoidea^ Thlafpi 
iaxatile. Sikne conica» Inagraminea» Eryfinmin rqpandum» 
Cheiranthus etyfimoidef» ChoBrophylliini temolom» Pninna cera- 
fnsv FruD* anain. Ag^uilegia vulgaris; Ran^ncdaa acris & arvca* 

33 Ä 



r 



70 @(5mibtö 2)erfud) 

£5. Pedlcularis päluftris. ThUfpi arvenfe. Thlat campeftre Alys- 
fum calycinum. Cardamine pratenfls; Geranium cicutahum« Ger. 
fangulneuoi. Fumaria bulbofa. Orobus vernus. 

3n fympfi^tn fffialbungnt; Gnaphalium uliginofimi. f. Lycopodium an- 
notinam, Xruttfnfu§. Osmunda fpicaDt Stellaria nemorum. Os- 
munda lunaria^ im J^ocftwalbe. Monotropa Hypopithys. Erica vul- 
garis^ ^eibe« \ Erica Myricab folio birfuta , Bauh. pin. 485* 

2[n ber^idyten SB^Ibrrn: Carpefium cernuum. Preoanthes purpureiu ^« 
Gnaphaliam fylvaticam. 

t(uf SBalbmiefen: Cnicus olcraccus. Curdum hiterophyllus. ♦ Card. caDos^'*'. 
Card, fwufcirw. •. Ophiogloffum vulgatum. 

«uf ©Jeff n : Gentiana amarella, ©open. *. Euphraßa officinalis , aiugcu- 
tXO% *. Serratula tinftoria variat flore albo, *. Scabiofa fuccifa, Xciu 

fcM^9lbbi§/ man finbet i(in tüdft ftlten mit weige n SStürndjen, aucf) manc^« 

mal mit rot^m« 
auf fumpftcftten SBicfcn : Parnaffia päluftris. *. Drofera IcngifoHat ifl bicfe 

nicl)t blctteic^t nur eine bloge Slbart Den ber Drof. rotundifolia? 
S(uf ^o^en SBiefen unb ffl^iben : Cardaas acauHs.. *. Achillea ptarmica, ^0* 

xantf audt an SBic^en. ♦• Cufcuta Epithymum, bcberft ganjt glecfen 

t)om ©rafe. • ^ 

9(uf brm ©offÄberg: Conyza fquarrofa^ •, Malva alceal Gnaphalium ärc- 

narium, ^crpetiDe. •. 
3n Xcidjen unb ^W)en: Calfitriche autumnalis. 
Sin SBajfergrÄbcn : Polygonum Hydropipcr, 5Sa|ferpfe(fer. ♦♦ laula Dyfen- 

terica. Coreopfis Bideos. Buphthalmum aquaticum. '^. 
SIttf flelnic^ten ^iitln : Aodropogon Ifchatnum. *. Inula ocalas Cbrifti. Sca-. 

biofu tQhmbarii^» \ 

9ln SD^rfcrn unb SBegw/ auc^ auf ©(einkaufen: Hordeum murioum. '^. Ta- 

nacetam 



nacetum vulgare, Steittfariu \ Sedum TelepbiuiD, ^tttt^nü \ Öao- 
pardum Acanthium. *• 

3ni S5u&I: Laferpitium prutenicum. '• Buplearam fidcatum/. Dianthas fu- 
perbus.SebfrncIff.*. 

9luf9(ecfern unb anbern ^tbanttn GtfDcit: Loliam temulentam, unttrbcr 
@erf{e. Panicumcrus galli. Solanomnigrum.'^. Antirrbinutn minus. *• 
Laftuca virofa. ^ ErijgeroD caoadenfe. *• Sium fidcaria« *. Amaranthoi 
Blltom* Amar. viridis. • 

Sfn ®artrn: Saponaria oiEcinalis. >{•. Origaoum tnajorana, SRaforan. *{*. AI' 
th%a ofiicinalisy Spbifd^. -t« AIcea rofea, Rappeln. *{-. *• Malva niuurita- 
oica. •{•.*• Cichorium endivia. •{•• Artemifia abrotanum. 'J;. Carthamus 
tinftorius, Gdflor* *{'. Inula Heleniumi 9t(ant. i*. Tagetes patula. i*. 
Tag. ere6ta. >{-. Apiam graveolens, S^Dmi*. Beta vulgaris, jrot^e IMbt* 
Aliium C^pa, 3^i^6cl* "t* Zinnia pauciflora. *f«. Laftuca fativa. i". He- 
lianthus tuberofus, >{•, Srbbtrtt. Heiiao. annuus, Sonricnblitmf. *{-.lFicu8 
Carica, ^. Amaranthus caudatns, Su(^äfc^tvan{. i". 

®ic ^iJÄc^fc »erDcn aHmA^ng fill[)Icr; ©onnerwctfcr ftnb 
nic^f »icfe, unD &iefe f ommcn i?on S^Joröwcfl^ •f)äufi9e ^rrlic^fet 
unt) feurige 0)länner fleigen auö Den Glimpfen an ^eic^en auf/ 
t)ie Den Saufenden verfolgen/ Der tnbe§ ein anD&c^tiged ^togge^^ 
betfein tttti^ut, ober Den {u erl&fenDen ©eifl 6efc^n>&rf« S>ie 
&\ö^ü Qti)t nun aOgemein )u $e(De/ unD Die ^rdd^te werDen ein^ 
geernDtct. 5&te Wlnfm )n>itfd^ern I^Auftg Durc^ Die ^d(Det; Die 
8er(^e Ih^t p^ im ©arne fangen^ JÖie ©taare jic^en alle Slben.- 
De ^cerDcnweife in Da« @c^ilf Der ^eic^c*- ©er dicf)bof f 5mmt 
in Die falte ^runfl/ unDoerfoIgt 6(inDting« Die ^d^mafgei« ; Die 
Sieger (innen i^n Dann auf Dem ^(att f(i)ief <n« i) Qu €nDe De« 

^0nD^ 

b« 1. pe a^ittm atif ctoem fShiftc ba< Scfc^re« brr Oei<[ nac^^ unb fo 
t6\nmt ber Soct auf bicfti bi< an bfn 3^s«r ^erju. 



72 ^dimiht^ S(ktM 

nimmt 2)ie ^omroecfnld^tt ^ec-^auroe a^« .^oI^enDe ^flon^ii 
tefommen mfe^aamen: 

Veronica ferpyllifoliiu Ver. fcateHata« Ver. Chatn^ediys. Salvia pip* 
tenfls. Valeriaoa diolca. Valer« officUialis. Iris Pfeuiiacoriis. ScirpiM Laco- 
.ftria. NardoB firi&u Pbalana xrruadio^cea. Phlenm pratenfe. Phl. aodufiinu 
Alopecanis genicolatas. AgrolHs Splca ven& Agc« ariuidinacea. Lolium 
perenne. PiaDtago lanceolata. Scandix pefteo. Sambucus jracemofa« Ajgno* 
tds catuna« Agr.lylvatica. Lytbofpermum officioate. CynogloüxKn offidna- 
ie. Phy tevma fpicata, Aira ce£pita&. Melica ciliatju Poa (ylyatica. Poa tri- 
vialisu Poa nemoralifl. Lonicera Xylofteiun. VerbR(cam nigrum. Agrofie* 
tna Githago« Coovallari» ktUblia. Cochlearia dcaba. Lonicera nigra. Thali- 
«ftrum Aquilegifolium. Hedy&nun OnobrydiU. Daftilisgloiiierata. Cyiso- 
foras ciifiatisa. f eftuca fliiitaoa. Hyolbianrns oiger« SolaDum dulcamaca. 
Pyrola r otundifolia. Pyn aniflonu Pyr. minor. Pyn fecunda. Lycbnis 
dioica. Alfine z&edia. Rhanuujfl fraDguLa. Ribes nigninu Bromos fecaliiuifl. 
Br. iDermis. Avena elatior« Av* fiavefcens. Linum jifltatülimain. Aotheri- 
com ramofuixL Arnndo Phragoitea. Ldinih temuleotoxn. Juncus «ffufiuu 
June, bulbofus. Jone, bofcmias. Cacubalos beben. Cacab. bacciferas. So- 
4nex fcutatos. Rom. acetofa. Afpafagus ufficinalia. Juncus congloBieratoa. 
Lythrum virgatam. Soldanella alpina. Peocedannsn ülaiia. Eryfimum Chd- 
ranthcides. Digttalj« ochroleuca Jac9[, Dig.ambigna* Chaeropbyllum bul- 
bofuflu ^haer* auceum. Vicia pififonnla. PotenCilla refta. Trifolium rubena^ 
Thali£krnm minus. Pbytevma orbiculare. innl^ Buboniunu Chaerophyl- 
lom aromadcum. Aftragalis dcer. Euphorbia «fula. Prunus padus. Cratae« 
gns aria. Spicaea filipendula. Spir. ulmaria. Rubns idaeua. Rub. caefiui. 
Hub, fruticofus. Potentilla argenCea« ' Tormentiüa ereSoBu Geum urbanum« 
Geum rivukre. Comarum pahiftre» Trifolium 4>jSidnale. TrifoL repeni, 
Trifoi. pratenfe. Trif. alpeftre. Trif. montanum, Trif. agrarium. Trif. pro- 
cumbens, SUymbciom nafturtianou SiC Sophia. SiL LoefeliL Efyiimqm aU 

*^ . . liaria. 



Uaria. AAaeai^cata. Chelido&iam migas« PapaverArgemose^ Aotfrrbl* 
n^io minus. Siirophularia nodofiu Myagrom ffitiv-um* Thtj^rpi burfa ft^om 
nß, Orohaocb^ xn^jor. Geraniaiv difieftunv Mab'a jrotQti^i&lia. ijeniihi £in* 
Aorisu Gen. pUofa. Orubos oiger. Lathyras pratenfis. Vicia cracca. NI" 
gella arvenfis. Rfainantbas ctifta galli. Rhin. aleftorolophus. Polhch. Er« 
vum lenB, Pitiim (ätivdai. Aftragalloa glycypfaylloa. Famaria oificinalis. 
I/Otus cornictilattts. Medicago fitlcata. Med. lapallna« Prenanthes muralia. 
Tumtis glabra. Tarr. fairfiita. Hieradum dubitun. Hier, pahidofiini. Pote<: 
jriom fanguKbrba. Vicia fiitiva. Jaocua nemorofua. PoNick. Aotfaemis arven- 
fis. CarduBS natans. Card. Acaothoides. Card. Criipaa, Cnicas deracefw. 
jSenedo flemorenfis. ördiis bifolia« Orcb, Conopfea. Orch. Mono. Ordi. 
lattfaKa. CentaiireaCyaniis* Ceatpanicalata. Cent jace^ Cbryranthemua 
leacaDtfaemHm. MatricariaChamemilla. Viola odorata« Viola can^na. Viola 
Iricolor« Vioia montana. Filago germanica. Ophrys nidos avia. Arum ma<- 
icobitiun. Spai^^aniipi ere^m* Carex retootn. Cur. flava. Cryocria alba. 

ftuf Um iBolfifierg unb 6cf>»ann*€rg: Gentiana cHiata^ fe^r fijatjliin. 
Jfn SBälbetn: Vaccinium vitis idaea, ^ibrlb^cer;. 
9ln WcgCQ : Carduus nutaQs flore albo. 

Sluf Riefen unb Reiben: Leootodon aQtamtutle. Colchicum} adtumude:« tvif« 
Jbcr CÄfrön, Jeitlofe^ 

Sluf /rbabeiitn Orteit unb bügeln : Seuecio teouifollua. 
3n®4l^ten: Affaer mutabiüs. f. 

■ 

©er ^rt(l»int) »c^t übet fcie eteppefn fce« ^af«« Ua^m 
®te 8<t<^en unD anöere ©cfttn0t)6ge( flicken ^eeröenwdfe» ® ie 
SÄdfert iwlffc^ern öur(^ Die ©drten» J©{e Verfinge fornmen 
^dupg Sl(>cnt>0in Die ©drten jürücf ; öte »UOen Otiten luiö ©5tv 
j:e jte^eti> <2ßi?Ie ^n^ilun finOen i§c ©ta6. ^er eök ^irf<| 
a6&. >«».©<(; 1788. Ä f6mmt 



74 e^mibti Xtxfn^ 

Hmmt in Die ^runfl^ ^er ganDmann bringt bie festen ^v^^^ 
U feinet mit @(^n>ei0 unD (angen borgen berPntipften Arbeit 
m^ •Öaufe, unö bereitet Die ^etDer »ieDer jum@Äen \>ou S)atf 
$5aum(aub üon Den ©ommerfruc^ten fängt an gelb iw »erDen^ 
Q^on foIgenDen ^flanjen reifen Die @aamen : 

Circaca latetiana. Liiium martagon. Anthertcum ramofum. Convalla« 
ria majalia* Conv* vertidUata. Conv. polygonatam. Cony.fnuitiflonu Conv« 
bifolia. Linum catfaarüciim. Viburaam apuiaa, Sambucas nigra« Veronica 
officinalis. Veron. beccabanga. Veroiu Aoagallii« Gratiola ofiicinalis« Ur- 
ttcalaria vulgaris* Verbeoa oßici^alia* Cenium macolatam. SeUnum palo- 
ftre« Heracleam fphoodyllutn. Angelica (ylveftris. Cbaerophyllum bulbo- 
^fum. Chxr. tetnalam« Chaer. aureom. Cicata virofa. Paftinaca fativa« Pa« 
nicum cras gallt. Fan« langainale. Aira aqoadca« Poa fylvatica» Bromna 
giganteus. Verbafcura dupTos. Verb. Blattaria. Jancus articulatas. Berbe« 
ris volgaris. Polygoniim bißorta. Monotropa Hypopithys. Sedam villo» 
fum. Soncbua arvenfis. Aira caoefcens* Melica outans. Poa aquatica. Ave- 
oa fataa. Triticam repeDf. Comus fangtuDea. Aphanes arvenfis. Cafcata 
e^opasa. Cafe. Epythymum. Piantago major« Plant media. Atropa bella- 
donna. Potamogetoo natans. Rhamnus catharticus. Afciepias vincetoxi- 
caim Rumex crifpus. Scheuchzeria paluftris. AlDma piantago. Oenothera 
brennis« Triglochio paluftre. Spergula arvenfis. Epilobium angnftifoliam» 
Epi]. montannm« Epil. palafire« Vaccinium vitis idaea. Vacc* oxycoccos, 
JSvonymus latifoUos. Tordylium anthryrcus. Crataegus monogynia. Crat 
oxyacantha. Prenanthes viminea. Selinam carvifolia. Rofa rnbigenofa. 
Athamantha cervaria. Scorsonera laciniata» TrifoUnm flexnofom. Jacq. 
Cytiflus nigricans. Primola auricola. Crataegus torminalis. Sorbns domefti- 
ca. Laferpitium prutenicom. Dipfacos püofiis. Lythrom ralicaria. Agrimo« 
nia eupatoria. Sempervivam tediorum. Prunus fpinofa. Pr. infitta. Pr. do- 
meftica. Sorbus aocuparia. Pyrus communis & malus. Rofa canina. Rolk 
it^inofifiTima« Papaver Rheas. Papav. fonmifemm« Cyftos heliantbemnm. 

Del. 



timt XopcqvapW ter &tAbt ^ian^ 75 

Delphiiiuin confoDda. Nepeta cataria* TeDcriam Chatnaedrjrs. Hieraciam 
fiibattdatiu Hierac. umbellatum. Hierac atnple^^icauie. Crepis teftoroift« 
Laftuca fcariola« Leontodoo aatamoale. Cardaua lanceolatus. Serratula ar« 
veoGs. Serrat tioftoria. Arftium lappa. Cichorium intybase-Lapraiia com- 
munis. Hyoferis minima« Malva rylveftrls« Malva aicea. Geoifta germanica» 
Stachys paluftris; Euphrafia odontites. Clinopodium vulgare. Leonurus 
Cardbca. Ballota nigra. Stachys arvenfis. Eryfimnm ofitcinale. Alyßum 
incanum. Scrophularia aquatica. Lepidtum ruderale. Onouis fpinofii. Coro- 
nilla varia. Lathyrus fylvefiris. Hypericum quadrangulare. Trifolium ar* 
Tenfe. Impatiens noli tangere. Jaiione montana. Filago montana. Carduus 
ieanus. Card, beterophyllus. Carlina vulgaris. Onopardum acanthium. Ta- 
.oacetum vulgare. Centaurea fcabiofa. BetuU alba. Carpinus Betulus. Co- 
lyllus avellana« Quercus fobur. Chryfanthemum montannm. Chryf. co- 
rymboftim« Gnaphalium (ylvaticum. Gnaph. uliginofum. Tfaypha latifolia. 
Serapias loogifolia. Anthemis fcinftoria, Calendula offidnalis. Fagus lylva- 
tica. Erigeron canadenfe. Efig. acre. Senecio Jacobaea. Senec. Saraceni- 
cus. Xanthtum ftrumarium. Humulus lupulus. Inula dyflenterica. Inda 
montana. Carduus acanlis. 

3it fltinid^Un SBdlMmgen : Hedera Helix, €p(eur SBintf rgrAn. 

Äaf f e ^otDwinDe »e^en ; öo« ^Bcttcr ifl unbejlÄnbtg; We 
^&^U D^ftiert e^/ unD Sfbentä fallen ^diifide ^tbtU ^an^mal 
fc^nepet ti ((^on^ ^a^ Spinnengewebe [liegt fröbe bepnrSon^ 
nenfc^eine» 5&ie f leinen Q)&ge( wecDen auf ttt 8eimrut(^e gefan^ 
gen^ IDie wenigen noc^ (ebenDen ^nfdtm Uegett erflam unt> 
fc^w&rmen bepm (Sonnenfc^eine gan} matt ^entm. Q)ie(e Stau^ 
pen oetfciec^en ftc^ )um Q^erpuppen^ ^ai 6aub t)er ^äume 
»icö xotl) unt) fällt ab, ® ie ^eic^e wer&en geftfc^tt ^ie ^(o^ 

Ä 2 ta 






16 6<§mibt6 SSerfud 

ra ftnft in li^r ®ra6* Sletff ^«amen Hefew fofö^nbe ^fTanKtt r 

LiguftratD vulgare. Betola alnos. MefpHas germanica. Pynis Cydonia. 
Buxus fempenrirens. Lycopus europseus. Mdica cseralea. Arundo Calama- 
groftis. Drofera rotandifoUa. Ramex acutus, Gypfopbylla tnnralis. Dian- 
tfaus faperbus. Andropogon Ifchaemom. Hordeum marinoiD. Sohnam ni- 
gram. Evonymos emx>pKus. Sinm fälcaria. Phellandrium aqttaticam. Sam* 
bncos ebalus. PürtH^fia paloftrn. Bopleurnm falcatara. Siom latifbliom. 
Tilia earopsea. EophraSä officinalis. Hypericam perforatum. Biden c^nua. 
Cryfocoma lynofyris. Artemifia campeftris. Artera. vulgaris. ConyzafqQar- 
rofii. Solidago Tkga aorea. Seraptas latifolia. Serap. enfifoUa. Acercanu 
p«firis> 

J5){efe vier tS^onöe blühet mc^M aitf We gtoge Älaffe ber 
^rpptodamot^ nnü sn>ar: t)en ^inDmont) einige tTloofe/ Den 
€^nf!;uni) €i^niont) aU S^tdifttn, u»& Dann im ^^auntouD Datf 
übrige «^eer Det tltoofe* 3^ mu0 e^ gefielen/ tiaf i^ mi^ mit 
&iefen ^amiiien do(^ )u toenig 6e!annt j^emad^t ^obe/ um aUe @$e 
fc^Ied^ter ttnD i^re ^rten ^erfe|en ju Pannen; unt) ol(ine nc^ttd 6e 
flimmf fte ^}ufagen/ getraue i(^mir um fo menidet/Da man eö ei^^ 
nem faum toörbe t)erde6ett f 6nnen, Der auf foic^ ^rt Die preig^ 
»ürDiden <2ßere^ter Der iBotanif ]tt ^{nfetge^ fiK^fe» ®o(^ 
^offe t(^ eö ein anDermai nachtragen )u f knen ; Denn \^ ^abe et^ 
ne grof e ^en'ge t»on Ü)loefen unD $(e<^ten in Diefer ©egenD ge» 
fammeit« ^c^ »iu nur nix^ Den f leinen 9^atur(a(enDer von Die? 
fen ^onDen ^erfe^en» 

JÖie öartje Ü^Jatur ifl in if>r <2BinterfIctD etftö^^öBf» JDie 
Satt&bdume (UtD ent^Sttert/ unD i^re nacften ^efle ftnD mit 

@(^nee 



f 



f 



tu finjlern 9EB^{Der, tinö fUc^en öot D<t flornnben ÄÄttt untet 
•ten fnimct grönenDen 3w«J9en öett ^iaöelbdume t^cen ©^ti^ 
i^(t ^(^neef 6ntd Hmmt oüi feinet €infamf eif unt> t)ur(^f(^(üpft 
l>ie SÄune öer ®Ärten» SMe öo wiftige^Ifletr f 6mmt auf We S)ä> 
e^er, unb prop^ejepe, je ni^et fie f 6mm(> Dem eanömann eine« 
'neuen ©^nee» ©et golDgel^e €mmetlin9 f)Mt fic^ um Die 
'©(feuern auf, unö jwiffd^ert nad^ Butter» ©a« irnntet gauf eln< 
De dlot^fe^fc^en befaßt mit Den f (etternDen Ülletfen Die ©^cten^ 
unD fc^wirn auf Den ^dumen» ©ie iCtuäcfec fliegen JQmtmf 
tßüi ; unD Der ©impei t>eriitt flc^ ^i^ an Die «C^^ufer, unD pfeift 
einfam unD FfagenD» — SDet SKe^feocf legt um «SJlattini feine ®e# 
loei^e ab* 3[m€Mftm&nD fommen Die S^e^e in Die »a^tefStun^^ 
unD Die @ei6 fu(^t Dann Den ^ocf auf» Um ^QSepna^ten tanjt 
Der ^if(^otret» 3m €i^monD rammelt Det fut<^jMne «gwafe, 
unD Det ©ajr tanjt» !5>er §u<^^ flteit&t im ^^umonD, flinf t 
Abf(^eu(i(^, unD beut &ep Det tRac^t» 

S3eoba(5tundcm 

Lonnthns earoparas, n><\($fl ni^f nut auf €it^en/ fonDetn aud^ 
auf ^nDen, unD wie mi^ Der aUt e^tiic^e 3dget in ^xM 
Detfic^ette, fo ^abe et i^n au(^ auf Dem tvüDen iSitnbaum 
gefunDen« 

Lichiiis dioica, ifl ni^t fo ^^fig, (di tDte Die ^batf Lichnis dioica 

floce rubro; Diefe n>&(^ im ^&^etwaiD» 5^ie n>ei6U(^e i(i: 
t»ie( feitenet, ai^ Die mdnniic^e ^iume ; man finD^t. untet 
40 Sycmplatien f aum eine weibliche» tiJJanc^mal gläcft eö, 

A3 Dag 



79 e^nAbUSQtxfn^ 

tc$ man cnul^ <toe Sl^itttt^ium fMbtt^ ^it ^knm gir 
6en einen fd^uHu^it/ boc^ angenehmen @€nt(^» 
Ziiguftraiii vulgare. ^ ^e nte 4 ^oamen tn &en Sßeeten gefüllt 
ttn, obwohl i^ eine grofe 3a^i unretfiu^te/ immer einen, 
iwep, feiten &te9/ unD tiefer u>ar in fe^i: großen $5eeten» 

Syriogt vulgaris , Omithogalam natans, NarciiTus poericus & Pfcfi« 
donardlKis, Philadelphus coronarios, Borago officinalis. iOlatl' 

f ann t6 oirf ii(^ fc^on anne^^men/ Daf liefe ^fianjen ^ier tu 

«^aufeftnD; Oenn fte n>a(^fen äSeraO fort/ o^ne Daß jemanD 

«ieOeic^t Djnrauf Denfen toür&e/ fie ju pfianien oDer an^tM 

bauen» 
Veronka officinalis, fpieit fe^r oft mit geföHtep Q3iumen» 
Myoronu ininimus,^&It fafl nie t)te Ba^i t)er @tau6gef&ßey e^ ^ajt 

immer mehrere/ fe^r feiten nur fönfe» 
Gonvolvulus arvenfis. ®ie ^boxtf Die in ^elDem wh^fi, win&et 

ft(b um Die <^aime/ unD ^at tftt^iit^e ^iumen; Die auf Den 

9BiefeV l^at einen (rie(^nDen ^tengeU 
Galeopfis tetrahit, fpieit 5a(D mit mi$m, halt mit rotten/ baiD 

mit gelben ^iumenf rotten/ Dat>on Die untere Eefje 6(au if!> 

fte wirb |)a6erneffe( genannt* 
lilium buibiferam, ifi {n ©Arten ein^eimifd^ d^ma^t toorDen* 

3<b ^a6e »orige« 3a^r im ^ulp eine einjige ^flanje auf Dem 

9Bo(fig6erg auf Reifen gefunDen ; foUte u>o^i Der ^inD Den 

^aamen Da^in getragen ^ben? 

Corous fanguiaea, Rubus idcus, Sambocus nigra, Alopecorus pra» 

teafis, Caltha paluAris. ^iefe mit etlichen SXofen blü^n im 

j^ttbftt 



tiütt Zcpc&tci^it ttt etaht $(am 79 

iittbftt i^t oft- )tiiii iWtpttamaU ; ftn^ twm üUt wm 

fmc^tbar«. 
Taltpa fylveftris, fipitU fe^c oft mit )toep SSIumen«. 
Scabiofii arva^ fpielt mannic^faltig ; i(| ^abe au(^ ein« ^piei^ 

act/ wo att(^ in der @(^ei6e ale iSIdtm^ gefira^it flnt>» 

Angelict Archangelica, tO&^H t>€ft&VX>id fott im ^tO^OtSC^m, O^t 

ne t)ag fl( im d«rindß<n dcpfledt ttirbe* 

Paris qüadrifoUa, fpieit Q»^ mit M^dt&ttem^ 

Echium vulgare, atttt Uf)t oft in toi monftAft auf f(ift(^ten Cc^ 
tm att<* 5^ i5(Attev Daoon in ^EBafjer d^fotten unb g«^ 
trunfen/ foll fe^c ^ute^ienfle in &en>enedf<|€n ^anf^eit 
get^an ^ab«n/ toie man mic^ an ttx ^f&(}if<^en &tiiniit Deo^ 
ft^ettc* 
^ie nennen ei ^^mtxtiftel ober ^ommet^ntf 

Gnaphalium dioicum, fpMt bftiti wmtdUi^U^i i^ ^oU iüv 

^emai 3n>it(ev6(umen gefunDen« 

Cotchtcum fluumiiale,^ec6(t)eit(of;; man finttt fit aud^ im^tri^^ 
yofyctf unt) nennt fk oifi» Cokhicum vemam; fie ifl immn et* 
»ad üon t>ec <f)etr6{lsettIofe untecfc^ie^en« !^ie %(ume fte^t 
mitten auö 3 f^malen $5(^ern ^eteot, ttnt> ifl gani 6iei(^i 
fot^* ^ie 6 Wappen Det i5(umenfcone ftnD oiei f^mAier 
unt) fpilidec/ a(« bep Der >C>»^$eit(ofe« @o loirD att(| »ii; 
Der @af(an genannt» 

Vacciniam vids idea. S5(&^t ba« ganje ^a^r; ^at reife iSeere 
unü ^(umen sügleic^* ^m ^^ufigflen fanD i<^ fte 6(d^ent> 
im «^erbitmonD* 

Aiarum 



80 «ml^M 9^r|li($rfttÄ tmmphit k. 

toenn « Da« falte ^e6« bef 6ii,iiif, worauf er ffarf btiAt 
Cdanus^onmio«. ©„e^attöwn t>on Der <muml, «nö eben 

fr |>W »ronie^ gefw^f, „„ö ,or öem Kleber, »enn fcet- 

löurfl »mnit, geminfen, ^af f^„ f,^r »leren öe^olfeti. 
Sotbns aucupam. ^» Den «eereti ipirD rin ©0/* flefoAf tat 

»oti mnimf Der »otter, n>enn «t feinen 5lppe«t jum Wen 

^t '!"' ^i'^? ''"' ^*'^^^ ^ ^*»«^' «n^ f önn J>anit,' 
ntbft elnem^opf t)ofl€rödpfef, bi(f 10 MnbtfUffm 

9c«biof« fuccU«, ^eufel^obW^, ßebwu^en ße »ij>ijr öa« .c^r^ejre» 
Ort ^itf)ti4^ 

TaMcttum rulgarr. S>iefeiJ Wirt) gif 0<^f «öt) t)j»i 9l(nil*)ie^ <(ngg^ 

geben, ttcnu t$ ni^t ^aroejj fann; ti ift ein fek bewdbtfe« 
mittle ' ' ^^ ^ 

MocDriaiis, ^kfea toitb aU ^e geminf en, mm Ue t&nblm 

te 9U( abführen »oDen* 
^it <3J(o(«» arten fe^r nianni(|fa((i9 ati«; t»enn e0 3ei( u«t> 

Snufe m$t, fo ȟl ix^ mi<^ niif Diefero eJefj&ieAte mai 

n&^er bef(^afftige«^ 
® iefeu »öte Denn offe«, ivatf (<^ Wöbec »w» t>« 0<den& um 

Ojefeie geringe .^ennfoiffege|fa«eren. /n / „ip p^ 



VI. Uc6f c 



H 
I 
I 



' \ 



* « A , , 



M 





i. 



, V 






?8^ 



t « 



IV. 

Uci&er 

(SRit einer iTöpferptotte.) 



MoAendam el^» medlcis maiitne neceflaritm efle perltCam hiftoric ferpentum mtanVn^ 
ot oonflct. ^uinam conim noxiia quinim iiinoxü finr, ^ quates fitifuli producant dhr 
Auf» fi ?en & idonea Ixfis rcmtdia propinare Aodcant. LiMH« Amoea* Acad.I, p. ixi« 

Unter otten 2(mp^(6kn tarn man «m Ui^Uftm \>k ^amiüi 
0«@(^Ian9enfennen(etnen; weil i(>ncn öieS^^atur Dtc5ö§e 
«etfagt ^af, unl) fte ftci^ nur auf Der €rDefort»{nl>cn muffen, mif^ 
telfl öe6 n&^er Stneinanberfc^ieben^ i^rer ?öau4>fc^llDcr, 

■J^ag tiefet ^ortfc^kben mit einet 6en)unt)ern«»öct)iöen 
©c^nelliöfeit ö^c^le^f, unö Dag fü« «»«^t nur" über ebene, flache 
unö ^angenöe Derter ^inweggleiten , fonDcrn aud^ über Reifen 
in Die |)M^c fteigen, öaüon f ann man fe^r oft ^x^ felbfl überjeu^ 
gen« ^te ti n>o^( gefc^e^en mag, &ag jte be^m in t>ie «^5^ef(ei« 
gen nid^t (ei^t jurücffallen, f ann id^ mir nid^t on&er^ üorftetlen/ 
aH Da§ fl« öiefe« t>ur<^ öie SKänDer i^rer ?5au(^f(^ilOer »er^in* 

9ieb'^w5i-0«f» 1788. '8 



Dem ; u>et( Dtefe ^AnDev nad^ abtodctd )ugef el^rt ftn^/ unt> fte ftd^ 
tnittelfl i^wc ©d^drfen fefl anfc^cn E6nncn» S>icfeö ^lau6e i(^ 
Ourd^ einige meiner %nf\i^t Deutltd^ g^nug defe^en )u I)a6en« 3i(^ 
^a^ eintdenia( eine ^iatuv l^epnt ^6n>etfe genommen/ mt fte )tu 
rücfjie^en wollen/ ^abe aber immer einen Qtm^ ftcixUn ^itttf 
ftanö gefpörf/ unö öann Daip <S^trÄuben unö ^eflanfe^en ter fcfeat? 
fen 9{än&er t>er ^c^ilt^er tieutUc^ genud wa^me^men f^nnen. 
^tefe^ Sträuben Der ^c^tiDer bepm SXdcfw^rtdjie^en finDef aud^ 
m^ unter den)if[en UmfldnDen na(^ &em ^ot)e Ded Ql^iere^/ t>o<^ 
mit minDerm 955iberflanö«, 'ftatu 

^iefe ®ef(&6pfe/ Da fle n>et)er ^t'tge sunt Saufen^ weDer $(d; 
$e( jum ^Hegen/ noc^ ^tofen )um <S(i^n>immen j^aben/ um i^ren 
^einDen entfliel^en )u finnen^ l^at Dod^ t)er ^Uweifefle ^^6|^fer 
nic^t ^ani o^ne ane <3Baffen gelaffen/ womit fte ft^ gegen bie 
äbrigen fte ioerfoIgenOen $^tere oertl^eiDigen f&nnen; Denn fte Qt> 
(»raud^en fte niemals e^er^ a(d bi^ fte felbfl angegriffen werben. «) 

Einige t>at>on flnb mit Den fuv(^ter(i#en 9S3afen Derfe^eu/ 
wobur(^ fte gewt§ Denjenigen fe^r traurig befhafen^ Der fli, aH 
ein t>on Der 97atttr auf Die €rDe nacfenD Eingeworfenem ^^ier t>er; 
folgte unD angriff. @ie beft^en nämlic^ ©ifti&^ne. ^i ift |u 
DerwunDern, wenn man Dai? ganje ^^ierrct^ Dur^gc^f/ Da ganje 
4l(affen t)on ^^ieren Die ^igenfi^aft ju vergiften nid^t befi|en, 
warum geraDe Die götige 9}atur Diefe giftigen 6efd^&pfe aOe faft 
,in eine einjigc Äfaffe^ unter Die Sfmp^ibien »erwiefen ^at? b) -^ 

^) C&4rM t>on btr ^iptr, 6. 2. htft&ti$H ti. 
<b) 9Ran toirb mir ^tt ttn (Eiiimurf maditn , fo tot« man i^n mir fcbon ac* 
mat^t ^«t : IDic X%Mn t|At |« Fcitic %lA(f(n} i4 f<)d< »ur bi<^<i 

barauf: 



cßUHctc^f würben öiefe ©efc^^fe, wenn fte ni^t |b fxit^uxii^ 
Raffen 6e0§en/ oon jeöetmann alö m-wn tex tJ^afur oemor!* 
fcneä@ef(i^&pf6etra(^tet/ gemig^anbeU unt) get6i>^et ; un&Da« 
n>ia &0(^ Der götide @<^6pfer nic^t^ e^ mu$ 3i^m ja eben fo Heb 
aii ein andere« fcpn, Denn e^ \\i fein <3Be>;f , tai €r mit e6en fo 
vieler <3Bet«M( jum^flu^en fc^uf ; fonfl entfprÄc^' ja DiefeiS "3Bevf 
tec ^oUf omment)eit feinet tceflic^en tOleifler^ nii^U 

£)6f^on nun nic^t oOe Cc^Iangen @ift3i\^ne beft^en^ fo ^hlt 
to^ bie ^ut^t, mit man n>ei§/ t)a§ einige giftig flnD/ unD an^ 
Dere ein ^efä^rfic^e^ förc^terli^e^ tJnfe^en ^aben, unö Davon ob, 
fie ju »erfolgen. »♦ tinnt' fagt felbjl/ c) Daf Der ®c^6pfer nid^e 
jeDer ^(^lange i^re eigene ÄieiDung giebf, fonDern oft eine t)on 
ten f^aDiid^flen ^d^iangen, wie eine toe^rlofe f (eiDet/ unD einer 
«nbenjoffnefen Daö Sfnfe^en einer gefÄ^rlic^en giebf. ©iefe^ t>er* 
«rfa^ef, Da0 ftc^ fefbfl Die toilDen ^^iere t)or einer unbewoffneten 
©^iangc fo febr formten, a\i t)or einer bewaffneten ; Daf>er f\(S} 
a\\^,mnx\ cine^^atter in einem^ofe l[>en>orgefro(^en f6nmit,aHe 
Äalcfutifc^e ^übner ringö um fle (lellen, mit Den ^lögcln f^Ia* 
0en, unD mit vereinigten ^^räften fte ju vertreiben fuc^en. „^elbfl 
„i^re ^arbenfpiXung unD Die unerforfc^Iic^e SKeir)ung unD ^in? 
„Diing i^rer giecfen, — fc^eint ftc^ aU tdufc^enDe gauberep vor 

barauf : wo^I li^t ft(6 bte ^atuv in feine funjKic^ semac^fen Klaffen 
unb €iuc^ei(un0en {minien; aber ba% fte ftc^an gemifTe unb befTimniee 
naturlidx Drbnungcn, nac6 benen fte aflefeif xoitU unb fc^affo binbe^ 
itirb wobt niemanb in 3meife( (ieben. Go if{ getpiß eine b<r nanlr^ 
licbftcn Orbnnnsenr bie gamitie ber Gcf^Iangen. 

c) Gc^toeb. Slfab. 9tb(>anb{. ix. fd. Q. 25$. 



^i^ fe(6et; fixunent) an^ttfünbi^en^ ^ie m#en biefec ^c^fan^ 
„gen ^6en »orauöjle^enDe Stugcn, — &oö fiböigt ^öo^Mt tinö. 
„^(fc^^elt Der Sifl an» — JÖaö Urt^eil ©otteö i|l i^nen auf 
»Die p\atu fmftlofe <Sticne gcft^tieben/ ifl in i^ten %\m unO 
„«SJlunDe ju lefen» -^ " d) 

!^ie fut(^t&ac(ien/ mit €5ift}d^nen 6etoaffnefen/ Die tDir in 
(Europa fennen^ flnD: Die gemeine «ui:o|?difct7e X)ipeir oDer Hf^u 

tet;^ (Coluber Berus,) Die (djWAVit enstifc^e Piper/ (Coluber pre- 

fter,) Die IKupfei'fcblanse oDer fc^n>eDifci7e VtAttct (Coluber eher*. 

fea,) unD Die fran^^ftfc^e i^AtttV, (Coluber arpis,) obf($on Don- 

Diefei; (ejtern einige befiaupten wollen/ Daf fte unfc^dDlic^ fep* 

^Ue mit ©ift)&^nen t>erfe^enen (Schlangen/ ^erucfad^en Dut(| 
einen bepgebrac^teniöi^/ äugen Wicflic^ heftigen iSc^merj/ Die t6Dfi! 
Ii(^)te .^mnf ^eit/ meij^enö Den unfehlbaren/ manchmal fe^r ge# 
fc^winDen ^oD» ©oc^ »trft nic^t ein jeDer S5i§ t>on Den wrfc^te« 
Denen «Schlangenarten auf Die eine unD eben Diefelbe "iffieife. ©atf 
@tft ift nac^ ^efd^affen^eit De^ SanDe^/ Der Witterung/ itnD U6 
©raDe^ \>on 'SBut^ unD 3i>tn tci ^^iered/ me^r oDer n)eniger 
furd^tbar« €6 ijl aber aüd^ no(^ Daju Die $ur(^t unD tai ^^v^ 
cfen De^ <25ern)unDetcn ju rechnen, »oDurd^ tai ®ift gefd^winDec 
reforbiret »irD, Dag Der ©ebiffene oft in wenig ©tunDen flirbf/ 
Da fonjl Da6 <3Jiperngift erjt nad^ einigen ^agen ju t&Dten pflegt* 

QJon einigen ©erlangen üerurfa(^t Der ^iß Den rafenDflen 
©(^nKri,.€ntjönDung, 95ranD, Den ^oD; »on anDern eä^# 
mung/ ^c^auer, ^hlu, '^ixhflopien unD @(^laf ; t>on einer ftebt 

man 

d) JLwcktttt ^tamwt, 3- tßttpx^ e. 50, 



itiAn t>ie Ungfücf {i<|en mit &(n f^tetf (i(^flen Buf&Qen 6e^afte(/ ^ 
dinnt au^ aOen i^ren <S(^nxiö(&(^crn unD jOeffnungen ^ut ^ec^ 
0U6 ; üon ant>«m Qt^t aUtS ^Uifd^ in ^^ufung über ; t>on einigen 
wfoidt &ec ^Dt) in 3n>if<&enieit oon 6 6td 12 @nin&en getoig; 
unt) i»on einet an&ern fKcbt man o^ne aQen ^^mttif man em^ 
pftnDet nut eine tooUi^flide ^atti^Uxt mt fc^(äft ein« Cleopatra, 
^&nidin pon ^edppten^ t>o§ fte ni(^t nad^&em'^o&e t>e« ^* ^nte^ 
niue t>ont>em<Siedec^ugu(t na(69lom mit im ^riumpbe gefü^ret 
tDt^cbe/ foR f[(| turc^ eine foid^e iX^atter Diefe angenehme füge 
^ot>e^art gen>6^(et ^aben^ wie fte überhaupt Ducc^ i^t ^an^e^ in 
6ei) nur Den ^Bollüflen na^gefhebet ^at. 

'3Ba^ Die QSorurt^eiie wegen öet ©«^langen betrifft/ fo f)dt 
$&&^men piele mit antern 2dnDern gemein* 5^ie(e glauben/ t)a§ 
«^ feine giftigen ©d^iangen in tiefem ^&nigrei(^e gebe* untere 
hingegen Ratten eine jeöe Gatter, ja jeöe Sipeye/ jcten ^rofc^/ 
jeten^urm oter 3nfeft wt ^^fl giftig/ unD glauben fc^on ta^ 
blo§e $(nrübren, in Die ^hntmeijmtn, ©arauftreten, oDer ^or* 
(epfpringen f 6nne vergiften ; fie bett)eifen eö auc^ Durd^ Hai ^ni 
f^weHcn unö Den beffigen <S<|merj/ man(j^mai gar eine €ntjün^ 
tung Der $^ei(e/ mit weisen fte ein fofc^ed $^ter berühret ^aben« 
9B5a^r i^[ti aUerDing^; ob aber Da« berührte unf($iufDige ^^ier, 
oDer i^re mit Sßorurt^eiien geft^wüngerte SinbilDutig^f raft Diefe 
3uf^e ^rporbrac^te/ tp&re ja toobl no^ iu unterfuhren* 

€ö ijt alfp ein 'S<^hh{\^i Cßorurt^eil, tpenn einige glauben: 
e« gebe feine giftigen flattern in ^6^inen, Da jte, tpenn fte obne . 
Unterfc^ieD foS^e mit Der ^anD fangen/ einmal gerate unglücflic^ 

ß 3 f<9ft 



fepn !5nncn, ba i^ jejf gonj fl(^w öoti i^rem ©afepn übemie* 
fcn Hn. Stnfang« s(au6te (<^ fwpKc^ öe« ©eöent^dlu überjeugf 
ju («9«; öix^ getraucfe t<^ mir feine, fo fe^r i<^ mi<^ auc^ oon 
l^rct Unf<^ulö unD Unf<^ÄD(l(|f eit u&eweöen mUU, e^er in Die 
^änöe JU nehmen, al« Ui i^ fie foöt gefc^iagen l)atte. eo fe^c . 
!ampffe mein in Der Sugenö mit bepgebrat^fe« tief eingewurjeUe* 
<2$oturt^eiI tttwiöet» 3<^ »iH atfo Diefem ftc^ föcc^tenOen ^^eite, 
öiefc« <25orurt^eil t>ie( liebet nod^ wtgeben, alö jenen, Die fi(^ oft 
in ©efa^t fefecn, »etgiftet ju »etöen. ' 

<3Ba« t>ie an0etn<*8otutf^eile betrifft, aH üon öem 95ifamge« 
•tu(^ in Den ^Äufetn, öaüon f)abt i^ f(^on etwa« in Der Slb^anDlung, 
Die i(^ lejt^in Det gele^tten ©efcUfc^aft ju intern Urt^ciic »orgele? 
get l)alJe,gemelDet; unD na^ fie fic^ gerne in Die^Äufer einfinDen, 
i|l Die Utfa(^e, »eil f« ö« f^t bequeme ©(blupfwinf el lu i^ren 
«Körnungen JTnDen,fo »ie fie überhaupt gerne ©(^utt^aufen unO 
altcö ©emduet auffu(^en,unD oieHeit^t mag »o^l aucb DieiD^ilc^, 
Die fte fo getne faufen, unD felbjt Den ^^en auö Dem €ifer fau* 
gen, fic ^inlocfen. ?!Äan f Snnte üon Diefera s9lil(^auöf(!ugen t>ie* 
Ie iepfpiele anfügten, Die Det SanDmann etid^It, welche abc'c 
meijlen« mit ^ejrengefc^ic^ten wtf nüpft finD» 

®er ?(?attern i^re meifle ^a^rung bejte^t in «JJläufcn, ^r6* 
f(!^cn, Är6ten, ^ifc^enitnD Snfef ten. Die fte mittcljl ibrcr^unge 
fangen, auc^ Erie<^en fte gerne in Die <2BoijenfelDer, unD wtfc^lu* 
(f en eine gtoge «JÄenge uon <Saamen!6tnetn» Sinig^ befl^en aud^ 
Die Sigcnfc^aft, Dag fte Dur<^ einen einjigen 5Blig ibrcn SXaub 
glei<^fam fo betäuben, Dag et i^nen fetbjl in Den Stachen ju fpri«? 

ge» 



6<^mfbt Aber bU ^6^mtf(6m ^d^lamtmvtm* 87 

^m fc^tint. S3e9 Dtnt $r6fd^^fanden ^t i(^ eintdemal ©eieren ^ 
^eit d(^a6t/ ft« ju 6<o6a(^ten« €^ tfl f aum )u dtau&ett/ wenn 
man Die ^copoctton i^reö .f opfe^ mit einem $cof(^ ober eines 
SxW, Die Dod^ feine «on Den kleinen ift/ '^tx^ixS^x, Da§ fte folc^e 
ganj perfc^Iucf en !&nnen* 3^ ^a6e Der getmtncn n^ctei' CColuber 
patrix) jugcfe^en, a(ö fi* einem ^roft^, Der ftngfMic^ fc^rie, ^in# 
unD ^et^äpfte, tinD Do^l ni(^t't>on Der ^teQe f ommen fonnte^ fo 
lange nac^fc^te, bi6 er ganj 6etäu6t o^ne aDen Saut Da (ag* ^ie 
■Stattet fu^r mit i^rem COJaul auf Dem Srofc^ ^in unD ^ev, fc^rfe' 
tl^n mi, wviXi trfc6 wieDer Da^ bocide @pie(* <6o bie( eö mic aber 
festen/ fo ^atte fte i^n gleic^fam mit i^rem ^peic^ei 6efhi4>en, 
um i^n fc^iüpfrig juma^en. iJJac^^er faßte fte i^n mit einer 
großen «öeftigFeit bep Dem Äopf, Der Den ^tugcnblicf in Dem Sla/ 
d)cn war/ unD nur Den ^intern ^5rper no(^ ^erau^^ngen ließ« 
?9leine *2Bißgier&e trieb mi^ an, fte )u fangen, unD ic^ ^abe mid^ 
in meiner Q^ermut^ung nid^t get^ufd^t gefunDen ; Denn Der ^rofc^ 
war ganj mit einer fc^löpfrigen ^eut^tigfeit öberjogen, iJJot^ 
f onnte i^ mi(^ nic^t überreDen, Daß fte im ^tanDe wdren/ einen 
feieren SXaub g&njlic^ ju öerft^Iucf en ; 6i^ ic^ enDtic^ eine ^flattet; 
fanD/ Die ganj trAge, fafl ^a(b toDt (ag unD nic^t imÖtanDe war^ 
rec^t pon Der ^teOe \\x fried^en, toeii fte in Der !0litte Deö Seibe^ 
einen großen flarf en knoten \iOXX^, Der eö per^inDerte, Daß ft« öii 
Wintere ^dlfte De* geibeö nic^t fortjujicr)en »ermod^fc. 3(^ 6ffnc? 
te i^ren 5Sauc^, unD fanD Darinnen eine gonje jiemlic^ große Ärft* 
te. S^aDurc^ »arD i^ überjcugt, Daß fte i^ren SKaub ganj bin^'rt 
f<^iu(f en ; unD Daiu i|l Der ^au i^re^ IHailen« au^ fc^on fo ein; 

gerichtet, 



\ 



^itt^tttf baf ec ft(^ ati^ne^ment) au^be^nen (dgt; toeif det Vint 
(etf iefet tn tien obmt ni(^( eingelenf et tf!/ unD i^r @(^Cun& ot>ec 
il^re^p(ifer6^re tiv UnQt na(^ inn>ent>{d niif flacf en ^a(ten t>er« 

f(^etnt» 

©u (ange fte dh einem fo »etfc^Cucf (en 'S^^iere ju je^ren ^* 
6en/ fo (ange f6mmt auc^ feine gerne .aud i^rec <^6^te ^en>ot». 
^^ gefc^ie^t abec nie eine dänjüc^e Q^erbauung, tt>ie t(^ e6 an ein^« 
gefpecrten ^d^iangen btoba^ut \)aU* ISeine un&<^dute fpepen 
fte wie&er t>ur(^ Dad fOlaui auö* <^a6en fte ein dr6gere^ ^^ier/ 
alö einen §rof(^/t)erfc^lucft: fott>irö Derjenige ^^eii Datjon iocr# 
Daut^ Der in Den ^agen gefommen/ unD jener ^ Der nod^ im 
^c^lunDe ft(^ befinDet^ n>irD me^rent^eiB noieDer au^gefpieen^ 
©iefe^magDa^erfommen; Der ©c^funD, per mit Dem fOlogen 
in einem fortgebet, unD nur t>on Dem SJlagen DaDurd^ fann un* 
terfc^ieDen tverDen/ Dag Diefer auf einmal ftd^/eprunD au^De^nef, 
^at ganj f leine, fc^wac^e, (inienfJrmige, geraDe galten ; folglich 
ijl er nur jur J^e^nbarf eit geneigt, teft^t aber nic^t Die @tfirf e 
Dcö ^agenö, (Dejfen innere galten fe^r jtarf angefd^woHen unD 
tt>urtnf6rmig finD,) Dag er Den in ft(^ enthaltenen @aft gletc^fall« 
mit ^>erDauen f 6nnte. 

3c^ f omme nunmehr auf Die in 586^men befannfen ©c^lan^ 
genarten* ^m befannteflen unD ^&ufigflen finD Die erflen jwey 
Gattungen» 



J,)ti$ 



lO ^ SMmbfUfCfCÖe, Ang«i$ fragilis, 

Aßgms fcutis «Momisialibiii CXXXV. casdiUbos CXXXV. LimK 
Syft^oat 392. Famu Snec. o. 25^ iMrMf; Sjrnop. rept jk 6ftt 
Tab. V. f. 2» & p. 178. i^oOifctr. 3}«ttrf orf^» Sift^MM. u S^ 

Cecüia Typblos. i7«;i quadr. ä%g. 

Ceciüa. Schwenk/, rept SOef. p. 141. ejus faifton Serpent MS.e) 

SBntc^fc^anse. ttlftRere JUmtt% 3t Zf^. p. 218. 

iöiefe«©ef(^ipfifw^nt gerne in ^ofnen, SBftföfW, ©e6ö^ 
f^, ^in «n& ivfeöer fn Tillen öer ^tdWe; fo 6f9 ^taganf 
^1» gaiirifn|6frg/ m ^Attms&rten/ in Den ^aO^W/ ti. a. m^ 

©ie 

«) 2>i<re< SKanufcf ipt, bat in 6er ^trü^oftr !5iMie(5^( auftttoa^ttt unb 
f^M B4m>titrff tft rdb({ §tfittiibm ift, fc^einl etgestfidk ^ Ciälvurf 
{tt fcQn/ nad(> tocl^cm er frtne Therio-Trophcom Sikfi^ft unb beti Ca« 
iiiogpm foffiUam bmtfett lii§. C^ en(^ Jtt meliere anioerfttQ§iti unb 
Seobad^tungen aU baj gebrucfte/ unb fcfteiot btfbne^r/ baß et eine 
(aBgemdne 9!amrsefd^icl)te werben foOte/ ba er in ber gebrucffen nur 
blt 6(4kfircC)en SRaeurprobuftt a»9«b« 2)ir Catabgosr ffirpium i(I 
aber iiUbt babc9* 6eto Oq^ ij{ Mefeif ; I. AnwAim quadrope- 
dam hiftoria. i*) Auixnal* doateftica manlhela : a> Pecora^ b) Ar- 
menta* c) Jumenta« d) Gceges. 2») Sylveftria; a> Fecae conuitae. 
b) Don coroQtae. c) mures. d) murium fpeciea, b^t^tt brachte er bie 
• ^9be;en/ ^tifd^c, GdfilbMttn, f rbfc^necfen. IL Serpeutum bifto. 
ria. llh In&ftorom hiftoria : i.) Infefta volatilia. 2.)reptilia. 3.) 
aqwtiUa, a) marma. b) flaviatilia. IV. Apum confideratio. V. 
Avium hiftoria : l* Area filli^des. 2. miipedea minorea. 3. palmU 
pedea. 4. Fidipedea, ffiib nur bte metfftn diamn angeflOrtf. 5. pere- 
griuae monftro(2e, febolofe» VL Pifcium faifloria: i. pifcea marlou 
2. fluviatiles. VII. Salfulae, if{ nic^e son] berfererat VUL Acidul». 
IX. Aerea. X. Foffilia: i.Metalla. 2. Metatifca. 3. Cotore» metallici. 
4. Sucei metailici. 5. Teme foffiles. 6. La|»des. 7. Gemmas. g. Aoi» 
maüam lapidea. XL De MeCalfia: i. auro. 2. aif^nto. XQ. Hifto- 
ti(^.bt{5.®eM788* SR ria 



t^k ^({nt>f<$(ei{^e ^at feine ©iftid^ne/ unt) tite <Secfu(^e 
bed £Attrettti zeugen/ i)ag fte nic^f fd^äOüd^ fe^i fte wtc^.txu 
|et mit Unted^t oon Den beuten sefÖc^tet* 3<^ n>ei^ ni^t, wie 
@cbtt>cnf fel^ fagen fontite/ t>a§ 0^ ^m^ dtftid f^9/ unD i^v $5ig 
eine(larfe€ntiön&undt>erut;ra(^e;g) pa id^ fe^r oft Den Ringer 
in tai fDtaui flecfte^ un£) nic^tö tbeitei: empfanD/ a(0 einen fd^wa« 
d^en i^mdf tm& ü&er^upt ^abe i4i fte nixl^ ni^t r^tjen E6nnen, 
t>a0 fte freptoiDig gebifTen I^Ätte« €^ ^at mir no(^ immer st0dtf 
fo oft i(^ö t>ecfu(|te^ unt> fte 6epm ^c^noanje na^m/ baf fte ft(^ 
fleif ma#te/ unt) ftd^ entjwep fc^neljte^ ottet ietbv<x^^ 

2« S)ie gemeine tflatUt, Coluber natrir. 

' Colober fcotis abdominalibus CLXXVn. caadaUbos LXXXV. Utm, 

Amoen. acad. i VoLp. Il6. Faun.Suec. n. 2^9. ° 
Colober fcotis abdominalibvu CLXX. caodalibus LX. liini. Syft»tMt 

380. J^Difc^. SRaturf. ®ef(Or. i. X&. 6.25- n* 29. 
Kattix volgaris. Isurent. Synopf. rept p. 75. 
Colober. Sdkmtnhf, rept Silef. p. 14s. gos bift. lerp. MS. 
Natrix torqoata. Ii»p qoadr. p. 334. Gifntr, Serp. p.7^. , 

Qemtine Gc^tongf. nta^yerf X^icrr» i.£^. p. 52. Tab. 89« 9o* 
StfRstlnamr. iniiUcr«J(iiin«3rX&. P'i78* , 

ria tninenllam: x. Mineralia. a. Aqndc fnedlcataei ein fe^r 9rofe< 
IBerjdc^iiiS (et mineralifc^^ett SSJber uitb SBrunneiv ncbft einer furjen 
'Cefc^tc^ee. SDiefe« SRanufcript i|l fc^jii ttnb fe^r {(ein sefc^rieben, 
aber bed^ beutUc^ (e^bar. 

f) Lmrtmi Synopf. rept p. 179, 

g) Venenatiffimos apad nos. Moifas ejoi obfcürus vix apparet velati 

molcaniin iftns, inflammationem excitat A corpoa inflainmat. 
. . SAwmkf. rept SM. p«J4^. 



^U(^ dtefe 9^aftec f)at man o^ne ©ninb defütd^^et* Vw 
Itnne' ^t fte t)on Der €idenf(^aft Dergiftm )u f&nnett/ (o^^efpco^ 
d^ett/ h) un& De^ llaurenti feine ^ecfuc^e befi^tigen ed« i) 

S^re ©t6f « unD Jöicfe i|t oetfc^icöen ; fie erreicht ü^er jwe^ 
^Ben» S^r Shigapfel Ifl gonj einfarbig, f4>n)öi;j ; bfuu f^at et 
ouc^ einen c5t^(ic^9e{&en Slesenbegen, mit einer fc^warjen ^uj>i(* 
U* 3ur Seit öer ^&«tung ijl Da« ganje Stuge trübe unD g(ei(^* 
fam mit einet gtanüc^ten ^ewc^tigf eit überjogen» 3(^ i>ermut^e, 
ta$ Die €piDermi« eon Der ^orn^aut f«^ ebenfalls mit afc^Äute, 
unD Dfefe ^euc^ttg!eit ju i^rer €rfe$ung Da fep, »eil fie fobaiD, 
ol« Mi iJ^atter^emO abgeworfen tfl/ ein <£)dut(^en bifDet unD 
tDieDer Durc^fic^tig »irD* k) ^an^mal bemerfet man aud^ an 
einigen eine ^rt oon i8Un)^aut (membrana m£litans,)^ Die aber 
nur Den ^aiben 3(ugai>fe( Decfen tarn, ®ie fc^mimmt im ^af; 
fer, u«D fuc^t i^re S^a^rung mit gr6f<^?unD §if($fangen. @ie 
Webet Die <3Bi^rroe; Da^erfteau« i^rengJc^irn ^crüorf riecht, fpi? 
raifbrmig ftc^ jufammen fegt, unD an Der ©onne tokmu 

Hirtus & at colaber, nodofo gramine teAus, 

Ventre cubat'flexo, femper colleftus in orbem. ViRCit,. 

.^enn man fte etwa« necft, fo jifc^f fte (fibiiat,), Dod^ fc^eint fte 
ni(^f jum 3«>tne gereijt werDen ju f innen ; Denn fte ifl fe^r fmi^tf 

^ 2 fam, 

h) Innoxias plane hicce habetur anguis. Linn, Amcen.acad« i Vol. p. iiy. 
i) Laurtuti Synop. rept. p. i89. 

k) i^err $rof. JÖIumenbac^ im aKagajtn jur ^J^^fif unb Snaturgercftic^^e, 
5tec 93anb li 6e. 1788- SSeptr^fle jur SRaturgffc^icftee ber eAIaii« 
Sen, füge 6. 10. bag bie <Su§ere gtdnjenbe Slugenbetfe eine n^irflic^e 
Sorrfe^ung bcr £}b<r^aut re?^ unb fcinetftvcs« an b<r wahren $om« 

(aut 



fmt «ot Au^ nkfon^ iu tttttoif^tt* &i ^ibt «tneo Q^lfatm 
«f<|ai®enK^ oon ^^ t)<n man Np nU^ ju trocfenn £uft/ unO 
iB^tbey faK|(a»^Bß«(t«r/ oft auf eine entfeaite ^Itecfe f($oii 
tpo^numtn^ wäi »ie @)eru(^t^e((e ft(^ l^ttt in einer fmc^ten 
£ttft t)ei£retrrn/ un& ^ unfet ^ecu^organ me^r t>on Diefec $e« 
fi^^nger^ Mt aufnehmen f onn, <»ii wenn fie (»cFen ifl* @ie 
tpä^it ft^ ot^n @(|utt,ein^faBene @e6&u&e, Steinhaufen/ unD 
fübft tu <0Äufer )u intern ^OSo^nort; Oo^ev 6e9 feueret» 9!Bettec 
ttx SStfantdenti^ f &mmt, ^ie (äft ftc^ (ei<^t i|4m maf^/ 
fi^euet tonn feine ^enfc^ «n^ toU^ fe(^c ft^unOlic^» * 

5. Coronella auilriaca. 

Ex cinereo.caetaleo-ra&; macolis dorfi alterms diftiodii. Immwu» Sy« 

aop. rept p. f 4. & p. 184. Tab. V. f. l. 
Cblofaef fcutMaMondarilbm CLXX. ciadriitoa tX 

3<| fe^e ^ier e6en rnc^t ein, warum ^err Caurenii Mep» 
9}atter unter ein eigene^ @ef(|(e(^t ^ebrat^t ^ol, t>a fte ])o(^ 
ni(^td anDerö cM eine biofe ^art t>on ter 9(tnde(nattev }u fe9ti 
fc^eint, ^ieOeic^f, »eil 0e eine ganj onöere ^arbe \fatl — Dann 
mügte man wirf (i(^ Die ganie ^int^^und Deö diitterö &tnne' 
verwerfen, unD wir würDen eine ungeheure fWensc neuer Strfen 
bef ommen, €« ifl genug bef annt, Daß fein wilDe« ^^ier in öet 
tl^atur fall fo manni(|fa(ri0 an Der ^arbe ^pi^, d« Die ^^imf 
^n ; von ftinne' fagt : 1) ^He wilDe %^ere, ^it^ti, ja ^tfi^e unD 

9n# 

^*. baut tr€ tausapfrU. ^^gmacbfni/ fonlKcn t\t\m(fyc, Mf no(b (in bt* 
'^ f»nb(r<^ ^bau^Ocä aBa(|«r im 3wtftb<neaunt {tsifcixn 6t96(R bcfinb« 
' : \\ö) fep, w(ld)(^ micf) in 0er Dbrn scfagfcn 9)7(9nun9 bcfldrtt. ~ 
b 6c4t9<Mr($. 3ifab. 91&bon^(' nr ^an^ ®. 356. 



^fiKtm f^fAta y^t» m^ Ü^fm €)attond iui0 9kt «wUleo« iSfte 
fistne %atb€, dkt Hie @S(^(anden txc&i^etn Hcfu -^rle Het^ef 
ftoXt, ta% oft fine 9(<ittfv'ioie eine Ottttf unt oft fite Ottee 
f^tMQ tDie Die 9iatter % unb niemanfi n>e(f ^ füh im< et bie 
Ck^tange polten jtVu ^e inDiotiif^^ett ^(^andeii )>et&nOeni 
fi^ dergeftaft/ Mf man fetten )n>een t>»it eitievfe^ ^«n ^o):^ 
l^iic^ ^iU ^htt^ ^«»renti fein ^ttf&Oige« @#im <uif tie, 
üf|et no^ Die DefleR/ j^tt)ei(^en De« finiie' gegHMdet/ unO 
^e er#ritl9 Die i&au(^f<S^&et und €><^iMintf($iq>peo dejd^iet, 
f> »ilrOe et Di^e Gd^n^e nic^c mit einem eigenen @ef(^k(^t^ 
nomen belegt ^ben ; oDet »enn et la ein Qtni^i «mo ftd^ete^ 
^ennjeid^en ent&ecf t ^\ttt, (pa^ no(^ unbef annt ifl^) Daf 0< <ine 
befi>n&ere^rtma<^e: fo ^httt et fie sen>i0 untet Da^ @)efc^U(^t 
Coluber btingen (5nnen» ^a^ Den ^ennjeid^en Deö ftinne* m) 
fann fle feine anDete att Colabernatm fepn; Denn l^$abe^nie< 
md^ me^t noc!^ weniget a(^ 170 f5au(^f(|{tDet unt> 60 paac 
&^n>an)f(^up}>en gejA^tet/ Die )n>e9 Laiben @(^i(Det/ Die Den ^f^ 
tet Decfen/ nic^t mdtgetec^net* 3n Det ^otbe ^^i (ie in ttxocA 
Det ®IinDf(|ki<^e (AnguU firag^s) &bi>Ii<^/ mtt Di^ ipk übet Den 
$an)en 9{ücfen Doppeite/ etood fc^tpatibtaune ^Mn, jlatt De« 
Sinien^ Die gonje Sän^e ^inab ^ot; Die ^(^tippen unD ^<^i(&( 
fmO eben fo 4<ut unD fein, nie an DetSHn&fc^ic^e; i^^c^oani 
abet petDönnef ful oHmi^iig^ m^ en&et fi(^ in eine faO&fe ^cte. 
@pi^* 3<^ bin ^tx auf Die <3kcmut^d ^ot^en, ob Diep; 
»on ftaitrcntt i^enannte Coronella Aufiöaca jiic^ «man got eine 

SU 3 öttt<| 

d) Xmr. Syft. attp. J80. 



94 ^^mibuiom bm 9965tit« ^c^fongmarem« 

t)Urd^ bie^^datfung t>ti Colaber natrix mit t>ejr Angais £nff[\s inU 

ftMtintt ^aftan fepn thmu? 3^re 3&^ne in t>em Obetftefec 
ftn&ettDa^ anber^z a(^ 6^9 &(r Coiubernauix gebaut; fte flehen 
t>oppe(t ttnt) ftnt) ^afenf^rmig täcftodctö deftämmt^ womit fte 
da^jenide fe^t fefle Ratten unD gleic^fom ati^cf e(n/ n>a^ fte beif« 
fett/ fo )n>at/ Daf man t6 faum mit gartet ^ö^e ^erau^ile^en 
f ann/ unD man oft Die B^^ne feibfl mit ^erau6teif t* Ue^cigen^ 
l^at man f>on i^tem ^iffe feine dbien ^oigen )U fücd^teu/ ^ft^on 
fieftc^ Ui^t )um Some t;eijen lä^tf unb mit grifter ^m ft<^ 
einbeift» ^ie @ift)&bne mangein ibr* ®ie n)obnt mit t>ec t>ot;^ 
^ecgebenDen» ^ie Sängern ftnDet man (ftec^ übet Den ganzen 
ieib fc^&n tot^ gefärbt» 

4. ^Vfitfd)kr\%i f Coluber Cherfea. 

Coluber fcatis abdomioalibns CL, caadalibns XXXIV. LiuM, Syft. nat*. 
p. 377. FaniuSaec. a. 285. £««re»r. Syoopf. rept p. 97. 6(^Wf« 
tirc^e'aib^anbl. tirS^. p. 255. Tab. 6.. f. i. 3. fjdtU tliatutf. 
@(f(af. IC £^. p. 12. 

Gt^toebifcb« Slotter. mäUertf iirm. y Zf>. p. 166. 

JÖa§ fie giftig fep, betoeifen i^te beweglichen ©iftjd^ne, un& 
ilinne' \>nfi^tvt, Dag ibv Q3i§ aOe^eit ^ithr>Ut f^aht, 3(^ b<ibe' 
fie no(^ ni(^t entDecfen f 6nnen/ Docb bemeifen einige traurige ^tp 
pkU i^re Sjfijlenj in ^6^men, ^err Äamera(«3ngenieur 3it:«* 
fei? f&^rt in Dem <3krfu(^ einer 5)>^aturgef:^i(^te Der ^amerdi; 
^errfc^aften n) eine« an, unD Da« anDere i^at flc^ im SÄap Diefe« 
Sa^reö bep ^orfc^otti^ jugetragen* §rii^ »urDe tin «JÄÄDc^en- 

t)on 

n> ^b^anbl* bir S&^m. GefcDfc^. 178^ 6. 91. tt. szt 



i)on einer thtf)\\^tn 0^amr in ben $u§ debiffen, unD ^enDd 
ftaib fie» StQe mein ^^ac^forfc^en n>ar 6i6^er noc^ t>erde6entf/ 
unD man tt>ei§ t>on &iefer def&^dic^en ^(^iange ntcfifö anbete ju 
fagen/ a(ö t>ag fte eine xbtlli<^( ^arbe ^a6e/ mit t^rem i8i§ t&Dte/ 
unD ftd^ d^rne im ©ebüfd^e auf ^aite^. 3^ ^abe fc^on an t>er^ 
fc^ieDenen Orten ^efieUunden auf fte ^emac^t; i^ mii aber 
nic^t/ ob i^ ie eine er^iten toerOe/ weil man ftd^ au§erorDent(i(^ 
t>or it)r fürchtet» ^en -^ofraf^ unb ©of tot tna^er/ unD fein 
<f)err fSruDer/ ie^i^er ^rofeffor in 9!ßien/ ^aben tiefe (Solange 
(an^e 3^(^ (ebenDt^ ^(^abt, unb mit i^r einige <2ßerfu(^e gemac^t^ ^ 

5* @(^Warse ©(Klange/ Coluber Prefter. . * 

G>Iqber fcods abdöminalibas CLII, caudalibos XXXII. Limt. Syft.nat. 

p. 377. Faan. Soec. 287. 
Colober vipera Anglorum. Laurmt. SynopC rept. p, 98. & i88« Tab. 

4. f. I. 
Colober Berasfcatis abdominalibiu CXLIV, caodalibos XXXIX. L^ih 

Amoen. acad. i. p. 113. var. ». 
\lpen anglica nigricans. Pitrotr, Mof. p. 17. 0. 104. 
An Vipera nigra? Schminkf. rept. Silef. p. 167. ejos hift. ferp. MS. 

fSipmiatttr. tnilUcte einn. sr %f^. p. 167. 

S)af U(fe ^(^ran^e ein wirf lieber :©n»o^n« 556^men* 
fep/ \)obt ic^ mid^ auc^ no^ nic^t dberjeugen f innen* ^an ^oX 
m\<3^ jwar oerftc^ert^ Daß man fte im SXiefcngebirde 6fter« }tt fe^ 
i^en bef omme ; au<| \i(kU ic^ t)origeö 3o^r auf einer botanifc^en 
^yfurjion, auf öen Reifen bep @t. "^on, eine ganj fc^warj« 
^^iange )u @}eft(!^te bekommen/ bie i($ aber »egen t>er «C>&^^ ber 
^eifenfldcfe/ über weiche fte bingieitete, nl(^t n>eiter i^erfofdm 

. fpnnt^* 



IMMH» ^^S i^ fit 06^ 9^«^ <"<^ avfA^u, ba}U ^a6en mir ebii/ 
|i 4iNmIH«M Mnb oii^'^^f''* blanden 9bi(af gegeboi/ M« 

JtMi«Ml*^arf)^^ 36{ro» fa^ @<^(be ttnt> ec^upi^en ttafm 
^ licmlk^ iNtt 0<" iSf mi)d(^eo M CoL Pcefler tliNveln ; miO üec 
gkfi^ttitiwg ^ iMKtitti o) tut^tt^ pk ^mphxt g&n)» 
lid, 06 fi^ 0^ <>t^ 6ift}^m Meff^/^ fann t^ tiic^t fasert; 
tum tec i?oi»f toat 6<9m Slu^fbpfen gan) eUnb Mntnfialtel 
tootOciu €5ti foSMi in ^^n ®eMr$««»a(Otin$m Oiffer ©f^mO 
^(^ aufl^atte»» 

6. Coliiber ber^s, Otter« Tab. i . & i. 

Colaber fcotis abdominalibiu CXLVI* caodalibiw XXXDCMCiiuk 
Syft.. nat p. 377. Laarut, Syoop£, rept p. 57. & 19s. Tab. II. 
f. z. J^aSirc^. Sßaturf. SeftOf«^ z. X&. p. 8* 

•hB%va» fcBtU rtdomiiuJibaa CXUV. S^uunU caadsXXXIX. ^11«. 
Faun. Soec. a,%6, 

Colaber doerea» macala dorft fufca lon^tudinäCtec dentita. ASu Upf. 

zj^sCi. p. iz. 1mm. Amcen. acad. z VoL p. z Z4. ß. 
Vipera. J{ii;iqiiadr.p.285. (cftwratf. rept StleC (. 166. ejiigbift.feitk.MS. 

£>t,t<r. .n?«yn< S6Ur(# « $^.p.s. Tab, 16. 17. & 18. 
*; SlerM Qt^lonst. Cd^tprb. 9lb(anbt Z4r^(. p. 219. 
Cwwjf^ifc^ iR«Kf(r. ntABo« Sinn, yt %^. p. z6r. 

3^ 6ef(d^tet6< unter tiefer ^t eine ^\an^t, bie i(^ €k(e^ 
den^eit $e^bt ^6e/ n&^r )U unterfud^en/ unD i(^ »tu &ie !8e; 
f^ibund fo senau (i«f;m^ a(^ meine J^Afte e« )utof|en^ 

o) Gorpore tot» atarHmo, ifflmaea!at»; faoaaoJa laneeolatia carina lon- 

^itodinaU infcripU; '^" '^' ^" * ' -^- ' ' 

qroopCrept. p. 188* 



Sitodinali infcripta; labiis punQJa albis nigrisve variads. iMunt. 



i^ll^ und 39 ^a(^< @<$iiOe oOet &^roan^<^uppcnf lüfamimn 
alf» 185 ^^lein 3)(^ ^a^e a6(t an.Diefec ^c^iange 150 ganje 
•uni) 37 ^afte 04f iföer gejÄ^let/ }ufammen 187» ^et danje Unter» 
fii^ieD 6efl«^t a(fo in jwep ^(J^ilOern» i)!^i(^t6 ift ttnbeflän&fd» 
tino fo DieUn St6dnt)(tunden untemerfcn/ aH W 3(n)a^( Der 
&(^(De unO ^(^uppcn; manmuf {mmer Die 3a^(cn »on ^et^Dcn 
lufammen at^Diten, (n>enn etna öa/ n>o etliche (Sc^t(De ju wentj) 
^D/ fte ni^t tut^ eintd^ mehrere @(l^n>an)f(^u)>pen fint> erfe^t 
tDor&<n^>i|Km rnlc^t in ^^UjE^ung )u ^rat^en/ eine anOere S(rt 
Darauf )u machen; unb Doc^ fö^t e^ ftc^ manchmal m^, t)a§ 
f<(bfl Die Ba^ Die aDDirteh <S(^t(De unD ^c^uppcn öberfleigt^ n>ie 
Diefe^ Der $all an ^moiati^ix ^t^iange ifl. ^^ wörDe ^n 
i>enfenget(ad<n^al^/fie unter Den Colaber bems )u fe^en/Wennfie 
Qi<^tmttDen il6riden^enn)ei(^en Deffeiben fo liemU^ übereintrdfc» 
^xt ganje SÄnge betragt ij SBe» ©et ^opf i]1 einen Sott lang 
tuiD 8 Linien breit/ piatt geDräcft/ fafl Ppn einer perfc^obenen i>ier; 
«cf igten ©eflait» S^ie. Saugen liegen tief auf bepDen leiten, unD 
ragen ^etpor* ^er S(ugap|;e{ biftt^it wi einem r&t^lic^ gelben 
feurigen 9t^enbpgen/ unD einer f^marjen g(än}enDen Pupille» 
^ie e^ere fenM>^(/ a(^ Die untere ^ippe^ OnD gei^ unD f^wavy 
braun gefheift* ©er -gjal« ifl ttwci^ fc^mÄier, unD perDicft fic^ 
allni^iig fO/ Dai Der Uib einen 3oU unD eine £iflie breit wirD* 
Slttf Dem diücfeu liegen i s eprunDe na(^enf5rmige ©c^uppen in 
dner DtDmtng na^ Der onDern, nur Die unterflen auf bepDen 
Reiten ftnD M» ©ie ^arbe De^ dlilffcn^ i(l afc^grau/ mit ei« 
9l6^ti(rS.@(f. 1788. 9^ ner 



/ 



98 ® (6mi6t ftb» 5ie §56^m. @(^(andnt arten« 



f 



«et t>om ^vp\ fi6^ tte gante SAnge ^in geiogenen f^toatien^ 6tet 
Uw, auf beiden leiten fhtntpf de}d^ntett ginie^ Dtie manc^mot 
fafl (auter dt^ombu^ btlOet. ll>etr i5au(| ifl mit @<bi(&etn be^ 
tecft/ \M fafl aHe ^olbe SKinge t>otfleUen; Die 150 ^Ut>e fe^^ 
loo^I/ a(^ Die 37 paac ^c^otiifc^uppeti/ fi>ie(en in« b(aue mit 
einem gelbtic^ten eindefa§ten 9tant>e/ unD b<i^n einen flatfen 
^piegeidlan)» 5^ie ^nnfc^uppen fÜnD wei^Uc^-^defb* il^ec 
<B(^in»an) tft fe^v fut)/ iugefpi^t/ unt) entet mit einer (al&fen 
@pi^t &o Die( t>»n Dem' äu§er(i(^en ; i(^ »riB nun etwa^ weni^ 
geö t>on t>em innet(i<^en ^oue fagen, fo »ie i($ i^n jiieymaf un^ 
terfu(^e. p) 

^ie Sunge ifl fc^mat)/ f(^ntM^ Auferfl biegfam, in ber 
fSRitte tnsween feine fadenförmige fpi^ige @<^fi@e geteilt/ un& 
liegt ganj^ome imUntetrfiefer/gerat>e unter Der (uftr^l^ti/ in einer 
blutigen SH6bre/ in n»e(<^e fte gan) bequem f ann- ^ineingejogen 
»er&cn. 

€krat>e Aber unt> hinter ter gütigen ^r^aben^eit/ bie tie 
Sungenfct^ei^e biioet/ liegt ber t^^ffxh^v^Upi, Dem Der 2(e^(bf ^ 
diel mang'eit* 

®ie 94^nc in Den bepDen ^nnfaDen^ftnD na(| rdcfwArt^ ge^ 
fr^tmmt/ unD giei(^fam ^afenf6rmig geflaftet/. tt>oDur(^ fle Den 

dlaub 

p) SD« ittttertt^e Sdu tft (Btn fO/ wie 6(9 Ivt Colober natrix, un^ f jmntt 
mit bcr onacomifdE^ Scfc^rttteitd tiefer eont J^nu $rof. Sltttneit« 
bA4> Sanj tiftmin. aSait f jniifc meiae QJtfcbrctbnns olfo (MN^ra{; 
»eU i(b aber bUfi f(||i>R fertig baftC/ i\t idj bo< UTaga^n fir ba« 
neoc0< ber Pbyftf un5 n«tnrS(f4>{<bte# sr iSanb, i« 6t. 1788. 
\cA, unb i(^ e^ «ucb auf dne gani atibrre 9irf («arbdtrt ^aN/ fo tooS« 
tt ((^ M(f( anatomifcOt ^rfc^rcibung nif^t sem ntdfaffcn. 



^ Bavb fe^r f«fl Rolfen ihmm* 3« Um j06erH<fer, jttlfc^en fee? 

j^nniate mt den €efi<n^ ^entetf ( «tiait wf je^er ^eite nac^ tot' 

tte }u <(«e f<tfi^(^« CAnd(t(^< ^^kl(, ^ie eine @<|eiOe ^Kt)ef> 

to toeli^ dce9 ^fenf&fmid^ B^^ ^wbcxQgn liegen/ ^ie bie ei^ 

sentiJk^n (ßifcs^^f ftnO» ^efe X^ift^^ne lernten m^ ^m 

fü^ir aud f unID eingejosen »etben/ fo jwat/ &a$ fte ^epm Stu^ir 

lieieii fenfrc<^t ^erunttt jleOen^.JDer e«fle4fl jöerjlÄrffle «nöittep* 

mal (b dt(»@/ AÜ «in gew&^nU^ 3<*^/ &^)^ jtoepte mit; einmd 

fe di^o§/ Itot) bet dritte ifltev lieinfN/ »nt» fte^t «Mlf oramen einem 

^afyn a«d &er ^nnia&e 4^«(i(|» 3^e&tev «on liefen ycottn Qv^t* 

m B^tiiwnf <ft in Der Mmnnin$ mit einer f leinen ^ittr<^e t>erfe^ 

^en/ t>ie fl($ gegen bie ^pi^e )u mit einem fe^r feinen ^b^il^m 

Apet; mit dem(^nm&efi)t er auf einem r6t^(^get6en8I48c^ff, 

in mi^m eigentlich tie (BifbiMtede enthalten ifl» ^o oft man 

dnen geiinüen ®rucf a«f den 3<t^n anwendet/ fo oft fie^t man 

^an) Deutiid^/ t>af tiiefed $8(d^(^en auc^ gedrücft n>ir&/ Ht Darinn 

enthaltene ®aft »^0 einen ^utfgang ^<Aw, wKö toei(^t Do^er in 

tie <^(^Uing de« Sa^netf / den ec ganj f6t^ii(^ f^r&t/ hinauf» 

^ird no<!^ flAcf er gedrAcTt/ fo n>ird da« <®(^«(|en no(^ me^r }Uf 

(hmm^ geiMreft/ und der ^ft/ der die '^(^ng fc^on gan} an/ 

gefftOt ^/ fu^t loteder einto neuen $fu«n>eg/ den fr durc^ die 

o6ere ((eine Oejfnung findet/ »o er denn/ -wenn oermitteffl eine« 

SSiffe« d^r 3<t^n auf pca $&(&«(^jn gedröof t wird/ iti die ^nde 

fpriit/ ünO fo nur jene fär<|lter(i<l^n Buf^Ke und den frören $oO 

«erurfac^en f ann ; auf eine andere Ükt Hm diefer @aft nic^t 

fi^aden/ mi^ie« fc^on die ^(ten wußten/ ti^e Ceifu« fagt; Yen«. 

VI 2 fluni 



Itnecipae urantur, non guftu, fed in niljiepe nocet... L. V.;e. a^i. 

^t< tnftt^iftt beflißt au.li eitierüft^ng^ tnof^ti^tti^tv f^aU 

^it ftons< Hl ft^r einfach/ (an^/ un^ bffle^t dud tin^i? utt« 
l&I^Ud^n sOten^ nc^fkmidet feiner fufi^Ier !Ruttii(n/ Die. gtci^fam 
ti( ^iäd<^en ^i(i>^n/ in t»e((^ f!# ^^^ ?tift)ci|(^o ifti«B* ^ 
tent obetn $^et(e Oec £un0c find ft« fe^r »(<( tmüi^et vmt ftMcx 
nm^qune^mcn/ a(d an Der f ieinevn untern <£>ä(fte Ut Sut^; Da 
finD fic Q<mi flac^/ büDen feine 9{un}e(n nte^r, unD d6er^aup( 
fie^t Diefer $^ei( fafl feinet j^un^e me^ ^nüi^i fonDern man 
m&c^te i^ vieime^c füir einen iotefe« N^utid^^n oDetr biamten^^ct^ 
fa^ anfe^en* iOie CSunge f&n^t gleicl am <^alfe an, unD enDet 
ftc^ am 36. ^(^i(De* 

5^« 4er3 (ie0t i^r JDec Seber^ fafl in Dev ^im Der Sttn^e/ 
am is. ec^üDe^ unD mit feiner.. ^pi^e ^e^t ti kü an Do« aifie; 
€ö ifl fe^r einfach gebaut/ unD arbeitet mit au^erorDentU^ sco^^v 
€eb()afti9f eit unD ^tArfe ; ed ^ fe|r reizbar/ unD man f ann noift 
nacb oiei: (^tunDen mit et»a«^(i feine 9tei)b«rfeit ^roorfoicfetit 
2X)er 4er5bettul wirD Don einer fe^r feinen Dur(^ft4tiden/ faflbiai 
r^ten 9}e^^aut/ Die eine ^ortfe^aud De« 9tipf>enfeli« ifl/gema<^^ 

i^eCebet; (iegt an DerEunge unteü Den^atti(|mutfein/f^gt 
in i^rer ^im bepm ao. ^<^iiDe an« unD i^uft Da ^inab bi^jum 
38t ^(^i(Det 3^re JDber^<^ i(i rbt^ii^, unD toirD i»»n Der auf' 



6^miifiti(»rMciBö^mtRlm6(^{an()maitm. loi 



(itt^nt)^ «D«i^(4<M» ^^fm irt^ %\i«tlm\fäiy ^i (S^Utm 
i>Ufc ifl'dAO» a^defpnom «on txr ^e^ec/ uoi» ^^t ftc^nuron 
if^t. untuffiti <!nt>e mit tm (BAllcnganse an. @ie ifl mt etncni 
(deinen/ ^ellai/ dra^rümn 0afte angefüllt/ t>«r fe^c fc^acf, um 
0<titftti bittet Ifl/ und (inen flarfett (avc^ortiden ^ta^ t>on 

9^«|e{i ^tt ^aÜeiiHafe ^<^&(t ft(^ ein wtiiiiö^ttf Dräft^tct; 

^^«v; oi^ Otefer ta^ OTttj oDer ^ie gro#e tn^gen^rdfe (Pao- 

cteas) ^p^ ^a6( i(^ ((9 tiefer fowo^l/ a(^, M andern. %tttn, no^ 

^t<^t iEM>ilf «iHinen M(itevfu(|Kn f innen i Oenn einc^ »^ Diefen ht^» 

^n waiideU i^nen S!W)t$v , 

i^ie €pelfeK6^ce ^^^t <ui^ fe^c dünnen <^ut^en nnb t)e^ 
Zhn^tna^ ^ina^iaufefti)en/ Do(^ ft<^ ou^ ^in ttn^ »ie&et f teuren« 
t>en ^afemdftKnDei) /. t>te oerfc^ieDene (AngU<^e galten. b^iiDen< 
&ie W ^V S^< l>«tf 3wMfftnd«(^ai9n^/^ un& de^tbi^ ^m 37, 
^(^iiöe/ u>i> Dei ^üm feinen anfand nimmt. . 

i^et tnagett untecfc^eiOet fi(i^ oen t)et ®|>etfer6()i:e b(od ba«; 
^ttt^^ tKi$ er auf einmal weite« anfangt unt) o^ngef^^c eine ep« 
firmtse ^iguc bef 6mmt* ^ie innern Saferngeblnbe ftnt) n>eit 
0M«r/ Ot(fcr/ andefc^woDenet/ aiö im ^c^iimDe^ machen Der« 
(^ieOene n»«niif&rmide Krümmungen, unD ieigen taturc^ Dem 
§(uge f>erf(^ie&ene runjiic^te Saiten* ^r Itit^gang De^ ^ogen« 
ii|t>e93n>^^ng<i^^Atm (Pylorus) ift mit queeriaufenDen )irfe(f6r; 
migen ^afern ^m^m, Die einer ringförmigen ^aite g(ei(^n/,ti»eU 
<^e in Den SwMffInger ^arm Ifimit^histf ^ie ^wie 64nge De« 
Sftagen^ ge^t^jf im 46* @(^(De* 

^ 3 9Jiele 



^ie(e <Beb4rme fann man n{<^t mt€c^i^ef!btn; bO(^ ^6< 
i<j^ 6emerft,t>a$ die Dditnot <B(^4nne oicU ^Mmm^tn mac^eti 
tinD ^in unO ^er manni(^fa(t!0 dmun^cti jtnb* !^c ^idt Ibtitm 
(ft ^(nfand^ nur Qt^lhH^Uf m\^i ^c <Br{mltl^Arllt (Colon) 
)u fcpn f<^etn«e/ d<^( <ttt>n(^ gani seraD« foct^ unD bi«fer mas 
tDo^( &(r tnAfltMtcm Cuiteftinuin rcOom) fep, <^ie innere «^aut 
Ut ©ebAcm« ^at f ut)e f(ocf i(^te ^tb^nasangtn, tmt> Ifl durc^/ 
ge^enDd mit einer f(^(Apfriden ^euMCeit euer €>i^ie{m Ü6er}0^ 
fien» l^er ©rimmOarm ^at f^Arfere jicf eif&rmid tauftnDe @e^ 
^in&et>on^afecn/ Die f(^on feine flocfic^te @efla(t mi^r ^o^en^ 
tinD Der geraDe ^<irm ifl glatt unD mit Diefen ^«(ten nl^t^ctfe^ 
^en* Ifithm Dem ®rimmDarm Heden ^ep (&ndfl(^te ^&rper, De^ 
ren ^arbe ettoa^ Mei^^er ali Der Seber i^re ifl, unD Diefe j!nD Die 
nieren. ^e ftnD d(ei(^fam am mehren üeinen 9^ieren |ufam^ 
mengefeit/ unD befielen meiften^ au« 12 fieinem« ®i< re<|te 
9{iere liest um ixoey ^(^ÜDe ^6ber aU Die linfe^ f^ngt be^m 110» 
@^i(De Mf unD (angt 6i< )um 121* 

^ai dAuje HücfSmD ^atte 187 9ß{r6e(6eine/ Davon ijo 
dtticfemoirbel/ unD 37 ®(^wanjwir6e( »aren ; jeDer Wirbel \iau 
te einen abfteidenDen ®ta<^e(fortfa^/ tooDurc^ oer^inDert wv», 
tag Diefe ^(ange fl<^ ni(^t in Die 4>^^ röcfn>&rt« biegen Fann^ 
toenn man fte be^m @(^n>an)e \)Mu 

^r $(ufentba(t Diefer ^^iange ifl in Dem T^hffmttmtdb; 
unter i»erfaultem ^oije/ wo i^ fle )n>e9ma( fteng; auc^ anan^ 
Dem iOrten ift fte ^&ufig )u finDen/ aber o^ne @ift)d^ne» Ob 
Diefen ni(^t eiQ t9efent(i(^e« ^ennjeiclen au^mac^n Hnnu, Die 

ßJiftiöf 



I • • • 



©ifitlöe t)on Der Ungiftig^n] ju unferfc^eiDcn, ücriis^nte ft^ Ut 
«Diö^e, c« tiA^er ju «nfetfud^en* 3(^ f ann tnt<^ ni<^t Äbeitet>cn, 
ta0 Die 5^atur fo ftarf fplefcn foBte, &tt§ fte dnet «inm »efentli^ 
<^en $^et( oerfagcn foUte^ ba fte t^n einer ant)ei:n t>on bec 
n&m(t(^en S(rf/ ^ar6e/ ^tniftur^ ®r6f e und ^ennjeic^en ga^^ 
€ö tBtrÖ t)ieEei(i^t no^ Öte ©ffa^runs lehren, doß e< jtoep in »«# 
fenf fielen ^^eiten untetf^ieöene $lrten finö». Oöer io^tmpkU 
Ui^t t>te ^i^Iangen 6ep tier «^Aufung i^ce ^iftj^ne oerUeten, 
mt> fie t^ncn ria(^ unt» na(^ toieDer tüat^fen^ n>k man e^ t)on Den 
©reinen &er^e6fett>et«? •— ^Oöev legen ft< 0« f«> ö^/ al^ö>i< 
t)ie -öirfi^e i^ve ©ewei^e ? — ©iefe« etforDerfe »o^J lange« 55e^ 
»6a(^ten, «SRan fann ft(| Da^er ou<^ etf (ären,. toantm ni^t \ts 

Ux SBiß t>on öer Otttt üble 5">fg«n n«t^ ft«^ i»«^< J «nl» i<^ 9^««^ 
0eber©a| fep toa^t/ t>en von &{nne' behauptet : q) €tne jeDe 
e#(ange^ Die ©iffj^^ne \)<kt, ift giftig/ unD fein« ifl giftig/ Die 
nic^t mit Dergleichen betfe^en ifl« C6f<d^on nun Cauventi e« Dut<^ 
ffine<3krf«<^e 6e»eifen »iö/Daf Diefer^a^ falf<^ fe^; r) fo mu§ 
er Dod^ immer geltenD bleiben/ weil wiDer feine 9^erfu^e gar Die( 
«injuttenDen ifl» iBep Dem erflen <3Jerfu^e/ Den er mit einer ^au^^ 
%t machte/ jeigte ft(^/ Da§ Der ^ig giftig n>ar/ »eil Die ^aube 
»erfc^ieDene 3«fÄn< befam unD ffarb» s) ^ep De« übrigen ^er^ 
^(^en ^atte er gefunden/ Dag aKe Diefe $^iere/ Die er beigen (icg^ 

feinen 

q) e^tD«». Wob. 9(ebanbr. ir. s$. 

r) Inde vero fidra effe nordtur Liknjci r^ola: qnod onmis ferpens tali 
inftrufttu telo« f^n dentibos exTertUibos, venenatas fit Lavrxmt. 
Synopr. fept ^. X97. 

•) Ibid. p. 193. 



u 



I04 ©(^miit ft^ bicSdtffimifdbtn ^^Ummtm 

(«f,' »owiit »ia man gleich fce^aui^tCT, t)«f fl< unf^ÄDtw^ (09? ^;^ 
»eil Die übrigen 53iffe fciw ÄbfeSofew na<^ r4 »«ioöen? ■— 
Spornte man Denn iplffen, ob nk^t au« ö«m ^Jläöc^en, in metc^em 
Diefct öiftige @aft ent^atfen ffl, att<< ©ift öutc^ einen jlMern 
<;S>¥U(f De« 3a^ne^ auf Da^^iM^n herausgetrieben t!»ort)en fei^/ 
ünö foigli^ ^ ^«w übrigen ?öei|en fein ^rrat^ m t^renOen 
©afteS me^r «orrÄt^ig war? — Unö gefejt m^, eö »Are Diefe* 
i!i<^t/ fo f onnte »icUeic^t Die ^c^iange fe(b(t bep Den Q^gein f ei^ 
m ^egierDe/ fte iu beifeu/ ge^bt ^oben^ Da f<e il^nen DaDur<& fei« 
nett ®(^D!en jufÄgte. ^err ©oif t. unD ^»frat^ tnayec ^af ei# 
«igemal wrfuc^f, Der f(*n)et>ifc|^ti nattet (Coluber «herfe«) eini« 
ge ^5ge( )uni ^ei§en t>or)u(egen/ unb \)at gefunDen, Dag fte aHe 
ttnbef(^&Digt pat>on gef ontmen/ u>ei( Die ^c^iange gar feine Suft 
unD Erlangen, fte }w beiden zeigte ; im @egen(^ei( f^at f|^ mi]^ 
^o0er iSegierDe «ierfugige f (eine $^iere^ al6 ^dufe uttO $r6fl^^ 
üngefaKeH/ unD fte mit i^rem ^ig getbDtet» 3(^ ifabt tpenigf^ti^ 
twc^ )Ween <^erfu^e gefunDen/ Dai Diefer in Den ^tö^c^en ejtt» 
^aitene ^aftin eine 9EBun^e gebra<^t/ n>irfli(| ^ift fep. unD> 
rtDte. t) 

€rü<r ^öctfiK*/ bell ao. 3ul» 1788. 

3(!^ ^abe eine ^tecfnaDei in tai mit Dem gif^gen ^oft an^ 
gefaßte ®tÄ«(^en getouc^t, »0 ic^ aud^ an Der iJJaDel »a^rna^m, 
Dag fte mit Diefem^aft befc^muit fq»» -Ü^it Diefer ^aDei gab 

• " {<& 

t) €tn t»'arnenb(# $e9fpit{f (äflf bcr CoIaberBertMin tilttn St^mbtn tben 
fo fc{) jblicf) f(«n f dnnc/ al« in ^tolicn, finbet man in btn netten 9^tiBe« 

»if<b. ^bbAnblungen, g. X|>. auf ba^.2l. 1797* ®« 289' 



M| dAcm fatism ^{tttsetDa^H^nien C'u^n «Inen titc^ gar tUfw 
Otk^ini&iKi^ntfl/ uttD ßeS e« botm u>k6et fte^* ^«^ ^u^ 
^(i«ft «^r »9» biefieto 9f«0tti6Iicf e. an immer ^^t auf einet 
@teDe flehen ; enD(i(^ nac^ einer ^a(6en ®tunt>e ^ins ti an, 6ato 
(iefinv ibott t€n <Kibetft ^$ in Die ^ti^e ju {ie^en^ b\$t$ ni^t 
n^ fielen fotmtt, oo e^ fU^ auf den $&i»uf^ nieOürlie^; enbCtcj^ 
^recftt e6 Die ^hlgti gef<^fl»tnDe an«/ unt> ^o^fie gici^ wieder <in^ 
iinD t>ai einigemal; Die Stogen fi^eiffen ft(^ auc^/ niri) Den €5^na^ 
bei fperrte e« 6fterd n>eit auf, uiiD.^af<^te d(<i<^l^. nA(| £«f<r« 
jD^ndef&^r eine @ttmte mn^ tem ®fi(^/ tef am eö f(lr(^ter(id^e 
Bucfungen^fi|)^>tn tmD f)tt, unD liemite äktoU on^ er^ub va 
^«lii^^in ^fotf« iinD fiotferte unD fi^Iug mit Den^tögeln fo (ah^ 
^e auf Der €tDe ^erum, big Der ^oD eö ^tnfhecfte» ©atf ^ff 
l^t alfö feine ^SßirFung in Seit oon anDcrf^af6 'StunDen, ©er 
@fi(^ n»ar ganj drüniic^fc^warj/ nnD ^in unD »ieDer {eigten ft<^ 
fc^warje ^lecfe/ gieic^fam Don ggtonnenem ^lute« 

3lc^ na^m eben tiefe ^oDei, o^ne |tc oon neuem wieDer mit 
€Hft }« befhA»i<^/ UnD fta<^ ein anDereö ^u^n. ^iefeö n>ar 
na^ Dem ^fi^e aüföejöecft, fprang ^in unD ^er, gieng Dem ^uu 
Uv nä(^ unD ti)atf aii wtm if)m §ax ni(^tö gefc^e^en n>dre* ^n 
einer ©tunDe, Ä* i<^ feine ^Irfting De« ©ifrrt fabe,9loub(e i(^, 
Dag oiefleic^t Die ®iffma]:$rieJ^ttf^Qfo.ecflea@ti(^ f(^on t>on Der 
S(laDeC abgewifc^t »or&en, unD »ar Da^er entfc^ioffen, e« noc^ 
einmal )u fle(^en/ a(g i^ plhiiU^ fa^z Dag Da« |>u^n feine fOlun« 
• 4»fr. iHt (d.m 178«» O terf eit 



Htmti* Ü>ai i^ fie ab^c |{<t mit attfA^t«^ taiu ^a6«n mir dnl^ 
^ a69e}0getK ttntt (uttf^fftopfte ^(ongen Ibtiaß gegeben ^ M« 
k^ to Der }w&($tidm iDi& gefvif )a^Uet(|en ^arnrnfufig i^ft^mii 
Üi^er <S(de( in$)t»iiDott^ ^m »^enn jDM^^ ^^ ^fttU^T* 
J(ameraUf)etrf(|aftt S^frow fa^ ^ifOe tm^ ^vipptn ttajm 
^ }ieroU(| mtit im StnnicUl^m tu CoL Pcefter tibetein ; unO Dec 
^((^»ibung t>etf ft«m«itti o) entfprei^ pk Template g^ 
(t(^» Ob fte ober atu^ ©iftt^m befeff^^ f atin t^ ^t fagen ; 
tenn t)et ^opf toar be9m Stu^flopfen gan) efent) penmftaltet 
KDOtDeiu @tt fi»liin in ^^n &e^$ewaltvinsm tiefer ®«^r^ 
^t(^ auf^aUe»» 

6« G>ltiber bertis^ OtteV. Tab. i . & i. 

Colaber fcatis abdotninalibns CXLVI* caadalibos XXXJX^iin», 

SytU ittt p. 377. Laariat, Synopt rept p. 97. & 19s. Tab. II. 

f. z. J^aSifc^. SRaturf. SeftOrc^. z. 1^. p. g. 
•Aogms fcBtjt rtdonunalibu CXLI V. S^uunis cMid» XXXDC ^m», 

F*an. Soec 9^6, 
Colaber doeraa» nuicoU dorfi. fafca loog^tudinalitec deBtoti. Aßu Upf. 

173^ p. iz. Imui. AntcBO. acad. i VoL p. ZZ4. i>. 
Vipera. Raji qnadr. p. 285. Sdmnkf. rept SileC p. i6ä. ejiigbiAila|b MS. 

pi^%x, .n?«yer< iftUre» ar $^.p.s* Tab. 16. 17. & ig. 
'; 3UevW Gctyionst. <54tprb. Sft^onbt Z4r$5. p. 219, 
^Nrop^ifcbc IR<Kf(r. tniOer» ginn, ^r t^ p. z6r. 

^(^ befc^reibe unter tiefer Vht eine ^iange^ Die i(^ @e(e^ 
gen^eit ge^bt b«be, n&^r )u nnterfud^en, unb {<i will &ie ISe^ 
fi^ixibttng fo genau (ieftm^ oM meine J^Afte e» julafien» 

o> CMporr tslD «tarHmo, immaeoltt»'; lbaa«n!t laneeohti« ctrina lon- 
cätadtnali infcripta; labiis puo^tis albis oigrisve variatis. Ltutnnt. 
%nopr. rept p. 188« 



fic^UDe und 39 ^alU @(^(De oOer @d^n)anifc^u|^p«n/ }ufammen 
a(fb 18$ ^aNn. ^(^ ^abe a6(t an.Diefec @cl^(an$e 150 gan}« 
)Un!> 37 ^d^e ^(^((Oec go&^cf^ }tifanimen 187» ^n QMitUnttu 
f^ie^ 6«fle^t a(|b in jwep ^d^tlOern. D^^ic^t« ifl unbcftänDiget 
uno fe t>te(en ^anDecunden untemorfen, cdi tk S(ii)a^( Dee 
^(^(De uno ^k^uppcn; man muß immer Ok Sa^i^ von bepücn 
lufommcn At>Diren, (wenn etma &a/ wo etii^e <Sc^i(t)e )u wenig 
^D/ fie ni<^t &uc# einige me^vece ^^wanif^üppm ftnb erfe^t 
n>orpen/>4N}t rnlc^t in ^Betfuc^ung }u gerat^en^ eine anDere S((t 
tatrau^ )u machen ; unD Doc^ fügt e^ ftc^ manchmal no(^/ da§ 
felbfl Die 3al£^ Die at>&itteh ^d^iDe unt> ^c^uppcn überfleigt/ wie 
tiefet Det ^an an dedenw^ctiget ^c^iange ifl. 3<^ wörDe i5e« 
^nfengeftaden^a^/fte unter Den Coluber berus )u fe^en^wennfie 
Qj<^tmitDen il6riden^enn)ei(^en Oeffeiben fo iiemiic^ ü^ereintr^fe» 
3^tt ö«nje ^ibge beerÄgt i i Sile. ©er ^opf i|l einen 3oß lang 
im^ 8 Linien im\t, p\att georäcft/ fafl t>on einer t>erfc^o6enen t>ier; 
«difiten ®ef(a(t* S)ie.S(uden (iegen tief auf 6ep&en leiten, unl> 
ragen ^en>cr* ^(x ^ugap^ei befielet au6 einem r5t^iic^ geibcn 
feurigen !X^en6ogen/ unD einer fc^warjen g(än}enDen ^upilie, 
^ie e^tre fewo^i/ a(^ p» untere Sippe^ ftnP ge(^ unO fc^worj«« 
braun ^^fhreift» ©er «&a(« ifl etwa^ fc^m^ier, unD tjerDicf t f!c| 
ailm^^iig fo/ t>a§ b^r 8eib einen ^oU unD eine Sinie breit wir&. 
Sittf Dem diäcfeti liegen 15 eprunte na(^enf5rmige ^c^uppen in 
4ner DrDrtung nac^ Der anDern, nur Die unterjlen auf bepDen 
Reiten ftnD M* ©ie ^ar&e De^ EKdcfen« i(l af^grau/ mit ci« 
9ii^bn^.®t(, i7Si. Vt ner 



/ 



98 6c6mi6t tbit hii Sbbfitn. 6c^(andcnarecn« 



# 



Un, auf btptm leiten fhintpf d^ih^^Un Sini«, tute manc^mot 
faft (autec dl^ombu^ 6U&et. ^etr 5dau(^ ifl mit €^<^t(t>ecn 6e^ 
fcccft, öie fajl aHc M^« 95in9« wr^eöcn; Die 150 @<^itoe fösf. 
too^I/ a(^ t>k 37 paat ^cltoanifc^nppeti/ fpielen im b\wi mit 
einem ge(6Ü(^ten eingefaf ten StonDe/ unD ^a&en einen flatfen 
^piegeigian)» f^ie ^nnfc^uppen fmb n>ei§(i(|;<K(^» ^et 
&^ti»an) ifl fe^tr fuQ^ }Ude|t>{^t/ unD ent>et mit eiitev f<ill6fen 
&pi^* 00 Piei t>»n Dem' äußer(i<^en ; i(^ nMD nun ettiKt^ mnif 
ge^ t)on tem inneriid^en 58aue fagen/ fo n>ie i(^ i^n aweymal un^ 
tcrf«<^e, p) 

^ie 5unse ijl f(^tpar) ^ f(^mA(> Aufetf^ ^iegj^mv in tec 
^itte insween feine fatrenf^tmige fpi^ige 0(^(i@e geteilt ^ mb 
liest ^m ^^fnt im Untetf iefec , gecatie «ntev ter euftt(^te, in einet 
^duttgen dib^xt, in n>e(<^e fte gan) bequem fann- ^ineingejosett 
werDcn» 

^rat)e ober unt> Eintet tetr häutigen €t^6enl^eit/ t)ie tte 
Sungenfcl^ei^e biittt, liegt bei; ftttf(c^^r^nÜopf/ Dem Dec Re^tOe; 
<(el man^eif» 

^ie 34&nc in Den beptien ^nnia&en/ ftnD na<^ rdcfmAct^ de^ 
fdmmt/ unD g(ei(^fam ^aPenf^cmid sefiaitet^ woDuc^ fte Den 

9(au^ 

P> 2>ef IrtiterKc^e Söu l|I cBen fö/ Wie ftep »er Colobcr natrix, «nb Wmittt 
mit ba anacomlf^ SBcfd^rettttits tiefet wm i^m« ^rof« J&lumtnß 
haif ganj ä6erfin. aSan timtt meUie SSefc^reibuns alfo etirfte^ret^ 
t»ei( i(6 a6cr Mefk fc^on fertig f)atu, e^e td$ ba« maflajiti fnr t>A0 
neueffe der Pt^yflF uttb n4Ctir0crdbi<^cef sr SSanb, i€ et 1788- 
la^/ ttnD i(^ eö üucf) auf eine gati| anbcre 9lre (earbeifee O^f^/ fp ioon« 
ce ic^ Mefe anMQmif^it ^efd^reiNitd ni^^t dem npeslaffcn. 



^nn{at< un^ den deficit; betiteüft wait auf jeder; ^eite m^ wx* 

ne )u «ine fkific^c^e lAndU«^« ^c^iele, Oie ekie e<^eH>e j^ilDef; 

(ti tpeb^ drep ^afenf&imide B^^ «etbor^ (iegen/ ^e die el^ 

sentlk^tt (ßifcs^^t finD» ^efe ^jft)^^ne l(tmen iiac^ ^i«^ 

lö^r au« # und elngeiogen »erden, fi|> jwar, da§ j?e btw 5t««f 

tiefen fenf treckt herunter flehen«. ^et etfleifl devflAcffte undiwep« 

mal fo dc»f/ d(« ein gew^^nU^t %^t der jioepte nur einmaf 

fo grof/ ^ der dritte ifl der Ifeinfle, und fte^t i>&{|f ommen einem 

3a^R au<$ der ^n«(ade 4^iiß(^» ^eder 4>on diefen )n>een dr5f e« 

reii 3^^^nen/ {ft in d^ ütixmmt mit einer fleinen'^urc^e i>erfe« 

^en, die ft(i gegen die @)>i|e iu mit einem fe^r feinen ^6(^e((^et}^ 

6ffhet; mit dem6)runde{t)t er auf einem r&t^(i(^get6enS{4ec|^eir/ 

in »elc^em eigentti^ die (BtftoiMCerie enthalten ift» ^o oft man 

einen gelinden '^ru<f auf den ^c&ß anmendet/ f» oft fte^t man 

gan) deutiid^/ da§ diefe« SSi&öd^en au(^ gedrdcf t wird, der darinn 

enthaltene ^oft toiH einen ^utfgang ^a^en, und n>ei(^t do^er in 

die <&^i«ng ded ^A^ne^ / den ev ganj 1 6t^li<^ ihtbt, hinauf» 

^ird nod^ flArf er getrdcFt/l fo n>ird da« %IA«<^en no(^ me^r \ut 

(hmmto gef>re$t/ und der ^ft, der die «p^ng fc^on gan} an/ 

gefÜUlt ^/ fw^ wieder einen neuen Siu^eg, den <r durc^ die 

obere t\p}M ;Oeffnung findet/ wo er denn, wenn oermitteffl eine« 

S5iffe« d^r ^^n auf Hc^ 'ibi^^tn gedröcFt wird/ tti die ^unde 

fpri)t/ und fo nur jene fdr<|iter(i^n ^uf^ffe und den fhl^en $od 

»erurfac^en f ann ; auf eine andere %t f ann dtefer <6aft m^t 

{{^adeU/ wf (4l^« fc^on die Siiten wugten/ wie^e(fu«fagt: Venc' 

9^ 3 AUfl» 



4>utn ferpeotisy utqasdamcttAtii ^emtuaiA retMUtt jitttbQs/Qc^ 
|>l»cipae uranmr, non guflu, fed in vMlpe)Pe nocct^. L. V.;-««^}». 

^ie tufit^fytt befielt ou.« txmWl<H% tnon^^i/nttj^w f^oA* 
f>tx dtin^/. tu noc^ hinten tith einigen <)tt<<daufm&^ $<^etn 
pu^d^föUt n)ext|en; fie tti^ in tie $una<i tep &f m ai^n:^(^i)^/r * 

i^ie Conge ift f(^c dnfac|/ (ang^ unO befielt au4 ein^ tin« 
|A^liden ^enge ne^f6tpmid» feinet Aiibtiier !Xun}$(n/ t>ie. dteic^fam 
IDie i$>lh^^tn billi^n, in ii»e((|e f!<^ Die Mt)eit(^9 ^Siten* S(n 
Dem Obern $^ei(e &ec £un0e ftni) fie fe^c »ief Deutii<^r unSi UMit 
nm^r}une^men/ a(d an Der Keinem untern «Oäifte. Der Sunge; Da 
finD fte gan) flac^/ büDen feine 9lun)e(n me^r/ unD dber^aupt 
fte^t Diefer $^ei( fafl feiner Sunge me^r ^^(t(^* fonDern man 
m6(^te i^n «ieinte^r für einen §<ieten ^uti&en oDer biafk^ten^^rt^ 
fa| asfeben* is>ie Cunge f&n^t gieic^ am 4>^\it m, unD enDe( 
ftc^ am 36. ^i(De» 

®o« ^m Hegt aber .Der Seber/ fofl in Der ^ittt Der Sun^e/ 
am 18. e(^i(De/ utiD mit feiner; ^pi^e ge^t e« bi« an Da^ ai^e; 
€0 ifl fe^r einfach gebaut^unD <a%itt(t mit att|erorDent(i<^ gro^et 
€eb(>aftidf eit unD ®tArf e ; ed i^ fe^r reizbar/ unD man f omi m^ 
ttacb oier ^tunDen mit etwa^^i) feine 9tei)b«rfeit ^rt>or(0(fettt 
i^er 4(r5bettccl wirD von einer fel^r feinen Dur#<^tiden^ fafibiai 
flehten 9}e^^aut/ Die eine^ortieiuod &<!< SKippenfeü« ifl,9ema#t* 

^iefteber liegt an DerSunge uittejc. DeniSaiu^utfefo^^gt 
In i^rer Glitte hc^m 20. e^iüDe m ttnD (&uft Dahinab bi^ittto 
38t e(^i(Det ^re jOber^<^ {(l rb^(i<^, m tvkD »»n Do; auff 
. . ' Oei* 



^i^n^ J^Pkiif'^ ^^fm in ^ %i^»lmhfäty. ^i (BiiVitnf 

i^ UQ^<i;ll(^ ^t^e mit Dem <ßAHetig;onge an. @ie ifl mit «tnem 
(<^dnen/ l^<H<it/ gta^rämn ^afte otisefiäUt/ txr (e^( f^atf/ um 
^emeifi' &itt(t; ijl^ unO einen- flarfett iavc^artigen ^w<i t>pn 

9^0en ^j» ^cMmUAft U^'ött fi«^ ein toeigU^er/: tr^fi^tc^ 

Sikpfft; o(^ liefet to« XftUs ober bi« gcoik tO^tS^n^rdfe (Pan- 

«reas) fep^ ^6f i(| ^<9 tiefer fpwo^i/ a(#>e9 andern, ^rteit/ no(^ 

i^i^t wBfenimen. ynterfU^ien f 6nnen ; Oenn eine^. i».»n Diefen ^ep^ 

^n ttiandeit t^jwfi j^tfv , 

^ie €peifeK6(^e ^^^t <oa fe^r bönnen ^\ttt^en. «nb te^ 
€&nge. na(^ ^ina^iauf^en^ t)o<^ ftc^ ait(^ ^in itnb n>ieOer freuten« 
t)en ^aferttge^inbeii /. Die t>e.rf<^iei>ene l^nd(i<^e Ratten. bilDcn^ 
0ie ^at Die S^e tied^wMffHtd^t^i^m^/- unb deM-6i^ )nm 37^ 
0(^i(De/ wo bei. fSftad^n feinen anfand nimmt« • 

^et tnaseii unterfc^ei^et ft(^ t>en ber @pe(fer6^re b(o^ bau 
btti^/ &a§ er anf einmal weiter anfängt unb o^nge^^r eine ep^: 
förmige ^igur k^thnmü* !^ie innern $afemde6ln{)e ftnO toeit 
I^Arfer/ btdfcr/ at^ef(^nM>aener/ aiö im ^c^iunbe/ machen «er« 
(«^eDene n>i«ri^f&rmide Mmmungen/ unb ietgen &abur(^ beni 
Sluge t>erf(^ieDene runjüc^te Saiten* ^r ^»igw^tti ^ogen« 
ii|t)e«3u>^tfß|id<t^arm(PyIorus) ifl mit queeriaufenben )irfe(fi5r^ 
migen Safem wti^Wf bie einer rindf^rmiden $a(te gieic^n^toet« 
(^e in t>en gw&iffinder ^arm M^^in^^ngt« ^ie dan^e ^<^$e t>e< 
Sftagen« ge^t ^i« juni 46* ^d^ilbe* 

9? 3 <2ßiele 



101 ^^mibttilxtbicfdbWf^me^immmm. 

^iiit <Be^<l(me fann man nid^t unterfi^ett; ^(| ^aSi 
f(^ 6emer$t/ixi0 t>ie ödiinat (ßetannc oicU ^mmungen ntac^eti 
tinD ^in unD ^er mannic^aMd d<n»un&<n find« !^( Mcfe ID«ritt 
ffl Slnfans^ nur stf^lhndiit, mi^i t(t (ßrimmOArm (Colon) 
)u f(9n fi^einct, ge^t enbüc^ g^i gerat)« fort, utO) tiit<fer ntad 
wo^ ( D^r triAfldarm (inteftinuiii reäum) fepn* !^te inwtt ^atfi 

Se^endd mit einer fc^töpfdden ^euc^tigf eit dbec ^c^ieim Aberto^ 
sen* S)ec ©cimmöarm ^at fldcfetre )icfe(f&nn(d (auf^n^e €)e^ 
(inDeDon^afent, Die f(^on feine fTocfit^te @ef!a(t m«^r ^aben^ 
und öec d<t:aOe ^«rm ifl shn unO mit biefen 9<i(ten nt^t oerfe^ 
^en» 9^e6en Dem ®rimmt)acnt (iesen jivep (dn^iic^fe ^&rper^ Uf 
ten ^<iv6e e(toa< biei^^ev «ii ttx tibet i^re ifl, unb biefe f!nb bie 
niereit. &ie ftnb dfeii^fam au« me^cen üeinen 9}ieren |ufam; 
tn<ndef<it/ unb befielen meiften« a\ii la fieinem* ®ie re<^(e 
^iere (iedt um im^ ^c^iiOe ^6bec a(« Die linfe^ fim^t h^m no» 
^(^iibe an^ unb (angt biiium 122» 

®a« ganje KÄrfg^Ä^^ütte 187 •BicftelSeine, bawii ijo 
JXtirfemoirbel, unb 37 ^(^anjwirbet waten ; jeber 5BirbeI f^u 
tt einen abfleigenben ®ta(^e(fertfa|/ tooburc^ »erbinbert tDtr»^ 
ta§ biefe ^(ange fu^ ni(^t in bie ^&^e vAOtoiim biegen fann^ 
toenn man fte be^m ®($n>an)e ^Mt» 

^ef $(ufent^aU biefet ^d^iange ift in bem 96^men»A(>; 
unter »etrfauKem |)ot}e, »0 i(^ fle jwe^mal fieng; au<i^ aftan* 
bem Orten ifl fte ^ufig ju finben, aber ö^ne ©iftjd^ne» Ob 
biefe^ ni(^t eiQ tpefentüc^e« ^^min^n au^mac^n Hmu, bie 

giftig« 



-@tftide t>on tec Utigtftid«n] )u untetft^eitien/ t>erti>^nte fi(^ t>(( 
SÄöl^«, <« nÄ^et ju «nferfu(^«n» 3(^ f ann mi(^ ni<|f öb^ttet««/ 
tag Die 9?aftir fo flarf fplefcn foBte, Dag jie einer einen »efentii^ 
<^en ^tii »etfagen foHfe, Da fie i^n einet anDetn »on Der 
nÄmttt^en tixt, ^arbe, ©fniffur, ©rtße unD Äennjei(^en gab» 
€ö wtcD t>ienei<^t no(^ Die ^rfabning (e^ten^ Dag ed ^toep in n>e^ 
fenfiic^n $b<»t«n untetfc^ieDene Sitten ftnD,, ÖDet foÄfen .t)iet* 
leicht Die ^c^Iangen be^ Det «O^utung i^te ®ift)^ne verlieren^ 
unD fte i^nen na^ unD nac^ n>ieDet tüad^fen^ wie man ti t>on Den 
©feinenDet^tebfettei«? — ODet (egen fte fie fo ab, ai^ttie 
Die <^itfi:^e i^te ©ewei^e? — JÖiefe^ etfotDertt u)o^( (angeö ^tf 
»backten, ^an f ann ft(| Da^et aud^ etfi^ten/. tt>atum nic^t in 
Det ^ig t>on Det Ct(et öb(e folgen nad^ ftd^ }iel^e; unD id^ giau^ 
beDet^al fep n>a^t/ Den von ftinne' bel^au)>tet : q) €ine jeDe 
erränge/ Die ©iftjä^ne f)(it, ifl giftig/ unD feine tfl giftig^ Die 
nic^t mit Detgieid^en «ofe^en tfl* Obfc^on nun lautend e^ Dutd^ 
fetne<3^tfu(:^e b<n>eifen wiQ/Dag Diefet^al faffc^ fep; r) fo mug 
' et Do(^ immet geltenD bleiben/ wni wiDet feine Ö^etfucl^e gat DieC 
einjuwenDen ifl» fBe9 Dem etflen Q^etfUc^e/ Den et mit einet ^au^ 
U ma^U, jeigte ft(^/ Dag Det ^ig giftig n>ar/ »eii Die $aube 
vetf(^ieDene ^ufdQe bef am unD ftatb* s) id^ Den übtigen 9ßet^ 
fUc^en f)am et gefunDen, Dag aBe Diefe $^iete/ Die er beigen Hcg^ 

feinen 
q) e^toA. m<A. ^^mbl tx, z^. 

r) lade vero fikifa efle nofdtnr Livnjsi regala: qnod otnnis ierpeni tali 
inflruftiM telo« feu dentibus exTertilibos, veoenatus fit Lavrxmt. 
SynopT. rept f. 197. 

t) Und. p. 193. 



•i 



IC4 ^int^t Aber tiic ^^mtf(^en ^^iMqummm 

feilten ^o!om t>(tt>0n ge{ftf«n. . ^am aff» tax ttfi^S^^ ffet^ 
|(f/ warttün »(U mon d(ct(^ U^cAxptm, txi^ fle unf^A&{t(^ (09? ^ 
»eii t>te Ü6fig«n ^iffe Wnt Äbfe. 5«>l9W n<*4 f«^ 8«$6öwi? — ' 
^onnf« man t)enn wiffen/ 06 tiK^t au^ Dem ^(d^c^en/ in toeld^em 
plefcr öifttQe @afe entölten (fl, alle« ©ift Dur(^ eiiWH fldrfew 
<^u(f Dc« 3<^^ne^ auf Da^^f^^en l^evau^s(tci«&en morDen fe^/ 
titit» foIgHc^ ^9 Dem öbnden ^i|en f«iti ^S^^crat^ De^ ti^OtenOen 
^aftti me^c oorrÄt^ifl »ac? —- UnD gefejt au^, eö »Ate Dl«fe^ 
tti<$t/ fo f onnte i»ieUei(|t Die <S(^(ande fe(6f( ^9 Den Q^getn f ei^ 
ne ^edietrDe/ fte ju bei^en^ i^e^ai^t ^oben^ Da f<e il^.nen DaDur<^ Fef« 
«cij ^(^&en jufÄdre» ^err ©of (♦ unD •oofcaf^ tn»vci^ ^af c<? 
ntöemal öetfu<^f, Det fc|?n>et>ifc^en Hattetr (Coluber cherf«) elni« 
^e 9$6de( )um feigen Doriule^en/ unD ^at de^inDen, Da§ fle aHe 
itn6ef(^dDi$t Davon gcf ommen^ n>ei( Die <^(^(an$e gar feine 6uf| 
MnD 96er(anöen, fie ju beißen jeigfei ira. ©egent^eii l^af fi^ mij 
^ofet SöegiefDe oiecfußige f (eine $^iere, aiö S)ldufe urtD ^rift^e 
iindefaOen/ unD fte mit i^rem ^ig d^&Dtet» 3(^ ^a6e mnis^m^ 
^nx^ imm <^rfu(^e gefUnDen/ Dai Diefer in Den ^iiii^tn m*. 
\faiUM ^aftitt eine <2S$unpe 0ebm#t/ toicfllc§.0iff fep. unDt 
rtDte» t) ■■■.■.■.: 

^tHitSO^tM, be« ao. 3«C 1788. 
S^ ^ö6e eine ©tetf noDei in Da« mie Dem flifögett ^aft «1* 
gefällte ^i^^c^en getaucht; ido id^ au(^ an Det; i)>^aDel wa^tna^m/ 
Dai fte mit Diefem<^aft bef(^mu)t fep» -iSJlit piefer ^aDe( gab 

t) (Ein Wdrnrabej !5<9rp>t(/>ag btr ColoberBeriMfn Utftrn €fsrnb<n e6(n 
f» fcf)d6(ic() fton f^nne, al ^ in Italien/ finbet man in btn neuen Q^fm* 

»if(t|^ ^b^anbUingcn, 8. Z^. wfbai.^ 1787* 6* 339. 



i 



> 



B^ibt ö6er Uc ^bfmifi^^^kH^naxtm. 105 

i^ dfiem jtttigen ^a(6dewa<^f<»ien ^u^n einen ttl^t gac tiefen 
^t\^ in Diu ^ntf(, tittO Ue% t« bann wieget fR^» ^a^ ^u^ 
(Üel aNr i»«n btefem Qta^enbUcfe. an immer ^tdu6t auf einet 
@teQe (leiten ; en£)(t(^ m^ einer ^oi6en <Stunbe ^en^ e« an/ ^dft 
(iefm, hatb Den oHDetn ^g in 0ie<|)6^e ju tiefen/ 6ie e< ni^f 
tse^'fie^en (omtfe, 00 etf ft<^ auf Den ^auc^ niett^riie^; a^i^ 
^ttfttt eö Die ^tilget gef^inDe an«; unD )O0 |t^ 9l^i<$ »i^ct <in^ 
itnD tat eiiUgemol; Die 9(iigen fiD^lftfren f ^ au(^, tmD Den @^na^ 
bei fperrte eö bfteti mit auf/ uhD ^«fc^te giei(^f(tm. nac^ €tiff« 
jD^ngefi^r eine @ftmDe ttat^ -Dem ^t^e^ tefam ti f&rt^terlid^e 
3u(fungen/. ISi^iDf >jn unD ^tt, unD üennte öberaK on^ er^ub lut 
gleii^ ein @efatf«itnD fatMU unD f^\ü9 mit Den^iügein fo («h^ 
je auf Der €rbe ^erum, bis Der ^oD e^ ^Infhecffe* ©a« ®ift 
IW otfo fetne<3Btrfün9 in Seit öon anDertl^aft ©tunDen» ©et 
Ctic^ war ganj gränitf^fc^warj/ unD ^in unD wieDer zeigten {t<^ 
((^warje ^iecfe^ glei(^fam t>on geronnenem ^(ute» 

. SwrtJtcr 2)crru(ß. . 

^^ ndbm eben Diefe ^oDei/ o^ne jie t>i>n neuem ttieDer mit 
€Hfit }n 6<fh»i(^/ unD fla<^ ein anDere« ^u^n. ©iefe^ war 
na^ Dem ^fic^e aüföejöecff, fprang ^in unD ^er, gieng Dem §ut* 
ter nä(9 unD tf)at, a\i wenn i^m gar nic^t^ gef(^e^en n>dre* 3n 
einer ©tunDe, Ä# i^ feine ^itfung De« ©iffe^ falje, glaubte i^, 
Da§ t>ieHei(^t Die ©iftmaterieitt£4öfn.er|lea.@ti<^ f<^on »on Der 
9}aDe( abgen>if(^t worDen^ unD war Da^er entfc^ioffen/ eö noc^ 
einmal lu flecken, a(« i(^ p(6^(ic^ fa^. Dag Da« «^u^n feine fOlum 



io6 @<^mtbt tibtt hU S366mtr(^cn @((landcnamn«. 

Uitfit Mthf)t f f)in unD $er lappeiUf un^ eben fo{(^e SüfäSe 
feePant/ a(d toie baö evfte^ Do(^ mit feiner feieren trogen ^efti^^ 
feit/ auc^ Dauerten fte (dn^er. Qi ftatb obtt in 3^it wn t>w9 
«nD einer QJiertelfhinDe» 

Su« Diefen bepDen Qßerfuc^en fc^ie§e td^ aifo, ba§ fte giftig fep^ 
Ob fie ober ^enf^^ gebiffen ^abe^ Daoon weitf id^ fein ^^fpief^ 
SEBdre Der ^6^mcrn)a(D me^r 'iUdängUc^/ unD toörDep i^n me^r 
^enf(|en Durc^wanDern/ fo ȟrDe man i>ieUei(^t fc^on mand^e trau^ 
(i^ &ef(^i(^ten de^6rt ^aben^ 



ftr|te CafeL IDer Colober Beriu in feiner nat&tü^ Gr dfe ttttb ee/Mtr 

StNytfCafeL Fig.L S6en titfrc t>on ber untaii Ceiu tu fc^m 

flg, II. .£)ie bepbcn Xitfrr mit Gtctftta^eln au^ cioanbcf 

itfpätmt. 

a. S>ie 3unse. 

b. X>tt inftv6iuntopf. 
d. IDer Stadien. 

€c» IDU be9l>ni 64»d(cn, w^üvit ein tMtiis tie 

flg. m« JDie in)f9 gr jgmt Gifttil^ne in tta(ilrU((et 
Ordfe. LitA. 

Ut & ff fti 0tfit|a(n tfntrifnt, too man i 
ta€ eiftbläifi^tn unb b bic fein« 

jDeffhung mit ber (angea %m^ 
tta^mimott* 
r«« IV. ^ Zmdi(ibnUt be< Seifte^ 



« * • 



•# 



V. Untere 



4><l* K 4»<^ 107 




-!v: 



'V. 

eiltet <öttinti 

aus Um^pti6)tlmutf 



^ V(^ «»(u; <6en 6^«inec Operation iu^egen/ D>o man In tem 
^VJ oa$emetnen ^anfen^aufe einen ^e^n einem 192anne un< 
tet t)er Bund^ au^ ^^ ^peic^eisdn^en f^nitt, t>en man (ange 
Beit fSteine Möge ^Sßetflopjtmg^ öet §tof<^*^etn'(R«nuk) öec 
Zottigen ©egent» Se^n&eke» (^m^ tk^ it^t unl>ettd(^t(i<!^e 
Operation iog man einen ^tein ^etDor, ber aber einen Botl tang^ 
tm)> ein 5^rittet (Mon im ^ur<!^meffer ^atte^ €r war (dn^iic^t^ 
unD ^att(, (wa^rfc^einiid^erweife den fe^r au^^ede^nten) <^^ar^ 
tonifid^eii ®p(\^ttd<nm anöd^Qt* ^ag er 6(o4 au< Hern @pei^ 
4|ei biefe« fonfl ganj gefunden ^Otanned entftanten f(9/ Neffen 3(tt^; 
f!u$ perflopft n>ar/ if! ^6(^fl n>a^rf(^ein(i<^^ l^a un^ nun tit 
Unterfn^nng «ine^ A^n(i(^en ^teineö ava Oem ^enfo^en meinet 
-«SBifle«« f^^i^f/ fö dfau6te i«^ berechtiget i<a fe^ti/ Diefefbe ju unif 
leme^men^ tin^ Die Ütefultate tier @)efeRf(^aft der. 9IBi|fen(^aften 

Da 'poriu# 



io8 fl[R^mtt)<2 UnttcMutid 

t^o(odif($e ^oldenin^en Darauf )u (etten. 

^ie ^acbe t>ed ^teinö war fc^mu^td^'tDetf , an Den metflen 
Orten in t)a^®eI6efaUenD« ®tejD6ecfl&<^tii>arant>enmeiftenDr« 
ten fe^r g(ott an^ufd^fen ; ^ie unt» Da f (eine Cßertiefungen/ Die mit 
einer A^n(i<^en/ Äer f6rnic^<ytt>unC(ef9^^ci Materie dr6$ten« 
t^eil^ apg^Cället .tt)ar<n^ ^r wat.Dabci) leicht, fanf im Raffer 
(an^fsm m S^eDeti/ »^ Din«^ Dafjjftk infvc^ iu fhugen» . , .' 

Um feine iSüDung }u fe^e^/ fo lief i(^ i^n foWD^i nac^ feiner 
Sdn^C; a(^ au(^ breite Duvc^f^neiDen* ^ mar nid^t fe^r ^art/ 
unD na^m feine ^oHtur m* ^ 3«- Dev^ Glitte war fein @en>e6e (o^ 
cfer/ !6rni(l^t/ t>i>n tt)e(<$em fhra^Uc^te ^afern gegen Die £>bt\fii^e 
giengen. Ste Der OCItgä^ war ev fi^i^t/ au^ iR>«9 Do|^f>e{^ 
tien ^(^ic^ten ^f|e|enD/ Die. 1»U ^^teflen ^|<t(« De« Steine« oiK» 
ma(^tcQ« 

Unter Dem^rdr6tie]tu»a^;®laie yti^ü tx U^ erDigte^M^ 
Uf Die ^ä^rgen 6UDe(eii> unD pafjU^- w^ ci«(m fteinen ^\tf 
teijMinf te au^iiefen» 

^er^tein broftfte mit feinen €^Auren; auf Den ^^n ^ok 
er Seinen <S)ectic^ 

S>ie ^ft« D^ ©teitj^, ff> s s ^m tPWd, «mkD j» fjttloer 
fe^r fein detwA^t/ in eine 6(a«;9(et«9te g|et^«iv unD ntff mi^ fe^ 
wenid ^SBaifer btfw(^u 

^ia^ %m\dmn^ a\i$ Dem ^Baffer D« Wrt/ d«^ «l9e »«i^ 
ne 9eu4ttgfeit^,Die rnc^t fei>r ^ü ta^ ti^D 6«^ re<idtt«nD<n ^8^ 
te(n fi^ weDer famrr oo«^ {(m^vk^U ^^^if*. ^ an^^enDer 



t)et fRctottc ^'mQf tittmgtlbf mi^i Die UOrnüif^rnttm flavf 
grün f&c&tt«, . , ' 

3t) De« $o(d( f am eine, mih^ df^i ^tö^igf «t^/ tie auf (etn 
Wxf^v id^VMmm, avi^ f^ienen ft^ an Q«m.<C)Al^ (ecSKetocte 
lleine ^aliftp^cilUn [u. )et9eny tte 6atf naffe. Sadtnui^^apiev 

® er Uetterxeil in der ^V<^rt< mt HMn,_ |te iinti ta tiecf oj^lf/ 
ünb ^awc am ©ewid^t 23 ©ran »erio^ren» 

tiefer 9(ücff!an& war^ m einem Keinen irt)e0en ffa^en ®if 
fdße t)ur(^9edlü^ef/tint)l^atte no^4i©ran am©en7i(|fet>er(o^ren* 

JÖiefer ttjartj mit öefttlörteni ^aJTcr aii^^gciaugt/ unö Da« 
^u^geiaugte a&geDampCt/ WjeU^e^ fe^r Qe^Iic^e ^od^f^i^^rpflaU 
(en ^interiief * 

®{e €rl>e, fo juröcfSHeS, war grau, unb »ifcerflanö &ec 
©c^meliung Up jeDeo» 'S^net* 

9?ac^ DieferUnterftK^uttg «nf^ öief^^^feinart : 3ei6e«JPef, 
flit^ti^ei ZcM^tnfaii, SCo^fak, unD unf(^mel)6are €rDe» 

9ßon Dem übrigen ^^d(e t>ed @teinö/ Der no<I^Die<Oüifteauö:; 
machte/ wollte i(^ mi^ überieugen, in wiefern er unferer anDecen 
t^ierifc^en ^rDe ^nitc^ fe^^ Die/ wie befannt, in Den ^noc^en 
itor^MDeoSf tt»^ »^t f^^f1»^r0ut^« gröf eent^il^ gef&»iget ift« 

3^ le^Hi^te 0ifot Dcft übn^en $^eti M ^teind eben ff>/ 
wie OMD ^Qoe^ b^f^asüiit, wetm man ^^^^ev Darauf ge; 
winnen wiQ/ nüm(i(^ mit <^trii>ffl&ure* i^ie ^töfigleit/ fo oben 
fc^wamm/ t^er^ieit fl# mit ^aif waffer/ mit jQue(fft(ber;^ufI6fung 

O 3 unO 



altetmciUnHtlb<(ii»S <(«« «Wn«« «.: 

S8(<!iiti«et am «''»'""■'""' ""' '«'9*« f«'"« ^f" »»" 

Dm geringe @h<'J<^">^®">''' r<>" ■«'<^ auS« ®tanl>, 

|(^ W« «"'S'« ®ubftoni, fo fiij an unfm 31^iw feK/ un» 
cm «»amen te«<i8«lnflein« fcefannt l|l, auf *^n(i$e att 
iKcfiii^en. 3n tec S0I9« nM man etft entfi^dttn ((n< 
m« vl«IIei<t( Slmmnixut^ et»«« ju fci^t t^at, 6a et 

Qus (Salin) agnofus latex eft, fiiponicec qfla& indolis, perc« 
OS terra (quse tartaro denttum & rublinguBlibus Calculis prtum 
Et) perpema ungute afliietudine inlipidiis etfi läUs microcofmi« 
oluliim commnet. laßit, Phyßöl, §, J45, 



VLUrft« 




III 




VI. 

tieftet; Den Sfetjlu^ 

SBon 



Kani te laodo tefiem, to panper aquaram 
Non aarit Medo poteria contendere bydarpi, 
Mendadaqoe Ts^ Vetenun oonfandere frmanif 
Ta nempe Elyfiac veroa Paftolaa es Orae. 

Fechnsrus ie montib. GigäiOr 



m 



enn i^ ti unferne^m«/ tmai t>on Um 6etü^mfen Jiit» 
oder <ß{5erflu({ )u fagen/ fo geft^ic^et e^/ »d( Oie aUm 
©(^tlftftelUt in feinem «Dbe unerf^ipflti flnD» ®tcf«r S56^m(* 
f(5e Poöolus m^fjf feine gfur^en ton feinem UtliJtttnse ttn, bü iu 
feinem ©nfluß in We ^6e,«uf ©6lD unö öaenSirfen ton €öe{flei? 
nen; feine Ufer fmD mir Den angene^mflen töergen unD Sttien ge^ 
frtnf, «) unt mit feinen ^Äufiöen ^{f<|en t>ereinige( n «ffe <2ßot^ 
aJ^ge Der übrigen i5(^mif(^en9(dffe inflc^« ^fnHb)unDe(&tv<n& 

fr» 

a) Balbihi Mifirelhm. P«I. G&p«.XlV. p* 3l» 

b) Silefiograph. Cap. a. 



* » 

feie» c) fdo fitm griffen ^&wfcwjt* Prit^r a ) =!f^^eMÄ«* 
wunDerer utiD \)at alle« treuK^ m^<xiii\)lU 9^ur fc^aDe/ Da$ 
ft(^ni<^t aQe« fo dlänjent) ^cc^U/ unDecbep senauec^cdfund t>ieC 
i»on feinem d^p^^nea 9i«K^'^m M(jRe«t» ' > 

3nt>em nät^i($ln^^d(-ted Sfliefen$^irgieS/^o t)affeI6e ft(^ 
in ®<^(efien/ €aufi| unD iS^nieti Mirc^'f (eine Bto^id^ oerbreitef/ 
un&.'eiimtH#föt t\$nt(9fiM%<»kf^ ^)«6li^ lej^N» «$i«d./ tft 
einer t)ct merfwücDidJten ©ebir^^iröcfen Der isüneberg; er b4net 
ft(^ fe^r weit wii,. un& fc^(ie|et .fi<^,in fctnem^^ojcjrdange an jene 
SKei^e ^o^er (^ibitgii^aiin. Die unfet Dent^omen :Der ^ferlfAinitt 
uhD Die Ijuc^bergrlje'ldnrit ]inD ; Diefe üriD "DfeariDernlninDcrn 
©ebird^rücfen/ bilDen jiDifcllen il^tjm |M(^ ^tt»dt{lnDi>n oetfc^ieDe; 
ne fc^maie i^^ier, 'tie 'i«6§M»t^n(d mit imec^ränDiic^ tiefen 
©Ämpfcn unD ^Tflagcn onöefilüf fErtb» ©ne« W^er mer!n)i1r* 
Diflftcn %$(er {jl Die fogenanhfe 3f«n»iefe. €in ^^ai, Da« gr6g* 
tent^eil« fe^r enge/ aber oiele teilen (ang/ unD in feiner ^anjeji 
^M^f^nm^ ebfnfialtö..eii;i ^tin^)>f i{K ^ie -^ftcfladeh Diefec 
^ti^l»f(^ fioD glei^fam )enel^t)>ahwiic^e^(^i(^ten/ Die ^ m 
^en tpiffem^ten iäünjteny Die beflftnDig Diefe ^erge vmQtbtn,. 
t^<Mid<n^ unji Da« g;fammj;lte ^Baffer oa(^unD nac^ Dur«^fet« 
getv ioflea;, toArau« fl$ ühiA^ii^ f (eine unD gro^e 0ueKen biU 
^m, DieiOril^rem 3uf<i(nn|e;)f[Ml f(|&n einen fieinen^tul a»«maf 
4ff^fj^ttf pä er M ^^a(/ ^ Die tkf<i^^ii» ^ei|it/ iurc^rdufc^f/ 
fiiü|vim^Jiamenäl^ei:.ju^: ', JÖiefe« 

( e)ji3n ber SSefc^retbung 6e« tbarmett\0irfd>ber8<r !Ekib<, 4r^^L p. 174. 
äj Sefcf^retbung ber {Sd^mifcften gtilfR* 6- Q^eperdse {ur 9Ba|rergef(Äic(fte 
»dornen«, ster X&«.b* 3^. VSAttl^ (ftfut >«« ütiliiUc^ i» ^ 6e# 
WidlU ber SSd&ro. iBerstoerfe/ p. 185. 



ttn6befrenttatftrLi0(<rfioArb<df«^®teinreic^« 113 

mfm^tbWf mt mx ^ie und ta betoo^t 5^ie ©ebitge tieff c 
©egeot) ftn& dt5feent^eütf @nd^ unD ©{atiit; bepbe Steten fe^c 
^(immriiin <SieIe $e(fet#cfe t>on »inem tDdfen-£iuac| fom« 
meti ebenfalls fe^r ^ufig oo(. ^cc in »er ^auft^ «iflof enOe 
^ecg jltnsberg/ befielet dr6ßteta^ei(ä auö iCuiar)/ und in &U; 
f€m @«6icd«fMd^e fe^(et e« nk^t an dan)<n fSecden »en liefet 
@teinact* ^in f^bnn <Soccat^ ftlc Oie dortigen^ unD tiber^aupl/ 
oSe ü^nge €)la<^ötten oon $86^men/ menn fte ja ein(l fStangel 
t>acan ^en f 5nnfen» 

S(n Den Ufecn Dtefe^ ^tuffetf imt man oti^e^icdtf arten f en« 
nen/ t>{e nuc einfl ein fSltncrolog aufgeteic^net ^at* i^aruntet 
nenne i^ üorjüglic^ eine Diefet Regent) ^emefhe ®attun$^ Die au6 
(dUmmet un» 6(&tteddter iOtoIf^Odna oter 9SBaffer6(e9/ mit eti^ 
wotf n>enidem ^^on@4i(^twei4 t>et^un&en, befielt* @ie )ei(^« 
net flc^ Duc(^ i^te bcfonOere Scit^tlgf eit t)or Den t>ie(en an&ecn i^t 
A^nlic^en Strien au«. i5i^ je^t «>etö i<^ m^ ni^t, ta$ man fte 
defannt ^at/ foi^iic^ ^atau<^nod^niemani> Darauf se&ac^t^ fi^ 
)um &thtm^ )U t>en(i»enDen* 3»n Diefen quanisten Gebirgen i(l 
au<^ Der ©eburt^ort ^Aufider ^rpflaUe/ Die man ^^ufig ge^ 
nud ^erum gefhreuet ftnDet* 3^rc Sarbe ifl griptent^eil^ braun 
oDer gelb/ unD man fiat fte fonfl ^äufid gefammeft/ unD unter Dem 
ijf^omen Der O^l^mif^^tt Steine t>erfauft. Lettner trifft man 
fieDonanDerer^arbe an, unD Dann erhalten fie Den i]^anien t>on 
S(<)uamarin/ <^apbtr/ S^rpfoiitben/ auc^ feibfl t^on (SmaragDeu/ 
obngea^tet ibnen ®(a% ^orbe unD «^ärte mangelt. Cßon Da« 

«^»cc'9.®(f.'i788. ^ ^et 



114 iffttm ö^ Oin äjirffü^ 

*|er ms an4 ^t i^off SXitf iHef^c (Sft^0 $a^mmin j^^tr^ t'ii! 

S)o- man jeif »on- i^rem »a^m 9[B<r(^ beffm ®«öctf e ^at^ uirt) 
ffit Ditfet- 3^t &^n(i(^ Steine Mt^ ^n(l in ^&^en na^St* 
ahntet n>oct^n> fogttSt man ft(^ ni<|t m«^c mit i^rec ^amntfund. 
'^MdSr^ ■'■'■■ 

JS)er ^attö> ^er töcfc^en »i'e 3fer.f«eft, &e(f?5t gm ««r« 
'^n ^^cil^n^ au6 weichen bitfe ^Sir^e iufamffiend<feK fin^^ un& 
feie ®<bhP9*arfen fj(6rfl etfc^dnw Dorinn aii ®ef(l^ie6<» Snöeffen; 
finö in Umfiibm m^ mecFwücDig Die ^ufigen ^c^irfn und ©^ 
f^ngtanaftn wn f^warjef, ttowierunt) wtf^et^m^', nva> ma^ 
gnctifc^' fd^arje €if(n(6j;ner/ Oiet^eiU feßifit €ifen ftn& unt au(^/ 
^tfen aniie^err«. 

®af Düefec ^ant ofiK^ ©oft ent^aße> ijff 6eFannt^ unl^ tm 
ft> weniger fftr einen ?J?aftjrfbrfc^er jweifei^ff, da-d&ev^pt ale 
^dfler gtofer ©anggebitge öiefrd fo fe^ in Der gtnneff ^aftit 
«u^gebwifefeüßefaD in t^rem@an^e fairem Snöcn Äftem Sei* 
ten ^at man^oieie-^erfü^e gema(^/Unb ed f(^eint otttf mit^ot^ 
t^eif betrieben wortien }u fep/ n>ei( man fb ^&uftge ^EBaf<i^^{Den 
an Den Ufern öiefeö 5(«fle«> a(# att<^ &er atÄetn Weinen V5h^t 
tiefet ©egenüen flnDefi. ^f jf öetfle^et man f!<^ auf öiefe« &if 
f:^^t nic^f »ort^eil^ft genug, Denn Wie SJutfbeute beto^We 
tiie ^ihftg vorgenommenen arbeiten m^t ^üifänglii^» 9(m^ tft 
jjcr ©ebirg^momr jn nnwiffenö, im& finliet Ijutc^ andere ©ewerbe 
belfeöi ©ewinn, d« Oaf man hoffen Rnntr, Daf etf eihfl ei« emfl# 
ti(i,eö ^ti^M abgeben mirO,. Cliwarj^.iebe,mitr«^tbarem ein* 

gemengteni 



Jemeniten '^U^tnen '©olb^ f)at mm etnlgemat d«ftttiben> lAtl^ 

den ^eg <9idleii^ «n ©efc^t^m?) initof t f^übm, 

S^efe naMcfi^tn f)cetoCe ftnb 6iem ^uffe in feinem san)<R 
€auf« durc^ &a« ^^e^bicge ^&$fenti^i(0 eigen* €c mac^t in 
feinem tat^e ^t^vf^ieDene ^t&ne unD ^e^ 6i< ^et noc^ unj&^ii^ 
gen {^mmfingen In t^tt^senO «on IX>tir3<I^otf Dutc^ den ^er^ 
^e^flv^men&en nTummelflvi ttec^^t »ir&u <i^iet ^t^dit er auc^ 
«inen gref en ^un^a«^« twn <<^ef<^ie6en /. f» auö ^m ¥VIoffiiiie{^ 
Stuifte DeölHiefendebicde^ }Udefii^irt taerDeii* i9lan:ii>iH^ter 6e; 
metfr ^a6en/ da^ fein Gaffer nie^$i>l^a(ti9esA^nO Hefer<v 
9b nAt d(ei<^ ^ierdCei: leine tieuei^e QkcfUd^e 6uef annt ftntv unt> a(< 
(eö t>ieaei<$t auf d^tt(i<^en i^agen betm^fv bie TMbinm^Mf^m 
tivi t>on Denr nittiRmelstttn&e wi^tttittt ^«t« ^>ie( fand i«^ 
«uf einet ^afi^^aide ©efc^be ttc^n JCltuiri Ji^t t^em.;fi$i(c!rn^ 
t)en ^ef&fiKrt^^ tei: Dem 6einSi^«feo Mxodei^etnlntt ftec Aduüri^ 
Mnlic^ ifK . ^iefe ^e(Dfpa(^t jj^ gr6f tent^ett^ bUccMfiS/ und 
fpielt gilei«^ doem fii^iDad^en Opol^n tu« gelbe unD ibloiv unft 
feine ^bnl^eiten &u§ecn ft«^ etft, wenn et s^&tig ^gefc^inffett 
t90tben« C^nget^tet nwR ^on einige f(^ieiecn6e ^e^at^« 
euten 'iniS&^men entdeffif ;^(b femittnan^(^üie ^ befc^cie^ 
^enen no(^ gor ntc^t* ^ftn:^ In tic^ ^t^ittb^ti ^fttifbif^ii n>ae 
(6f tüo man Dor -einigen Sauren einige fc^6ne ^dcfo de^fcj^infteti 
^«fei;« ttnt) \€^c#»ptaö tittdecft ^oc* '^o» ^iett i^n einige Bett 
f&r einen b(«§en gcdnen ^^erpentinft^n, endfit^' wurbei} ©itdcN 
tatM>n na<$ CtwnftS/ den^ottigen^^einfc^Ulfent Pcrfauft^ w 

^ ^ ei 



u6 Sdbnn tibvt un SMx^ 

fc iR Keitun ^tfiffen fc^ ofr d« ^ftiCif Dfldauft t»oiten ; 6to 
ntoii tntfii^itiam oa^ ^EBett^ erfKuinte* €r fb^tttm^Uf' 
fifd^n in feinem ^t&fe «a^, «nD'^at t>iellei(^t in der€>(^^t 
tier$(tc6e und sr6f etn SXetriigfeit einige <33ov)dde« ^ii je)t 
mii mn ne^ nic^f feinen ^9tntU^n®tbuttiott, ob e« gleich 
na^e in Diefen ©esenben fepn muf. lü>a§ übrigen« ^i^men 
€^foprad;S(nbn^e ^aben mof/ iflf ein 3n>eife( ; ^ ne(b i>or> 
^anDenen pcd<^ttgen großen ^tücfe Mefe« f<|(nen ^^eigeflein«^ 
t!»e{<^ man in f er ^pcUe ^U ^enjei ttn^ in t>er i^omfir(|)e auf 
Dem @^Ii>$ )u ^tai, unD in Der ^af>ele')tt ^d^flein finDet/ 
wo Die 9EB6nDe Damit au^geiieret ftnD/ unD Die no<^ DieiSewwi« 
Detun^ Dft^nnet auf ficb )ie^en; Diefe @tö(fe beflnDen ft^ bep 
Den anDem fSb^tfc^n Steinalten Diefer ^apeQen* f^ie &<^eo 
fifc^n C^t9fopca4;S(nbti^e }tt< Rofemiiio^toaren )u Der ^U 
nAmlii^ im i4ten Sa^t^Dert, ^ar nic^t befannt/ unD äv^tfcm 
Gc^efifc^ ®eburt«o^,lemtt man in (Europa f«inen anDem* 

^SSa^einii(^en»eife ift alfoin Diefec^edertD irgenDwo fein 
Sfobnt<^ )tt (hc^n. S>ie Hitfoeif ^ranateä/. €>(^r(n, Die man 
nun in Dem $(uf finDet^ tomroen ^ier ane^ in Sdetta^n^, &* 
nige cbfen forbigte ®(^6r(/ «etDienen ebeofoV^ Die ^ufnierffam« 
feit De« j^'nerd> rair.ScM^/ Daffie ni(^ i)r6§er a(« eine €(br 
fr unD o^ne Steinart^ bioi a(«'@ef(^ebe t>o(Pommen* 

^nn Die 3f^ au« Den ^o^en ^Tebirgen in Do« ^Ritteige» 
bivgc jmifc^en Prsidyotoi« unDliod^IiBBmmt/ fo fKegt fie nififl 
Durc^ Ufer, fo' au« eanDfdfeh. mit Unteemifc^ten ®ebir9«artcn 
befielen* ^ Diefen SaoDg&^n wcrDen fe^ viele f<^n>ebenD.e 

eifcn* 



mht>(iitnnM(UfßtttMit^*M9t<inxti^, 117 



€(f<(nfan&^r)te tm^ jOc|<r gt^mUn, tk bo« Stbrek^ auf tUkn 
Regent)«» i^xt ge^i^nlic^ rot^ $acU no^ fK^sm^tn an* 

etxigtinc; a(d€die^ne/ ^^at^^ iOnpf/ u* f« f* deftttiUn^ tnt 
htftmt 9<mig:ftnt>* 5^kf( ^on^inlagm tmt i^ren €ifen » un& 
ftl^fi £lu((fO(&et|I&^en/ tHioon 6(tr4(^tU(^ in Ut&t^tttl^ t>on 
3eretiAy gefun^n t»«it>m/ begleiten bie 3fet Durc^ &«n gonsen 
S&un)Iaiier « un& einen $^il U€ ^aut^iniec Greife«« &ie weifen 
ftu(^ in i^rem-^aftien llmf(in$e aBe t>ie ob^omiten •pa(bet)e(fle(« 
ne auf/ Die befonOerft in der ©egenD Don Semilcr SviM unfr 
Curnan gemein pnD» 3" ^i^f^n (e)tecn ^egenDcn findet nian 
^Aufid^ 3aO>t^arten* $(Be tiefe-@teinaften nimmt nun aH(^ Die 
3fer auf^ unD na(^ Ue^rfc^toemmunsen untecl&^t man niö^t} 
Diefeiben aufaufammein* 

1 

3in t>et Regent oen HtmfifM, unn>eit;€eiiii(e/ ^t nrnn 
ifter^ 9C0$e ^&met t>on Sinnobec aui dem ®an&e bei Sluffe^ 
^elefen / unt> no^ wv einigen ^a^ren ftnD »iele ^funD Defieibeit 
rni bie ^atetialifhn t>ef 6aufr wotben* 

3n ttt ©egent) t>on tnänd»engc4^/ fommen Die tt^Üitr 
f(|iebe von ^afaity ^orp^trf<^jefer/ ©rdnflein unD SaM&^nii* 
<^en Steinen wt^ die fi(^. immet 6i4 gegen- fiocfofen «emte^ren« 
3n Diefer €)egent) \)at man fc^n oft ^teinfo^ien unD ®ef<^teN 
von ^r&pe<^ gefunden/ weiche« in Ut £t(^tflamme »ie ^ieffj' 
puiber oerpuft/ aber einen ®eru<^ n»ie^eraftein i^intecIAft* i^k 
Gtäcfen Dtefetf ^avten-Crbpe^^futD v^n der®i;60t^n«v $8o;^.ne^ 

3> 3 ■ i^M 



fM ^et einet ^aSitu^^ ^9 Der ^eijflobf ^unstAU/ ^at tie^fec 
an i^rem Ufet^ef^i^fen »on Der fiüt&igten lS)AmmetrDe eRt6(6f f^ 
bteDoH t^iniii^si»^ flecfen« €4 Ift undetoi^/ in »t\^ 
9ltt fie se^ire»/ on ntonc^n Ofttn a6et Ift l^re fDlenge fe^r dtof «. 
i^ef« fint) ^1 ^^^ ^n^ ^(»^ faij^mt in t« €c&e/ aber uoor^ 
tentCw^ tnt rer etnanfeer geworfen» Jöergfeic^n Äno^n ft^agec 
f ommen in feinem weffern €attfe mehrere Mr» ^ine» Ungeheuern 
0(^enfe(fno(^en^ Der f ^uf^ i<m§ toat, unö etn^ grofe 9lib6e^ 
Dermut^Ii^ eine^ .€(e|>l^ont«n / ^atutan bep 4«tfa gefunden« 
<^on ebenfo Ungeheuern @et!i»pen er)&^(feinan fn t)er<@egen&t>iHt 
SettACef/ »0 i^ not^ ekteu 55a(fen^|^ ie(ne4 Clep^ten gant 
faljfnirf fttnft* 

Sn Der ^egenb txm SSnnsUn W gegen ^orCa unD 23rot>es^ 
fintien ft# Me f<^6nen rot^ unti orangenfarbnen ^orp^irarten iin, 
tie man unter tem 9^amen Der VOm^int Utmtf xotW fk^ ani; 
gefi^Hf en^ wegen Dem efngemifd^ten ^etDf^af^ unD €«fen4uari^ 
^5mern im rotten ^lofpi^ eiuer angefdl^itti^nejt ^EBurfl ^^n* 
(i(^finD» 

Q^on Der ©egenD ton ^öiüc^sri!« Aber Stmstatt unD* 
33«iiit(f/ bt« ju feiner ^reinigung mir Der €(be, finDef f«^ in 
©^c^eben ton wrfc^ieDener ©r6f< jene fc^ne ^teinarf, founfer 
^em S^amen Arenturino bei» un« bef annt ift» ^e befielet au* 
reinen, Dur#(^gen,' ungeflalfef en ßhiaraKragen, fo mit einer 
jCluarjmaeerie, Die ebenfalW IrpfloHartig ifl, terbunDen -»orDen; 
Jöer @(ein f<^immere alfo in t>erf(|ieDener SHii^fitng, »ieDie ti^t* 
((rotten einfaRen« 19l«n flnDe( i^n ton i>erf#ieDetter ^arbe^ ge(b, 

toerf<^ie# 



1» 



»etf)|le&(ii tfftffy htmnxinti gtauv ®te d«ni6^nU<(e ifl t)k graue 
tino lot^e* ^Stm f)at fu niemals fe^c a(ai|M^<*ttnD fät ^(j>^e 
j^iefct Malten«. 

tenen ^fdnarten fiy($en&e^ Me man ^^enfollö in tiefer dSegent) 
fin&ef r die j^euifieine; ein ^virntt Serpentin mi( fc^or^eikfcetQ^ 
f6tmtd Ä^ elnanöet setegten @<^6rin; öec ^liottop; ein grf* 
ner ^oipif mit rotten fünften 6efh(Uf4. ^er^canatfelfea:^ 
ftettT/ eine ^fetmnt ^ fi^ ouö 6(o$em 6f onnen <^vanat |u befle^ 
^en fi^nt Q^rflein^rfe <05t}et; tief« ftnb wivtii^ ^efle ut^ 
Sweijse/ f^ in tm ^and- dief«^ ^ittffed t>erfenft/ na(^ nnt no^ 
wn betr feine» ^ef;(ette ttn:(|»t)ninden^ un& in ©tein ttenoantelt 
tterten/ mit ^e^be^oltung i^rer ootiden ©eflalt» ^otf €if^en^ 
unD €rlen^i>% ift 6efbn&et0 gefi^^ ^ieso/. weden feinen großen 
3»if^em;Aumen^ unt tiefe ^eignif fintet tu>r)tldli.(|! bep tett 
SSrdcfenpfA^en unt ontecn <3Ba|fecde6Auten flatt«. 

Wi ten- andefft^rten ^teinarten^ tie tivfer $(nf in feine» 
^ttt^en fettw&()t/. fte^t maa, taf ter ^fivfiv^ ^ ter gan} tent 
f23un}ratter S^di eigen if(/ aQerting^ au($ Die @(^d|e ttffe^ mecf^ 
wMm ^eif($ in ftd^ t)er$icgf4. 

^itt mm wir tie ^efc^^afen^eit ter Crtfage tiefet ^eife^ 
detra<^en> f> milffen n>ir g(au6en> to^ gr&ftent^eiitf trieft; ^tein^ 
arten Den @e6irgen juge^^ren: muffen^, auö weU^en er flr6mt4. 

^auro weihet er tod £Riefenge6irge/» fo tritt er in fantigte 
Regenten /i auä n)eU|en au(^ tie ^erge 6ef{e^en, ^e9 tcnen er 

fiorübet 



1 20 i^ttit tibit ttn3Mxi$f unb beffcn notfti^. k* 

wvilbtx fi\t$U !!Mefe(t decken bU &imf mV^nMbttt&iU )«, 

(in& jene 9^at^#itd ^k^HnUtitl, titxoit denannt ^^ett/ utd 

mi^ ü^ti Za^ttfthtU in den ®anDfI6|<n ^a6en. !S>er ^antflein 

mirD in Det Regent Don CuriMo Ea(fi($t/ ent(^Ä(c oide unO f^ht 

m^iXfbAnmin^m, Nfl^nDei^ dieOftrea dÜnvUna Scheoch^eri^ UX 

®ant>flein de^et (nDii^ fei^fl da<I^ unt» na(^ in ^vkf^trc ^«efe in 
\$a(f fldn ibet/ o^^ne feine ^anODetfe )u i»(daffen» <^ier !6nnie 
»ieüeic^t <S)en: ^ftcquet feine neue ^teinact ftnten/ Die er Mittel; 
fleln nennt/ Die am Cta^i ^unfen f<^Idd( t^nö mit Saucen auf« 
htau%tf unD>io^ eine aui ^alif mt> Oiiarit^eiien »ereinidte 
' Steinact ift. ^er ^anD begleitet Die Sfec bii ju i^rer <3ßereini» 
gund mit DetOUbC/ wo fte i^re ^lut^en mitDiefem beräumten 
$iuf oeceiniget* 

^ «^iet vertaffe i<^ meinen t»atet(dnDif(^n ^luf ^ Def|en natör^ 
Itii^e ^erftoikDidfeiten De6 @teincei(^^ n>ic bii jejt bewunDert 
^ben* 




3ur 



«anWttMm Ht ©(fcUfWt 



inr 



SH^ronomie, SXedand 



unb 



fKefeotofoatt 



\ 



W).Dn9.@(f.i78S. Ü 



< tl 



> <• 



^ N • 



* < • 



> « 



-♦ « 






A » •• 



♦ . 



: t 



V # -< V 



"•t -?^ 



\ 



h 

Ä 

^ 



S^^^^f^'^^^^^^^l&^i^i^Mb»^ 




^mß'^m*'^j^if'^s^'^mi^^mt''m^fm^'«A^'^x^'«^*^^ 



L 



am 4tett 3u»jttl, 1788* 



^^ |tefe ^SMhaä^n^ tonxtt mit ibm ttm tSvtQothntf^m ^mtM^ttx 
^^^ gmuid^f^ mir v^U^m id) ^mifyfiit!^ ble ^Inflernfffe ter ^upu 
ttt«tt<Aanttn ju teoiä\i)m pflege. . Um .feie ®x:2§e Jblefer ^-infternfg in 
mefltm^ ^^ i4> <ln ^atl^erifcbeJ0 ®(admif romeftr in bett ^empütiH 
Ibiefe« ^emre^ir« sefe|e^ unb %aq« Mr^er bie TfOt^fifungen burcf^ S^^ef« 
(uns fe^r mtferncct ®f getifldnbe mit anbern hef Atmttn 19lifcomef«rn t>er« 
^ic^n^ tporaitf ft(^ erga^, bof eita Ttbi^tüunQ meinet ®ia^frame< 
lertf 1 5^^ I in Grabbogfti Mimad)L. 

9Der TCnfang ber ^inflemiß nmrbe bon mir 6eo6d(^M um Z U^^ 
Äi' 38" löfl^rer-S^i^^ ©öfb iiac^ bnn TCnfang« ü6er$og ft(^ b^r J^im- 
me(^ um bie S92ttc« ber S'inßerniß aber mmbe« folgenbe li^(€ @4>mK«« 
t^Ü^ mit bemfe(6f n semejfen : 



Ü 2 . ^a^tt 



124 (5tm^i S3eo()a4tuii8 hct 6eiinaifiRtlcrtri0}c 



«4 • 



• V 







®rab6cgett* 



Semet^in n)ar ti nl^t mdglicg/ meiere S^^fS^n |u nc^men^ inbem bir 
0rf/ an btm Ufy hechadftett, mir tAdjt geflarteee^ mein ^efesfcp n^etter 
|u gebrauch; Hi^ttbthtdbaßimt id^fimioV^ 2i<» 37^^ 



; ■ . 



^^ä^ä^Sl^^^^S^ 



I • 






I f 
I 



II. Seobftcl^ 




13 J 




IL 

i(t ®»ttimifiii|toii$ am 4t«« Snniul/ iTSS. 

^%>^ . ^infc^nilf gu tiefer ^dif^en fo merltit^ »or, baß ein S^üö)« 
^infc^tikt am €iil)e H« ga feiner gdnjHdl^eti tßerfd^minbmtg 8^ ober ; 2^^ 
Uau^iy fo gefil^a^ ber iM^re 7(nfatts fe^r na^e um « U« 21^ 31^^ 
S)iefe iSeoBad^ung »urb^ mit einem ^oQotfbtf(£5en ^emip^re wn il 
6(^u^en gemacht/ tml^^ i^ im toti%m 3a^re au$ t£ng(anb er^ielr, 
unb weiche« efnem eitern '^ier beftnblic^e« S)oOonbifc(en ^emro^re t>oit 
7 Sc^u^en, in ber Oefnmig bei D6jef tit^slafetf^ ^eutfid^feit unb 9?er< 
Sr^ßerung ni^ttf nacbgicfrf* 

Um bon 3eir |u ^eif Ut ®r6ße biifer ^infie^ß ju meffeq; fd^rauB« 

fe id) mir %a^ t>or6er ein i^ranberlfc^tf £e(iom«er t>H eilt ®re9oria« 

• • •* , 

n{f(^«$e(e0fopbon 20 3oQen^ unb ma$ mit bmfelben einigemol beti 
tüagerec^ten Qurc^meffer ber @onne^ metc^er 48!^ ober 48/ 76 Tfbt^et 
(ungen U$ SRonniu« «nt^t. ^irt tiefer Soniien&ur(INe(r<r oul bcii 
$ofe(n.=; 31'. 4.7<(j oi^enommen, |o i(l ilnc K^dfund a 38'' 9* 
®ei( (i(^ a6cr ber J^immel Ulb mdf bem ^tn(rif(c mit {Soffen Oberjog, 

3 lic 



126 (Btv^ntti ^ehci^tvm^ btt @Mttenffnilcrn{g 

f onnte id^ mit tiefon J^cd'onjrfcc af^fMQ« nur ticjenistn ^rjen OCugetu 
tüftt nu^R/ in wclc^n ti< ^enne'juweilm aui ben t8)0lfen (mwrfäm. 
Um Me 9Ri(te ter ^tifttt»^ f/tittttt ft<^ ahet tir J^immrf ipktcr autf ; 
tA^rr lour&c Me 2(n}a^( ter genlielffnen (((^«n ^onnent^Ue in t^ mrp* 
Im .(d(f« f ce 0in(}(mi0 dcd^r^ äUin bcc erfierv 1. 



_ c 






"j 


1 .•-• 




8icf)t; 6iMintiu()eiU 


mtiffdiUbt 
»er^albmef« 


^itfernuR^ 




in abtt>ei< 


in '6<funb(n 


gm ber 9Rit# 


SBaftre 3tu 






f<f . 


telpunfte 


ten. 


b(r@onn( unb b.fDfonM'. 


JU.SÖ'flo" 


39 84 . 


1549" 7 


52" 9 


160?« 6 ■ 


•48 40. 


f6 40 


1416 ö 


53 3 


1469! 3 


49 »9 


33 ao 


1291 5 


53 5 


1345 


950 


a7 00 


1050 3 


54 


1104 3 


IS 40 


«4 40 


9ii 


54 « 


1043 s 


«10 


35 00 


972 5 


54 5 


1027 q 


as ao 


«5 34 


9«« 8 


54 7 


1036 5 


. 97 50 


«5 5» 


992 7 


54 7 ^ 


1047 4 


38 'so 


s8 00 


1089 2 


54 8 


1144 


4< 3« 


29 . 


II2S K 


54 9 


"83 


44 20 


.30 


?ij67 


55 P . 


1222 


46 yo 


31 


1205 9 


55 I 


I96c 


49 »o 


3J». 


Ja44 8 


45 » 


1300 


51 25 


33 


1283 7 


55 3 


1339 


53 33 


34 


1922 6 


55 4 


«378 


55 37 


35 - 


X361 5 


55 5 


1417 


57 4« 


36 


1400 4 


55 6 


145« 


. 59 4« 


37 


1439 3 


55 7 


1495 


yo I 36 


38 


»478 2 


55 8 


1534 


3 28 


39 


15 17 « 


55 9 


1573 


5 10 


40 


1556 


$6 


i6ia 


13 36 


44 


171 1 


5$ 4 


1708 . 


16 XI 


46 


1789 • 4 


56 6 


184« 


19 43 


,f»..., 


'^^^-'J 


5^ 8 . 


L i«a4 - . 



^ -• 



'SM 



r 



fOüi Qtibt »int< toieter in{( obigem ^oSontifc^n Sewro^re ht^h* 
iti^Mvm lo XL tj'tis*'* 

S)ic ftjfttn tNvp $8co6a($(unsen fhib ^ scnao/ t<tß man Uif UaftU ' 
Wn I '^ |uocr(4pift »tr60rg«n ^ f inntn gtou^r. 

S)U «M^re 3<i( tonnte ^age« vorder unt («mat^ tnr<^ d^rnfn« 
fHmiwnte 0eiiwnM^ (efKmntf* 

!Der ¥mtii SftotiMran& fc^n in tieft r Sfnjfernf^ gati} runb/ ^^f 
|a<K(^te 7(uöfd^nit(f, terskijc^eti tm t^origeti 3a§re htobf^tet würben; 
iet Wtotflb fanit ba^ an feiner ebetit OberfKdc^ feine fo (o^en S^erge 
ffaUiif 0t$ m tar unfern* S^iefe S3emerFung tfl fe^r wtt^tit^aft fär 
GeernftebecTunseit, wie in metn^ )f6§anb(un3 fik (ae^agr 27851 
S^metf ( wcrbm» 




m. Cinr 



^'• 



n^ Qctifner^ id^tcWUt^cU ftxhkSBtu^mn^ 



0^0^^^I^@0OOO0O9®6O9O«pM8M@® 



t t 



m. 

V 

•i . . . 

(<SBU ttnet jeu}>f(rt<if(L) . 



^^J{< ^CTM^nund tn Sonnrnfinflemiffe ^t ju oaeii 3(if«< ^i((< 
^^ Hufmntfamttit «uf («(^ 9«J09«n; fcfeon tie irf89P^ifd)<n unö 
®rirc^if4)en 2(fhonom«n ^a6cn fie mit tofirUm $(fi§e 6ear6(itet/ tie 
Sneuerti obre auf mamdütdtif Htt ^tht^, unb Ut Q/tomttnf^m 

Diurd) 61« swflue i5(f)immung ft« ®<f?«(f b«r Srbe, unb ber ©o«t. 
nenpataUayt, toorjögli'cb ober burtb ble i»ortrf|Ii<b<B SWonb5faf«In 6«« 
Cob. tnaytr flnb wie jwor m^tmibt, Ue&tmmte, auf n>e((be ftcb 
Dicfe dtetbmtngen gtSmbm, mt «in« tecit srd§(rn (Senauigfeit anjus<« 
brn^ als Ne Vffen; tic dUtbntutspii ftttft ober nmebnt baburcb ni(bf fur< 
itt, \>Mmt^t würben fte bur(b tie btxivsefonnncimi Q3rrbe(f(run3en nocb 
weitlduftiger unb t>erwi(f «((«r. Sla^ bem Sfuflniß betf Cob. tTI Ayer a) 

finb 

. a) ToMiK Mat£ri Opera inedita, Vol. I. p. 24. 



ItaT^ 




%.4. 




"-^ 



I 



8 



I 

i 



i<\Vi i \^ 



-^" 



finb |ur genauen ^re^nung eimr Sonnenftnffertitf; ndc^ ber 2(n«oe^ 
$His UiJ^n. bi la ^itt, menigfkn« fed^< unb birei^tg f>roport(onen 
«dt^tg; nic^e mentger ^uc^ ftie neuefle ÜRet^tfbf/ welche ^err t)e fo 
^UnOe in feiner Ttflreitomte b) fär bie Mrjefle unb %tntMt^ M^\thu 

^6^ A6erse^e Me &6rfsen ^dl^miertgfeifen/ tie .fid^ ht^ biefer unb 
6e9 anbern S^Zef^oben no^ beftnben/ um burc^ i^re Srjd^Iung titd^t e(« 
nen 7(uffQ| meitlduftig ^u ma4>eii/ ben% J>oraög(t(^ feine j?ur je jut (Snu 
Pfeilung bienen fo8/ Mnb trage o^ne'tp^itere ^Vorbereitung eine SRer^obe 
Dor^ nac& melc^er tc^ biefe Stec^nungen burc^au5 mit geometrtfd^et 
Strenge be^oobeft^ fte in neun ^^ro^ortionen jufammen gebrad^t^ unb 
jur 93e(}tmmung ber geograp^ifc^en idnge bon^^rag angemenbet i^ahu 

- I. Sur bie 3eit/ ju metd^er ber 2(nfang ober bad €nbe einer @on« 
nenftnficrniß beoboc^tef n)orben , bered^net man au5 bni affronomifc^eti 
tafeln bir mMiere oinb ma^e löge ber @onne^ i^re 9>4ra([ajre/ i^rert 
J^ülbmeffer^ mh bie B^ttgfeic^ung; bann bie idnge unb S3reife beS 
SRe^nbtf/ feine ^ataüofe, J^afbmeffer/ unb firmblic^e Semegung t)on 
ber Sonne, ^an er^dlt biefe ©erttenfe am jut>erfd§igflen, wenn man 
fotc^e für bre9 g(eid[> toett entfernte BütJfmtte, j« ^8. ))on ncoo ju jmo 
®tunbeti,6ere(^ft/ unb bomi för bie beobacbt^ten Seiten affer Orten 
bfo^ inrrrpprifet* SSep ber J^orijontafparaffare unb ^^ol^ö^e merben 
^ugiet^ nocl tAe SSecJbefferungen angebracht/ n)eld;e »on ber fp^drolbi« 
f<(^en Äeflfaft ber €rbe ^errij^ren* 

a. ©ie mittlere %tit in ©rab^ bermonbe/t^ unb jur mittiern idnge 
ber ©onne ^injugegeben; giebt bie gerabe TCuffieigung be6 SWittagifrei- 

\t) Aftroooiaie par Mr. dexa Lands, T. II. S* t88t. •• S- 'S^S* 



» 



1 



fA* 3dr biefe %mht Ttilf^vm w(b^.^ Ißm^i^m^ üi ^m\w 
»om ?(M)Hatoc, wf {(^ ^ tmbtfftihn M^l« %^^^9 if^ ftic^c^ man ^ 
ünse unt) S&reit* Or« 3<n^> ^nn « N< gcrdDe ^(ufiilftaitng t)(« Wixu 

gefi n« (e + x) > eto> p = eiii> y> 

• 

1 3nm tSetvefi» btefirSotmirit Beftntftfe itimt itf e xfTr JSfgun : E ifibet 

$&l ber @f (iptU ASMr . P Ut ^pl bg« %i<vxHfiii ACN^ ? «a^ S^ni^ 
~ PZC fter gjfftfagÄfref«, AC (= a) bie gerate Srufireiflung be« SRtt* 
losMreife», ittib^ CZ^ (= p) bie 9lbme<<^un9> bed ^entto boitr 9requ<»> 
(0C* aRün »t^t burc^ bo^ ^it beti brcieea S^mi £ZBr fo t(l AB' 
bie 3enie«Idufle (= 2^, uitb BZ^ bie JenWbreite = y. 3m Orepectt 
ZPE frnb |Wo ^eieeir mit bem einsefcOfofrenm SJinfeF be(<nti?ef benn^ 
bit 6iit< ZP i^ bii« empSmieiif Ma ZQ;?; p, bfeiSiide PJEI ^ btt 
e^iefe bec Sf(ipeie = e, unb bec SESintel CPtl iHJ^a« ^m^Umtut 
ton AC =r aj jieOen »hr ben IBogen zx fenfrecftt duf EP unb fe* 
tien bdd oftgefcbniMene etdcf PX =i= x, fo giebt bie f|9(;Arif(^eSn99^ 
nometrie Ctt)oßic i\xm dZac^f^Iagen bieälflconomie be^ SjxnM HtM^ 
>r ansefilbm mirb^) folgenbe Proportionen; 

<§• 366»;J i X 6of. 2PX = Sang- PZ : Sang. PX. 

b- L I $ Gin. a =1 Sold|i]). p ; Xonft. v . 
(S. 3692O eof PX : Sof^ EX = ffof. PZ : €of. EZ. 

fr. h €of. X : (Jof (e t x) = ©ta. p : em. y^ 
(S* 3^S9») ®i^* P>^ * ® ht% £X = Cotang. ZPX : ^tn. ZEX. 
b. i. Cinvx ; Gin. (et :&) = Xatia» «^; Zana^ 9^ 



3. ^K Untnt<i}iA ter ian^en ^ti 3*nHi mi t>ei fffienhti ftp 
j« = »> Jd«9«i|fer<»Ä<ijre = *, f^tinbatt Q3rel(e = /s, fo i|| 

©In. d ein. d 

Ä « 4. SB««« 

* - • . - - - • 

*•) 3n btt 2fen gfpr l|! C ber g)?i«elpttnft bte ffrbe, D btt Ort auf i^rcr 
£)brrf{<!c^e, m mttfftm ht^bad^M v^itb, CN ber toafy^t, utib PN bec 
fdjmb^rt ^otiitmu Ztt aßonb f!eb< in M^ man jie^e Cm paraKd 
- jti DM, /0 ig ZCW bk wa^e, ZDM = ZCm bie f(^einbare gntfec- 
iiun9 bti SRonbei Dom S^nit/ Jtnb DMC =r MCm bie ^^^enparaOfa^ 
«e« Stottbfd. JSimmtinan CN =:CM^ fo iü DNC= NCn = ^« 
3m iJrcpecfe DNC ^aben wtCNi CD = 1 :6ia. jt; im Ore^etfe 
DMC tfl CM 2 CD = ein. ZDM : ein. CMD = ei«, ZCm : ©jru 
MCm; babtr i : &n. w =1 ^n* ZCm^ 6in. MCm« 

g7un (et) in ber geen giftur ABC bie &l\ptit, nnb EZB ein Sreu 
:. ,<eiitri<« b4ipcb bÄ« ^mit, wie in tec iften gcgur; bie ^Bdflen ZM un» 
Zm meflen bfe SBinf ci ZCM/ ZCm ber ateii gij. j ba^er i : ßin. ir r= 
Gin« Zm c Sin^ Mm« 3»e()ett mir burcb M unb m bit iSrertenfreife 
EML unb Emlf (0 i(i ML (= b) bi^ »a^re, unb eil (= fi) bie fcbein^ 
bare 3Ronbe«breUej AL bie ma^re, unb AI bie fcf)efnbar^ ÜEonbefc 
tdnse ; LI ober LEI (= *) ift bie X^ngenparoDaye, unb EL ober BEL 
r= AL — AÖ = d i(T ber Uneerfcftieb ber edngen be^ S9?Dnb« itnb bee 
©onne. 3n bm Srx^eif en ZEm unb MEm giebr bie fpbJrifcbe XrU 
flonomelrie folftenbe »Proportionen^ ein. Zm : ©in. ZEm = ©itt 
ZE; ein. ZmE unb 6in. Mm : ein. MEm =r ein. ME ; ©itu 
Mm.E; baber ©in, Zm ; ©in, Mm = ©in. ZEm. ©in. ZE ; ©{«, 
MEm. 6in. ME; b. i: i : ©fa; ir = ©|it (d f *> €of^ y : ©fn. k 
€of. b. ^ierauö.Wttb: ©in. > = ©in. ^. ^of.y.ein.Cdix) , ^tt 

eof. b 
»ercfter toiv bep ©onnenfin(Teruffie» We oben anflefö&rte crße gormef 
mftnKii linnen. 

« • 

3«m 



4* ^Min »ir b«n ^mU^lbm^tt aui btii tafr(n h mnnen, f» 

■ I — ' 

Sunt t5cw«i< brr ^e^fett (k^etnan (3te Sig.) EO fenfred^t auf 
WZ, ttnb ff^e OEZ = vpf» if{ {r tett i^rfpecfen OEZ, OEM 

€o(an3. EZ : €ofan0. EAt:=7^ Sof. OEZ : ?of« OEM, ober 
Sang. y : Saitfl* b = 6of. v i 6of. (dfO = i ; gof. d — ©in.d 
tani •! 
ttnb Jn beti Z>re9fcn?ti OEZi OEim mif gMAe ®dfe 

€Dtans. EZ : Korans. Em* = €of; OEZ : Kof OBm. 
Sang.y : Xang- i» = €of. » : «of. (dfAf») = j ; (Jof. (dfA) — 
©Im (dfA) Siing, *. 

IGBfrb mieff(|l ber erf{m f>ro|»ortiotr «»< bcrimpten berSSiifel »mes« 
»^f^<^fft, fo er^alem mir bie eMdfimK Sang. b. ein. (dtA) = 
Zan$. ß. ©in. d f Xang. y. ©in. k ^icrnnd folgt Song, /s =r 
Sang> b. ©tn. (d t a) — eh! »> Sang, y, ffir mUitt bc9 ©onncn* 

©in. d ©in. d 

ffnfffrnifTen bit o6en ongrffl^rfe imiftt Somifl genommen werbm 
fttnn. 

TfnmcrF. Ungead^fef iri bet erjTen Sormrf bfe SJfngenparaDajre, 
hit erfl gefunben merben roO^fcftonboran^gefe^tmirb, fo ifi fle boc^tum 
^ebrduc^e leichter/ cAt xotnn xoxt bfe gmtf()itfid)e Sormef a = 
ir. gof» y. ©in. d barau ^ abgelciccr \)inixi, in toetc(>er aUe ffflinW 
X — ©In, ••. (£of.y.(iof.d 

bctannt f!nb. Um biefed in einem ^epfpiel {n {dg/n, hoffen toir an« 
nehmen »zröo' 14^7 j= 3614", 7; y = 38** 22' 30''; dr=340 
40^ 25"; A bcpWufi^ =20'; fo »Ärbe d t * — 3S''- ©treibt man 
t>om £og« ©in. (dfA) nur W tx^vx brep ©teilen, fo it\^li^\t SXec^^ 
nuqg folgenbe ©eftaft: . ^ ^ 

log. ©in. (dfA.). SS"" ^ ^ =9 7» 
£og. €of. y # • 38° aa' 30?' =8, 894 2964 
80g. •• • • 3614'' 7 =3; 558 0723 

log. A ? ? 3,211 



mc(fer bed 9RoiitM; bte @umme ifl ti« Sneftmung ber !9IitMpunf(^ 
M URonfce^ unb ter ®onne; wti weiset ^f* l fftr bte ^tcaUwhfddfutt^* 
«m 9R0nb6ranbc (inflexion)^ unb meiflcnd noc^ a^^ f&r bd« irrig gibro^ 
(^me H(f)t/ um mldjt« mit bif ©oime^unb ben i8?onb g/noA^nU^ mff 
unfrrn ^ertir^^rf rt ju groß fe^eii/ aSgejog^ti tüerbrn muffen. €0 fe^ bkfe 
CMfmiuns bi0 SRbnbf t^en bflr ®onnt =^ «/ fo ffl ber Unterfc^leb i^ter 

91 3 6. 5Blr 

: iii»efc6fmb»^&(>6a(6^, 8cl;*rfn twjer a i± 27' 6^'; ^1^= 33«^ 
7' 31^ fliun fe^e man {um S03. Gin« (d t ^) nod) bit übrigen Gtct 
fen, »rfcftc bem 809.6m. ^5° 7' 31'^ gefti^rcn, (mpför »ir^ur «rrfgern 
SDeutlicbfeit aOe Sogaritbnun nod) einmal anfä()ren woffen,) f^ ifl; 
809. €in. (d t A) $ 35° 7' 3 1" = ^, 7599443 
Sos.*C^wy • • 38 22 30 = 9' 89429^4 
809. «• • ^ 3614^ ^ 7 = ^^ 5580723 
£09. A 1630", 5 =27' 10" 5=3, 2123130 
bajer d t > = 35** 7' 35" Srtntf n>elcbem attenfoff« nocb We tf|(e»i 
SDriimaliKQeii bf tf £09. Gin. <d t-A) oerbeifert merben {Innen^ btf aber , 
im QtQtnxoixti^tn ^aD ben 9Bmb bon a nicbt mebr ^nbern. 
•^ 5!Benn ber sjJTonb (are gig.) in M (?e5etr fo ifl er ni^tv btt) D aW bv) C, 
unb efrd)emet baboTf oad ter Dbrrfldcbe ber ^tbe beeracbeer, aDemaf. 
9rd§er, aW au« Ibrem Wietelpunfte. 3n ber 4ten §19. feo MN ber 
»ki^^ JC^ailmefer br« Stonb^«, MC feine €nefernun9 t>om mtUU 
puntt ber SrOf, unb MD feine Entfernung t)on D auf ber £)berf{ j(4e ; 
fo r(l MC : MN = I : Xang. NCM (=h); unb MD : MN = i ; 
5an9. NDM (= H); baber tan». H : Xang. h = MC ; MD = 
(2te gtg.) ein. ZCm t ©in. ZCM = (3te gtg.) Sin. Zm : ©in. ZM 
= ©tu. ZEm> ein. mE ; 6in. ZEM. ©in. ME = ©In. (df^)« 

©in« mZE ©in. MZE 

€of«/8 : ©imd. €of.b* affo: Xang. H = Xang. h. 6irt.(dtA).gof.ig; 

©in. d. €of. b 
loofür »ieberum Ut) ©onnenfinflerniffen bte oben angefd^rte Sormel 
9eiiommen tpuben fann* 



/ 



1(34 &tt^tuti tti^HSBMoU fttt W fdmdbtttm^ 

^$ ^nM E/ unt> t>U flflobSc^ Ü&ltotßunQ bei 9!flpnbu toon ber @oii« 
iie m nemtn, fo ifl Me 3^if ^ mc^rm Suf^unmeiitlinff^ iDenn bie 
SKonbetfldnge größer ifl a(« biie B^niMingit, (m€ bmt Sfnfati^ = A -f» 
3^oo^(^ + u)f mt bm €h6cäE + |6oo^(ä ^ ü), 3fj öfter 



/ 



tje !!Ronb(«(4n3f nf{n«r (A$pk MftfUhge, fb ifl Nt gelt b«r too^ 
3uf«mmenfunf( aus brnZt^ange =;A + s6oo*^ (fx -^ ^) . tial) 4iif 



m" 



feem gwbe =s= E 4* 3^oo*' (w + *)» !t>cr «e(b $aO mi jwt (m^i mH» 



tn'' 





Serbin btefeSlec^ntmsctt nod^ fair Me iSeoftod^g ^ai blefer Sfti« 
(t^rnig aa^inem anbern £)ct gentoc^f^ unb bie 3^^^^"/ ^^((^^ fuf &<c 3u^ 
fammenfunft bei^ fSIoiibc^ mir ber Sonne ^rau^sebri^e tto^rbe«^ boti 
cimnber abgejogeti^ fb er^Uen n>ir b€ii gfosrnf>^(f(^en 3^^'ttnrerfc^trb^ 
tcr sewj^nlic^ noc^ in ®rabe t)ei:n)anbe(e mirb/ um bin Qffu^ttn iin^ 
gen-Uitferfc^ieb in Graben bei Tltqmtctß ju ^bem 

3um {Be9fi»ie( biefer Stec^ung blenef bie @onnetiftnflem{^ Dont 
4ten 3uniti6 1788*/ fät meiere, nac^ ben tnaveirifc^eii URonbedtiu 

feto/ fo^enbe S(emw(e für ben Qmnxoi^tt ^txibian fterec^net loiirben« 



I • 



r 



^ttteti 



ttt^fe&m^^&mcccai 6onrwnf!nff«Hifm^ n% 



^ 



1- 






^^^ m.K.00 00 0^^0 O O •«• w c» et 



C^O\OtO^Ov^Q^O^OvO o oo o oo 
ac«eic« cid t» dcft tncncocnrntoccv 



22a 






^ in isf 00 o w CO ^>o !>• o^ o « m invo 

« CICI d cOCO«^f**<^COerv^*^^Tf^ 
C«^ CO CO tft «V fft Cf\ CO CA C<^ CO C^ CO CO<l> «o 

I L-. 

w CO CO CO CO CO CO CO cr\ CO ct^ fo er» CO CO 






^l 



o^oo ts>c m ^ CO ci a O\oo^ m^€M ^ 



0) C« 00 ^Q^ d 

I; CO C* 10 Cl "^ « 



CO cf md ^H CO 



^ »-• o ovoioQoo ^«^s^o w*«^^ ^coco 

«C<ei»^I^M»-«W»««HW»^MHil^« 



6i 



Cl eo^^in«rN>ONO r«*oooo ONO O H 

OOOeQOQOOOO9OOO6QOOOQOO0O>O>O% 

^>0\0>OVD>0>0%0>0>0^0>0>0^0^ 



■« 






JltsONWVO O U^ONO « OSK^r» 



^lO 






SJpwCICO-^U^ iHClCO^«4^ HCl 

"*^>« M « et CO^^IO M 11 d COCO 



o 

*o ^ 






^ K>ONp KNONO rs>0 ts%0 ts^ KNO 

ddc«c«dcicic«cieicic«cicic« 



&i ^ ^ >*■ 
AB « 

%:^5 e 



CO Ov>0 C<QO«rMi rs^O |s,COO^«oo\ 



•SS ^ o 



•H v^ O ^^ 0\ 



OM 



c* « <o ro Cft ^ ^ (rt (rt>0 NO NO rsl^oooo 
c4Cicicictc«oici Cf cv d d Cl et d d. 






H p o o^o\oois^>o>o lo^^cod d « 

^|»>^ ^ CO CO CO CO COCOfOCOCOCOCOCO CO 

ciCf€iddc%dd«ciddddddCl. 

I 



iä:tJ c>' ooooaooqoo 0.0 o o q 
:t:;^l«4 ^ « cn-^in h d cn " 

•j-CTi 

6s 



J« d CO 



0^ 



10 M d CO 



CO ts. '•^ 

d ^ «* 



d 



«. 



^ 



O ^?\^3>eoop cftf*.d KwNO a ä S 

MCOVMM^iirCO dv^«^ CO S*^ 



s 

W CS 



s ji S^ 



sr B 'S- 






8 

S 



3 4» et 



■■•» 



3üif 



^uf gleite Htt wutttn tk Sötoha^timitn bi^ $infl(CJii{ 



^mmm 



ixttt. 



i^hiitiii Siiitti4 






7 *6 4«' 



tKarfeiue 

9tüB ' * " 3'' 



^nbe. 



9U. i'«''/5 

^ «9 ajf 5i 
10 ly 50, 7 




7 8 SS 49# jlO ^2 40r 



HO 21 15, 



8U.$8'48''#o 

,9 55 2J, 
10 A 93, 

9 SO 31^ 






8U.s8'48^» 
9 20 15, 7 

9 ,55. l«^ 
lö 4 17, 

9 5ö %h 5 



11« 39^6 
•5 3S 



15 «9 



57-43 157 43 3 



rfjfftf Jäheit, fo muffen bie 3^i^^n ter magren 3ufanimenfunft t)id SRon« 
tet'mit bcr ^onn« auö bem Tfnfang unbSnbc einanber^feicfiievja. @inb 
fte etf nid^, fo Ubatf tntwthet tie @umme 4>ef ^albmcffer, ober bie 
SKonbeSbreife^ o]^etbie J^orijonfafparadajre eintc^erOSerbelferung^.biefe^r 
feiert gefunbeH tverben tann, toenn wir ber S^it ber magren ^^ifsifimeit« 
f unfe no(& i^re !Diffeunj Aufe|en. ^^ ^rf!«ii ^Q mirb biefis 3^it au« 

bem 'Anfang = A + ?^' (a + u) +?^^' (sa + »u> 5Rac&.9flo- 3. 

Ifiober A=L»eof* y* etn,(d + A); bfl^er ja = 5', gof.y. ©in. 
(d.-J- 0; tinb nacf> 95o. ^ i(i u« =: •* — ^^^ böjer «» = •^^r— -f^f; 

toeä iPlo. 3.) /8 == !>• €At. <» 4r A) — \ tanq. y = (b — "«-'ieof^V) 



f-^ 



ein- (d 4- a), fb tji J/8 = 5b — K Sof y. ©arau$ ^baton^wtr bl« 
«er^ifer» 3f & ^M lo^rw Sufamnunf unf( au« bcm ^nfans = A -}- i!S2i' 

m" 

(_-->* -f- fJb -f. (Sof. ^, ein. (d 4. A) — ^jn^^y) ••). 

o a o 

JDiefe 



V 



\ 



Ut qctmp^- ^<i<idc m$ Scnnrofinff^rnfifm. ijf 



9Rittktt 
3dt. 



8 



7U. o' 

xo 
^o 

3P 
40 

'50 
Q 
10 
ao 
30 
40 
50 

10 

50 



Seit. 
S((rc()URC|. 



~ ;2' 4," 

~ « 4> 
-^ 2 
-i- 2 
^— 2 

— 2 

— 2 
2 
2 

2 
2 
2 
2 
2 



1— a 3» 5 
I— 2 3» 41 
— a 3» 4 



4' 
3/ 
3/ 
3t 
V 
3f 
3/ 
3' 
3» 
3; 
3/ 
3' 



o 
o 

9 

9 
8 

7 
6 

6 



I- 



«3» 
2 3f 



Oonnt. 

22 45, 9 

23 10, -6 

83 35/ a 
a3 S9f 8 
«4 24/ S 

24 49» I 

25 J3/. 7, 
as 38» 4 
a6 3/ 91 
2Ö 27, 7 

26 52, 3 
a7 17, .0 

27 41, 6 
»8 6, 3 

28 30, 9 






73° 5' 
II 

»7 

23 
29 

35 

42 

48 

54 

74 o 


12- 

18 

25 

31 

37 



10/' 

i& 

37» 

35/ 

44/ 

52/ 

i/ 

9/ 
18/ 
26, 

35/ 
44/ 
53/ 

2/ 

11/ 



7 

9 

2 

6 
o 

5 

o 

6 

2 

9 
7 
5 

4 
4 
4 



fS«5re 




Brette t>tS 


0)?onbä 


• 


t2i'3<5>' 


•9 


21 2, 


8 


ao 28, 


7 


»9 54/ 


6 


19 20/ 


5 


18 46/ 


4 


18 12, 


3 


»7 38/ 


2 


17 4/ 





16 29, 


9 


15 55/ 


8 


15 21/ 


6 


14 47/ 


5 


14 »3/ 


4 


13 39/ 


2 


13 5t 


»1 



z. 



J^a(6ni(ff<r 6er 6ono( luit^ i^ro. ^( 1« MAti'bt 



fdrtxnSit- 
<tuator. 

60' 32," 4 

32/ 5 
32/ 7 
32, 8 

33' o 
33' l 
33/ 3 
33/ 4 
33/ 6 
33/ 7 
33/ 9 
34/ o 
34/ 2 
34« 3 
34/ S 
34/ 6 



2' 23," y 

15' 47/" o 
«3" 27^ 58/" 



f<r hti 
f07onb4. 



i»» 



16' 29/' y 

29r 6 

29, 6 

«9/ 7 

29/ 7 

39/ 8 

29/ 8f 



^ 



• 



9 

o 

o 



29/ 
29/ 

30/ 

30» 
30/ 

30» 
30/ 
30/ 
30/ 



z 
I 

2 






«#■■« 



T 

V 



3a ^wö töuröe t)iefe Sinflernig 6co6ac$ttt; 



SeUgUic^ns — 2 4 



anfand nötft mtofererSifr * g 19 27 
gjfUtagtfunfcrfc^. t)OR ©reintoic^ — 57 43 



7 5ti 44 I 



3eif9(eic^uns — 2 3 

SK^enac^ mittlerer 3eit 10 19 12 * 

♦ , ♦ — 57 4? > 

T 



9 2X 29 



HacI^ 



.9i^a<$ ter wtim ^afe( ift fiv 6!efe Seifen x 



iSapre Streite hti ^mbt$ hsz ^ Toa^a 
^mlbl^m.ht$^wibt$ 96 51,6 

' — — birGomc 2 23»; 

Btinhl 9fw. b. 9r#. 0. b. 9. m rr 34 aSii 
Aorii. 9>draffajre f. k^ollft. so'' s'49,'^ da 123,7 
jpori|. ^tnUaft bcr Gönne 8^6 

Unterfi^teb «= &> 15,1 
SerbefT^rtf ^ct^it p =r ^9 51 10, 

A =: 16 29,6 

,iy 4rro 

73 a? i5r 
3045145^ 



^alftraeffet betf SR onbe# 
icilbnuffiT btv Grane 
#Kttrere tAige btt Gönne 
87ttttbre Seit in Orabeti 



Gera5e9ttfff.b«{K{irag<fr. azrigx; a^ 



loa. Gin. 



oiang. p 



49 y« M. 



9^957716 
9^360788 



Srnid. X 3=: 14 47 4S. 
e = aj 37 5g, 

C0f. (etx) 38 15 46, 

Gin. p 49 s* «^ 

f ompf.tos.Cor.x 14 47 4S> 



94a»8S04 



9Ba(re SJnge 5e« ^HotiM 74^ 3 2' 6'' 
— S&rette b. SRonbetf b =:t 1 3 94,9 
Gcilnb(.$&eo. b.^bt 36 53,^ 

M 0» ## Gönne 2 23^5 

GtiEnb(.9ew.bi9R.b.b.G«m=:34 30,^ 
' ori{. tkiraD. f. b. 9. 5o''5'49'« 60 25,6 

ori{*9araIia}fe ber Gönne 8,6 

Unierfdfieb «-= 60 17,0 
fBerbefTerteV^M^c 0=49 51 10, 
' albmefftr b. a)?onbe< 11:=:: 16 3cy i 

albmefftrDer Gönne 1 5 47^ 

irtL Conse ber Gönne 73 ^8 i(V 
fDTtetI» Seit in Graben 33448 cv 

6er.9CttfiI«b.9Silfa9€f.a=48 16 10^ 



9/8949^86 

9/8833X51 
O1O146463 



^ tos* Gin- 7= 38 23 20» 9^7929300 

ein. (etx) 3^ 15 46» 

. tan«. • Ig 15 o, 

fLpnpLtoi.eia.x14 47 lg. 



9»79««794 
«^5937970 



Vi^tMÜnit 73 Ig 3» 
||n((fM<«t d =r 34*39 49. 

A . . 27 Xf. 

8o8.®in.(d t^) 35 7 o. 

COf. y 1^92 20W 



9,9028619 



a 4g 16 lo. 

p 49 51 la 

z r= 33 II 23. 

e = 93 37 58. 

(et») 55 39«>' 

p 49 5t 10. 

X 33 xt aa. 



9'«7290!7 
9,9360788 



9 



9'75»4074 
9883315« 
0^34908 



y = 30 3g la 9^7072133 



mmm* 



(et») 

z 



9'7598S«» 
9'8943i30 
3,5581303 



9i=Z 



l^ 4« 3r3za3g33 



i 



55 39 ao. 
48 16 la 

93 XI 93. 
tf» 4 5a 

74 3» <> 

14 27 16. 
13 8. 



9^9168017 
10^0496719 

»«734990 
tOba3997a6 



(d t A) 14 40 24. 
y 30 38 la 
••=öo'i7't= 36i7'<o. 

» = 78W. 



9>403««8f 
9,9347110 

3'558348f 
fl^967ogo 

t9t. 



U9. » 1630,^4. S/MM855 

Smü* y 38*^32' «o^^ 9,898616z 

CoiiipL£od.efn.d34 39 49. 0,2450640 



— 3269,7. 3^3559634 



Itf. b=tao'23.''2=J22j,a. 30874975 
^ ein. (df A) 3S^ T'.o''. 9/75985» 
fonipL 80g. e . d 343y^9* 0,2450640 



» 788/ S- af8967o8o 

y 30° 38' 10. " 9/7725046 

d 14 27 i6. 0,6027378 

— I870/ J. 3.2719504 



i237»i- 3.o9ailii5 



«iMM 



# = — t039^* 



8eg. h=i6'29r''6 = 989^ 2/9954597 

ein. (dfA) 35 7 a 9/7598500 

CompL Sog. 6ia. d 34 39 49. 0^2450640 



i^-«« 



{09. H = 1000^9. c^ 3/0003737 

i^oKmcfer btr Göiittf 947A 

Sufaimnm i947i9« 
J^m}pBM(6Sl«5 6,5. 



b =t X 3*34*''« = 814/3. 2,9^0731 1 

(d t *) 14 40 2A. 9 403648$ 

d 14 27 16. 0,6027378 

t 826,3. 2,9171174 



i^ = — 1044^2* 



*f 



hrrifi^so,^'! =990,1. 9 9r.5679< 
(d t A> 14 40 24. 9403648$ 
d 14 27 16. 0;6o27378 



■V 



Ü = 10 32,<S» 






«974.0. 
908f8. 



347334W 
2.9584Ö83 



-** 

-*») = o= id44A 



0^318093 
3,3159046 



X zr 



afoss 
C«iiip(*C09.m"r= 



i<$3o4* 

3600. 3.55Ö3025 
206&Z. 6^6844385 



5699j"9=i€f-. 34' 5*'^ 
SnfsiidtttSinft. 8U. 21 31. 



3»7558Öa7 



Hs= 



ioo4'8. 
947A 



3,0030654 



SttfiraniKO 195 1>8* 

- = 194S^3* 
ß = I044«3« 






2989/5« 

90I;I. 



»47«98Ä 
2i95'47730 






. • . • 6,4303716 

x64X,3. 3'»'5i858 



j^ == 788f3< 



enmma 9 56 30,9. 3ri( bcrtDa^ 
rm Sttfammmrunft MSRon^c^mitbereonne 
üut htm anfangt. 

Stuf gleite Sit n^urben bk 9ee&a4tun9ai Mefcr Sinflernig Dön Grtennh^f fDt«l^ 
fnOe# jtrcm<niin({cr tmb fSicn bcrccbmt/ nnb folgrnbi StefulMtrirftalmii 



Ä— n= •- 853'a 2,93094901 
1 6t = 3600. 3^556302$ 
m'' =: 2070,1, 6,6840297 

— 1483/"5=— 24'43,"5. 3/i7i28i9 
€Rbeb(rSin(LioU.2i xs^ 



9 56 31/5* Stittft 

»a(rm Sttfiintnicnf. b. Gönne im( M 
SRenbf* an* brm €nbe. 



136 



(Bcrfhif r^ ü^t^o^e f&r btc ascrct^nung ' 



<^ 



■•••■ 



W-^pMHI^ 



fßtpUi)Htt 3etfg n. 



fllreen». 7U.a4'4V5| 9lV»«f"5 

Surfeiac '7 «^4i» 9 ;s9 23, s 
rcm^m 8 Mao, io 195O/ 7 



SESfcit 
9ta§ 



8 25 49f 
g • 11)1, 



10 3340^ 



SufammcnFunft a. b. 



S(nfan(|e. | Cn^e. 



»■"•■ 



8 U. 58'48#''0 

9 *Q 171 6 

9 55 aW 

10 43)/ 



8 U. $8'4 V» 

9 aoii, 7 

9 55 i8f 

10 4 17# 



9}tittaqllU1ter^4te^e von 
®reenni(Ä a. b. 



flttfaog. I ^nh€. 



o;etai'29,"6 
l 5 55/ 



9 563«/ 5lo S7 4J# 



P©f.ai'»7*"f 
o $6 10, 

« 5 «9/ 

ö 57 45/ i 



S^itv hUiben getpd^nlic^ cüe ^et^jtbtn ^t^tti/o^nt un« eine meUere Hn* 
tüAfwQ }u 0c6en; toci lotr ju f^un $a6en, n>enn bie avö bem '{(nfortg tinb QnH 
her Sinjlrrnig ^etau6de6rad^ten SnitrAfltfutiferrc^tebe hi^ aSer ®enQut0feic bee 
S23eo6ac^(ttn3en Mnt) dtcc^nungen bennoc^ oft t>erf(^{eben cuefaUetu — ^ 
tiefem Sq{(^ niuß bie au« ben tafeln genommene Summe ber J^al6me(fer ber 
Gönne unUbedSytohbetf/ bie !!Rcnbe5&reice, imb bie J^ori^onfafparaQ^ire burd^ 
tie fSeobac^fungen fe(6fl Derbeffert merben. 

JDiefe iSerbcfferungen jti er^oUen^ wollen tobt ber 3«tt ber n^a^ren Sufanu 
menfunft autf b«m ^(nfang M+ 3£22^' ('^+")^ "^^ '6« iDijfere»jj£oo^ 

(lA ^ >u) jufe|en. 9la(& £Ro. 3 Jfl ^ = » Cof, y. Sim (d -f a) ba^et 
f;^^ iir, <£of, y, ^in. (l + a), JRo^ f. Ifl u* = ip» ^ ^*, bü^er *u ^ «u 

u 

-^^ 9Tö*3^enbl(c^ijl/8;=b*0in.(d + ^) — A, tang* y=(b^ir(Jpf.y) 

u <Sin. d 

• - • 

" ein. d : _ ' . ' . 

I|e(f«t« 3«f *<t »%<n 3«f«««nMttfuufit <iM htm TCnfong = A 4^ 3 500" 



m 



'/ 



auf $1<I(^ %ouf ö>m €«»(je == A + agoo^^ --:w) -f- 3600'' /'— «»«-f 

* : - , in" li^r^^ "TT 

Ä* + W y« ^In» (* + ") — ^ ®<«i» y ) «»>. 



m' 



S)ier< 



« I 



^Ufe ^cttntln q^tn Uta tU $elt Ut wa^m Sufammfnfmifr In ^ 
_ Anfang g U. f 8'48"H- 2. 37*- + »• 6* *1> — o, 26 »'. 

2»fltfeifle ^"^'""89 ao i7.64-i.97*« + 0.9»* + 0»5i'*. 
€nJ)e 9 20 if.7— r.9fU— o.79»b4- i.otf K 

ih«,«»«*^ > »" +>•"«•+ '"•98 «-t-»-'«^- 

€nbe9 fT »8 — 1*99^*— o^jtf Jb-|-o*87K 
TCnfang 10 423 + '-QS ^*4"ö*i>4 ^^ + ^-^o^*"* 
€nt€ 10 417 — 1.98^« — o«94^b-f*o.SoK 
Tfnfang 9 f 6 3 1 -j- **o6 ** + '-^^ *b -f- ©♦ 1 1 K 
* (Jhte _9. 5631*5 — a.Otf*«— i*ii^b4-o.94^«'# 
<!Bei( bie iSerbeffi^runsm ^«v ^b^ unb ^«^ benrn Anfang utib €nbe 
f tneriep ®ere^ ^abetiy fo Umzn roxi aHer Ortfit bie ^tit ber wahren 3u« 
fammenfunft a\xi bero Tüifattg Mit jener aui bem €nbe abjie^etty unb ben 
Unterfc^ieb = o fe|en; moburc^ tDtr folgenbe ®Iet(^un3en erraffen: 
3« (Sreennrfcö -f" ^'' ^ — 4*^P ^* — 3» 13 *b -}- f# 83 ^«' = ö 

— SWorfeille — 1/9 -;— 3.92^« — 1.71 ft-|-o*55 ^'^^^ 
— ^rem^munff. — 3. — 3# 99 ^« — i* 94 ^b + o. 6 1 ^*- = o 

— ®len — tf. — 3. 96 ^« — 1. 88 ^b -|- o. ^4 ^» = o 

— ^ag 4" ^'5 — 4»ii** — 2.30 ^b + 0*85 ^"" = 

QDenn »{r bie ®(ei(bungen für ^rem^münfler^ 9Bte» unb ^xa^; 

beren s^^^d^^P^f^^ ^<)9^ ^^^^^ f^§>^ entfernt tfl, in f ine Summe bringen, 
unb fte mit ben dSrigen jufammen^Ken/ fo mirb u = i^^, ^b = i»- 6^% 
unb ^ — — ^. 7* 2RitteIjl tiefer USerbejferungen i|l 



9lb^.ber;9.®cf.i788« @ (n 



I j8 ®«tflnfr< (eu^te a9ret()0b< füv hk S3(ve(5ttttn0 x; 






Z)itt>tThtffttU Sfü ber I9a()ren 3tif 

famme tidiiift ^ti SDfonbe^ mit 

ber ©ornie. 



ou^ bcm Sfnfang.t aiiäbfm^ntf. 



8U.f8'4a^'^| 8U.58'43"o 



9 XO 10. I 

,io 4 17.4 
i y 56 Ȁ,0 



9 20 so* 2 

9 55 15.0 
ro 4 14« 6 

9 5« ^ 



SJiiteas^unmfdDieb 9w 



Zlttfans. 



n. 



;2I'2T*2 



65 34 
43 



m? 



5 
1 



<Enbe. 



7 1' 27^2 



^6 }2 45« J2 o 



65 3,J * 

57 45 S 



4i€^rttngeii> t(tt(4 au(^ bi ten Ungleic^^ifen berQSerbfffcnmgin ^* Mn()i^/ 
»iM» im ^^r 1 7S5» <m0f9§rtk^r s^^aiAeU »or^R^ 




• I 



lY. 23nfii^ 




«•♦♦• 139 



IV- 






^^(tr ^rof. <E»er(ltter/ t0tf((cc tut Srfa^ransen tcr 3(u66iki(Iiin§ 
(^^ fäv fetttt t^eorie txr iSaronKfec^J^en htm^ woüte, tga< 
tntr wx ixoet} ^a^rm ben 9?prfc^a3/ einen ^ro|>fen ^oifer in btm Uo 
.reu SKaum jine< S3atomererd xiuffleigeit ju (aflen/ unb bJe iSlobificatiott 
teffcUben in terfi^jebenen Umfldnben }u beobiu^ttm ^ietf gaS burc^ 
Itoeen hinter ^(nlag ^u einer iXeij^e Don SSerfuc^eu^ beten TlM^g unb 
lXefu{(acfo(sen&e«i({: 

SiRan na^m getabe gldferne dto^ren^ bie 4f Ui $o 2otk in ier 
Unit, unb 3 615 4iinien a) im ^tamefer ^atten^ fc^ioß fie an einem Snbt 
y'emli^ ga<^, fuHre fte mit sereintsfem ÜuecFßl6er/ unb foxl^te baffelS^ 
barinnen fo meit loie m jglic^ aus« SRac^bem |Ie mit iun offenen Gnb« 

a) 3um S2agenmaa§ ^ot man (td) torc^se^enbä bei aSknet Stt§c</ unb 
{ur ^t^immunQ bcr SBdrmearabc tcr 9\fatimi4rf(f;cn X^ermomcttrr 
fcale bedient* 



140 etüUte^cxMtdbn bit^uibtn^ bc^Q03af|Vr$ 

in ffügntreiibe« Ütte<fft(6er Qe^utit motten^ firfm bU Üu^cffifberfSn« 
im aUemal auf bie geiüf ^nltc^f J^(^ dne« batneben (otigenben audge« 
foc^fen Sarometertf ^trab, mt> (tepen einen (eeren fRaum, btt roenig« 
|}en« 20 3ofle ^od^ mar« 3nr ©nlaffung bi» Gaffers bibitntt man fic^ 
einer taübvhten sldfernen €pri|e, bie in ein f onifdi^etf frumnte« SKo^r« 
f^en mit einer J^aar^ffnnng ftc^ enbigfe^ um fce fclc^ersefiale in bie 
I9lftnbun9 ber fie^cnben SKd^e einßecfen ^ finntnl '6ie ^afte im 3)ta/ 
meter i/^ iinien« fSRan fonnfe alfo jiemltd^ genau bie burd; ta$ ^oü 
rficfen bed,@(empfitf |eraud gebräifre ®afferma(fe n>iffem, 2(nfang$ 
na^m man nur gemeine^ QBaffer, unb ließ 6f ^ubifftnien auffleigen» 

TiUertv ba e5 auf ber Oberfläche be« Üuecf filber^ anfam^ fpri|te e^ mit 

■ •■- •- » •« .• .. 

®ett>a(( auf/ unb er^etigte eine iuftblaff^ bie be^na^e ben ^iameter ber 
9t5g^re ma^. !Die Üuecfftlber^ule ftef fogreic^ um 9 Linien« ^aö<Saf« 
fer, mlö)e6 (t(& barilber fammelfe, mochte foum me^r a(» 3I Äubifit* 
nien befragen ^aben, mü ^uUi be^m 7(uf\7eigen auf eine J^6^e wn 2g 
Soffen 7|: iin. (njefc^eö bie SBarometer^ö^e bei) -f- 14, 9 QBdrmegrabert 
toat,) jmifc^en bem üuecpfilber unb bem ®(afe jurftcf blieb* ^an f onn« 
(e bai 9 iinien jlarfe <$allen bt6 £luec^(ber0 meber ber mit bem Gaffer 
etngefaffenen iufe^ noc^ ber ©c^noere ber ^a(ferma(fe einjefn, ober in 
@emeinf4)af( jufdl^reiben ; benn bie erflere machte Uifin SRieberfenfen ber 
SiS^vf ^M}^en6 eine Völaft loon li iin.^ n)efc^e im gemeinen Porome« 
(ervof uo faum m (Jaden Don 3 iin. t^erurfac^f ^ben n>drbe/ unb bie 
pore mdc^e tttoa um f im. bt e Üuecf filberfdufe nieber ju brätf en* fd^i^ 
gewefen fe^n* 9lan mugte alfo ^ittavti auf bie €rjengmig einetf neuetr 
(tofirartigen SSlirtelbing^ fc^lie§en ; jumal ber in berfc^tebene ® drmegra« 
be t>erfe|(e (eere SKaum fe^r grope 9?erdnberung an ber Üuecfft(berfdu(e 

^erbcr« 



(m (cmn 9laumc b<ö SSaromctcr^. 141 

^iDör(r<ic(fM. $ie Tfittf^Anfhing gUtig fibrigenS ungnnein fc^neSer alt 
h Ut fre^etf iuf( t>or fic^* 

^n teti fofgcnben 9?erfud^eti gaS man flc^ aUt ^u^t, t>on ber 7(8^ 
toefi^n^ett ber iuft, fon>o^( be^m (eeren fRaum, cli bepm ^affer^ mit (Se* 
ttiß^eie t>erfTcOcrt ju fe^n. lieber batf er{}ere fonnfe man fic^ baburc^ be* 
ruhigen/ baß be9 einer flarfen €r^{|ung be^ (eeren fKaumti mit einer 
!2Beingetflf!amme gar Peine Q?erdnberung an ber Üuecffilberfaule (ptld)€9 
aOe (Srn^artung überfliege) bemerft toaxt. ^at Gaffer reinigte man 
Don ber iuft burc^ b(o0ed 7lu6fod)tti. füRan fudre mit bemfefben^ ba e< 
nod) ^eiß n>ar/ bie @pri^e^ unb brandete ade mjg(id)e Q?orfi(^t^ auc$ 
be^m J^ineinbrucfen feine f uft einbringen ju (affem Huf biefe ®eifi 
brachte man ju ^erfc^iebenen malen 1 bitf | ^ubiflin. gefoc^te^ ^Baffce 
in ben (eeren SKaum ; bieg (ieß ftc^ tvit im vorherigen QJerfu^e n)egeti 
ber 7(n^dng(rc(;feit bt$ SBaffertf an ben ®(a5n)dnben nur nad) biOiger 
@c^d$ung beflimmen. iSep ber 7(n(angung beä ^afferd auf ber Cb^r« 
fäcbe bed Quecf fUberö n>ar e6 eben fe^r aoffaKenb , baß nicbf bie minbe» 

• 

fle @pur einer iuft beobacbtet würbe« ^ad Üuecffilber fTe( jebe^mai an* 
genblicf (i4> um 9 iinien be^ einer Temperatur +15^ (erunfer^ ungeac^« 
(et bii aufjTeigfnben ^affermaffen t^erfc^ieben n>aren« ^a« ^Baffer for^ 
iptrte nun einen fRinQ, unb (ieß bie mittiere 9B6(bung betf £luecffi(ber< 
frei;* ^et; ber ® arme ber J^anb/ womit man bie fKi^te an ber i^htt* 
fldd)e be^ üuecffitberd faßte ^ bfinflete e$ aOemaf bon berfeib'en binneit 
wenig Limiten gan^ xotQ, unb fe|te im jDbert^eii berdtj^re fic^tbate 
Jr^pfcften an. ©trieb man mit ber J^anb Un Obert^eii^ fo fammeftt 
eö jTc^ mieber unten auf bem üuecf (ilber. J^ierbe? fie( ober jHeg baffefbf^ 
|e nac^bem ber (eere iXaum me^r ober weniger frwdr mt wurb^ 2fitf bie« 

© 3 ' je 



142 ®n\kti^ttüi^( tut tu ShtöbÄnff» beiCSBitflVr^ 

fi ®eife tonnte mm mit mtm iiiäfM ^&tmt fe^ gcft^roind hit ^»(. 
ferbünfle ta^itt, m man woUte, t)(rf(|cn. @0tib«#ar woc «i, Nß bfit 
p&crffi^« J><^ Üue^f ftlber^^ alß mqn We ^linßc n>ie]>er ^(rabfrie^^ 21tw 
fflwg« «pie mit «nem Üitif übtt^oQtn f^itpf fob/mn ah(t sroßer« imb grdp 
fete tvSpf^en fej^en «e^, n>f((t>e evblid) am ®lafe j&erwm «inen ^ttt» 
SOiOffcrring, unb im lOItffer ber ClM«<ffiI6(r>jD6(r(!d($e einen ifoHrfeii 
$»pf«n in ©fftÄTt eineö ^ugelfe^memw Wtteteii, Jpietf scfci&o§ unter 
]»erfi:^teb(nen ^emp^coturen bed (pecen iKaumed; njir mu^fe b^« Quetf« 
ftibcr einen anbern ^ärmcgrab olfi ber Utte Staura §Al&en. ^ie Uffa^t 
f>Mfin mi4)tf epfweber ber not^ f4ffere Spiifferpwnft beöSl«erfi«<6/rt,o.ber 
Ibie im SWItfel befinblltfee jldtfere Xnjiejungrfroft ber ^^ ver^rißernbea 
J^(bf4}d((<^in*/ P^cr ^'9t><i( m^*^ $etr>efen fe^n^ 2(u(^ »nt^r oerfc^iei* 
fcenen 0r<U>eni>er ^alte, bii — 14°^ ©arb biefer ifoürfe tropfen ecn' 
|eug(/ unb fror mud^ in feiner ®ef}a(f« "iits man aber bett ganzen Tippiu 
pat id§e fiM$ ber ©dc^iie in eine Äato »on -•- 17"» »erfegfe, festen, bi* 
prjdclpjtirten ©ün|le tifti\$. eine iacfi't^te ©ttof^ im JOijttei an, t^eijftf 
fjmtn pe ötn ®lafe ^er unb ba mit ben gejpd^nllc^en ©.öfrpjlaffen iunj 
^ot^tin, ^ie Sfiicberfcblasuns ber $Dunj!e erfofgre .be^ biefer ^dlfe fa 
flarf^ baß bM $lue€f|ilber nur um | lin. defer »li im Barometer fiunb, 
f9r»$e ^r^ung mac^fe überhaupt in ben ^ünffen große ^u^be^nun^ 
pü9^ eine <5Jeinaeißpamme, pie be^rdußg eine <ffidrme pon + 50® 
tiein («ren SXoume bej^bracl^te, rourbe in einer fR&^te, bie 4 iinien im 
^iometer ^tte, bat (^eäfübn um 7 Bode 2|- iinien unter ben Qmi^np 
U^tn ^fonb ^er.ab getrieben, tinb einSiaum von 2| ^ubif^oden ^ere 
norgebrac^t, roorhuioi bei^Iduftg |^ einer ^ubifünie Sa^affer in un|td}t« 
ifott ^»n^i auf$elä|( waren, ^t^ einer ^drme pon -f- 80°/ ßcl ba^ 

£lue(f< 



, ^ 



QtMtffiftAr um 12 ^Ue i Utk mh rine SSoffmnoffe Mti f ^tt^tflfnie 
warb it» einem dtoume i9on 2f jlubif joOen unfic^tfcar gemad^ S)M 
STiidte^mms b«r S)ihtfle mki »em @rab (er Süte — 14^100 fe^r we» 
11(9 iSajfer aufgetaut fepit ronnte, 6t«- -^ 80^/ wo f eimr .ffu&iflmU 
irnftd^t^iOr ioiirbiti, »a« ifl/ bnri^ 94^^ t)er^ilfr.f ^ U\f\iu^d toii 98 : 
1 f j^ ttiib Ut »oOfoimmn (tere SXaum jm tiefem tt^titn, wie 97 ; i n ; 
fasac^ ter boflfommeti leere SXaum |ur Ttudbe^nttH^^sr^ße n>ie 97 * f^* 

Um (en ^armegrab outffirAig jn mad^en^ dep me((^em hai ®af& 
fer fn efnem teeren SHonme f oc^eir mürtie/ fffeß man tn hie mit autf gefvt^ 
fem ütiecfjff&er gefaßte, ttnb noc^ nic^t gefMrjf e fXi^vt ein fm ®(afe gra« 
butrfe« Ouecffiffrert^ermomefeT/ rnffteff! mti eifernen X)rae(e«/ fa rief 
(fnuntet/ aß t« um Iren feeren 9{aum (ernacf) ju erreichen Mnp6t^eii 
«Mir^ fSton fonnfe öfter nici^f i^er^inbern, ta^ ni^t bmdi^ bie i8orrfc^< 
tan$ felftf!> bif ba« ^^mometer cm ber beflimAiten ® (effe fefl er^afeeti 
^ttttf f9 ^M iuft mit m^ttg/ aÜ } ^ubiflinie befragen ^aben nnhrbe; 
foeld^e« jwar ber ®enaiitgf ek be« iOerfu^e«, fnbem bie« nur ^^t ? ^^^ 
ganzen 9tmtme« war^ wenig beninrnit«. j^fn t»v mm oufgeflefleen Bii^t 
Heß man burc^ bie erwä^fe @pri|^e eine 1 o goO |io$e &ivie . gef oc{)feti 
SEBaffera «uffhigen^ nnb^ ba« ganje ^^rmomefer bomit umgebem ^ie 
SDärmegrttbe^ «n(er meiern be$ Gaffer onf^nmaOen onfieng/ waren 
jlemlic^ w^fc^icben« 95e9 -f- 2(J®, wefc^ bie JjanbwÄrme ^rt>orbHn* 
gen hmite, fa^ man ^unflbtafen^ bie aDemof ben ^iameeer ber fRi^e 
mit ekter jiemlid^en; J^^e einnahmen, e6gfei(& nod^ (angerm TfMft^f 
mffhf en» iÖeiy 4- J4^ fl*^r/ wek&e man bnrc^ Tfnfegnng eine« nwtü 
men ^ui^eö mi»^Ufe^ giengen bie SB^imgen ber IDänfle wm 0funbi 
p Oarf auf^ (af M SSftflcr Sropwrife tiurc^ ten danken (rerm SKaunr^ 

mit 



144 ®n\UH ^ttfa^ttihtt Nr Uu^btm^t bfi ^a^tti 

»eil e$ himn SSiberflonb ^t, pttitUn, iitib mit t9M>a(c o^ ^.h«t 
Snbe bit SX6§re getporfen marb» 2}4^renl>er ^CufmaKung ftd I>a0 ^^f 
mometer immer um i f iin^ SDütf 9Rttte( mehrerer ^(ohai!fytun$in nAd^ 
tt 6^9(duftg ouf 4" 30^ etofreffetu 

93e9 einer ^af»~ if^ fror im (eerendtaume eine 8| 3o(l fon^ 
6au(e gefoc^fen SBaffertf/ unb Mrfdngerte fid^ mit einer foni^ejreti jDbiiw 
flache um \^ t^rer iange im fld^ig^n 6fanbe. b) Da« fing«fci^(Dffen| 
^^ermometer erhielt fid^ xoa^ttxAtt Sitfmerbung/'^a ndmlic^ lange eOipti« 
f((>e 6(^ei6(^ ^r 06erf{dd>e auffliegen/ unb eine .^riflallifation bie 
®(a6perip§erie Aberzog/ immer auf o^ ; ü\i (Att aüt$ feß toutbe^ fiel et 
SiemUd^ jd^e auf — i y®* 

^e|t iDar man au(^ ju n)iffen l^egierig, »eichen fl?eranberungen eiiifl 
iuftmaffe/ bie einer ^(Sen ^ubif (inte SBaffer am ®etpid}tt g(ei(6 f ame/ 
6e9 t>erfc^iebetien ^ärmegraben unfenüorfen fe^n mikbe. I^ie SHi^t^ 
»urbe alfo neuerbingtf gefdDf/ unb.noc^bfm batf ÜueePftIfter bariitnei| 
IDO^I au<gefo(6( war/ aufgefteUf» i9ldn lief nad^ bem ^et^&Hm^ bee 
&ii)xom t>t$ Gaffer« jur iuft i : O/Oo i z $ mUtrfft ber ^md^nfen ^prin 
(e^ fotoief afmofp^drifd^e jiemlic^ (rocfene iuf( auffleigen^ ült t» bit 
Cc^n)ere einer falben ^ubif linie Gaffer forberte» 3)ie Ctuetf ftKcrfdutf/ 
bie 9 8 3oUe 4| iin. ^o(^ fiunb^ fiel fobaim betf einer teoiperatur -^ i f ^f 
um 9 j iin. ^on er^tfte ben jefigen Luftraum mit einer SBeingeifl« 
flamme fo (efdg, ba^ batf Üuecf faber ju foc^en anfieng^ unb ftcbt>er« 
päc^tigfe» Seine @du(e fiel ^ier ))om erflen ©eanbe nur um i Boü lOt 
üniehr S5e9 ber Gi0fd(ee entfernte t« ftc^ t)0n bemfelben um 9 iinirm 
KU man aber | jfubiflinie SBaffer einliep^ fie( ed (jiDar nic^t i&^t, toit 

in 
. b) JBon ber gcfirorttcn Sl^afTc tparb hai X^ermometertoUim abgefd^Iagm. 



k tm «M^acfintm 9<r(M^ htm Kof{ra:^(l^ fbnMn irfl mü^ 
liter ^tcrMl^twb«^ 6fo ndmlM^ tic Juf( 9009 ^(uriM »ar/) nur um r 
f oO 4f Itoim uoKr Un nfUti @(anb (mi(. SS(9 c^c Sr^^ung} 
»on bei^lduf^ -^ 8o<> mürbe tt um ij'3o8 10 iin. Am »on ba (ceob». 
9rtrii6«n/ unb bcy ber €i«e&ke (H<9 c« wiebir N« r 3^ ^ ünle unMf 
bemfelftcn §bMuf* 

c l(ueaatobMiml8icf)i(|w(afrm(t(^.f4^enbe6(^fe4Udf^ . 
IDer SBtlrmrsrab^ welc^ ba^ QuMffilbfr foiop^I, ato bad iB<#r 
|äm Jtod^efi bringt; »erfrribf au6 b'rnfHbtn bie iufir olf«^ baf f eteuSput 
toMit übrig bifeibt. Sum l&florife birntt brr leere Sbnnn bed Ironie« 
ferf , nelifytr, xooftm bie minbe^iufit DMr^Mtbeu giupefeit ip4w/. bcp ber 
iC(Rion(iii^Mi ^i^ung fidf (tltte 0u5be|nen^ unb t)U ScueifSbttfiiit 
ttirbcrfenfen mAffen. ®(ri(l^em>eife wärbe flU(^ bd0 gefp(||(e (SB«fr<v ^^ 
ttdnfie 9n^f|^ einer iuft ^K|^r gemalt ^ben, bA e« ben feeren 9tmini 
0ndö)te'rfo, n>iee<bAS gMndne ®<iffk f^f/ UM bi»9 bir Tddanguny. 
in'M fecren 9tÄuip ungemein gro^ ivÜJitafim. num^k , S^ie %iafbgie. 
bätfte un« btiina^e jur ^^ufrfung t>er(ei(en, baß bie luft au0 aütnfA^. 
flgm fBHatMenf bie (U^weree äit. biefdbe fjnb/ burtb ben SBAcmegrab 
be« itw^entf tocnigftcn« bitf «uf ein unroerfbarcr StMia^' an6i)e<ricbiii- 

i ^ 4fnio(|>^rif(^ lufr iff |ur ^uilbflnflung t^ MiiMf^, fbfg« 
lid^' in foweif m6 biefer <Hif M< 7(iif{6fimg gefi^foffeif ntirb/ fiSr fein hot^« 
iKnbigetf 1(uflöfk«g0mi(tel be« SBäfM .anjufe^ : '9ie(AM|r >e«fp(UeC 
unb loerminberf fie bie Vuebänfhing^ meii feibige nac^ 9?er^((ni9 i§rer* 
^ttiM^mefcbndler finb'fUrfer/ wdlfdU^mam MafbMme«^ j;M<^ie^(/ 
iMnn (ie sfli-nUH jugegcn i^. .^bw b(M wirb aui| biircl^ bM gcf<^ipiit« • 

li«bb'(*r9'®(f. I788« $ bere 



146 @mber^^rfU(6 lUer hk^ibtm^* Ui^afitt^ 

i^ XitSttn Ui SBügertf^ fo mie bie @(^ere tir iufit wn mtm auf An 
Mrfd^ebenm ^b^i^tn ä6niiiime^ Uft&tlutu SSoOCf niM oiit^ einmen^ 
teil/ b(tp bit hxft, minn fte glrid^ immcrf&or wirb/ nicmofe Mn' einem 
9liiume gaai audgefd^feffett werbett f 6tine/ fMoc^ oud^ iminer jur 7(üf!d« , 
(mg Ui QBjifljfrtf efiDo« be9(ra9en m^ifitr/ fb.iß ber bemonßrotiiM €«( 
bamiber: bap/ noofem eine ®r6pe nact^ ®er^(tni0 ber^fbtta^ fiser 
anbem ®r6pe »erme^tf wk^^ fte ba^tRoMmom eneic^^ ba biefe gan| 
oufldrf. 

S)er 9B4tme« unb S^erfteff ifl im (eeren fRwmt fSr fii$ ^inrei* 
^enb/ bie )(u$bdn(iii!ig ju bewirfen unb for^ufefen» Stf ^onge Uotf 
Mn ber SRenge beffelben (^/ . ob ttrf ^ber n)em8 ® offer «ufge( j^t loerbe« 
Hui^ fb^ bie ^n^ nur tem Suge bi«fM @(offe0, unb (cgeben fk^ 
ba^iti, n>o§in fettiger bun^ feine ®cfe$e ^ mi(5ttt^Uen )»er«n(<ifee »irb. 
S)a^r e« benii «Vemaf auf ta6 7it^ffuugi6i»tift mfitmt; hat ifi:. 
t9^ bie S>än^ au0 ber 9eflenb eine« ici^emtBi&nmgeclbtt ia^ eine«, 
minbem dbctge^cn/ unb (u^ «bfefen^ »eil ber 3<nerfZof ^(^eben b«(in 
beliebe. 

$5e9 bemfefSen ^drmesrab Mf f ^ in efitem feeren iXdtiine .nur 
eine befKmnrte $ßafrcrm«(fe in SiAnfic oKf. ^ie« (ifk 0<^ ^wuu« (diütf> 
fm, weil bie Cluecfftlberfdule dOemaf auf eine gfei^f« ^iefe ^abfänf^ e$: 
nMt^e,t»ief ober toenfg ^dffet irinsel«^ ttfcrben» 3n ber scincineR 
iuft, biejicmoi« bttn ^nften firep ifi, nu^liemna^ bep ber Vuebäa*' 
fbmQ nebfl bem iS^mrab «m^ ber ®Mb ber ^itc^tigf ei( in ^ötm^ 
(uns f iHnmeit* 

^S Siufileiseit/ aSerfldi^isen ttn&3<<^lNn.ber.tDdnfie, famt 
amtigfieM in einciii (reren fKmmt m» (latifcM ^efe^ .nii^t erfi<be 

«etbeii; 



iin imn Flaume ht$ SSarommi^^ 147 

mrbnt; s^^d^ ^'^ ^^^ ^^^ ^ew^gungin ^arum ^rftrfgMn, imK fit mit 
«inem f:^min ro ober geringem SRitre (binge umgeben finb: benn ^u^er ber 
®dmte «tA «ibent tD74((e(bingeti, bie bur4> batf -3(0« ge^>i^ ^t ^ier 
fein anbeten t>er^nbeti. ^eflalfo wirf (ic^ eine TCufläfung unblSerfld^fi« 
gung be« ^Bafferft mic^ "SHm^ ber SSMmte gefc^ie^^ fb if! cffet^r^ bap 
Me« ^pffac^iic^ burd) bit SSetbinbung ber ^Anffe mit bem ^drmet 
iinb Seuerfiof gefc^e^en mfiffe« Ob oud^ ^nbere SRittelbinge/ bie bd« 
®(ad tmrdiibringett/ ^er miMirfen migen, (o^f fid) axx« tin(ern fOerfti« 
^n Weber h^^n^ nod^ Demetnen. @o tiü ober ift getoi^, ta^, iDei( 
Me {Dihifle fUftft ein SSlittefbtng fmniren^ tcetim febe( t^eih^n feine 
(e^tmmtt ^ncfminttg »on <mtttn ffahen muß/ ttttr t)«0 ^mcr iit< ober 
auf er bnr OefcQfe^oft mit aviknn feinen Stößigfeiten feie lt^c$tm%«t 
fi)^dt(n yfDtfd^ch ben S^unfit^eiit^eii ^etoorMnjen tiime, %i(^ ifl iPein 
fureid^enfeet ®ninb, j« be^pten/ tdßüOe ^83#»tAnfle nur au0 f8(j<« 
i^cn befle^n; netaui eMge {^r ^ifjji^ioin^ ttnb @<^(6en mk J^fl^e 
<)er ^Hföfm ®tfi^ begreiflich ma^th woUtttu ^btm, mm (le H glei(^ 
in toiekfl Umfiänben (inb/ fb ^en fte burd^ i^ ^^e ^ut feinen 9?or« 
f^ vor ben «oiieN ^ügelc^n, weit i^re fpeatfif«^ &Sftom biefelbe 
Ueibf/ in beven fXM^dft fie immerhin ber QJerbinbung mit einet ^nlin^ 
Htfyea ^euermenge }u i§rer €mpor^ebung bebörfen. ^n ber Kmo(p^Xi 
loirb jmor bas ^uffletgen wärmerer iuftvohnne fhmmt i^ren ^dnfhit 
bur<^ ^aüfd)t ®efe|e betoirft; aüein^ baß bie S)dnfle/ ungeoc^fef t$rer 
Bti$nn fpejiftf(^en ^(^were^ in ber »ie( geringern iuft fi<^ it^aHtt», iff 
6(0« i^er iOcrbfnbung mit bem geuer unb mit «nbem tSHtttdbingtn, bif 
bie libppxag$ftÄft oerurfiK^^ lujnfc^reiben. 



148 (8tnh0ie^l^a^^iSbttb\g%^^^ 



tu frep tnn^ dotf ® (atf bringen, fc^ittf üik^ Im leeren SKüwm ein SMti 
tetbtns jii nuK^en^ mothn fo »tele ^DAn^e «ufge{6ßt nnb ^ebe«b en^ 
Soften mrben, oI« e« Ue mit Der Wttngt ter !9ltt(eAtng6t^eik^ htt 
fSer^dffnii fie^nbe )(n§angli<6feic ter SDOnfle ttiauhu S)iefe 2(*^ng« 
f {(^f et( ift etne iSBirf ung l^cer UffinitM, mir ttm Reiter« tDa 6e9 einem 
mittqt(ä> — 13^ ba6 Ünecffd^er uneer tm SXdum ber oofgeU^ 
^unfle nod^ um 1 1 iin« unb Sep -^ 17^ no(^ | Ün. riefer, 4I6 ^m 9a> 
i^m^eer (hinb/ fo Ifl }u Mrmut^n^ büß tie Hufldfung wA iBerfltb^smig 
ter 3>dnf}e nodt bep fe^ ^o(;en ®ra5en ber StdUt forebauere, nnb niäjt 
«itf e^r mif^Sren märbe, (Ai bii ber ^euu^ unb 3B4rmi|bff, womti 
nABÜd)toütt^ gan j berf4>n)dnbe. 

^tk iSef reff berlBerfud^, htp mtä^en tat ^euer iM ein jige lrii(t 
f^ber beriS)unflmobJflfi)iienen im (eeren dlaume ^ fepn fcf^nt, iobem 
tut^ fefUgiS eine erßauBl|<| fd^neHe nrib .florfie ^(Mbdnfiung hmbtt 
nMrb^ mi^tt man bie gemeine {uff; noorinn eben bte«, cBglei^^ nid^t ^ 
fi^nea unb f{arf gefiiie^r^ (ebigrid^ f&r ein De|^i(ufttm onfe^en, Ui$ 
bie ^finfi«, nur in fbfeme fte mit bem S^uer^ t>erbunben finb, mtf« 
nimmr^ unb nad^ f8er§4itn{0 feiner ^iil^e^t me^ ober toen^ jurikT^ 
^t, tandi fettige nid^t fb gefd^minb ftc^ «^erfläd^tigen. 3ln biefer iSe« 
nrn^fung fi^iane tat ^euer gfeii^m ber SNirtfer ju fepn^ bet jic^ mit ben 
JMnflen bereMgf/ unb jugleic^ bie hift awSbfl^t, brnnit tt jene in bie 
Bn)ifdNnr4nme biefer «erfefen, unb fbrtfQiwfn Mnne. ^n ber ^t i$ 
H omif mlSgfic^^.bof eine bännere atm^^f^Mf^e iuft, fie mige tm^ 
bie 5HMrme, ober bur4) bie Kbnul^ ttt Z)mtfM bdmier genwrben fepii, 
me^r SDdnjle aU eine bii^terf faffe^ unb herauf grdnbet fic^ tat 3(ufi 



imUmnd<mmthti^5atometttß. 149 

fdgett im S>ftiifl« taicd^ eine hi^t fii ^etAmminftUiU^iiti, im 
fie fontcnfirt toerben^ bte iSSotfcnregion formtren^ un5 niieber ^erabfäffen: 
NM titf Seutr^ »eUl^ den foltern ®e3ent)ert inetlrf/ nnt tie X)ün{ie 
mit fi^ |inoiifret§t, I>er^ud[>ti8t ft^ ta s^fd^^inber^ n)obieiufit totsiO^ 
|>er T^a^e t^e< Z^tucfe^, nnseac^tet i^er Mite, bfinner wirb , ttn^ 
ti^ alfo bje tmts^fl^en ^dn(!e juröcf. ^nmd> aBer f onn cva aüt 
Mt ntd^t g^gett iMtbeti/ ba^ bie Unf^nqüditeit ber. iuft on bie t>unß 
fttf totnn fte gleich mmbev, oM bie ^n^tig(t(l()feit ber ^AufU an bal 
9etier i|F^ nhetfli^gfepi ^ mas i^re» guten ^runb in onbem Srfa^ 
fwigett ^o^, tmb bieffeic^t bärffe fte jur (dngem Sunl^N^^S ^ 
^bAnfit, auü) 6^ ^tfote^menber SKormf/ nnb ju i^rer 2(ti^anfni^ in ben 
tBtm iuf^gegetiben, «^ büß büi ^feid^geiDt^ fb 6a(b gefUrt, unb ber 
Sdfi ber ^dnfie Mrinloßt n)erbe/ nicf^t n)ents M^^^^^^* 

SDur^ benfelBen ®rab ber ^SBdrme, i)erben bie bto^n S)ib(le me^r, 
üt bk sfmmt tmUntiuftf i»em bepbe Mn ^ek^r SKofe ftnb/ cvA» 
8^nr» J^ingegetr toerben mit sunc^menber ^ofte^ fanmer ine^r nnb 
me^r S)än(}e proiitntirt ^ Injmifc^en ^ bie iaft nur enger jufammm 
ih^t: bö^ oiK^ unter bemlenigen flßormegrab, wo bepbe mit ungief« 
^en Stoffen gleiche 93o(ume ^ben, tm bloße Z>unf!raum be^ «nwa^ 
lenber Sittt f leiner ate ber Hoße iuftroum n>trb. J^itrau« folgt, baß 
ba< $eutr jnxnr eine größere €lafli|i(dt ben S>i}nfien^ ate ber iuft bt9« 
bringe, intm ü nadf HJer^tniß feiner S)?enge i^re 2(bf}anb«fpf»aren 
«ergrdßert; ^g^en aber au« ben Sänften nur ein wanbelbare« ^itttU 
bing mad^# bag nMgen ber 3u« 4mb Hhna^e i^rer SKa(fe grjßern tl?ei^ 
4nbenmgen, üli bie iuft^ bie (tc^ bur(b bit ^a((e nicbt prdiipitirt, untrem 
JWrfen !(}« S)c$ bie ^lofli^kät etneg jeben iuftraum« burc^ ben Bu(b| 

t 3 ber 



150 eM(tiS3tt^^tibtxh\c9ln$Un^*tf6^a^ni .. 

ttt 3)i}nf{< ungemein »erme^ ibecbe» thtn", ifi cM Unaniif&^^ 

3ur ©0»ertun9^ bie unter He ^^^tliiaf^onm ge$5tf/ i^ fdni 
£tif( t)onn6(^/ menn fie 9let(^ ^u anbern ^r^fl^aifa^ionen tomit^ 
(e^n mag» S){efe Cperajion mtrb im SBoffer Se^ einem gemiffeti 'XOgmi j 
tetf $etter<^ mi^tt in bemfe(6en tie ^lü^tQUit tuxd) bte Tf^fotibtruttg 
feiaer SIemeirte unut^üt^ t>on &efHmmfen ^njie$uns^efe|<ii »errichtet! 
Inbem einer 6eiM $§et(e an $^l{e gejogen^ unb ^r9(!ätt^guren geMf« 
te(/ anberer @eiM aber in t>m ^(ußigfeietfobßdnben grd^e 3n>if(&ett« 
räume i^eranfaßt werben^ iDebnrcb bü0 ©tfMlum, aucb memt t$ wn ber 
inft güttj geveirtigt i(}/ fic^ txrme^ten muß» :3:m gemeinen (Soffer mtrb 
Itoat bMdf biefen SScrgong ein ^^cil ter iuft aufgetrieben/ ober^ n)ofeni 
ti ru^ig fle^(,ein noc^ gr4^rer t^eii in t)erf(^{ebenr(i(b gef}o((e(fnf8(a|eii 
nur gefammefr^ unb immer Donber€i6nmffe3urA(f gehalten; mld)t« man 
hiym (Sife, bat in einem feflen ®e|ä^irr e§ne Bewegung erjeugt morbeif^ 
jur ®enAge abnehmen (ünn. IDie« ifl tlrfac^e^ iMrum bie 9ievm^mg 
berSi^maffe im ruhigen gemeinen {SBaffery^^^; im gefod^en/. bcs ber 
freien iaft oudgefeje ifl jl,-s ; unb im gefoc^feU/ bat im leeren fKmmi 
friert/ nur yf ber fläzigen SRaffe betragt* 

SlnmerCung* Wtan fte^t m% baß ber feere SRaum be6 93aro« 
mefertf no(^ ju anbem 9?erfu^en bieneti/ unb mand^e 7(ufftf}(uffe in ben 
<3^igenf(^aften ber 9)?i(fe(b{nge geben f 6nne« ©c^n ber einzige ttm« 
flanb: baß batf ÜuecffilSer/ tomn ei anberd i^ot^r gut au6gefo((^f n)or# 
ben/ bep ber flarffien €r^i|ung be« ^atmm9 feine ^erilnberung leibet/ 
tmtdt große Vc^fung,, inbem er und hai DcOfommenfle/ bitter hed) n>^ 
^tg bennjfe i,ttvt aeigt/ tinb meife Tfudf}^ otif t^ieierfey prajlfe €rfä^ 

rungen 



Im Umn SKaume U6 fdAvcmtttte, 



151 



coa^ MUtf^. . 180rjiid(i(l^ mi^xe mm b{r fpe|iftf^ ©^wttt «er«. 
fc^ieOencr fuffarten, tie &uand(4( »er aus ffäßigen i9Iaf«rien (t(^ mftof* 
(frfiibra fötn iuff/ bie 3<ife$una unb fBttfl&dftiQunQ, 3?crmif(&ung un9 
f8er6intuns etnisev ^itptt, 0^ oaeti i5e9tri(e Der iuft, iriel (n(f4>ett(ii« 
t«r, a(6,t>ur(^ ant)«re.9^orri(^(ung(n ^efümmen. S)ie6 ftpijea^riiiiv 
itn^titt fi^t^t etinnat, um i^re 7(ufmerPfamfe{( f^e{(0 auf btc ^or^ft« 
Inns unb f5«ci(^ti9und ißstm&tÜQtt t8n^d)t, t^nis auf tie ^ntD«t^ 



*«^^^^58^e^i» 



i\ 



• » 



• •• » 



t' I r 



.1 . 



^ . 



V. Uebeu 



iS2 (BxnUK^Ut bU^tüfun^ß^ un5 "^tthmmHian 







V. 

(JRthft (intr Xupfertafel.) 



all^9fifaf{f<^e il?erfu($e, U^ meldten mon (?<^ 6er mpftttMIc^ffm 
^^ ®aa jen bebienen mupte^ ^en tiefe $J}[d((er t>eran(aß(. SDIan 
tnat^t fi(^ um eine .^unfi t>ectien(^ wenn man i^te ^erP^eugc m^tlferf» 
^ Mefer J^nfic^t fc^eint i^c ^n^df für ble emptrif^^e tP^pfif^ ^eren un» 
«tit6e^r(i(^ed ^nfhument bie ^aage ift^ Ri(^t sleitbgdlfid ju fepn, 
S)iejenigen/ bte um fiebere SKefuItate toxi i^ren fforift^en ilJerfutf^en ju 
cr^Iten/ getuitig genug woren, tie Sedier i^rer ^aogen vorder ju un» 
ferfuc^en unb ju t>er6rffern/ werben gewi^ bie 7(nmerfung fc^on gemacht 
^ben^ ba§ bie empftnbtid^fien ®o(bn><iagen^ fe(b(i na(^ ber gewil^nfidjen 
^rtifung^ nod^ in einigen Umffdnben (efrfigen fitonen ; baß t>i(Ie t>on ben 
9>^9f<(ern angegebene ®ewi(^Mi»er^f(nifre hUi m^ Spange! ber ^nwc 

ra^igfeif 







sw.. ? 



i\ 



J. 



• 



l 

m 
I 

9 
t 






« 



'J 



H^a^tn 



<-» 



« » 



- — • V 



m-^muf^ •* 



i . 






- ^\ 



l 



^ 



i 



t V,» 



'^ -.:r\ 



'f 









(\ 



\.\\ ,. 



t • ;. 



» « 



. t 



I *•' 



>u 



,\y\A'\ 



V 



* jt 



' J 




< . v^v' 



A \%-<M> «uX^W A\~ 



J 



T^ 



/ 



(er d(d(^4rnti0cn QQSaadeit^ 153 

ttag man et, 0^ti£ tk t^eorie Der iSDaoge jufennen^fidi^faum &rt;Ppmmcit 
kiffen foKe, auö ISerfuc^ett/ mo f« um f (eine ®ran(^ej(e ju t^un ifl^ enf» 
fdE^eibfnbe Folgerungen ^u jie^en* ^er Sn^^cf / um beffennpiOen man 
biefen '3erf jeugen ne6fl ber sr^^ten ^mpfinblic()f eie aud^ tie größte 9>rd« 
iifiM 6e9au6ringen gefrad^ret ^af^ n^tri) am QnU btefe« Tluffa^ei jebe 
fhenge ^orberung tec^tferetgen» 

& i(i 6efanne, baß hep fter ungfeic^drmlgen ^aage^ n)enn i^t 
halfen ^ortjontal fle^f^ (<^ig» i.) P^ = py fi?/ i^^il bie einzelne Bd)toe^ 
teba'Xttnep unbP im umgefe^rf en 9?ergd(mt|fe i^reridngen x unb y ifl» 
QBtfl man auf fo einer SBaage bad unbefannte &md)t z trgenb einer 

• 

^ad}t fiiiben, fo iDiegr ma«^ .biefe(6e auf bei;ben ©eifen^ b. u man bringt 
% einmal (e^ p an, unb fuc&C bcffcn (Sc^mere btp P burc^ ein aSfofufe« 
®eR)i(^t A, 7((dbenn gie6c man e$ auf P^ unb ^««c^r n)ieber feine @i^n)e« 
re 6e9 p im abfoluttn ®em^te b; fonac^ wir' n erflen ^aHe 

z :. a = X ; y^ 
im jwe^ten b : z = x : y, b* i» a : z := z ; b unb z = riS. JDa* 
^elpt: man m&^i^,um bM unbekannte (Bewid^t zju finbm,au^ 
Ocm Prct)ttSc. Oet; bekannten (Beiridbtea unt> b Die (CluaDrat^ 
xpurjel {^erauoiiel^n* ^fl nun z gefunben^ fo ergiebt ftc^ auc^ ba$ 
Q?er^d(tniß ber 7(rme; ndmlic^ x : y = z : a ober b : z. Slad) biefem 
9?er^d(eniß (dßt ftd^ jebe« abfofute @mid)t einer @ac^e aud^ auf ungleic^^ 
drmigen Waagen, bie ^ori^onral (ie^eu/ befYimmem 

£d ifl nid^c ju Idugnen^ baß berjenige^ ber fo einen ^e^fer an feiner 
^aa^t jebetfmat burc^ bie Sled^nung terbeffcrf, ben ftd^erf!en 38eg einf 
fc^Idgr« Ueber^aupt Idßr (cc^ bie$ ba, n)D man feine anbere ^ericf;fi« 
. a()^.b.55.©tf. 1788. U gungö. 



154 (BviibcvtiUxbk^tufitm^^^^nb^^^ 

gungömtftri »or (tc& ^at, nii^t aenus empfehlen. Snjwlfc^w bHtfte t$ 
iemod) nic^t m\>mUd) fe^ti, mtiiQ^eni fdr ben ^a(f/ wo man bie 7(rme 
cm ^Ä5(I)en ju t>f rfangerrt obct ju t)erfurjeii, unb fluc^ i§r ®eiüic6t iu 
»erme^wn ober ju wrmmbcrti, in feiner ®maU ^at, eine 9>rfifungS:» 
tint> i8er6«/r"'"''S^o<^t onjuse^eii/ tooburc^ man (cpticö: nämlic^ bie 
®Iri(^^Wf »T Jan^e fowo^f ali ter ©emic^te bcr Vrme n^U, fofstit^ 

$u biefem^nb« ne^me man »orerjTjwep tefJimm« o6«r «wtffiimm- 
ff, fo Diel mJgfic^ gleich groge ®ctcid)tt, n)elcf;e öuö benen, ble be r SBaoß 
ge wrmJg i^rer ©fdrfe öufgefegf werben ßnnen, njajrfc&einfic^er 5Beife 
Sie grogren fmb« 9Ran foß o^er feine iJBaage ühev gfwiffe i§rer €m' 
pfinbiid^feic angemeffene ©rdnj^n 6efd;merem ^iefe ®en)id)tf/ bie mit 
^aten, ober <$enPe(n terfe^en fe^n foüen, bringt man o^ne ©c^^aie eintf 
Md) bem anbern auf biefefbe ©eite, j. ^. Sei; p an tit ^aagf / unb 
fleße fte miefinem genug e^uenben ®egengen)icr;(e auf einer ^c^aafe be^?f 
n)0 nic^f boilfommen waagred^f ; boc^ alfemal auf benfelbe n ?(u6fc^(ag ber 
^unge* %ie immer bie idnge unb ©c^were ber Tfrme ungiet^ fe^it 
mag/ fo er^dit man auf biefe SBeife jwef; boQf ommen gfeic^ ®efoid)tt aa.- 
iBlan wirb bie tSffu^e nidl;( Bereuen, bie man ftc^ nimmt/ fie burA ia$ 
SBec^fefn unb ^Sfc^urfen fo gfei^ ^u machen, ta^ bet^berfeie^ berfcfSe 
7iuifd)l(iQ ins ober auger bem ^itttl ber ^unge jur Donfommenjlen V5u 
friebiguttg frfilgf» ©oßfe man bleö fe^r fc^wer, ober nur jweifel^fit 
jumege bringen f6nnen/ fo wate eä ein ^d(i)en, baß bie ^aage nebfl 
bf r Ungfeicb^eie ber idnge unb @cf}n>ere i^rer 7(rme, nocb anbere (Sebre« 
c&en ^abf* lt)iefe gteic^en &etoid)te ^dngt man nun an bei^ben &cu 
(en o^ne S^aU auf/ unb fonattl ^ic^ |><^ 'bie Undtei^/^eit t>tt Tltmt 

uttb 



bat 0Mm\m SS^ÄÄ^em ^55 

tthbi^« Schwere jTcl)t6(ir feigen t benn, b« ter^r Px=py »ar, fo 
.mug e« jt^t ju fri>« «tif^oien, wll (P 4- <*) ^^ "^'4^ me^r (p 4-a) jf 
fiff lc& !<}♦ X)« Ddflf ommenc ©egene rfidttung ^wr ju wachen, Kmmf « 
öufÄun^grtffian, twmtt man benmitev etrtfemrtn löflpunft j. 33^ P 
gcrabc fo Diel tm^ct jur Itjre rucff, äIö man hm anbern 7(rm y ott 
.(Biftmere B^nimmf. ®ieö muß bie Srfp^wng b^rien, S^ »jrb tpeittc 
iinfcn eine SBorric^tuttg brt ® öagebalf enö iefdKie&eti tDerben, burc^ tprf« 
^e man bie Hu6^Uid)unQtn ber lange tinb ^<f)mve bir 7(rme mi( gerinn 
$er a)Ju^e ju ©fanbe fermge» 

®e«n man burc^ ta$ ^fn^Änge« gfeirfjer ®Mxd)t€ nut bie fe^feftt 
^afre langje ber %:me aflein hevid)tiQt, fo ^dft jwar bie SBaage feer? beri 
bepimmeen ©etoicfyfen a, n, nic^f aber be^ anbern bie S^^obe aM. Uebeet 
biti fann au(^ ber unbe(abene ^aagebaff en au« berfelben Urfac{>e in feU 
ne n)iagerrd£)fe fage Pommm« IDenrt (hOe man fcc^ i^or^ ba§ fold^ergejtafe 
a^ ^« ber ^rm y burd^ 8?er(angerung ober Q3erf Arjung eilte anbere ian* 
,fle y erraffen l)ahe, mib jejf (P + a) x == (p+a) v »erbe, fo gift bie< 
nur fär bie gleii^en ®en>ic^fe aunb a, unb bie Tltmt n)iegen einanbeir 
nt(6t me^r gleui^, wenn man fie ber^berfeie« »egnimm*, ober anbere gleU 
^e ®en)icbfe anfange, mei( nur Px = py nirfje aber Px = pv i(I. f8ot 
biefm fi5efrug ^at man jic& fe^r ju ^uttn» SOlaji barf fu& auc^ ateben» 
«rf} gatii Sern^tgm, wenn nttf^t nur bie i&uQt, fontem ouc^ tie ^votte 
t(t frepen unb belabenen ürmt «oflfommen ^H^dsf ifK 

SDie ungfeit^e iänge ber kernte äußert f!(^ je me§r unb ttu^v, oit 
man fc^werere gleich ®midfte 6et>berfeie« anbringt» Sf" ®<8««^^ 
«irb bie Ung(ei^^eit i^rer ©cfyiüere unfennbarer, unb fJfft «ur ba am 
fK^fbarflett au</ wenn fie gar nitf;( be(aben ^nb. ^ nun ber d'^^ 



i^rer icnqe unQÜid) hettidftUdjetf al$ jener ifjtet &d)mm iff, fo er^effet 
^Uvani x(7en6 bie Urfac^e; marum man ju ii^rer fHufung itcvf fo )»ieC 
mjgRc^ gr^ge unb gleiche ®erptc()te brauc^f ; 2.) bte ^äfun^tfortnuns, 
tü$ man Mrerfi t^e iatiQe minetfi tiefer ®en)td)re^ unb fobann t^re 
'@(^n)ere o^ne biefelben Seri^rigen foffe* 3" biefer Opnation, bte, (a 
fange man ftd^ in bepben nic^f befrjebtgr^ mt Aer^o(e werben tnu^, ifl je« 
bera/ ber fie bormmmf/ ®ebulb unb ^t^tfämfeir ju emDfe^en» 

SDie SEBaagfc^afen fammf i^rem 3uge^dr gleid^ fd^n)er ju mod^^ 
tfl ^iemad^ eine (eidl^te @acl^e. £!)lan fie^e aber xoo^t, ba$ biet mit 7(uf' 
iegung jme^ fc^mererer gfeic^en ®en>i4(e t>iel genauer gefc^ie^. 

^tö^erbon ber gemeinen 9)räfung ber ^aage. -r— S)a8$of9enbe 
(efrif t i^re €mHtnbli(t)fe{f. 

Sn ber "l^eorie ber ^aage befrac^fef man nur öie gcrabe tinit, 
tfic von einem daflpunifte sunt aii6«vn'get^t/ ben Scf^tDerpunl^/ 
tinb ben ^o^e« ober 2luf^({ngepiifiCc. Ximmt ber @c^n>erpunP( mit 
lern 2(uf^ngepunfe ^ufammen^ fo bleibe ber halfen o^ne @piehing in 
jeber iage^ bie man i^m bon ungefähr siebt, b« f. er fleUt ftd^ fe(6(l nie« 
inaltf ^rijonfaf^ menn er gfetc^ in biefem 3uflanbe f^^ig i^, hep ber min* 
be|!en $5e(af}ung in bie fd^neOfle SXofajiontfbemegung umzulaufen» X)ie 
4age bed @^iperpunPte6 unter bemKuf^iangepunfte mad^t <rffo einetffiaa« 
'^f, inbem fie ^erburc^ eine %t 9)enbu( mirb* S^te itnie ber iaflpunfee 
li^t man au« ber tlrfac^e burc^ ben )(uf^angpunft ge^en, toetf bte SSki^ 
'^t fo((K^erma0en gef(()i(f r gemache rotrb/ bie grdßte €mpffnb(i<^eit be9 
:bcr s^mdf^ eigenen @d^n)ere ju ermatten. 

S&eiin Oig. 2. unb 3O ber ^IPc« pP^ beffen 7(ii(^<lngpunrf R 
ber 6(^eivunft,C ifi, burc^ ein bet; P aufgefegte« ®emi^( b au« fei« 

4ier 



btt^td^itmim^SSacim* 157 

iKT^rf joitfflfett ias« ^thnul^twotbtn, unb jtjf in fRu^ ^% fo ^t fid^ 
tu u6fmi«8«it>e fSfle^e b mit brr^c^were be« fQtAttn«, tie in C MrWiu 
hatet angenommen wirb, iai ®(ei(^en)t(^( Qtft^U ^ie J^orljotitaHinie 
CAb, mit birr aui R barauf faOenbe Perpenbtfe( AR befjimmen bot 
9?er^d(tn{$ i^ree segenfeitigen .^irfung. @ono^ ifl bc$ @tfoi^t b jur 
@(^n>ere betf«ganjen fSalPen« C wie AC ju Ab. 3< niinber C gegen b, 
unb |e f ärjer AC gegen Ab wirb/ um fo grä^eretf Uebergewic^t mu§ bof 
fclbe b du§etn. SDO0 ^i^: Die XVM^t mug am fo empftiiMtc^et; 
fe^tt/ je tDcnisec f!e eiQtnt Qd)wtu ^at/ un^ je nd^er it^tr 
@(^n)<rpaiiFc C aii tftn auf^^ngepunft R gebrad^t »ti^. ^ie 
;Sropftnb(i(^fei( »errd(^ (ic^ burc^ größere ?(u$f(^Iagsbdgen^ wegen weU 
i(^er bie ^aage eine f<^neUe XVa»Qi genannt wirb; fo toit fce tine 
tr^ge U^Aage ^ift, wenn bie 2(u0fc^fag«bdgen f (einer finb. ^S 
niomenc ber SBaage i(l aliemal ^m PcodttEc AU0 i^Nrei; @(^ivere/ 
unt> t>ev £ifCfernung &e0 Si^iverpimCcee vom 2(uf(^4ngpunP« 
tf/ ba0 i(} C X CR» ;£)a0 ®egraraoment bt« ®txol^M h, woburc^ 
(it^ i^ce €mpftnbli(^fei( iu^nt, i(} im gegenwärtigen ^aOe C X AC* 
^en QBinfei tti 2(u^fc^(agäbogcn6 pP nenne man nun 9, fo wirb 
C X AC = €of. * X b. Ueberbiee ifl DP = ©in. * ; RP = AC : CR 
unb AC = ©in. » X CR. . ©onat^ wirb ©in. f = RP X b X gof.» 

RP C X CR 

unb bie Tangente »=RP X b. J^ierau« erjefff , U^ bie 0r6ße ber 

CXCR~ , 
^u6f(|irag6b^en im sufammengefe|ten geraben iOer^ditni^ ber Htmliti» . 

^t, unb Ui öberwie^enben ®ewic^f($entfy unb im umgc&^rten Ut SRo« 

Qient^ ber iS^aage fe^u 

U 3 ^^' 



158 (Bmf>tvMt hit ^tdfami^Vi, ^ttMitnnqmt 

Vßttme^rt man U^'bmftibin Wlment blian 6f ^ben ^nStn ber SBaage 
j^ongenbcn iaf^en, butd) HufleQutiQ me^uvev ®etoi(i)te, fo n)irb hai ^its* 
menf 18^j{e^ung^n>eifi? ^roav tUinet, aber bie SBaage genoinne baburc^ 
tiic^fd on ^mp^nblic^fde^ fonbern )>er(tevf biefelbe toielme^rtDesefi be/c 
grdßern SKcibung; bie an ber 2(jfe erfolge* 

^ie ^mpßnb(icf)Peie ber ^aage ipfrb 'toerme^rf^ wenn man blt 
i^ortjonfaHtnie ber iafipnnfte über ben 7(uf^dngepunf( n)e3ge§en (aßf/ 
tinb bermlnberf, wenn man fie unrer bem ^iiff;dngepunf t jle^f, ^m er« 
flen $aKe fann e^ gefc^e^en^ baß^ menn g(eie^ ber unbelabene halfen fcc^ 
l^orijonfaf fleßf^ berfelbe bennod^ be^ aufge^dngfen ©emic^fen aufbieVU 
ne unb bi^ anbere Seife bef^dnbig u6erfd;(dgf^ unb feine ^orijonrale ioQt 
onnimmf; totll nämUd^ bie @c^n)ere ber (Sewi^tt, bie man fcc& im 
Wlitul aber bem 7(uf^dnc|epunf( bereinigt \)Drfte0en fann^ tai !07oment 
le6 S3a(fen$ itbern)iegf; xotld)ei ^u t>ermitfe(n man ba6 ^lomenf t)er« 
mebren muß* ^ smet^ren ^aSe toith bie bereinigte ©c^mere ber ®e« 
tpic^te bem iJRoment betf ^dfen^ abbirf/ unb a(fo bie SBaage trdger ge« 
tnac^f» ^ie6 bienf jum iSemeifV be6 oben angefahrten @a|eS ; ba$ tU 

ftaftpunfte unD Oer Tluflfän^tpunft in einer ^emOen ftinie (ie^ 
^m feilen; 

SS^enn man ftc^ bie tOIu^e nehmen wiff/ burc^ einen 07erfuc5 ben 
S0infe( e|ne9 \oom ®en>ic^tc^en b gegebenen ^iutffd^fagtfbogen^ jit beflim* 
m«n^ fo tfl MÖi btt anQt^iQtm $orme( Ut Entfernung t>t$ @(^n>(r« 
punftet »om Kuf^ngtpimftt CR =RPXb. gttp t)m feln|l«n €;-p«r(« 

^an3.^XC 
mcntalwdagm fonn man ft^ fic^r bomit fxQnAQtn, top man unfer bem 
Hüf^iM^tfmUt (in (mcgtic^e^ ®(tpi(&t onhingf/ bur(^ tejfm ^uf« unb 

giiebcr* 



fflMmiidin eine «etfangfe €mpftnb({c^fdt im 55a(fen $8erfu^tfn)eife 
hnoMt mtbtn maQ. S)er ^ierju ^t^ixisen QSorcid^tung wirb in ber 
Sotge €rn)ä^nuns gefc^e^en» ^nn nun gleich burd) tie Tlnnd^un^ 
t>e6 Q^xottpmtM jum 7(uf^dngepunf(e bte SBaage empftnbltc^er toitb/ 
(b ifl e« Do<&^ rat^famer, baß man t)a« SRoment t>ie(me(r burc^ fOermin« 
(erung ber @(^mere be« Raffend O^ a\i butä} bte iSerf ur^ung ber ^nu 
fmiung CR unb bes Tlbjlanbe« AC Reiner mac^e« ^an barf ju btefem 
€nbe au<^ CR t>er(dngem/ nnb bie ©c^wete be9 VäolUta C in bemfet 
Un fSit^ltni^ verminberm ffluv foU man bicfe 9?er(ängetung nic^t fo 
toelt tteibtn, baß ba$ ®egengeipid^r^ roeld)ei bie iage betf @(^toetpunf< 
Ui SefHmmf/ Sepm '2(6n>iegen t)o(um{nJfer SiRaffen irgenb eine Unge(e« 
gen^eit «erurfac^» 

^ie Smpfinbrjc^feif/ bie Ujf Ut 3nnge ober Be^m Reifer $(a$ 
finbef/ t^erbienf brfonbere 2(uft|ierffamPet(» gemeiniglich mad)f man 
benfe(6en niö)t (anger^ a(d einen ^rm ber ® aage. ^urbe er aber einige 
male t>erldngert; fo mugte er ein Uebergen>id^t; bas an ben %etmen faum 
merf 6ar i^, beutiic^ ju ernennen geben« ^Qein bietf würbe nicf^e nur fei« 
nen fmfret^tcn ©tanb unfid^er; fonbern aud) ten gonjen iSou b(c ®aa« 
3« un6«quem mad)tn, fSlm timte fi(& jtoar tiati avi$ i<o(9 @täcfen 
jufommen s«ff|feN ^tifni Ubitnia, t>«r nac^ b» ^thtlit^twie ten 
7(udf(f;fdd iburd^ bie ^efc^nibung einetf mr^rmol gr6ßern ^iiaumfd ^ii)U 
Bor vorflellf«. ^6(r ouc^ ^ierinnen fommen 6«9 ter TCutfübung t>»(e 
©(^mieridfeitcn »or^ unb nur eine fe^r gefc^icftc J^anb m^c^te tt bogin 
Wngen, baß nic^ ber 3"faninienj<|un3 felbfl ein t§eU ber ©npftnbHc^« 
feie fluffleopferf »erbe. 

SDIefeti 



i5ö etnhet^dbet We9>rftftitt0tf^'M;2)erW(run0«art 

liefen J^inbemifTett auHimHditn, witb ^er ein« ^cfftmm^ep 
UvQleidfen man jum Slbtüixen braucht/ in me Ic^er aber eine fo t)iei mi^ 
(id) f (eine fuffblafe ^in unb n)ieber fpielf/ anflare be« SDetfertf auf Dem 
iSaagbaffen anjubringen^ loorse fc^iagen. S)ie Urfac^e^ marum man f7c^ 
Hefer ^^btoflarifc^en ^erf jeuse> bie bodb för ba^ Tlbmiegen bie empfinb« 
licbfien finb, bi^^er menig ober gar ntd)r jur 93ef}tmmung betf ®(eid^se«' 
toid^t^ auf g(eid)drm{gen Waagen bebienet ^t, mag mo^ biefr fe^n^ ba^^^^ 
je grj§er i^re <£mpfinb(tc^fet( unb i^re SSfafe ifl, um fo fc^n>erer ia$: 
(Bletc^getoid^r erhalten werbe ; inbem burc^ batf ^eg|ie^en ber Q3Iafe 
l9om Mittel gerabe fo t>te( an @cbn>ere ber fläzigen 9RacerJe bem äberir 
nyiegenben 2(rme ^utcmmt, a(d ber t>om Wlitttl M) enefernenbe iuftraum: 
berrdgf* X)ie6 t>erurfacbr, im ^aUe bat !9tomen( ber .flßaage nid;t bat. 
rechte Q^er^dleniß jum SKabiu^ bed ^ogentf ^at, unter melc^em bie ^la^ 
fe fpitlt, baß ber $J3a(fen d^nUdbec ^eife^ n>ie ^ier oben erinnere morben^ 
auf bie eine unb anbere @eiee Aberfd^Idgr, unb bie 9(afe niemals in ba( 
9}ittec{ fommen la^t ^t n)eniger bie ®Ia«r6^re hn^ep, b* l |e em« 
pfinbUcber bie ® affermaage i^, um fo grdßere Entfernung bti @<^n>er» 
pnnftei t>om 2(uff^dngepunfre^ ober menn biefe beibehalten toitb, um fo* 
gr6§ercd ®egengen>i(bt if! im $a(len anzubringen^ unb im ®egenf^ei(c. — ^ 
3)a man aber überhaupt bem Raffen nur fo t>ie( @c^n>ere geben fo6, a«> 
€& feine <Stdrfe in ?(bficbt auf bie ^ (rogenbe ia\t hebarf, fo mdre DifN^ 
me^r ber @d)n)erpunf t beo ^alfentf meifer t>om ?(uf^dngepunff }u fe|en/ 
um bie über bas Q)2itte( tretenbe flApige S9Iaferie nocb aufwiegen ju f6n# 
nen* J^ier fann ed ftc^ mieberum fAgen^ ba§, fofern bit iinU ber iafl« 
punffe über bem 7(uf^dngepunft liegt/ unb bat iSIoment nur jureic^nb 
ifl/ ben leeren ^aagebalfen ^orijontai ju fleßen, bie6 ®(ei%en)id)t fb< 

bann 



Ut (pd(Nrai<0en ^oAieit* . i6i 

ifm m^^f, 6«, BIM Me ^Dh^c niit.toii 8ai^|ar.0ii»l4ft, fttf (k 
(ragen fann oOer foQ, 6<9t)erfeiM Mabrt; tcnn i(|t wirb M^RsiiMt 
tur(^ rin neues ®esengen>i(^t/ tas A6er ber Tlft tolttt, ttufitnoßta, 
tinb Vk fO^eWutalt gictc auf (e^ leiten bai tUMilfag» «Olon 
ftmn an)ar aw^ blefemi ^er noc^ ber f^ emi^mlbn o(|eifen/ oC 
ffiii etf ifl ABer^iMipt (#«/ ba0 nun ber fENf««Nfai|c''fW|^ iR»Meri(il^ 
unb eineflcinereIufM(4</«(« O iti99nmi»gt(4^^s*^i »^mathti^ 
€mpftnb(i(^e{r no<^ fmimr f» fftt^ ift baf fi« iiwc btf grl^ VMfH 
mit öbertriffr. 

fcen/ efiie 'i^äge sum fBe^fpfeie verlesen/ btren {5«« ,1>{i4Nft(el' f^c» 
fBerfc^rigimg in f{<^ (to/ unb baier unfinre ^bf{<^ «m N^ mir|(^ 
»irb» 

■ • 

Pp {fl (${§» 4.) ber ^ffen^ R ber Vuf^ngpunf f an ber Kpt, A 
ilpb 9 pnb bie iaf^punf te* S^uu^Hftkfc brep Pmftt te§t ^er eine gern* 
te finie. Vuf ber ^itte liegt bfe ^«ffcmxMge PIE^ bie be9 D ein 
@(fiarniei'^at/ unb^c? E burtb eine 6<$rAuBe gebol^en^ 4>ber grfenft 
locrbrn fonn, . ^Ifynn ^atcMHifiama mit A^:^ Utiötäitn, .(irflt man 
()en f^en <80(igbatfen thit ben Stingen A uiib 3;<nif Urtterlogen/ bie 
inan er^^ unb tmtiebcigen fonn^. unb bringt ^U iuftt((a|e mitirlfl bct 
@(^r«u8e E fovo^/ «(« ber linteifogen fn bie SDUtte I« flßenn ber »on 
ber fRtdtim yu Unten urogcfe^rtt^tfen «uf ben b^4nbert)(n)Unter(agen 
thS^e toiebcr in ba< Mittel eintteffen ^6$t, ft ^t ber fHoMdeiifnni« 
fEfne'Sti^^tisfeit. '^ i^i(^ «^ f9 ilittt^Ttton bie %»rrefiiän i^ie »or« 



1^2 Qnttecftf^eeHe^tftfUnd^^unb^ntffferund^Mt 

®ifl itiMi ivifeN/ «Krt für «iMit ^atnrt lxrt5o§m ^z «Nf^ai 
Me lufiUafe bim^.^ f8ks8i«§<R Mm SRidd iwu^/ (ö foH« man (3%, 
8.) hm fSoKim I AB mit tw foticMflCfn S^flftrMMus« mif tenffAm Un* 

fenfe man Me Unftriasf A gerabe fo «H taf ^i' ^(^fe t^om SRittel eine 
^c^tiore fBewcgung IL tna^u Wim Bemcrfe nriAmim turc^ bfo 2(6« 
ft^ tntirfUbin 3cme tai f>unft H. ^> iiniin GH GB imML^ 
ma^n» fbnnci stMiifl^/ itnb tie 9>ro|W3iM.GHtGB»]L:x gicte 
M MrfangMf dUHn«. ^) ^xft^ tnbfb IL f&r eine serojDf ^nie ange« 

• Sßeil 

*) JDet ma(9eni4Hf4e 18eiMt< »MM tOet^^ftnifTt« («m^ barmifr M/ f^ 
M (SiS-pO IL btt (Bogfti 5Cif Oia^ nnH IC oter LC Min fMM 

. ijl, (C9 ber Bcweguns bcr Slaff t^on 1 9fgm L nicbM anbertf 0(f<b(b</ 
alillr bafi ber gtdblu^ IC bfr t^ct^er fMrtd^t unb bcrfrlbe mit LC mar 
In bk Sage IC (tetiltr bcn ®iagbosm mir ftcb nimmt, mb'bie 0bi^ 
auf ibre boc^entalc GtcOuas natb I luräcTgfbcn li&i nurnüt brm 
UnUtid)it\>tf ba§ bicr tai 3entrum ber Stoeaiion in C, auf bcm ^U 
fen aber ntxbe unter bem fftittel I, n^mlicb in R Ift. Slflfein andb M 
bitfem StiOei mnn ber Stobtug LC brnsd^ bii gtototion bep R in BD 
Unmtß uttb mit IC poraDel mirb, mug bie SBfafe benfdben fSeg BF 
moeben, »eil begeh ber sfeicbctt tSinFcI ICL unb BDF ber S&ogen BF 
i bcm Sogen IL gkkb wirb, ftim aber finb bk SBifgen» bie don ber^ 
fiibkbenen StobiM bnrcb biefelbelSemegnng bcfibrieben »erbcn^ b^i. bec 

' Sogen r beffen Tangente GH i^ nnb ber Sogen IL mit einanber im 
VirbAtnifi;^ n. f« f»^ 



tte Prüfuns btt ^B^ihalteni von ber S3m(^(i8uflB betf 9)aro0((ifiiim 
twr ^SkffemaaQt, unb ä^cr^pt von jenen groben anfangen^ burc^ n>ef< 
d^e mon fi^ twn ifym ^^enouigfeit unt> Hui^^ta^tst^ verfiel n>{If. 
$dc dSe jeit folgetibe iDperoitonen^ (egf m^n bir "Kpe tti SdalteM in bte 
i^o^(<n S^Hnber feiner '^uf^nggoM/ ober einctf anb<rn iStfMitf itnb 
(3f(.f^n fofort frei^ f)>!e(en. 

^m^ bU fdtoha^^ttt»i me^er^angfitfett iq einer 3^nW/Ma<^ crji 
«n^geSener Ktt^ U omh n^i^ ben fSBaagbidfm bun^'^ufleduns 
mehrerer Sronf^eife Mn i angefangen, einerfei» fenfi; fann.nuin (9* 
nw^l ben Q3ogen be« ®(afe$^ nnfer toM^ bie iBIafe fpieff; prüfen/ a(5 
(Ui^ eine {Sogengrabnirung , falls man Urfoc^ baju ^(e, auf t>k 
SDaffemaage jeit^nen. S>o($ babe^ i^ bie Abetfrefenbe (Tdßige SRoferie 
äu(^ mit in bie dtec^mtng |u Sringen. 

Um gfcic^e ©tffernungen ber iofTpunfte wn ber Kpt au erhalten, 
fmb (3ig. 4.) an beleben Snben 6c^raubett angebrot^f, »eburc^ bie iafi^ 
tragenben SKingc m utfb n n&fjte ju. obcar bon ber Kpt weggerAcfr toerbfn 
m^em 3>ie 9tinge f!nb (nMir bevegii^, meir fieungcac^w ber B^w^ 
benumgange fenfrrt^t herabhängen mäffen, feinen ober burc^ JSeine 
itopffc^rauben befejHge tverben. 



^ 



€ine anber« Htt Seiocali«^ 9linge ifl (gig, f.) Mrge^f, n>o t>U* 
(abetiroi«ei(l einer 3(afi^e C, an tfpt fu feff|inb/ einer ^^fytftuU F, bfe 
bie gan3e.$iaf(^ bur«^ bo< Einbringen an einen £hieerai(inber n bewcgf, 
«iner geber H, bie bh 3iaf(^ ^gcn bie @(^raube F briltft, unb eirter 

X t @(ea« 



i64 <Bmh(ttifHtbU^tti^9$'mb^ethti\immiCLtt 

m 

Cr<ll^uSe L, «b hQ$ f difSniiifle^iSt m Qoffims Mji^t, gleich 

iDk i&fnxsitns bcr gtinge .f<ig( fi(( mit totitttf^ Smirfffl, tkig 
UNitt (W ((fbil »Ic $t9>.& «n dl)« ^ppe, 6ie an Oai €nl)c t«« iSald««« 
ffff^rai^ vcb^, (i^tm^, mlb mit UtjMbtn umtr^if« J^erftfo ab« 

S)tcff 7(rr dtinge forbcrt {iMt fUdtm mt totitit scjfffirtt J^f en, (oC 
ober baf&r bM €hiir^ bof^üsm i^ Umbn^g Mr .J^ofeti tiUbC fantiMr 
benfrfben 0M 6er4fHgcii/ «Hb tfe ^äßObi U» tHinstt ti^ (b ia» 

gemein Üblidten ^ufl^ngajren, bic .in iSchda^pptt^fafäfm an (epbeii 
^tm tti VM.ttM <ingr6ra((( werten; ti>ei( tie an tttftlbtn ^ngentot 
S^n fe^ oft «n |Mn ISdHben tcr ^tefc^ tibtt <9a^l ß<^ (u reitoi^ unb 
fteine Unric^igfeifea iih TEbukim jn «enrnbiffen pflegen; integ bic 
d^fra ouf fi^Mitigen SUngni fiTf f^Mn, Mtib hm4it Me 6(^imk tue 
^ktMfU (ci<^ In te< fBOtta «n Me i^or^ntdltnic bc« fSalfes« p^ 
fWeiu" 

tSRan f jnnfe swar (^iq* 7.)/ «nflatt bic SXinge t>er iaflpimfte jum 
fi?er^f6(h«in|n«f^; bii Tipt fe(6f} «bcr ben i9ttff«t fn einer 9(<if(^ 
C jitif%^(tt ber iipt 1finM<itid^;tndi(ett^ tmb %e^ iM<^ g<f<^«^rr 9«( 
titSHgung (bie jiiwr ble ittferfh Jein^t bertJUewegung-fbAerf,) bure^ 

tfe 6(e8f(^u(c L an cinwAtr ^'efKgco« V(Mi*/ (<> ^i< ^;« bo« un< 
*• -» ' toonbif* 



HH^ r48(r< «^ ir.cfauv N ^ 4agptiiiflen fe|R s»äi»e, fb ij^ tiefe ißu^ 
tüftWB "t<6( fc^r ju.tiii|[f(6(r«. ?. 

Um ha« Moment fSr bie €m^nb({((fe{f ber ^Ska^ß |u SefHmmcit; 
Seftntiet ftc^ ($ig« 4«) unter ber Hpt ein Oegensemicbt ST V^ mtd)it 
man an einem fenf re^^fen 6(ie( auf unb nieber fd[)ie6en ober fd^roubenr 
fann^ je nad^bem etf bie Sc^ioere be« ISalfen«^ ober ber anse^otigfeti 
&tmd}te forberf. ^J^ierburd^ wirb bie|enige €nff^niitng be« Sd^bert' 
punffetf wm Tfuf^angpünfre benrfBüffen gegeben; loeic^ {^ fm ffflrr^ 
(a(mtß feiner gahjen idf? jum eMpfinb(i(^(!en mo4!t» ' ' ' * 

^ Üueerf^rmAe ST^ - ifl «itf ter Utfßidtt angibtü^, Umit maü 
bie^biefem ober fenem 7(rme imingeinbe @(^ioere/ bur<6 bM Ueberf^du» 
^n erfefin^ luib biefeltai int totlJtwiniiiteitk^ti^^ tim^ 

Ski«}enige, loatf man 6e9 ber 7()re unb i^ren Unterfagen/ in SKucf« 
(t(6tterSmpftnbIi(bfeit Dorjufe^en pflegt^ n>irb ^ter ^Uid) anbernme« 
4>anifd^n ^un(}griffen al$ befannt üngenomroen* ^^fe loeniger (ic^ bit 
7(;tre ouf ben Uneetlogen reibt/ ober leme^r i^r aufliegen einer mat^ema« 
Üfdfen Unit g(et4)t/ um fo Doflfommener ifl fit. 3" ^'^^f^^ ^"be fanti 
man (ie be? feinen ^rpn^ntentalmuagen in ^o^ie, ganje ober (atbe ßi^i^ß 
bereden/ tit man üM ®la<rj^en fc^neibet, einlegen« 

ffli^t« ifi einer guten %m(^ tia^t^ltgef/ «ff'bM |l^ Heber« 
fc^fagen bed ^a(f en«^ ioel1:&e^ bur$unt^erffi^ge«'1l0frigifiuilb3(btie$tf 
men bef ®en){<^fe t^eronfa^ noirb. -QB^nn bemndd^'bile geih#lne Krt, bif 
gaHje 52Baage miftelfl eine<i^el6 mf unb nieber ju beioigenyitic&t 9>Ia| 

3B 3 finbef. 



% 



166 emUtü^tthU^ttifiiHi^mb^ 

fbibf (/ jiH^fölt ts^tii jlorifc^e fßitfudft ni^ sulaffiii; fo ntdc^le mm 
flc^ einer ®Q6er> ober etnei Slingttf itoifd)€n toil^n ebi Tiim Ut Iffiaa« 
Se nitri^entse Spiefung §a(/ mit $8ore(et( 6e&ietietu 

- • 

©n .SßaagSAtfeR/ ber nic^f »{e( au fragen gelben fiU, fatm au^ 
au< altem, 9uf getrotfnetent; fem,f4feristem J^ol^e ^ctfertist/ unb um 
bell Cinflup ber ^euc^ttgfek ju ter^inbern, mit iacf u^erjogen tverben« 
S6en banrnt/ «eil ein ^(jerner fdalttn iveniger eigene @c^n)ere ^at, i(l 
^ einer jri^^m GmpfinbHc^feif fd^fger, ali ein metaOenert Sunr ^^ 
fpiel ;mog (ier ange^^rt n><^b/n eine (6ijeme SBaage/ beren f&alftn 
tAä)t (dnger 0(0 3 f 3oQ ifl/ unb mit 6 iot^ betaben no^auf^i ®tan 
einen 3(udf(^ldg gi^f. ferner ^too anbere a f>i6 2| 3u^ fonge (dljer« 
ne QBoAgen/ bie be9 ber i^nen ongemeffinen ^(abung noc^ fAr j^^ ®r; 
unb me|r empfinblit^ ftnb. S)iefe iMren ber eigentli^e 3n>ecf alier $8^^ 
beffi^rungen^ bie man ber gMc^drmigen ® aage im betreff ber€mpftnb« 
(ic^feit unb Sut'erldßtgfcit bei^iubringen fuc^te/ benn jfie waren befTimmf, 
i^ie fpejififc^e @d^n)ere beriuft an t>erfd[)iebenen Crfen, unb ju t»erfd;ie« 
benen B^it^i burc^ bie üb • unb S^^na^me ber ®c^n>ere ber angehängten 
^jrper anjujeigen, unb nebfl ben iSaromerern jur J^o^enmeffung, nac^ 
ber ^l^eorie ber t>on J^rn^ (ßerflhev (ierju t>erfa0ten SSerec^nung^fbr« 
mein ju bieneii* 

ttcM|eM.tM«ben«flie ji^t, gibad^ fSorrid^tungen be^ weitem 
Mic^t ffir (0 MflfMKhen ongegeben, jbaß f!e ni(^t ^nfberflanbige, fie 
i» 't>(r6((f«rfi Mronififlcn m^foi» *$Rur xM man M^wpti», H^ tie 



ffy^iffaef wif^t Mf Me^/ oftlr eine a^li^e.iSefie/ !^ie emHliib» 
li(((Hir iBerbeii ftenen. ,3r blejer J^fit^ M(timf9 fie ^m^ i'Ai nMf 
tio<^ eine StemolRm I»* S3cttfff M V(n)iis<M>> it| ft^e^rr luft^dse* . 

■■••■,•' .1 
j^eber Zirpet Mrfiert fo viel an fieiner Schwere/ tat tM ®ewi<^ 

bc<iBHttl(tins$ tnittr ttm Siaum> (eit .tec SUtpn fiMiiiminf/ btttitf* 

gleich etnati^ in bir freien iuft oufmtes^tf^ ni^t baffc Ke ii(fo(u(e ®e< 
xAi^i \Av^, foferti fie tn einer onbertt tic^tem ober bftnnem iufr, ober 
gar In einem fuftfeeren Staunt o^gewoflen loerbem ^^fungSgetoii^te^ 
bie dutf etnerret; SRefoff grntacbMperbeii^ fornmen in biefe S3e(r<i^(ung 
ttic^f« Z)ie iSenennung i^er ©(^mere^ gÜt Uo« mit Xbjug be$ i^nen 
2ttfommenbeniufti9ofum5/ioei( fte nur unter biefer S3ebingung ^umiJRao^« 
flo(fe bienem Kud^ f arai i(re lOerfcbieben^ett in Derfcbiebenen Hnbem^ 
fo lange man aus i^n Unfernbr^eilungen nur fer^ältntffe/ nic^t abfo« 
Ittfe ®eml<btt angießt/ feine Urning in p^^fif alifcben (Berfu^en ^orr 
bringen; nur foQ fi(& jebet Mn ber dtic^tigfeit feiner 9^fungSgen^ic^(# 
bi« in bie nelri|!en t§ei(e ganj beruhigen« 

« 
SDenn ^Jrper^ bie ein ttMgreic^ srjßcn« 8?o(imi/Oto i(c f>rdfung6« 

8iw{(^( (aSen^ utif bemfrlben nMagrec^ ({e^en^ fo wirt bie 3uda(e be< 
inf(tto(um« aur €<^mere Ui ^6rper5 forsenbermoapra toe^net. Cep 
(${3. 10.) bie unSefonnfe @(^w(re eine« JtJrpert ic, ba< befannee 9>rft> 
fund^sewif^f i, be(r«n PSoium b^ bae iSofum be< ^^rpeM ein Stluiti* 
plum «Ott b, ba« if! bni/ |i wirb x — bins=:«>~ bunb >«•+ b 
(m --> 1). ^ nun b : bm tto<^ bcr «SfobKcti, ®r j|e im i?uüfmoo0 

Monn^ 



^tt man tM «ifMuM OMof^t föut^ttptü, fllM fk^ m% ;tM0 



• ■ *} SM watA Mm i^nuKtt Smimv« mittr itetr ttinnt i^ ^ga^ldi^ 






^ » 



. J . 



1 , 



t i 



' , • 






3(5^nMttndm itt ©(fcafc^ft 



}ttt 



mtmUkt «nl) SRatut;d#i(^t(. 




«(§.»tr9».6((;x7tS. 



V 



/ 



« • «■ 



» t 



\ » 



»* 



^ I 



. ■• -v 







^*^*^^^.^*^*^^^^^^^ 



*ßSS*^355*__ _ 

I> 

S5e9ttdfte 

9t(itttVj}ef(^i(^te Don 93$Nen/ mi in Aefort^rifr ü» 

» 

(^ ^tt »{(fem 9(tiffii$f Sin k^ 9<in) «en ber ^eio^n(i((in Vrf 1>«r |)((w« 
CV7 grop^ifc&rn ^tftbttibwn^tn «ibgmiAtm» ün^att mit einer htt 
|bnt>«rii ge09f<ipJ(^f:^eH ^(fci)rri()un3 be« jOrt^, wo f(d) bd^ 9>^nomen 
ttt URinerofreic^/ »efdi^etf i(^ eben ju 6(f4)r(i6en i»or(|abe, ftnbef^ «njtM 

Memoire 

pour fervir 

I FHiftoire naturelle de U ßoh&me, ainfi qu'ä ceUe dei 

Bafalces, 

^Äf Mr. STOUTZf 

S^nS'lnff^Stt» des Mines en France, & Correffondani di CJUädimU 

Bjoydt du Scitttce^^ de Turin^ 

J e n'fti point ihSvi duf ce m^oire le plan indiqa<< poar U d^fcriptton des caUctm Cedi* 
aiqtiet. Aa lieu de commcnccr pir donner f^ar^roent llnfloife gtfographi^oc do lico pA le pbd« 
•OBiac da regac aündnl ^uc ie dteü^ • Mi d^conveit, i« «omncnc« ptr lluMv» 4o fhdnooid« 



172 J^erm ®tou| ^t^ttiqit * 

fic^ hM geogrop^ifc^e ®emd(bf "opn biefem Crte t)on fe(6f! ergiebt. 3^^ 
(äffe hierauf bie ^efcbreibung ber einfelnen Sogilien^StdcFe folgen; unb 
p^^fifcb ' minerologifcb^ 2(nmerfungen macben tnblicb bett ^efcbtlt^«. 
SBenn e« genoiffen iefcrn f^dnen fpHte, bdg kb micb In ber Gr^a^fung ju 
fe^r mit ^(einigPeifen aufhalte: fo bitte (cb % ju bebenfen, ta% eine foU 
(f^e®enautgfeitfe^c nfij(td^fe9n fann^inbemfteofittoer^inbert,ba§nicbtbit 

reifenbe dfloturforfcber be^ feinen Unterfucbungen burtb Heine 6c^wier{g« 

* 

feiten^ bie i^m toorfommen f jnnen, abgefcbtecfe »irb« 

Uebrigen6 bin icb ^ier tmep fSorg^ngem gefolgt/ bie in biefem 6tä< 
(fe MÜfemmen }u meiner dtecbtftrtigung blenen f^nnen; ber eine ifli^ert 
von @AuffiIre/ in feiner ^(penreife, unb ber anbere ber J^err Donläc, 
in feiner ©efcbicbte^e« üDIenfc^n unb ber iSerge. ^ie fieinßen Um(Utu 
be^ bfe in biefen fcbdaboven ISerf en angefügt fiab/ ^ben mir auf mei« 
mn SXeifen bie näilidbflen ^i«nf}e geleiflet» 

SBo« bie €rjrferung1)er ^dge onfongf : ob man bie iBafalte me^r 
5u ber klaffe ber CriflaOe/ al« ber ber SufammeD^ie^ttiigett (re- 
trfti^itB^ffpi^ingungen? Spaltungen? 2(bfonberungen? abgefonberte @tu« 
(Te?) rechnen foO/ fo ^be ic^ mic^ beftoegen fo lange babep aufgellten, 

xoiii 



nt m ^mei Aini liqueHe Ic tfouve le tabtetn g^ogrtphiqne do locil. /y aioote enfaiie la d^lcri- 
ption des Mantillons & ic termine le tout par des rcmarquet phy(ico-inifi^ralogk)acf. Si je pi roli 
\ certains LeScun tiop minuticiu dans IHiiftorique, je Ics pric d'obferver que ces dtfrails peuvcnt 
ittt tr^utiles en cmp^hant fouvent I« naturalifte voy^geur dt fe d^outer de fes recherdies par de 
legeres di/Scokdi qu*» pwk .rriKPntrer. ' 

J'ai d*anieun Imite dtux moddlft qoi Ibnt bSm proprts \ loe {iiftifier Ifar ce poant ; Pun rft le 
«oyage des Alpet par Mr» dt Sauffun ft TButre l*hiftoFre de rbomme & des montagitet par Mr. de Lue^ 
Lcs moindret ddtails de cet oeviegei p f fcic ui m'ont did de la plus grande utilitd dans le cOttH de 
nm voyag «i, 

Qaant I la düca^A! a*!! finit miter Ict bafiilces dans la daflc des criianc ptotftc que dane 
Celle 4« citsairv k IK mV fuii iff^cd eufli loogtcms qoe peBPaqu'a me pMoil i ft n a al de ae dos* 



aurSnattir0ef(fei<6eeVöna566mmjc» 173 

OeK t« mif not^tm^ au fevti ft^K Mmr ©tt^ffaini eine fdimmm^ 
te9iul«8««/ t>le (i*on mit foIti&«w iS«arlffcn wrbonlxn ijl, bie baenjnii« 
gen ganj entsegni f!«^«/ «»«I*e man fi* wo ber ©ubflaiij; ti« bleft 
fdenennung anzeigen foO/ iu madM ^< 'Cu*^ ®i»^ Stilintmtensie' 
hmQf ieci<^6 feiueftocge« bcn fBegriff |eM< bifümmten fScfhebene, 
ba« b«n t^tUiiim snpiflVr Äirp« «ig«« *ff / l»irf<&«wf/ ♦- »**^ •"" 
.einem ©«gnqlanbe, befien «norbnung ble golge ob« SBIrfütig eine« 
b(|}imiti(cn ®(fe|e6 ift/ einf unriMe ^e ge^du 

aufmrinenmlnewfosifc^enSXdfcn burt^!Deu(fc61ant)uii6lt«9arnK* 
^äSe ic^ ju 3Bien in Derfc(^ut)enen !jninm(ien>Sabtnefreii, unterem 
^otiarrigen eifenfleinen 6räcf en gefiinDen.bU ou«@duIeii,t>oii ber@(dc- 
fe Don SQ)e9 6K txe^iinm an, hii in t>er IDdnne mttfyiat«, jufammm« 
gefcjt »orem Einige wrjöngtrti fic^ l^rer salben Jdnge md) mt in Der 
namllc&en SKic&ftmg, unb Hefen parottel neten cinonterj onbere »aren 
tote burc^ ©lieber «ber ®elenfe mit «inanber t^erbunben* ^d) Qlauhte, 
fo tüie bte grdgten 99liner<i(ogen biefer J^auptflabt^ an i^nen S3afa(re in 
SÜRtniatur, loenigfientf i^rer ®efla(t na^, ju erblicfen. 

^ 3 ^lefe« 



ncr i luctine fabfttnce une d^nominarion \ Ijquelle fc tronvent d^i li^s des 15)^1 tbfolunienr oppo* 
lief i ctlks <|«*on doit ayoir de la fubflance ro^e qoe cene d^omination doit reprtfentcr. Ainfi 
1« nom de retfait ne portant pas avec Ivi l'id^ de cene tendanoe d^rmin^, propre aux particulet 
de certaim corpa« im pcut donner qtt*mi« nocion fimft d'un objet dont Parrangcineot a M VtSit d'ua 
•rdrc conftant. 

Pendant 1e cotits de mcs voyagcs mtndralogiqvcs en Anen^tne» en Hongrie ftcftc. Y^ ^ 
dans plufieurf Cabinecs k Vienne» parnii le» mioes de fer limonneufei^ det roorceaux compofi^ dtf 
prifmes de a I 3 lignei de diam^tre jufqu^i la fineflc d'un cheveo. Lts uns a'amindiroient dans ton- 
te Icor longettf & dans le m^ipe fens & fe foignoicnr paralldlement eacre eiui j d*autres ^coient in« 
ferrompuf par des arttcularroiü. Je crm^ ainfi que les pcemieis Mia^calogiAes de ceuc Capitale, f 
voir des ba&lres cn nunianuc« da moiQi quant i leur lormc 

Ccic« 



\ 




i 



meine gonje 3(ufincrf(«nMe, X)<i et frioer ®ef{<i(( ittt(^ bae Tfnfe^eit 
«iMt iMceinistM aRwS« Mn i8«fa(tini nad »crjäRstem flRadßfl«^ (attet 
f) SUmitt i4 b«^ man 6ie9?aftir biefnr UiUm htffn «rgr Anten Mnnt#/ 
lonin man bitfe ®ii6f}an| na§(r mut(u4fte, b(nn®an|e<€imr ginaucm 
ItitteeMwj^^d ift/ «(< bie OMfäfte. 

5(( erfunbigfe mic^^ mo bi^ec €if>nfle{tt ht&d>e, na^ ber (o^e be5 
DrM/ unb ^en äbrigen ta6e9 cbtoaltenben VmfUiaben: i^ tomtt ahn 
feine nd^e €rldiiterijng erlangen^ c\$ ta$ man mir ffQte, er n>4re fti 
S$ dornen in ter Offegf er 9>rifarur gefiitibm tpprbeti^ unb man ^ieltt i§tt 
f&t t^onattigen ^ifenfieitit *) 

^) ^^rr 5etber fagt in einem feiner SBerfet „9San {eigee mir im 2)rf^ 
ner SXineroiten* Salbet {wep ©täcfen eifen(^altigen %^on, beren einetf 
blagroc^), baß onbere ober gelb war, bte an einem Pree, f}o(<bni$ ge» 
nannt, ber mir unbcfannt ift, gefunben toorben. Z)ie Sage i^tn IBe« 
({ant)ti)ei(e mar f^icfteenmeitf tinb in langen/ aufge(i»rungmen, f^mn 
tttib {erbred)licf)en ^ttaf^Un; ber 91uffeber be< SSaenralien^^abtnettf 
nannte fle: eifener) in Seflalt ber Qi^inbelndgel, (Sin fd^ifner 9lu^# 

\ bcucf! 



m* 



' Ccttc produ&ion du r^e min^l ctptiva d^ Ic premicr momenc toutc inon artentioo | 
ft fonne U faifant parotcre un aiTembUge .dv bafalccs für une ^hcllc dimlnu^, je penlai <)u*9i| 
poorrok mleui aproitAidfr ia natare de ceux-cf, en tfcudlanc cecce rubftance dont rcnfenißTe ^olc 
plus fufceptiblc d'^re examin^i iond qoe celui des baf^lt^. 

Je mWprmai I Vienne d'qft fette mine de fer avoic ^ti ttrde, de la pofition du lieu fc dct 
•ptres drconibnces qui ponvoient l*accQropagner, mais je ne pns rccevoir d'aucres ddairciflemenc^ 
eifepttf qu'ell^ avqit 4U trouvd« djlM ]$ Pr^mrc d*0|lck co Boh^nc ft qu^on 1» rcf^rdoit comin« 
aoc mine dt fer Umonneuk* *) 

Comnc 



9%& Cautrt jautie, renant tTtta iieu appiiU Hvjchnu\, nam qui m'efl iitconnu, 
9itrou¥oiemt äifpcfu in eamehe* & tn longs rayonw gercit, dun '^ cajfän», Li C 
9%CäHiui Us üfftUpit : mint ätfir M äou» de kärdcaux^* ' ßäli ix^Jm l . 



aur ffUitnt^tfd^id^tt t)en S365mcn}c. 175 

S)a i$ mir, ff im r rot§in 0(f etfdrbe nac&^ fcl^if n; t)a§ er ein« 7(e^tu 
Hc^feif mit bedien etfen^Uigen 6u&(ianjeii (dffe^ tie bem ^iutt auSgu 
fejt geioefen finb/ fo t)erfud^(e i(^, 06 er masnetifirte« 6ifen oitidge, unb 
i^ fanb, 1>a$ er es fforf an^og. S>iefe Stsenfc^aft betf €tfeno(fers 6e« 
^dtigee meine Snnc^magungen, unb bie SRaturgefc^ic^te biefes 9)^dn(M 
mend fcf^ien mir nm fb me^r eine n4§ere Unterfuc^ung ju Mrbienen^ ta 
aUe @fufen biefer Htt, bie i(6 in berfc^iebenen Sobtnereen s^f^^^^n/ ein« 
onber in ber ^arbe gleich nniren^ unb ein 8^<ii#<^ftli<&e6 ^ennjet^en 
t>on berbronnter Srbe jeigfen« 

S>er!Xfrfer t>oit 2)orit/ einer ber borjAglic^fien ®e(e(r(en biefer 
S^uptflabt, ber feiner feltnen Sigenfc^ffen megen eben fo fc^d^bar ifl^ 
o(S tof^tn (einer ouSgebreiMen ^ennfniffe in ber 9larurgff<l^id)(e unb in 
aflen $Q(^rn, bie fid^ ouf bie SRineralogie bejie^en/ beregrfe mir auf bie 
berbinbticf^ße üxt berf<^iebene bon biefen (Stfenfieinfhifem 

^eme^r i^ fte (efrac^fefe^ beflome^r tou(S)t mein fSerfangen/ mi^ 
ctthtnOtt, wo (le gefunben morben n>aren/ juberfägen^ um bafelbf! bie 
€rben unb onbere 99la(erien , bie haU^ vorfommen/ genau ju unferfu« 
^en^ unb mit ^itoifftn mir befannten ^^nomenen ju bcrg(ei(^en« 

5Da 



»^^»•^•m^^t^^mm^^^^tmmtm^mmmmmmam^miiammm .«■■^H»MB«M.^-*MH^hM«MM« 



Onniiw 11 mt paHk, ftä ft coiiletir tfrage d'Ociirr, qo'dle rdfbnbloit att flAllinccs ferrogi« 
flCttfitf qni OM M ci^olVes ao fra« f^ftyti fi cUe ponvoit ■ttirer Ic barrrfltt aimant^, fr trouvrf 
^'dle rmiroic fbrteAent. Cctte pfopri^tf ^Pttoe miae de fcr d*Ocbfc mc conlinna dans mei con* 
iaftoref, k rhifloiie natafelle de et phdnomdnc nie ptnit mdriter d*autant pftis des rccbercbef , qu« 
tans Icf mofccaia dea düima Cabifitcs qv« i'avoia i«^ fc nft»Maicot par la conHnir« & uim»> 
foicat ua carafidre commiin de terrc bnddau 

Lc ChevaKcr dt ßom^ un 4t» prenieff Savint de cttte Gipicala^ aoffi piddettx par fti rarca 
qoalitdi que par P^cndac de 6a connoMTaiicca» taot cn bifleire nacurclle qn'eii tontet Ici aotm htwnr 
cbes de Sciencea fdadvcs i la aintfralogie, nt ddnaa i Vieane de U BiBicva la ptaa oMifttaDC« 
plofiean morceiox de cette itoine de fcr. 

f'las )e les confiddroii, plus je ddfiröis me tranfpofter fi» lea Hei» d*o^ »^ avoicne M ti« 
rdi« afio dV oUerver ezaaement tes terrts k les autics aati^ qui Jet covifQiiiMiaiit k ka cem« 
pircr «vcc ccitaiiia pMbemiftci qti« je coluwUlol». 



J76 je)mn etou^ S5c9tr4ge 

S)a tc^ mif ntcintr Sliidttifi benlSeg ivxdf fM^nm M^, war 
k^ a^ 6t< ti€tm fSitÜtn Mii Offegf entfernt, unb o^oc^tet mir tie 
Seit ni(6f wo^l einen (angem 2(ufent^c erlaubte, fo (onnte ic& bod^ bem 
fBerfangen nic^t wiberfie^en, biefe f&r Un fflatuxfotfiSfet fo intereffanfe 
0egenb ju befuc^en, weil wir t^iettdc^t baburc^ in ber €ntbe(fung Der 
. QBirfmigtf rofte, beren ftd^ bie SRatör btf} i^ren (ewunbertingADArbigen 
jDperationen bebient, bie un< fo Diel SRad^benfen unb fBerfu^e tofitttf 
nnb benen man mir feiten auf bie @|mr timmtf um einen ©t^ritt loeiter 
»orrücfen, 

$8e9 meiner Untwi^ ju Oflf^ ^egab i(^ mic^ In tii ^^r^tetur, um 
genauere Sftacffmeifungen wegen be5 ®egenf!anbe«, um beffentwiflen ic^ 
' biefe SKetfe unternommen, yi erlangen, ba aber ber 9)rd(at unb ber ®eifi^ 
lic^e, ber fid) auf bie SHatur^^orie gefege ^t, be^be abwefenb waren, unb 
i^re SoQegen Aber biefen ©egenflonb fe^ gteit^gältig unb wenig unter« 
richtet iu fei^u fd^enen; fo beurlaubte td^ mic^ mit ^tn f^ bie( $9li6Ver« 
gnägen al$ Siie« 

^id)H unjufrieben über biefe »ergebiic^e SXeife, fe§rte i^ in ben 
®a{}^of jurucf « Tluf bcm 3Sege ba^n bi;gegnefe mir ein ionbrnann von 

gutem 



Ayanc prts «a retQor de man voyage 1» tomt' 4t Bahhot^^ |vme haawm I 'I o« 9 R^c« ^ 
Ift Pr^fttuffc d'Oflck, k quoique k cems ne me permtc gv^ect de mV «r^tcr« je im pat rdMer'an 
di6t de Yificer des Uewx auiC inttfieCMits poor le nanraliile» paüqn^b penrroiciit peuc-etre nouf. 
fcire avancer d*«n pas veri la d^couvertc det afentt dorn i» natsre Ic fett dana fc» opdiarionf- roef 
veOleufts, agencs c|ut nous «mucM noc de Mdicrche* li d*«vp^ien«it ft s*^«i of faifii encait* 
qae tr^ rartmenc« 

Arriv^i Otfili, {eme tendtt ^ fAbbafc^ afhi d^prcndrr des renfeignemem far i*dÜet qai 
ili> avoic amend: mais le PrAac le le Rdlig(eov qnf'ciiltfvoit rhifltolfe mturelle, itütcm akfens» §(" 
lims confrem me panneM & indIflMpfiii It li pfQ inlliviti fbr «et dbiet, tjor ^m pm cotigd arcc ' 
autant de d^plaifir que d*einpre0em<hc» 

Ddfefpdrd de eecte coorfe inutile, ie m'en rerournoif i I'auberge« lorsque i« lencontiai en 
.«ben^n u^cMipafnud^ cfi qui J^ppersm tui lir difttogod, Lui Aippofiuit plus de goiU pour la mi- 

Bin* 



gut snatwrflcfc^icfttc wn SSft^mcnjc^ 177 

gittern Tinft^ttu ^a U^ i^m mt^t Oefd^mocf an «et OHneMfesie {q« 
iraufe, al« tc^ Sei^ ten ©eifMic&en gefunden ^otte, fo w*efe t<^ i^n on^ 
unb fagee i^m Den iSetoesunsearunt) meiner SKelfe noc^ bem ^lofhr. SDte 
f(()i(flt(^n Tfntmorten, ble er mir auf meine fragen itt^üu, UfUtigtm 
meine SRut^ogung. ^ fa^fe mir^ ba§ man bieff , wie f (eine @(4n« 
gdc^en gejIatMen 6reine^ in einem ^erfe (e^ ^ommor^u^ Jgtofi^nif ^ 
Hanno unb jum Xloffer ge^^rig/ f<int)e. 3<& reifefe a(fo taf^in juräcf/ 
IDO i(^ ^rsefommen nMt/Unb fanb bi€fe«J^f(^ni$ bre^ Steilen bon55n> 
gegen 6äben, unb jme^ 10?ei(en Mn Sommot^u gegen Ofien« liefet 
^orf (iegr in einer Neinen flSerfiefung, mitten auf einet ^ne^ bie einen 
$^eil be« gro^n iBaptnö ben $36^men au«ma<^f« Huf bem QBege nac^ 
€ommor^it if! e« nur }me9 SReHen Mn ber gro^ri GebirgePette, weld^ 
bti Oranifc^eibung t>on iSd^men unb 6d4>fen mad^f^ entfernt* 7(uf ber 
@efte nat^ ^rijr ju, unb Bepna^ in ber ndmfic^en <3^ntfernung ^ liegt e$ 
am Sujpf einetf anbern ®ebirge«/ mek^eS ft(^ in bie S36^mif(^e ^Bene 
nac^ unb nad^ t)erldngert 

7Ü6 id) be9 bem 9{tc^ter biefeg ffeinen 3)orft abgefliegen war, frag« 
(ei(^i^/ obernic^t n)ifle, n)o man bie Steinart finbC/ bie au6 einer 

« 

n^ralogte qoe je n'en avoif trouv^ aax R^Iigieox, ie l'abordai & lui dt pirt du motif qui m'avoit af 
tir^ au Couvent. Scs rifponres faritftifanfcs aux qiicftions que ie lui fis, r^lilemit ma fuppoiitiort. 
II me dit qu*on crouvoit oes pictf^s k pecin canons dam un Village pr& de Commocau, noimn^ 
Hoichnitz tk aparrenam I la Pf^lature. Je quittai autlit&t celle-ci pour m'en reconrner au lieo d*oä 
j'Aois veno, & ic tnmvai efcAtvement HoTchnitz i trois Heuet de Brix au Sud ft i deui licucfl de 
Commotau i TEft. Cc village eft fitud dans un petit enfonoemenc aa miliett d*une plaine qui n*eft^ 
qu*une com innitd du grand baiCn de la Bolidine. En fiiiAnt route ven Commotau, il nVft ^oign^ 
qiic de dcux Heoef de li grande chaine delnontagnes qal forme la frontiine encie ta Beb^me ft la 
Saxe. Du cdc^ de Brix. & k peu prds dans Ie mimt ^oignemenr, il rienc au pied d*autres mooci- 
'gnes qui fe prolongent focceftivement dans la grande plaine de la HohOme. 

Erant diffcendu chez Ie Maire de ce petit village, je lui demandai s*tl favoit od on tröovoit U 
pierre compoföe de grandes aiguilles angitlcufcs co made, de cloux faiu t^tc^ ou de pierres qui res- 



^ • 



178 it^rrn etiMil S^cotrttae 

92aff€ »Ott srofett nf i^fM SRabefii/ «on 9Q%fii o^ni ^opf^ ober dnem 
®€fleiit In Sortn eine« iSAnbeltf ©c^efel^ficden 6efH)nbe? Sr bejahe« 
fblc^etf/ unb fagte mir/ ber ^errfc^afctit^ @ecrerariu0 \^ivt i^m !>erfc^te« 
^emai aufgefragnt/ i^iit bergletcf^en/ fb mt au^ blauen ^^ofßttf jit fen« 
ben* j^^ bat i^n^ Inir ^u erfiaren^ tM« er utifer blauem ^afpi* Derfhi 
|e; er anfmortefe mir ober^ er loiffe hi^^w meifer baMn, tkt benSJameii, 
n)ie i^ feieren ber 6ecrefariu« gefagt \ixxt\ bag Abrigentf biefer ©fein 
eine fe^r fcbine pelirur annd^me^ unb bag ber ^dloe ßc^ eine ^obatier« 
^on bergleicben (Kibe machen laffen. ^n 7(nfe^ung betf, toir fktne ccficbte 
@rdngc(cben gefialteten @reintf/ t^erficberfe er micb aber^ baß er fe^r ^ 
een lodre ; bag man jebecfr M<b (^ttge an^Itenben SiegengAffen^ von 3ei( 
|u 3^t(/ Stätf en bat>on jerflreut auf ben Selbem antrdfif^ 

7(ltf {(b biefe befrfebtgenbe 7(udfunfe erhalten ^affe, ba( t^ ben e^# 
Heben tOIann, mir eine J^aue unb einen großen Jglammer ju gcbcn^ unb/ 
wenn c6 feine Seit f rfaubfe, mir jum ®egn)eifer ju ^fenen• QBir n^oren 
faum brr9 ober Dier J^dufer Don bem fetnigen entfernt/ fo jrigte er mfr 
fcbon in ber 9}d^e einen Crt, n)o man biefen ßdngticben Stein unb ben 
blauen ^afpttf fdnbe« ®Iei(^ boranf nnirb i(^ mitten m ^orfe/ thxtfk 

burc^ 



fcnibkriem I de» bvctcs 4'«flQincttca> tt me r^poodir »0irmitiveinffit * mt 4k qut le S^afrtirt 
4tt ^ baillage l'avoit chatf < plofieon Ibis de loi eo envoyer, ainfi qoc du ^^i/^« ^m. L*ijaiit pri^ 
de m*ciplfqiier ce qu*tl cntendoic par JaQie bice, i) me ptfpondit qat toac ce qu'il en Avoif • Ic r^ 
duifoi^ to nom qfoe M. Ic S^crtftaire Iwi avoit donn^» que du refte teice pierrt prenoit «n trte belli 
poli» h que le PiiBac a'en ^oit fait fetre vne rabatiere. Qoant i 1» picrre A petita canons angolew^ 
•I dit quVile 4^oic aiTn rare, mais qtt*i Ttirue des giandct plwc» on ea fencootMit cepcadaot de 
tcms ^ autic des motcciui dpan dana )tf champi« 

D*aprlf ort renfetjtnements, dont ie fui fatisfaie» je priai oet honnAc-bomme de me prAe» 
«ne piocbe ^ un grand marceau^ & de me fervir de guide, s il en aveit Fe tems j il y confenttt vo* 
tontierii A pcine fümca oous tfJotgn^ de deo« on crob maifons de la ficnnc qu*il me fit rnnarqotr 
yr^ d« aout tm cndtoic od Ton tiouvoic cctie picirc % cmoB^ ft le Ja^ bitiw Uh momeot apr^, 

fappcf* 



im ffl9it\mefdMu \)ön g36C)tMcn k^ 179 

Ihieiit^ iinb erbficffe, af^ te& meine Tfugen auf bie enebloßfen ©teOeti 
ricf^reee^ einen graulidg» • blauen @lein^ t>on bem mir mein ^u^rer^ nad^« 
bem er i^ auf aden @ei(en genau unterfud^t fyMt, l^erficberee^ bag bie« 
fe6 einer ^n ben blauen ^af^iffen mare. TLls id) ein menig n>eifer gieng^ 
embecf (e id) ganje iagen biefetf t)i>rgeb(ic^en ^afpiffeS unb aiegelfarbigeti 
©c^iefi^rtf/ bie mit einanber abmecbfelren. fd^ntotit ba)>on üvhtitett i^ 
mit ber ^aut einen gieic^fam aus f (einen ®afa((.'6au(en befle^enben, 
tjnb mie ein Sueben geflalreten @ee{n (od/ ber iwifd)in ben iagen einet 
@(biefertf/ n>e(cber t)on einer t>ie( bunf fern unb jdrfern rotten %athtf aii 
ber))or^erge^nbe ju fepn fd)ifti, |n)ifd)en inne flecfre. Uli Id) i^ wn 
feinem iager (osgemacbe ^tte, gieng ic^ in bem !&}aifer'!Kiife meifer forf^ 
unb ^ai(e bad OSergnägen, meine i9?ut^ma0ungen über bie ttrfac^e biefee 
bafaitartigen iSübung be6 e^nartigen Sifenfieintf/ fo wie Aber ben Ur« 
fprung bei borgebücben Uaum ^afpit befidtigt |u ftnben* Sßac^ unft 
tia(b fanb icb ni^ift aQein bielf anbere gef:bmo(jene unb gan| ober jum 
%ffM in eine Tltt t>on SmaiQe t>«rwanbe(ff ^ubfknjen/ bie benen d^nlic^ 
tparen, n^eicbe räglicb ber brennenbe $9erg t>en Suteweiier/ be^ (Baar^ 
brucf im9}a|fauif<iben (iefert; fonbcrn {d|; enebecfre aucb nocb fe^r f4)n)am< 
mtge unb t)erf(^(a(f fe SÜRaffen/ bie unfhreirige SfRerfmoie bon $euer an ftc^ 

3 * ^affen^j 



f apper^ut ao nitli^u do village un fo(r6 que les grandes pluies avotent cttuC4. Je &ut# dedans. Sc 
jecunc les yeux für ce qui tftoic i d^couvcrr, je vis une pierre d*un gris bleu, dont mon condudeur 
m'aHura, aprds l'avoir examin^ für toutes fes /accs, que c*tfrott un d« ces Jafpes bleus. Eo remoncant 
un peu pluf, je d^ouvris des couches entidres de ce pr^endu Jafpe, & des fchiAes couIeur de briquc^' 
qui paiToienc de Tun de ces ^tats k faurre. Je detachai, en piocbant pr^ de II, une pierre en pe- 
tites bafalrel, d*ane mafle qui reiTembloic l un gateau & qui ^tm| pofce entre les couches d'un Ithifte» 
donc te rouge paroiflbit plus foncd & plus tendre que le pr^^Mt. AprOs l'avoir (ir^ de fon lir, ie 
continuai de remooter dans l'intdriear du folTf, o^ f'eus le plaifir de voir fe Confimer les conjcfio- 
res q'ie i*avois fbrm^ fuf la caufe de ces formes bafaltiques dans b mioe de' fer limonneufe, ainfi 
i^ue für rorigine du prdtendtf Jafpe bleu» Je ttouvai peu i ptu non feulcmenc ^uaotit^ d'aatres fub- 



«Ue Xennjßii^m t>ott Mrbranneer ^rbe utib @c^Ufer# Unter ber 
SDammer&e toarcn Ncfe @(^iefecr lagenmtd geortnef» 

7(ttf meine an ben SKic^ter get^ane ^rage^ o( t« in (er SRad^Sar« 
fc^aft m'c^t noc^ mehrere &ii)lud)teti^ SBaffer • SRiffe^ ober V5id}t q&U, 
«nmortete er mit ?fUin, unb fogte ^ es xoate na^e bep bem 3)orfe nur ein 
findiger ^e^lxoeQ, xoo man eben feiere S)?of erien fdnbe^ als ^ier« S^ncQ 
bem wir norbwdtt« jum X)orfe ^inautf gegongen tüattn, befanben mir un« 
and) wittlid) bolb in einem fe^r tiefen J^o^lmege, ber an geiriffen 6re((en 
einen Reinen J^ugef^ in einer ^tefe Don ig 3u0 burcOfd^nirr. IDie f!ein« 
m1> erbartigen ©ubflanjen^ xoaun in btn ©eitemodnben eben fo georb« 
nef, al$ in bem9Ba|rer^9li|re im ©orf?.. 5Die «erbrannten ©(Riefet 
^tten eine ^orijontaie iage^ folgten fc^id^temoeife auf einanber^ unb gieui 
gen unt>ermerf( bon biefem 2(nfe§en ju bem einer boOfcmmenen ^maiCfe 
Aber* SHe bdfaltartigen ®r(Ta(ten fanben ^\d) ^ier nur in^ruc^flncfen ; 
mit ber S^e aber arbeitete icb bod^ einen ganzen ^uc^en lei, ber 2n)i« 
f^en ben 6(^iefer(ogen (lecfte^ Unb mit ))erbrannter €rbe umgeben xoau 



4 



Ancet ÜMitfvcs k Indultes cntt^rtmcnt oa cn ptrtie cn^aux» pirfeils i ceinr qae produitjoiirnellr»* 
ment la montagne bnilante de Duttweilcr, pr^s de Saarbruck daos le pays de Naflaii ; mak ic d^rer- 
ni enoQfc dct maHcs tr^ fpongicures & ttcgiüiti qm* portoicnt dei roirqucs inconccflabfcfl de fea. 
Cc qui n ^oit pas kotHü, londa ^ra k deroi-ibodu» avoic le CMoAltt 6t terrc li d« fthaftca brul^s. 
Att dcflow da tentttt ces fdilftct coniervoicoc tin ordre dH^d par coucfaes. 

Ayant demandd au Matfc, s*n nVxiftoit pat dani le ▼oifinage dWres raviof« MUs oa rats« 
Iktkn» n me rdpondit que non« qu*il n*y avoit qa'an chemin crenz prds du Vfllage, qai offiroir de 
parrtllcf matieret I cellei do rthriti o4 noas ^ions. EffeaivcRienr, ^^nt fortts ao Nord du Village« 
Bout ne cardaiiies pas I noui trouirer dans un chemin cr^s creuir, qni coopoit en ceicami endroitf 
«oe petice coIKne I i8 pieds deprofiuidevr; let fubftancei plcrreiifes ft terreafiet y Äoicnt dirpo« 
titf daos let patoif, comnic dana ceMhi ravin ao viHage. Let fchiftes brul^ avoiem one pofition 
Iwrizdntal^ ilt fe focoMoicnt par cHebes & paflöienc infeniibleiQent de cer tfcat k cchii d'dmail 
parfiUt. Lei linaics baialdqacs y ^olenc cn (ragmcnts i en piochant cepeodanc |e ddtachai aufC 
im i^ttttt cnticr qui ft treuva «nreloppd de cerrt bmi^ oncrt let couchci de Schiitc i ft enfin let 

fcorie» 



Hu^ faob iäi ^r tUn fo (aufisi &iikdnu Unten auf htm &tmU 
nnb an ttm (Uffhn 9>unfte beffel^en^ jetdte mir mein ^u^rer eine treffe» 
m bie fSergfeuff be« ®rofen Mn !Xot{«n(an einen @(^d^t abgefunfen, 
»nb fidfi iü6)tit tief gebort ^mn, in ber Jg>o^nung, bafeibf} €irener| 
•ber @eeinf o^Ien ju finben^ t^re fSemA^ung n>are aber ftüdjtl^ gemefen* 
Tiuf meine Srage, toai mm in biefem @cba(^(e für Srb ' ober 
6(einarten gefunben ^otte, onnportece mein ^u^rer^ man ^be o^nge« 
f&^r einen Xorb DoO f leine 6(eine^bie mir einer tOtenge gefcbmeibiger ^U 
fenMrner gemengt gemefen n>aren, gefunben, ^urj ^ac^ ^be man 
no(fyxial6 Md) bergfeic^en ^6mern gefuct^t/ aber ni^ti n>eiter angetroffen« 
üls id) t^m meine QSerrounberung baräber bejeugte, baß man ftcb bamic 
begnügt ^tte , nur fecb^ iacbter rief ab^ubo^ren , ba man bocb/ aller 
9Ba^rf<^einticb(rit naö)^ in mehrerer ^iefe 6teinfo^(en gefunben (aben 
n)urbe: fo ermieberte er mir, ba6 biefetf o6ne iRu|en gen)efen fepn murbf/' 
mit man ba6 ^erautfgefommene ^o^rme^I (iet5 unterfuc^t/ unb juleit 
blos eine fettige f^toavit ^^nerbe angetroffen ^attey bie nac^flen ®ru# 
ben n)dveirbie @teinfo^(en«®ruben^ eine Wleile bat>on, in ber namiicben 
Sbene, gegen €ommot^u ju^ unb bie ?((aungruben bep dommet^au, 
YiH((f^e fejtern brennten, 3 3 ^^ 



MA 



ftories n*y Aoient pas moins ftrf q m iimL Vcft !• bw9i dam h partie la pt« piofbnde» moo con« 
dttQcor mc d^na on cadroir, (Ä Ics mincon de Mr. Ic Coince d€ R^ikuüiam üToicnt crettTd nn 
poiti & fondtf i € toücf de profondeur, c^dram d*y trouycr de la minc de fer« oa da charboo d« 
lerrv, inaia il aieoca que leun recherehet avoic« dcd infnifiueiilci. 

Sor b dcmandc: quelle cfpte de terra oo de pierrrs on aroit rcooYd dant ee poit? rnrni 
bomme m^ r^ndit, qti'en 7 «voit rencomrd cnviroo an panier plein de petttcs pterra mdldes d« 
qnantit^ de.frenaille de fer duäile; qu'on y droit revenu peu de tems apr&, poor chcrcher encorc 
de cctte f renaille« mais qa*on n*y en aeoit plos'troavd. Loi ayant ttfmoignd, combicn j*^ois lur- 
pris qa*oo le tax. cootenttf de ne fonder qu*l fix toifes de proföndeor« taodisquc, fuivtnt toute ap« 
parenoe, on aaroit rencontrd do charboa plus bas, il m'obfcnra qoe cela auroit did iontile, parte* 
qo*on avoit examind continucUemeot, au moyen (föne caiUcrr, la farine qoi fortoit du foret, h quo 
ccne ftfine o'avoic indiqiid i It ifai qo*iine terre g laife noire » qoe les minet It s plos i port^ dtoienc 
edle de chaiboo qii'on explottoit k imc lieue de 1^ dns la lalttc plaint do c6id di Commottv^ 9C 
paii I« minc d'aloo q«d bculoic 4 cc demicr Ikot 



18* ^ttn^cw^^i^txSit 

iDeg^ um ben §6(^(}en Drt dfS>Jg>iige(« ju bffleig^n, unb t)oit ba outf tie 
%w%i ®(gent) ju 6e(rac^reh. S)i«^6r^U(^e bci^rannri €rbip, 6e5c(fM 
ben €r^So^en um bas ganje jDorf ^rrum^ ogngefd^r auf eine fSiertef« 
ttteUe n)etf* Tbn ^reid^ ^en t^r Umri^ 6efc^rie6^ nourbe Don einec 
fd^n^arjen ^tbe o69efc|}nim.n oter Brgranjr^ bie (id^ auf aSen Seiten/ 
(0 xo%\t nur immer batf ®efi<^fe reiche ^verbreitete« ^afl ber gon^ 
r6t^(t^e $^eU/ wor me^r berfieff/ unb fleßte^ tote ic^ fc^cp oben be» 
merf t ^abe^ einen ^effel oor^ auf bcffen tieften ®egenb batf IDorf (ag« 

STun n>irb man ade^ n^iffen, n)a0 auf bie Snaturgefcßic^fe ber (Sfei« 
ne unb t>erbrannfen @ubf}anjen ber ®egenb um i^ofc^nif einen unmitteU 
baren ^ejug ^af/ ober wenigflentf aOetf/ n)a8 tc^ bep meinem furjen 2(uf< 
entsafte ^abe bemerfen f jnnen, 5Rur no(f^ einen ttmflanb/ ber auf. bie 
läge biefer berbrannten unb gefc^mofjenen @u6(7an3en fic^ 6ejte^r^ unb 
ben i^ nur burc^ biete fragen, bie mein %\\\xtx vX^t befriebigenb beanfif 
tDorten twoXt, (eraud brac^fe^ (abe ic^ an^ufA^ren: namlic^/ baß ber bor« 
geblic^e blaue ^^^fpitf in ber ^iefe bie( reiner , blauer unb in gleichförmig 
gern ^Raffen gefimben n^irb, alö gegen bie Dberf[d(f;e ju« 

Emportifit avcc moi ma collcfiien de ptctref, ie quimi' le chemin crcni, poor monter für 1« 
ptrtie la plus tflcv^ de la colline» & y oMerver refiTemble >de cette contree. \a rcire bruHe roo> 
* greatre coovroit le fol totit aocour du viltage, \ T^ndue d*an rayoir dVnviron un quart de Heue. Le 
cefcle qa*eUe decrivoit, tranchoit avec une terre noire qut s'dtcndoir de coures parts i perte de vOe. 
Pretque toute la partie qu*on voyoic de couleur rouge, dtoic plus enfonc^, k, reprdri^toit un 
btHin, ainn que je Tai die ci-devant, donc le YiUage occupoic la partie \ß plus bade* 

On raon aAuellement toui ce qui a on rapport direfi \ |*biftoire nacureOe des pierret & des . 
fub^nces bVolto des environs de Hofchnicz, ou du moinf tout ce que i*ai pa raflembler ^ ce fujec 
daAs le court f(fjoar que )'y ai fttt, fi i'y }oins encore une drconftauce r^tive I la difpoHtion des 
fabftancct brultfes & fbndues, que )*ai d^m^te parmi beaucoup de queftioos» auiquclles mon con- 
du£tear n'i) pu fatis&ire, feß que le pr^endu Jafpe bleu dcoic beaucoup plus pur, plus bleu« & ea , 
Ittflfe plus uniforme^ dans ta profoadeur que vers la fuperfidet 



:3<^ fianu nnn ^ier tit fdrfc^rrttuns t>tt sefonmilffm $e|i(kn« 
Stucf e folgen (afTfR j ic^ ffiU* *^ ^^ f^*^ not^iMnOig^ no^ »or^r cinl* 
ged.bic S^aturgrfc^ic^fe 5eiS (Eomrme^uetWautifc^tefertf 6ftrrff«nbe6^aiu 

^fgenflanb bUfer 7(6^nbTun9 iff/ t>ie(c« ii<^t ^tthniun frnim 

S)iefer 6d^ieffr wirb ffoif^m htt &al>t iuib bim ^upe rinM fe(t 
(o(#tt S3ergc«i ber tini ^orefelung ber großen Sic^ftfc^itt ®ränji0e* 
Sirgefftte i{}/ scftinbftt« X)U Suftflattjett/ au« benen btefcr SSerg ^« 
pe^f, fc^einen ttf(&r hat fleringße mit ber Scfc^ofen^rtt bei Tdaunfc^ie^ 
fertf gemfift ju fyAen^ & ftnb iaager i^oti tmem fe^ (^onarrigen unl) 
nur fii)tüa(b eifen^frigen ©iifitf, bcr Aberod an ber Oberfldc^ fo aufge» 
U^t iji/ bag man tgn jn>tf(^en ben Ringern jerreiben fann. 3)ie iaager 
ftnb fe^r oftf^dngenb unb enfjie^en ft4) bem 2(uge be$ 58eobad^(er</ gegen 
Vit &tni iu, unter t^tefer €rbe* S>iefe &it, fo n){e biejenige/ n)omil 
ber SJerg 6ebecfe ift ^l^ ^on bfaßgefber ^arbe, o^ne meieere f&e9mir(&ung| 
unb be|}e(( au« einem ®emenge Mn Reinen ® (immer« unb Ouarj-lgeUi' 
c^en, fO/ n)ie pe ber nufgeljßre ®net< ^ergiebf. 7(m ^uge be« S3erge6, 
n)o bie €bene auf^drO färbt pc() btefe €rbe^ fo mie (Te fic|^ babon entfernt/ 
immer fd^n»4rjer, unt «er4n((r( (i(^ nur tur(^ (lufcmocifc ^c^fdrunsen. 



Je poarrois done fttre (hm« la d^(<:ripiton des ^chancillont ; mab tvant dV padcr« je crois- 
^'il efl efTcntiel de rapperter id <]uelquc cbofe Air Phiftoire naturelle du (chifle alumincui de Com« 
norao, parcequ'U pcuc >etcer ua grand jo&r für le pb^nom^e de Hoftbnin, q«i £itt le fi^et de c« 
atfmoire. 

Ce fchiftc te froove eocre h ViHc It le pied d^ooc moncagnc trh'Htf6t qvi eil ant eooci- 
Mtion de h grande cbahe limirrepbc d« la Suc Lei fubAancef donc,cecte moniagnc cft coropo- 
we, paroilTenr ne partidper en rten de la natarc du fchifte alumineai. Ce fönt des banci d^im 
€nd6 tr^s argilleiM ft l^drenwnt fermgineux qoi ie ddcempof« partMt k U foperücie, au poin» 
ftt on pcuf It broye^ cncrc let doigct • Les bancs Ibiic tr^ indtn^ «i fir cacbent i Toiil de f obferva» 
ttut Vera la plaine fdbt im terma abondant. Ce terreau, ainfi qve celoi qat couvre la montagne» 
prdcnte une couleur |aiine>psl)e fiMks m^angr, & eft form^ d^un adcmblage de petitct partiet roi« 
calE^s ai quartzeufirt, rellei qae le Gneift d^compofi^ les fbamic Au pied de la montagntb oft 1« 
l^laia« le cermine, cc tcrreta (t coloxi inieiifibkincQi ca ooir k meiiicc ^tt'il •'^oigae« li il n« 



t>at ^(atmf^f^fer'^ttl am $uße Ui V^^et, ^t eine Mit Un ®nei6« 
laogern gonj t^rfc^Utene ioge; man tonn ntc^t bie s^ingfle SHetguns 
»bar ^in{l:^ä(ren baran bemerf en. Seine ^a^tiqhk ifl noc^ nic^t red^c 
htfannt. 5ld) (a^t einen S>ur(^f(^ntt( t>on me^r alt jman|is ^u^, unctr 
»eid^rm jebed^ baS ^16^, o^ne fein 2(nfel^en ju Deranbetti/ immer noc^ rie« 
fnr ^ffmnter fef/te. Seine fll^er&reitung ifl fe^r hrttad^tlid), tvie man fic^ 
butt^ bdtf fc^em 7(u9§e6ro4)«>^/ unb burd^ bte J^6^ ber jejf gen ^rdc^, 
Me fid^ ncd^ nt<$t ^ermtnberf/ lei^e bvibon iiBerjeugen fann» 

Tin biefem Tttaunfd^iefer ^abe tc^ tdi^tt bemerff/ worauf ic^ f^tti 
hiuf^aßen f^nnen^ ba0 er eine $orrfefung ber^neitf-iaager to&re^ 
Seine i&(Stter ftnb jerfitiftet unb gHimf(i(^/ unb bilben ein Gemenge 
l>on fd;n)(if jer t^onerbe^ mit tteiem Sc^wefelfiefe unb 6trumin6fen J^of« 
|e. S><ii feste moc^t ben größten X^til auf ; man ftnbet e6 oft t>on r9t^# 
Ifd)er Sarbe^ ebf^on l)on€rbpe(^ burc^rungen^ unb t» (af^nebfl fr inen 
(|o(jigfen ^^eifen, anc^ aVe ^^ennjrttben ttt Jg)olje« noc^ hetßt^Uttu 
Seine ^ifbung^ fo wie bie ber Stein Po^(in»g%e in ber ^bene t>on 
S56^men; fc^eint mir t>ie(*neuer^ a(0 bie brr umfiegenben f^erge ju frpn» 

j^err Serbet/ in feiner S^tneralgef^jidS^te ton f86(men, p« 47* ifl ber 

ncimH« 



chtnfe ^Me par dct niMucct grado^. Lr hanc du Ichtilc alumHic««, au bot de ta monta^, a one 
difpoütion tout I fait diflifrentc des bancs du Gncir$; on n^ lui connott aucunc indinaifon. Son 
^paiffeor n*eft psf cncore bien connue» j'ai vS one tranchc de plus de so pieds, au defibut de la- 
quelle )e banc continuoit de senfoncer, (ans chanyer d*apparence. Son Aendue eft tr^s-confiddrableg 
comme on peut airdment s*en coniraincre par ce qui eft ddji enlevd li pw rdpailTenr des coupct 
ciiftantcs qui n'a pas diminadi 

Ce Schifte ahimincus ne m*a rten olfert qui alt pü mc iaire feup^onner qn*it fuc an« cotit^ 
Dttatien des bancf de Gneilk. Ses feiiinetsTant tnterroiiipus de prameleux, ft (brment un m^lafige 
^ terve atgÜlciirr noire, de quanciid de p>'rites ft de boit faflBr, Ce demier y domtne; il f^ 
trowe foawnt roogeacie, quoique p^nifrrd de 'biromek ft ayant co hft nr ^ avcc fes parties lignetifes 
fous Yft caraAdrci du bott. Sa fbrmatien, ai nfi que celle des banci de ^arbon de terre dam la plai- 
oe de Boheme, me parotr ^rre bien poft^ieure k celk det montapnes qnf Pcnvironncnr, 4r €*€# 
Mffi TopiiiioQ dt Mr. fcrher daos fon hiiloiit mindralofique de la Bobdmcb pi^ 47« Ce Scbift« 

qi'Mi 



namti^tn ^ftt^nm^. S)iefer Sd)itfer, bcr Qlei^ t>om tag^ nut^rge« 

mengten ©c^ivffetfiffe«; ftc^Mn felbf} enfjunbef^ memi er t>en ber f^ti 
Sfbetfenben Grbe eneUdft motten ^ unb ouf i>ie(en flarfen Stegen ba(fr 
Sonnenf^tn folgt» 5Dieff Cfgenfc^aft, bfe t^ermut^Hd^ ^tn. S^vbct 
nnbefannt geBHeBm ifl, fejt bie Tfrbefter oft in ^rfegen^eit: benn^ mnn 
fie nid)t bie ^orftclK gebratid^^n^ nur ben ©c^iefer^ ;ber togtic^ t>erbratK^t 
»Irb, )u entblößen unb »egjufdjoffen, fo entfielt im ©d^icferbruc^ felb(l 
^euery toelditB nur mit »iefer S92ii^e geldfc^t tottUn tarn. *) 

V 

*) Z)« »ffffeiW)t nocft eine geröunieSfrt fiingeSw »frb, e$e icb bfe Cufte mtt. 
ner Qlrbriten aber mein tecbnifdied ^abtnct berau^gebe; fo fann icQ 
nicbt unter! iffctif b'er eine mthtic^t *^emrrfiing iSber bie SSerfertigung 
hti %\ami rtnjurÄalren , of)neracf)eet fie auf ben @egenf{iin6 bicfer 
9lb()anbfung mnic^ ^^e^irbun^ b^t. 

Um bcir '2I(aun ^u retntqen, unb Ihn Don bem bamit Dermifcbftti 
ajrtr/of jti fcbefbcHf tii man auf ben ffinftifl gerat^en^ ibn nur old! (lei* 
ne ^anbfdrnfr frpilaßcrcn ju laflVn, mlditi man baburd) bemerfiT^ffi* 
getf baß man bie aiaunlan<je; fo balb man glaubt; bag |ie im Xcffd 
binMnglicb Derbicft rf!; mit einem Spatel befidnbig umrührt. SS3enn 

biefer 



^■^■■— ^— ^^" ■ ■ ■ ^^— i^^^W«^— — .1^ I 1»——^^ I -^M^— Willi I ■ ■ 

^a*on exploite ) /our, a cclt de parriculfcr, qii*i caufe da in^fftnge de pyntcs nombreures, i\ . sVn* 
ihmme de luiin^me, lorsque le terrain qoi le couvrott, ä ifr<f enlev^ ft qoe Je foittl Aiir de pr^^f 
les grandes pluies. Certe propHer^ qui vraifemblablemenc a reft^ inconnoe ^ Mr. Pirktr, embac» 
ftffle rr^s fouvent les ouirrjers employ^s d lexploitation; car s'its n'ont pas la pr^cantion de d^u^ 
vrir & d'arracher le fthifte qut fc contömtne jouroellemenry le feu prcnd lUna to carriere m^e« o)l 
l*on ne parvient qu'avec peine k IVtcindre. *) 

U 

une 

^ - - ^ - »^ rapport 

Pourpunfer V4!un & pour U fdparer da Vitriol, iont Ü'tß mili^ on a imagini 
di ne le laijfcr crißalliftr qu*en petits grains de fahU, ce qu'on exicute en faifam re* 
muer continuelUment, avee uneJpatuU, la leßive d*alun, des qu*on la croit ajfe^ con- 
centrie dans les chaudilres, Ce fahle alumineux itant lav4 eafuitefar des ubtis^ com" 




igd J^erm trotte S8et;tr(f ae 

3(6 itift nur noc^ rtioatf meniset t)on beti ifolirfm 9er^, tte fic^ 
immer einer an ben anbern in bie €&fne forfjte^en^ fagen. Jghr. Ocigr^. 
ein S!Rineraloge^ ber (icf^ burc^ feine Gegriffen «in gegtiinbetetf 3u(toueA 
ermorben ^r^ be^aupfef^ baß fie autf J^rnfc^iefer befk^en, ben er att 
ein t)u(fanif4e6 ^^robufe berrai^rer« €r ^e mir ein @tu(f bai^on mir# 
Sft^tHt, mt nadf ber Beit (abe id|^ nic^t aOein in ben ))ulfanif(^n Qkm 
genben im ^nibaifc^en, einen fSerg^^egel gefunben, ber autf bem nam< 
(ic^cn Jg)ornfc^irfer 6e(ianb^ ben id) blAttnidjUn T^afalt nennen n>i(I; 
fonbern oud) ^r. de Larbre, ein Vrje unb erfahrner SRafurforjc^cr^ ber 
bie alten 9?ulfane in 7(ui9crgne genau unrerfud}r i^at, (ar micb mit einer 
Sammlung wn bafelbfl gefunbenen (Subpanjen befc^enft, unter benm 

biefer Slannfanb aMbenn anf ^ifdben, (!ffiof<ibbterbenO ^ie büd Nein 
gf pocbte €rtt gen>afcf)en tvirb, fo mirb rr fcbitf cmri^, fo grünlicb er oud^ 
torber mar; locil ber SOitrioI, brr t>icl aupc^barer, M brr Stfaun ifii 
fllj burcf) bicft 9Bafd>nng auffingt. 2)er fo gfrcinisie 3l(aun,n>trbD0(^« 
ntaM in ben Xtffiln auficlS^t, uub in ^an<r gcfc^urtct, uui ibn fn;« 
ftadiitren )u iffffeti. £>iefc ifiterc arbeit fcbcint mir eben fo mnciiii 
)it fcon, aU bit crfierf gut aao^gebacbt iß; benn bcv Qilatui 1(1 in mtm 
fiinbisen ^ufianbe {u aüm 31rtm t>on (äebraucb ^itl fci){Cfii(btr^ ali ber 
in 9)?4ffcn t>on grogen Jtrp|iaDm. 



Je IM dilti ptos qo« qoeTq««s mon des mofkcag ncfl ifoltfet qiii fe prolon^eiic une i une dati» 
laplaine, Mr. Voigt, minvrjIoyiOe qui par feft ouvragct t*cft acquis une confiancc non fufpede« 
prdcetid qu'eiki fboc un fchiAc covntf qu*il regarde comine une produdion Volcanique. I) m'cn • 
dpnnd an p«cii frifmeir, & depuis i'ai non feulemrnt rencontrd dans Us concr^es volcantfifet de 
Fuldc, un cdne compofd du meine Schifte corn^ que je nommcrai bafalie fcutUet<5; mais Mt.dt 
Lai-^r«, M^ilccin & Nacuralifte trcs inftruir, qui a tr^a bien ^udid les ancivnit Volcans de i'Auversne» 
m'a fait pr^fcnt d^une fuire de man jrcs qu'il y atoic aflemUc-ea fc parmr lefquellcs fe crouve aufli 

. . ce 

m€.U farine des min/rau, devieni hUnc commt U meigtt it vtrddtre fu*il dtok^ tarcf 
^ut U yitriolt j»i <ß kcaacoup plus foiuhU quc Palua, Je diffout dans ce lavage, t'alun 
ainß furiße eß red» jf out dans tes chAudikrts & verfi dtns des tonneaux pour le faitt 
erißaUifcr, Ct dcrnur eravail me parait auß inmile que U premier eß bitn imägini^ 
cor Vulun dam un itat fablonneux eß bien plus propre pour tous t$s ufagef auxquas on 
peui dmptojtr^ fut datu ctlui de groM trißaux in majfe^ 



l^on J^rm Potgt/ büB wm Segtl im Sui^atf4)en^ utib ber S5afa(c betf 
Jg^rtu de Larbre, jic^cn ben magnetifc^en iSto^I ati/ unb ftnb cittanbcr in 
ber Sarbe^berJ^rte unb tcr ®e(Io(t sanj gleicb. 9Bod J^rren Poigi» 
idle^nung noc^ me^r befläeigf ^ ift, bo^, am $u§e btefipr ^it^e, ju td« 
^i|/ tparme OueQen (inb, bte, tpinn .fi« ouc^ ntcbt oDenutt unflrdrige 
S3cn)€ife wn alun 12?utfanen finb/ ed bennocb fe^ loa^rfc^eiitltd^ ma4>it|^ 
ba^ e^ebem in biefen ®fgenbf n bcrgleic^en wirf (id^ tpiflitt ^abttu 

S5crd)reibun9 5cr dcfammcdm ©röcf^ 

No. I. ^^ctiiger @d)irfeo t>on erbijpen^ brm 2(uge fof! unerf^ntibd« 
rra ^orne^ unb in frumme^ bunt) Oueer^düffe unferbrot^rne fSIdrrer |ee# 
fpring^nb* ^ie ^auptfarbe be^ frifid()en Q5ru(6s ijl dn in5 ttoletre fol^ 
lenbe^ ®tcu, ba8 t>om fyüm bitf jum bunfein mit einanber obn>erf)fett; 
man fte^ aud^ eine Htt wn unbeudt(6em ^flan^en > 2(bbnt(P auf benu 
felben. Einige ber bemerffen fRifft, ftnb mir einem fc&t9dr|(t(f^«grauen 
metaHifc^en ®Ian|e, t>on ber Zrt wie man i^n oft b(9 brm ©laefopfie 
ftnber^ aberzogen» Diefer Scbiefer if} wric^ unb mutbe, ^dnge an ber 
Sunge^ ^c nur einen f(^n)a((>en t^ongeruc^/ giebe ben ndm(td;en bum« 

%a 2 pfen 



^ 



ce bafalre qoi s*^anie cn forme de feuillcs. Tous les rrois, le fra^ment de Mr. Voigt, celai du cOne 
i!e Fuldc & le baiälte d^Mr. de Larbre, attircnt le barreaa aimancd tk fc reürmblenr cn couleur, en 
dttrettf & en forme. Cf qui vient encore i Tappoi de Popinion de Mr. Voigt, eft qu'au bas de c«t 
tnonragnes, k Toeplttz, i) y i des fources chaudes qui, (i elles ne fönt pas coujours des t^oins incon- 
teftables d'anciens Volcans, reodenc cependant leur eilAenoe antiSrieure dans ccs lieuz infmimcnt 
vraifemblable. 

DtSCRlPTION DES tCHANTlLLONS. 

No. I. Schifte argilleux d'un gram cerrcux presqu'infenfibie k la vüe, (e calTant par feutllets 
concaves & intcrrompus par des fifllircs. La couicur dominante de la caffure fraicbe eft un gris 
tirani für le violrt & naanctf du cfair ao fonc^; on y voit une cfpcce d'esquifle confnfe de plantes. 
QuelqoeS'unes de ces ftflures fbnt couvertes d*une teinre de ce brillant m^lltqoe du gris noirfiira 
qu on troure fouvenc a Th^matice. Ce fchiftc eft tendre & caflant ; i) happe a la langu% n'exhale 
qu'une foibU odcvs 4'axfi!^ <i rend le fon lourd des föiifles argUeuZ| lon^*on &«ppc deflbs; 

man 



f^n SHnns, i»k titt^n^iffit, toetui man hatauf ((^gf, unb }ie§f 
^ aRasner eiob an. QSon afleti @n6f}anafii, bie man in ber 93mi» 
funs Mn J^ofi^nil ftnbrt, ift btefe nitbt aüein bif jentg«, bie ben fd}tüQ^^ 
Hen ®tab^t$ ^emt« aMqtflav^n }u ^aben fcbetnt; fonbern etf ifi,am^ 
4«^r wo^fä^eintti^^ bo0^ nac& ber ®trfung be6 ^euers, in bte SXtffe bia* 
ff0 @<M^f^M ®«flftr einsebningen tg^ txi^ mit ber TluflifunQ tinit dfem 
ureigen ÜRdtrrie ^efäfwingitt smeftn, toeldfe e$ in etn«m bererjten 3u« 
flanbe burinnen obgefe)f ^of ; brnttjfonfl n^ärbrn bie $Udgfen btefer jXtfT^V 
oder ^a^rfc^f infi(|)feic nac^^ o<ferrot{) fepn, ^) 

No« 3* €in anbtrrr t^onigrr @d;trfer/ mie ber borige t)on oußeN 
4)rbentii(^ fein^erbtc^en ^ome^ oBer barinnen t>on i^m untetfd;ieben/ b«p 

fr trc^ in gerabe flauet (paltet. @eine lifgekot ^e ^arhe xoe^felt eben« 

* — 

iatit bpm Reffen |um bunfeln ab, unb man iDirb auf i^m gleic^fofl^ uuß 

bentlid^e Tt^rötfe Mn f^flonjen gema^r* €r iff ^ort unb ^t fc^arfe 

Stantin, o( er ft^on fein $ener am 6ta^(e gtebn €r diigerf einen ^on^ 

9cru(^^ nnb tlingt in ber «$anb tote gcbronntir t^on« ^er Wlagntt 

Bta^ 

*) ^ f>is< biefr Semerfong gtricb ber J&efc^reibuitg M Ct&dtt U^t mH 
ic^ tiefe ^btt nid)t gerne ju n)eit t>on ben anbern 5tmnieicf)en enefernen 
totUtt. SBfO ben «nbem Slummern werbe icb e^ eben fo ntacben« 

■ * . ' ' ' 

mait it ictifc le bancto aimant^. C*cil non feoleineQt de tonccs Ics fiibftinoei qa*oii ttow 
-dam l*enfoncement de Hofchnicz, Celle qoi ptrofe avoir cSuy^ le moindre d^r^ de feo . miis il ei 
neme probible qo'epr^ Paft^on du fea tl t*eft mtrodoit dans lef fiflutef de ce Idiifte. de Teau ae* 
4tmnt en dllblyfion une matiere ferroginettfie qv'elle y a d^oTtfe 4»nB un deac mindralifif ; aim«« 
snenc la couleur de cette partie icreit l^lon toute apparcfice rouf e d'otre. *) 

' No. a. Aucre TcbtÄe afigitcti«, ayant un g raia terreitt eitr^mement iSn comme le prtfc^enr« 
4fliit il diflBre eo ce qo'U fr d^ite par des lames plaaeSi Sa couleur rouge de brique eft dgalemenc 
juiaoede du dair au fonc^, A oo y apper^oit aufli des empreintcs confufe« de ptantes« H eft dnr ft 
■ dct angUi tranchanf« quoiqa'on oe puifle potnt en tiier des dtincdlcs avec le briquet ; fl eihale 
ime odeor aigilcoTe« ft ftnd daos la maih le raeme Ton que la tene cnitei II eil attirable au bar* 

teafl 

*} j€}oU$ ntu rtmär^ut immidUtmmi d U Atfcription da ichaMiillcfu, päret^ut ft ne ro«« 
'äfois pas trop diGifncr ctut idit du auires earaStru, JicwitinutraidtmimtpourUt 
duiru NumtfQSt 



6fQ^ gie^ti^ <in, unb man finbet fldtferi Spuren »er^ifuns M 
§iuit6 an ifyxt, aÜ an bit texf^etQ^^nUn 9luninter« 

N. 3« fRot^et t^oniQer Bd)itfet, btm t>ortgen aj^nlic^^ außer ba0 
fr in ber SWffte in eint graue Smaitte übergebt. *) ® irb biefer ^(nfang 
einer ^maifle ♦*) in ber SWifte biefed ©cbieferflucfö, »o^I ein ^inreic&en* 
beö ^ennjeicben fepn, bag tiefer ©cfeiefer einen fldrfern ©rab be5 Jener« 
crlitfen ^af, at5bie bepben wr^erge^enben SHummern? 3njn)ifd)en ^at 
bc<b ba« $euer bie €maifle nid}t me^r berührt ^ als ben ©cbiefer^ »ieU 
me^r (;ar e5 biefen erfl burcfibringen muffen^ e^e es ju bem gcf^mcljenen 
i^eil ^ar gefangen fönnen* konnte man alfo nic^t e^er biefen Uebergang 
jum @(bmeljfTu(fe^ber QSermifcbung einer anbern €rbe mir ber t^onerbe 
unb ben t>erfcbiebenen QSer^dftniffen ber anbern @c^iefer jufd^reiben? 

N* 4* ^^oniger ©^iefer^ ber nur ein gortftferitt ber t>or5erge5en« 

ten 97ummern ju einer allgemeinern @cbmel|ung ijl» ^ie t>erbrann(e 

€rbe ge^t buri^ bie ganjc klaffe in eine f4)n)drj(i((^graue ^maiQe über, 

2(a 3 / boc5 

*) 3^^ (^^ife biefe Siummern in ber SDlaoße auf einanber folgen, ali ße mie 
(inen f!drfem @rab Don Seuer au^geffanben ju baben fc^eincm 

**) 2)en anbern Xbeil bai)on babe icb jecbrocben. 

fc - . - - ■ ^ . ^ ... .^ _j^^^__^-__— ^^_— ___^^_-^.^— .— ^ 

teil] ilinant^, & le.fea y ■ laidi^ eo g^^l ooe iinprtfltoQ plui forte quc far !e nuincro pi£- 
t^denc. 

No. 3. Sd)i^ «rgtleut rougc, pareH k celui da No. a. excepttf qu'au miKeu il paffe ä l'^C 
d'an tfmaü griik *) Ce comtncneement dVmail au mllieu de ce morceau de Schifte **,) feroit-il an« 
marque fuffi&ntc, qtie Ce Schifte tM eAiyd un d^rd 4e fco plus fort que les deuz numeros prdcd« 
dcnts ? Cepeodanc le fru n*« pas dtd pluf «a cemaft avec Pdmail qu'avec le Schiftet au conrraire il 
< loi a faHu traverrer ce demier, pour arriver A la partic rdduite en dmail. Ne pourroit-on donc pai 
plucdt atf ribueir Ce palTagc de tufion au mltanfo d*un< autie terfe avec k ceitc afgUeafe« ft aux pro- 
pOftioiM difffreotes des autrea Tchiftes? 

No. 4. Schifte argileox« qui n eft qu^ane . progreiSoii des numdros prdcddents k ane fufioQ 
plus g^ndrale. l^ terre bfulde paffe daos toute ta maffe il fdut dVmail d*un gris noirlrre^ cependaoc 

1« 
•) Ufais filprt €is iehäAtUlom, fäoa U di^riM fiu qu*Ut m'wU foru avQir ejfuy4t 
**) Art «i cajfi fauirt partii^ 



@r(i^i noc^ fTarf an, uttb giebf $euer am @ra^e. €« fi^einr^ bat bec 
^^etl^ iDefc^cr TlbbväiSe von 9>flanjen jeige^ ba er eriDad tDeniged altclU 
tiifd^e ober faifarrige t^etlgen enthalten/ burc^ btefe ^ifc^ung fd;melj6a' 
rer geroorbe n fpr^» 

N. ^. Sb^n folc^er ©(^iefer cM ber bor^erge^enb^^ unb nur burc^ 
einen grö^ern $^et( bartnne rnt^ltener grauer ^maiUe i^on i^m unter« 
fc^ieben^ afd n)e(d)e in biefem ©(iicfe fc^on borR)altef* S)ie 9){ajfe jieflt 
ben magnetiftrten @fo^( jn>ar au, aber nur frfjmacb- 

^. 6. €tit @täcf^ bad fT4^ t>on bem bor^erge^nben barinnen un« 
' (erfc^eiber^ ^aß bie gan^ SRalfe, einige fletne @(6tdi)(en t)on gebrannter 
€rbe ausgenommen/ in eine graue, fi<b ins bioleere jie^enbe SmaiOe uber# 
gegangen ifl; bie jeboc^ nic^t burcbaus gleicbformig' ifl. 9Ran bemerft 
In felbigem; fo mie in ben @dS)i^f^n brc bor^erge^enben Sf^ummern, jene 
unbeutli(^en2(bbrijfcfe ))on ^^flanje n, bie bon einer bunP(em grunlicbgrouen 
Oarbe a(d bad übrige ftnb^ ©iefed @tä(f fjcut feine ^irfung auf ben 
magnetiftrten @ta^f/ aitffer ba/ menn man bie f leinen @((;t4^ten bon ge< 
brannter Srbe baran bringt. 



^•m 



to prciniere y dominc. Cct ^hantillon atüre cncorc fortcment le bvreau atmanc^, & on en cire 
des <^cincelles avec le briquer. II parotc qu« la partic \\K\i reprifrentoit Ic dellin de» p!antes, ay4nc 
rctcnu encore quelques pctices porctoM alcaliocs« ou de tcrrc calcaire, s cft trouv^, par ce mclangc^ 
plucdt difportfe I la fufion» 

No. i. Meine fchiile que le prtfc<^nr, dont ii ne diff<fre qae par vtnc plus-grande qnanti« 
t^ dVoiAil de coulcar grUdcre qoi y domine dd}äi La ixiafle attii9 cncort k barrcau aitnanc^S mais 
foibleroenc. r 

No. 5. EchantiUon qui differe du pr^^eot en ce que roure la ma0e dont il e0 compcf«^« 
quelques petites lames de terre cuite excepc^es» a palT^ ä P^ac d'email gris tlrant Air le violet, qoi 
cependant n*cft paa uniforme. On y diftingue, ainfi que dans let ' fchifles des prcmicrs num^ros, ces 
emprcintes conrules de plantes qui fönt d'un gris terdlire plus iowci que le reAe. Ce morccaa 
n*agit plus Tor le barreau aimant<f que dans lei codioics, q^ on lui pr^fcnce Ics petites lamcs de 
terre cuitt» 

N No. 7. 



Sur ^atxm^f^i^U von ^^mcn x* 191 

N. 7. ll^oBfommen« unb ^ti^fitmiie ^maiUt, »oii einer fftanm 
Ui t>io(ctfe faHenOeti Süröe , ^^re fSrud}f}icf e ftnb fegr fc^arffaitfid, 
unbfieif} fo ^rf/ boß (le ^att 3eoer am @to^le giebt, ((o tote bie 
Qmaitltn N* s* unb tf.) unb eine i^int 9)o(i(ur annimmf. 

N« 8* @^n)(irje Gc^tocfen/bie bie äberjeugenbflen ^ettmaaU ber 
fffiirf ung einte fe^r (cb^ofren ^eu^rtf an fidf §aben ^ unb auf »eichen 
SSrtrdilflAcfc^en t>on t)erbrannfem <6(^tcfer^ bie fc^on ^Ib sefc^motjen unb 
in ben Suffanb t>on Smaiffe t^rfejf finb, anflebem ^tefe Q^ladtn 
iU^n ben magnerifirren @(a^ flarf an« 

N, p. €ine 7(6dnberung ber @c^facfe ber bor^erge^enben SRum« 
mit, bU t)ie( (etd^fer unb fd)roammlQtt tf7« 

K« lo* @tne graue @ubf?anj t)on einem gfetc^en (Semenge/ bte m 
dOen i^ren ^^eilen eine ^albe €cf}meljung crfirten ju {laben fc^einf , ba 
fie nic^f aSein bie Sarbe ber t)u(fantf(^en 5Safa(tma(fen ^t, fonbern au(^ 
cu6 einer un^d^figen S)7enge ton Pleinen )?ielecPi(i}ten garten @4ulen ju* 
fammengefejt i|J, bie, tom kleinen bie jum ®rcgen geredjnef, ben tiiffo« 
nifc^en fdulenfdrmigen fSafaffcn ganj tottfommen i^nliö) pnb« S)iefe« 
@tAcf^ ba« ber magnetiftrte @fa(f( anjie^t^ ^ieng an feieren @(f>(a(fen^ 

wie 



No. 7. Emtil pjrfair & onifbrmef de coul«ur g riiii liranc fvr Ic viokr» L«s caifurcs e« fiint 
trii Trancbanrcs, & fii durettf efl aflcz grande pour qu*if rcnde de vivcs ^tinccOes« teile« quc Ics 
Ananx No. 5. & <. & qull prennt ua bcao poli. ^ 

No. g, Scoriei noirtf, portant Ic CMn&if 1« ploi dvidcnt d'un du trii vif« & for lesqutllet 
fe trouvent agglutin^s des fragtiHM de ScbiAe bnild, k moitid Ibodin k <o dtat dVouiU C«» 
fcoriea attifcnc rortemenc Ic bcrrcaa ainianttf. 

No. 9* Varidtd dca Scorics du prdcddcnt nrnnAp, bc a ocoop plos l^^re ft plot fpongieofe. ^ 

No. 10, SobAance grife d*Qn mAange dgal« paroiflänt avoir etTuyd iinc drmt-fuficn daiif 
rmitrs /es partics, ft ayant noil feulement la couleor de la pire des ba^lces volcanitiuts» mais ^tanc 
rneore compoli*« d'onc infinit^ de pcrits priTmcs poIygone* durs, & parfaiteroent rcücjnblancs d« 
ftui au grand aax bafalics volcani^ttcs cd prifiBcf, Cc moiccaa qui cfi auirablc au barreau ai- 



$ 



102 JS)(tm erouQ S3ei()tr(^e 

^dtftn «eiDirifalttgttt looStc, 6va(^ td!^ ti cMjiMv, unb tk bf ^bofi ^ 
Mrtm^ifä^f n Unttrf(|>ie6e fm^ Mut(fy ja metitnn Uitiwefeti g^rennt 
toorbem 

K. I r. Sineonbete Sufornmen^uftm^ dm tinfrr einontcr ptttoSel 
Ifluftvbm ^ritfmen Mn 9lo((fbtnfat6e; bie nämli^e 7(r(^ bie i^ in 
9}ien gefe^eii ^a((e, unb bie ber iBcn^egungtfgrtinb meitur Steife tiac^ 
J^ofc^ntf mar. SfRan n>trb feine ^d^roeliMng boroti gemogr^ fonbech »ur 
eine ^rt t)on Bi^gelbrennung ; fte i(l (iu(6 }dr(er alt bie t^or^ge^cnben 
SRummern unb jerbric^r (eicf)f» 3)iefe Suf^^nimen^ufung ifT^ in Tlnfo 
feung ber ^a^l ber Reiten ber ^Jriömen, i^rer Dicf e, (bie, wie trf). fcbon 
gl^fagt ^obe; t>on ^mep unten im ^urd^fc^ntee bitf 5ur ^ein^eif eined ^aa# 
re0 ge^o) i^rer Hnge, i^rer SKtcbtung, bie ba(b gerobe, balb gebogen i(l, 
tinb enblicb burcb i^ren ttebergong Dom ^feinen jum ©roßern, fr^r ob< 
gednberf» ^0 finb jumeilen auf einer @eire fänfe ober fecbfe fe^r bunne, 
(ehalten i^re EKicbtung, unb greifen an einem C^nbe in bie ®rdßern ein» 
3un)eifen fd)eiben ftc^ auc^ bie C^nben ber fieinen 93ri$men t>on ben grof« 
fenburcf) eine gerabe iinie; ein anbermal fdteint i^re QSilbung gefldrt 
toorben ju fepn, unb bann ^errfc^t eine gdnjlic^e Unotbnung in i^rer^K« 

bwng 

manttfy renoit I def fcortei psreitles ) Celles du No. pr^c^dent; voiilanc multiplier mes tfcluntil»» 
Ions, je l'ai brifd & Ict deox carafteret fe fönt cntiercment fdpar^i h mon grand regret. 

No. II. Autre a0emblage de prifmes paralleles entr'eux, de coulcür rougc de crayon; kt 
füretlf qoc i'avois vds i Vienne, & qui m'avoienc ftit fairp le voyage de Hofchnitz. On n*y remar- 
qiito pas de fbfion, rocia feulement nne coice de briqae; aulH Ibnt ih plos tendres qae lespr^^daitt 
& fe ca0ent aififment» Cer afle tnblage varie infTnimenc par les faces des prifmes, par leur dpafdeur 
(qui, comme )e Tai dit afHeurs, paflie de dem lignes de diam^re fufqu^ä ta fineiVe d'un cbrreu,) 
par leur longueur« par leur poficion longicodinale l'one concre rautre, qui cft tancdt droite & tantdt 
courbc, & enfin par leur pafTage des perits aux grands. CcuK-ci s'amindflenc qoelquefois d*un c6td» 
en confervant la mime dtredion ; cinq oa fix d*entre eox embotrent un bout des gros. Quelqae- 
fi^is les boots des pecits prifmes fe f<fparent des grands par une ligne plane« d'autrefois leur forma« 
tion paxott ttoir dcd ddrftngde« ft onc entidxc »nfofion fucc^de, daos leur focmc & Icor pofition» 

nuis 



hMi mh iasi, i^ ^aht ober boc^ an^mettt, ta§ biefe tXnttQttmafis^ 
feiten ftc^ flertf am Snbe ber gati|en 9)?affe/ ober M ^d)eM, toon loeb 
c^em Id^ ©tucfen loigebroc^en ^aete, wrfariben. *) 

^c^ fÜQt biefen Derbrannten unb gef(^moIienen @u6(}an|en no^ ei# 
nige (Btäcf e \>on bem Steinf o^(enfI^|e ju (Sommot^au, in)e9 ÜReilen wn 
^ofii)ni^, toopon id) fd^on ^mä^nung get^an ^6e, be^* 

No. 12. ®egrabeneä ^cl^, ober mefme^r ^o^Ie^ (bifumindfeS 
^o(j)/ t>on fc^mar^er unb bunfelbrauner $arbe/ in ml(i}(m t>M (oljtge 
®en>cbe fo beutlic^ ifl^ t>a^ man t« ni^t Derfenn^ fonn* 3)er Qxi^U 
$^et( beö ^iiü^s befielt barau^; unb ber ba^mifc^en liegenbe t^ontge 
©c^iefer, ober tielme^r feine ^^on^ ift (ange nidf^t fo ^duftg barinnen/ 
cl^ biefe ©ubfTanj* SBenn biefe ^o§(e Mn bem fce umgebenben ^^one^ 
ber in ben Sldjjen mit igr in einer fSHafft fortfe^t^ abgefonbert wirb/ fo 

brennt 

*) X>itftt 9t&d, unb bie i^erfcbiebenen Sb^nberungen f)on @efla(tettf bie 
babtrf oorfontmen/ bemcifen/ bag nicbt aOfemal ein DoDfomroener ®rab 
ber ecbmeljung ndtbig ift/ um ba§ eine febr {ertbeilte unb jum XbtU 
aufgeldßte SRaffe ein regelmdeige« ®efäge annebme; ti ifl genug, 
tt^enn fte t)on einer binl^ngUd^en SRenge biife< flugigen fSScfen« turcb« 
trungen ifl, um ibren Z^tilditn bie grepbeit, ficb |u bmegcn^ mit^ 
{urbeilen« 



nais )'ai conftamment obferv^, quc cci irr^ularit^i tenoient i iVxtr^micö de b maüc cnci^re ou 
du gacvau donc favois d^tach^ des fngroeos. *) 

Je joindrai ici ^' ces Aibflances brul/es ft ibnducs det ^chantillona du banc de cbarbon foffilt 
exploiftf i Commotau, i deux lieoes de Hofchnitz, dont )*ai d<|a parld« 

No. 13. Bois» ou platftc Charbon foflile ooir & brun fonctf, dans lequel on reconnoft 1« 
tiflu ligneuz de bois, ^ ne pouvoir •'y m^rendr«^ La plus grande partie du banc en eil compof^ 
k le fcbiAe argileux, ou plucftc la glaife iotermödiaiie» nV eft pas fi abondante que cttte Aibflance! 

Ce 




9lbb.btr9.@ef«i788« S36 



brennt ^ie ^ut unb lapf nur ein mentg meiße Hfd)e jurflcf. Uefirtgentf §a( 
fie mte aüe gegrabene ^o^(e (bttumtndfe« J^otj/) einen (Knfenben ®entd^^ 
ber fte Don ber @reinfc^(e unterfcb^ibee» 

No* 13* Z)erber @(^n)efe(fie$/ ber fe^r ( juftg^ nierfSrmig unb in 
großen SRaffen^ auf bem ^o^ltn^^ü^e einbricbc €r (6ß( fid^ in ber 
iuft Ui(i)t auf, unb bo^er timmt tt, baß fic^ bie ^o((e fo oft int^nbef* 

SWincra(o3irc5 ^ pbt)ftrd)c 95etra(ft tungen* 

Xier eben t)orau^gefcbicfeen ^tflorifcbenSrjd^tung unb9ef($ret6ung 
ber gefammefren @ei)(fe/ filge ic^ nun meine SRei^nung; über bte ^UnA^ 
beren ftcb bte 9laeur bebient ^ar^bie^^^anomene in ber®egenb t>onJg)of(^« 
tiif §ett>orjubringen/ unb einige aw« ade btefem gezogene @cb(ug«$o(geti 
über bte ^ilbung ber iSafalfe 6e9* SSflan glaube ja nicbf^ baß icb fcbtet« 
U, um mi( einem neuen (St^fieme ju prangen* 2(ucb muß i^ es im \>or^ 
au6 erinnern : baß ic^ btefen iSRepnungen nicbf an^ange^ xotW fte t>on mir 
{crrii^ren; fonbem, weif icb f^eils burcb ^^affacben, r^eifö burcb ftatft 
9Ba^rfc^ein(icbfeiten auf fte Eingeleitet werben bin* ®er biefen entfcbei« 
benbere t^atfad^en^ ober größere QBa^rfcbeinlicbfeieen^ bte bie meinigen 
aufgeben^ entgegenfe|en fann^ wirb in ber ^enntniß beS SSSa^ren einen 

©c^ritt 



Ge cbaibon ^ftnt fi^ptrtf de l'argile qui Penvcloppc le qof dans le banc ftit maffe continue avcc 
loi, brule bien, & ne laifTe pour rtffida qu*an peu de cendres blanches. Dtt refle il •> aiofi quc 
CMt charbon fbÜfte, one odeur puante qui le diftinpue du charbon de cerre. 

No. 13. Pyrite compiQfe qui fe rrouve fr^quemment en rognon & en grandes inafTes danslt 
banc de duubon fofTrle. 1] Te dtfcompoTe «i'fitoenc i l'air fc dcU vienc ü fouvenc rignicion da 
cbtrb«!!, 

RiFLEXIONS MlNtRALOGJQÜES ET PHrSIQUES. 
Axt prdcis hiftoriquelc ^ U iWrcripcioo des ^bantilku» qu'on vient de lire, . je fU Iffkti 

mon opinion Cur ]es mo^ena donr U nacure s cü fervie, pour produire les phtfnom^nes que !es en- 
virons de Mofchniu nouii offirenr, & cirer de touc ce!a quelques conTdquences fu« la formaiion de« 
baTaltet. t2^c l*on ne s'imagioe pas quo )Vcxifl pour faire parade dun nouveau fyft^me: |c prtf« 
▼icu qo« je ac tiens poini ä cca »piniom parce^u^Ucs fönt Ict du«iui€i# mais parcc^uc j*y ai dt^ 



% 



2ttr ffl^tm^tW^U \>on 586^men jc. 195 

1Bc$rittt»e{fert>ortt)ar« f^uH; unb i(& werteter crpefepn; i 
%tibut berTfc^fung borjuWngen. ^d) eroge meine ÜWe^nung nur beöme^ 
gen t)or, bomif man (te mit ben SRepnungen berjenfgen ©c^riftflf der; bte 
biefen ®egen{?anb fc^on a^gef^anbeft ^abeu, unb mit ben X^atfa(i)th, bie 
ein jeber tndbefonbere ju fe^en unb -ju fiubieren ®e(egen^eit gehabt ^of/ 
wtQUi^tn tinne. ^d) (nbe feibfi bie S^oturforfd^er ein; fid^^ wentl ^ 
bie $ortfc^ritte ber ^a^r^eit lieben, fowo^I be9 bem einen^ ali be^ bem 
onbern, nur ba oufju^alten; n)o fce folc^e mit i^ren fSemerf ungen über« 
cinflimmenb finben, o^nc babe9 auf Autorität ju achtem 

^ie ganje ©ammlung ber fo eben befc^riebetien @u6f7anjen; unb 
bie übrigen babei; obn)a(tenben Umflänbe, (äffen mir nic^t ben geringflen 
3n)eife( fibrig, baß ber Srbboben in ber ®egenb t>on J^ofc^ni| ein ^eft(« 
geö $euer/ ein natfirlic^e^ ^er, menn i(& mid^ fo au^brucfen barf^auS« 
geflanben ^af. ^od) xM ic^ bamit nic^t fagen/ baß biefe« [^euer »on 
einem ^u(fane ^ergeru^rt ^dffe* 

' 95ier SÄetlen \)on 9)rag, auf bei> Oörern, bie bormal« bem J^erjog 
Von Swe^brilcfen, jeje bem 9)rinjen t>on ®a(becf ge^dren, ejrijlirt wirf* 
lic^ noc^ ein unferirbifc^ed Seuer, tae bie <5ceinfo§(en^$(6jie t>erje6rf/ 

123 b a . OTb 



■«i*i 



entratn^, ou par des faits, ou par de forte« apparences. Quiconque leur oppofera des faics plu#d^ci- 
^s ou des probabilitus plus grandes qui les decruifent, aura faic un pas de plus vers la connoiffance 
du vrai & je ferai le premier i lui tendre le tribuc d'eftime qu^il mifrite. Je ne pr^fenre ces opinions 
que pour qu on puiAe les rapporter avec celies des Aareurs qui onc ddia traitd ce fufet, aax faita 
que chaquVn en particulier a eu occation de voir & d'^udrer. J'invice mcme les Naiuraliftes, s*ils ai« 
ment le progrds de la V^ric^, de ne s'arr^er anx uns & aux autres, qu*autant qu*iis les trouveronc 
conformes ä leurs obfenrations« fans ^ard ä des aurorirds. 

Toute la colledion des fubftances que je viens de dtfcrire» }ointe anx autres circonflancef« 
ne me laiflent pas le nrtoindre doute que le fo) des environs de Hofchnitz n*aic cfluyif un fcu v^h^ 
luenr, un feu nacurel, fi je puis m'cxprimer ainfi. Je ne veui pas dire cependanc que ce fcu d^rive 
des Volcans, 

A qaacre lieocs de Prague, dans les domaines appartenants ci-devant au Ouc de Deuzpont?« 
Ä aujourd hui au Princ« de Waldck, U cxifte cacore un fcu foutcrxaia qui confume Ics bancs de 

cbarboo 



196 J^errn ®tou| §&n)tr4de 

mtpUMäft <kuf Mite Ktt gefaf^t werben fatim Bu t^unrnrirer, ita^ 

^ €odr6räcf^{m tfiaf[üuif^tti,ift ein d^nKd^ed unrerirbifct^ed ^euer, t)aS 

^on feit fo tanger 3^^t taum, ba0 ba^ lOoIf feinen Utfpning in ühge» 

f^aiffe linb unmo^rfc^inßc^e ^aMn einfleitef« 

^at tat Derlofil^ene noffirlidi^e^ unterirbifcOe^ ober o6erfIä<^(i(^ 

^euer, Don bem ^ier bie 9tebe ifl^ anbelange^ fo |tnb e« fblgenbettr» 

fo^en^ bie mi<b bermtfoffen^ fo(d^e6en(ji}nbe(en®(e{nfo^fen«$M|$en in« 

)uf((;reiben. €rfH{^^ bricht man nic^r aOein ni<^t mit Don ^ofc^ni^ 

@ff info^fen ; fonbem e^ merben cudf 2 ^tUtn t>on biefem Ottt unb 

inxir bet^ Commcr^au; (wie icb fcbon eriD^^nt fyibt,) fSräcbe auf einem 

berrdt^r(itf)im ^lj^ Mn berg^arjigem ©d^iefer^ ober t>ie(me^r t>on bifut 

mintffen J^fje^ bat fo ^arf mit €(^ffe(fie« gemengt ifl, baß e« fic^ 

Wn fel6(! entjönbef, betrieben. Sw>e9ten«> ifl ber €rb6oben ber ganjen 

Oegenb^ bie J^ofc^ni| unb feine Derbrannten unb gefct^mof^enen 6ubflan^ 

3en einfc^Keßt/ nocb gegenmärtig fc^warj^ tmb fcbnefbet fic^ an bem^ roi 

(^en ^rbreit^ biefer Derbronnten @ubf}aiijen fc^arf ab* S>ritten6/ ifl 

brr €ommotgauer 6(^ieftr *) gfei^faOeeifen^Itig, unb wirb burc^i^ 

93ren« 

^ 3cb bebalte ben SCu^brmf ; 84>iefer itt^, obn^tacbtet ba< bitumindfe 

J&oli bie jDbtrbanb behauptet; unb baß im SBergteicb mit bitfcm/ unb 

• ber 

tfuirbon de tttrt k qui n*eft ptut-itte pas fulccptible d*^tre Greint. II en exiAc un pareil l Dutt* 
fretlcr, pr^ de StJrbrück, dans 1e ptys de Naflau, qui dar« depois des reras £ nekii% que le peu« 
pte en enveloppe Torigine dans des faMes abfurdes & invraifembUblea. 

Quant au fru natorel fouterrain, eu 'fuperficre}, Aeinr» dorn il t'agit la, voici les raifoni 
qat in*engagent i l'arrnbuer 1 des bancs de charbons de tcnt incendi^ D^abord, no4i Teulcfnenc ob 
^xploite dtt charbon de terre pas bien lom de HoTchnicz, mats il y a des carri^res i deux Heues de« 
Ü k Commotau, ainß que je Tai rapport^ d-delTus, qui fe trouvenr dans un banc con/id^rabte de 
Schifte bitumineux ou plutAc de bois foiCIe, mcltf de tant de pyri(es quM s'enflamme de lui-m^me. 
£n fecond lieu, tout le fol qui renferme ce!ui de Hofchnitz avcc fes mati^res brulifes & fondues, eft 
cocore aQuelleinenc noir« & tranche avec le terreao rouge de 6es ftibHancca bnil^s. }• Le Schifte *) 

*} /tf €onferv€ U mot it Schißt^ ^uüiqye U holt fojplt y demine^ O fn*ä n'y ait ju» irts 
ptu dt Sthiße, cn t^mfüraifon dt ctlui-U tt dt U ttrrt grafft fui y tfi tntrttntUu 



V 



fSrenti^N e6en fo ro(^^ ate ba» €rbr({(^ um ^ofiyni^ fBimeni, ftnbct 

man ju S)u(tn>it(er auf bm brennenden Q3erse unb in feinem :3:nnern; bie 

«amtieren mit rot^r gebrannter €rbe unb Cmaiöe geflreiften €c^iefer^ 

wib Don ctlm Htttn <)uantittt>er fSer^ttnlffe ju einanben Sunften«, 

trifft man auc^ ba ^titmm wn rot^r Derbrannter €rbe in ®ef}alt bet 

fdafafte^ mte ju Jgkofc^nif an. Bt^Sttn«^ fjat ber »erbrannte ©c^iefer/ 

an ben Betten betf ^afferriffeö unb ^o^lmQe« be^ ^f(^ni$/ no<^ feiM 

regelmdgide iaQe; unb Siebenten^, finbet manbafeibfl n>eber noa^re iMa, 

nod) Q3afa(t/ noc^ einen ^ege ( ober Q^r^aben^eir^ bie man fßr einen \>uU 

fanifc^en )(u6flu§ ^a(ten f tonte* 

^d) mürbe meine !9Zut(maf ungen noc^ meiter getrieben^ unb biefef 

^uet einem bitumin6fen ^ofj^Sl j^e jugefc^rieben ^aben^ ba$, mit e«, 

toie ba^ Sommet^uer^ na^ an ber Oberfläche gefegen gemefen^ ftc^ "bon 

feibfl entjiinbet fiitte. ^d) märbe angenommen ^ben, baß fid[) biefe< 

Jager gegen ben er^abenflen t^eil ber Sbene ^in ganj aümi^id) ^exlefy 

ren ^atte, unb baß ei in ber S^trtiefung^ n)o tag ^orf J^ofc()nif (tegt^ 

om fldrf jlen ober mäcbtigflen gemefen fe^. €ö ifl ober ein Umflanb t)or» 

(anbeu/ ber biefec ÜRut^maßung nic^t giin|ltg ifl: ndmlic^^ baß man 

S3b 3 in 

ber fetten untermengten €rbe, nur febr toenig Gcbitfer ba Dorban- 
ben ifl. 

de Commotsii eft ^alement tr^-iernigincux & devient rooge apr^ avoir ^t^ bruU, tel qoe le ttf 
rein de H ofcbnkz. 4. On troove ^ Durnrctler für la montagne brutante & dans fon int^iettr, Ici 
meines fthiAes ray^s de tcrre bnat^ rou{(« fr d'dmail, oö let'quantittft rto'proqaei paflent par toiii 
les d^r^ s. On y a des prifmes de terre bnil^ range, en forme de Bafaltes, comme ä Hoich* 
nitz. 6, Le Schifte bruld dant Um parois du ravin ft dam le cbemin creaz de Hoichnicz a cooih 
le ia pofirion r^uKerc, & «nun 7. H n'y a ancvoe lairey baHilie, c6ne ob havtcnr qni paifle tut 
pris pour un ^coutement volcaniqoe. 

J'eulTe pouK mts conjeaurcs pTut loin, en attrtbaanc ce fem I nn banc de bois folTile qai 
^ant, comme celui de Commotau, rr^s pri!s de la Hiperfide, auroit pris feo de lut meme. Ce banc 
fc feroic pcrda inlcnfiblement vcrs Ya pjaine la plus elevt^c, & fa parrie la plus ^aifle cot tfcd dans 
l'enfoncemenf , oü (e trouve aftuellement le Wllage. Mais il y a une chofe qui ne favorife poinc cec- 
tf marcbc fuppoftfc : c*dl que du puici & par coofequeoc de Tcndroic k plui bis quc i'oo coonois« 

fc 



I9B ^^ttn @reu^ 93et)trdde 

in bm B^iS^te, unb fo(sU4> b«n ottmiefflm Orte ju J^ofd^nt|, bte om 
f(t)in{}eti gefd^moljenen natiitlic^n Smaiden ongcrrcffeti ^of« 3^ 
fe(6(} ^obe folc^e an btn ^tittn M ^afTerriife^ unb te6 ^t^ltotQe, w 
met tiefe Mti einigen iad^tflm gefunben. ^enn man nun bicfes ^em 
finem, bem Sommot^uer ä^nüc^n biruminöfen J^olj-Sldjje jufc^reiben 
n>onfe; fo mußte man babe^ auc^ eine S)ecf e t)on einer ober ein paatia6iHt 
€rbrei(6 unb @c^iefer t»oi'au$fe|en ; bann touxben aber biefe @ub(}an|cn 
ganj unorbentfidl) einge(}ur jt ft^n, totld)t$ aber, n>ie oben ermähnt n)ot« 
ben, ^ier nidiie ber Sali ifi. S)em fep nun n)ie i^m n)o((e/ fo bcn^eift 
und boc^ ein anberer Umflanb, baß fic^ biefe5 unterirbifc^e ^euer n>e« 
nigflend in feiner großen tiefe befunben ^aben fann: n>ei( namlid^y nac^ 
ber 2(u0fage meines ^&^vM, bie 93erg{eute betf @lrafen t)on 9to(^en^an^ 
in tem ^o^lm^t, in einer tiefe t)on 6 ia<bf ern ft^itarjen t^on angefrof« 
fen^aben* ®enn aber bad Seuer biefen t^on berührt ^afte, fo xomte er 
oer^drfef/ unb t>on ber f(^n>arjen in^bie rof^e Sarbe äbergegangen fepn. *) 

SDieie. 

*) Serbin denei9f{tt glauben, bag, wenn man tiefer sesrabenb^ffti man obn< 
febibar i^tcinf obicn gefunten baben ro&vbt ; bcnn eä folgen gemeiniqlid) 
mehrere 6tcinfo^IenS(ö'{ie auf einander« SSermutblicb bat man mit 

biefem 



fe i Hofchnttz, on • «trait Ici ^cnaux les mieux fondos. J*en ai trouv4 moi-m^me ll quelques toi« 
fcs de profoadeiir dans les parois du ravin & do chemin creux. Si on vouloir donc attribuer ce 
feu ä un banc de bois fofüle, pareil ^ celut de Commotau, il faudroit audl lui fuppofcr une ou deux 
toife^.dc terreau & de (chiftc qui le coavroient, mats dansce cas ces fubftanfces ' fe fcroient ^bout^ 
■vec dcfordre, ce qui n'eft pas, comme on a vi3 plus haue. Quoi qu*il en Ibir, tine autre drconftan* 
ce nous d^montre au nioins que ee feu foucerraia ne pcut pas avoir exifttf dans une grande profon* 
deur: c'eft que» fuivant le r6cit de mon Condudeur, les mineun da Cre. ä€ Rothtnhan avoient ren» 
contra <ie Targile noire dans le chemin creox ft i fix coircs de profondeur. Or fi le feu aroic lou* 
cb^ ä cette argile» eile auroit 6t6 durde & fcrotc devenue tooge. de noiie quVile ^rott. *} 

«) Jcfuis porU ä croirt qu*tn ertufant plus bat, on n^auroii pas manqui dt trouver du char» 
hon, car pour l'ordinaire les banes de charbon fc ripitent. II efl ä prifumer qu*on aura 
abandonnc cette tenta$he^ apris etrt arrivi ä U profondeur des mines de eharbon %oißncs\ 
mais cela ne devoit pas jcrvir de regle; furtout tant qu'on tTWVOit cnton du Subfiances 
qui accompagnent c^mmuncment U charbon de tcrrc^ 



©Ujeniqen, fo ©degen^eit ^o6en, öfeMw mir ^ier angeführten 
©feaen ju befidjfigen unb ju unterfuc^en, »erben ni*e toerfangen, boß 
i(^ i^iien bie JKidjtigfeie ber gotgerungen, bie id) ou6 ben ^ler geftinbe« 
tten t)er6ronnfen unb gefdl^morjenen ©wbjlanjen, i^er fage, l^ren |te 
öuömac^enben ^^eilen, wnb bem Unaöibatten Crbboben gejogen §abe, 
Seweife; bit ^a^rfc^einlid^fett grdnjt ju na^e m UeBerrebung« 

©öna anber« t>et^a(t ei fi(& mit ben SWut^magungen, ble i^ fo eben 
über bic SSilbung be« \)orgeblt(^en fauIenfSrmigen ober jldnglic^fen tjon* 
artigen (£ifenHeint, unb bie (Säulen bed fSafaUe« felbfl; ))or(rcgen n>i(I. 

SDen er|Tern ftnbee man ju ^O^^f^"»! ^" runben, pfaeten unb in eine 
rot^e hxidli^e Srbe eingerollten Äuc^en, awifc^en ben fagen be6 ©d^ift» 
ferö, aber o^ne »eitere SSerbinbung mit felbigen* Äuö feinem 2(eußern 
würbe man e5 nlc^t errat^en, ba$ fein ^nnered t)on jidnglic&em ©efilge 
i{!^ Tiber feipe iage Derrdt^ bem SSeobac^ter/ ba^ er burc^ irgenb einen 
^ufaff jtDifc^en bie @cf;tefer in biefe Srbe eingemicf e(t »orben ifl» SBenn 
man i^n nd^er unterfuc^t, fo wirb man gewahr, baß er au« einer gleich« 
firnrig gemifd}ten ©ubflan j^ unb feineä^n)egeg au« einem nac^ unb nac^ 

t>or 

tiefem S8erfucf)e aufge^^rt, fobalb man in ber Stefe ber bena^barte« 
©temfobIen*©ruben niebergefomraen war. ©iefc« f)&ttt aber nicbt 
jur Siegel bienen foffen; befonbertf/ fo lange man noc^ ©ubjlanten 
fanb^ »elc^e bie Gtetnfobien gemeinigd'c^ {u begleiten pflegen. 



Ceui qoi (bnt ä porttfe de voif k dVxaminer les Iieux que je viens de cirer, n*exigeronc fd* 
rement pas que je leur d<fmontre la juftcfle des conftfquehces que }*ai tir^es des fubdances bruMes ft 
fondues qu*on y trouvc, de leut poficion. de leurs parties conflicuantes ^ du fol qui les avoifine» 
la vraifcmblance tpuche de trop pr^ ä 1a perfuanon. 

II en eft tout aurremeni des conjeAures que je vais pr^fenter für la formatton de la prüfen«, 
dne mine de fer limoneufe en prirmes forme de bafiiltes, & des prifmes de bafalte m^mes. 

Les Premiers fe trouvenc i Ho(clinitz en gateaux ronds Bt comprimtfs dans one terre grume* 
leule rouge, entre -les cotiches de fchifte, fans connexion avec eltes.. Leur dehors ne fait pas deviner 
que l'inttfrieur foic un aOembtage de prUhies, mais leur pofition apprend k robfervateor qu'ib ont 
^ti cQyclopp^ daof cc teeren eou« les fcbißes p«r quelqu« accidcot« £o les cxttuoaiit de pris t 



i^or |(^ ofd^Hdenim ?flubetfd)taQt <tt(fYanben i% ^^ hin fcgür iiSfr« 
jfusf/ i>a^/ o^ne tiefe $Ul(bf6rmigt 9Jlifi)MQ, Ut ®rot> betf ^euertf^ 
tem fir ^tiögefejf gewefen finb^ fie «ben fo xotniQ, <i(« bte anbem <Bc(itefir^ 
ber bldttrigten @rruf nir 6arauS( ^abcn n>Arbe^ mt> feine 9>ri0men bar« 
autf entfianbett fei^n tüurbetu 

Huf bie Tirt, wie ic^ btefetf ^^onomen onfe^e^ fJImmf e< t^offfom« 
men mie ber SSHbimg ber S5öfa(t'©duleii öbetein» 3cb fage noc^ me^r : 
|ebe SDTajfe ou« einem ©emtfc^e wn einer ^^onerbe^ fann eine mefir ober 
weniger regelmdßige fdulenförmige SSilbung unfer folgenben jwep S5ebin# 
gungen annehmen« 

f e^ bamnftr «in ®mitf(^«/ tas fid^ ta, too ber 3uflu^ von trübem ®«* 
n>dffer unterbrc^en ijl^ unb mit finer beffdnbigen SBieberfe^rung \>on ber 
parfen 523en)egung ^u einem ru()igen S^flanbe dbergc^f, ton benm n^ic^ 
unb möi) obgerejfen 197cferten enffernf ; <ine fSflifd)un3, bk forgfjc^ von 
ben mä) jeber Erneuerung ber unruhigen ^Sewegung t)on einer 3ei( jur 
anbem nlebergefc^fogencn Wtatttint, in iogen von fpe^iftfcb leiderem S6x* 
perc^en/ a\$ bie vor^erge^enben^ abtoeicf)f/ unb bie tat bldKri^e ©eme« 
be ber Schiefer angenommen ^aben^ bem bie Stteigung ju regelmdgtger 

on f'apper^oic qu*ils ront compofifs d*ttne flibfttnce nniformement melang^, k naUcment le rtfulcac 
de fi^diinents fncccffiis. Je iuis m^me p^tiad^ que laus le m^ange unifbimr le d^gr^ de ftü, au* 
qi)el ils ont M expofifi» ne les auroit pas plus priv^ que Ict lucres fchiftes de h flruAure fcuille- 
tde, k qu'il n'en Teroit pas refulttf des prifines. 

Cc pli^nom^ne, de la maniere que }e renvtfage» cidre parfäitement avcc 1a formation des 
prifines de bajlalte. Je dis plus; une mafle d*un mixte de terre argileufe qnelcooque» peuc pren- 
die It confif oratkrn de prifines plus ou tnoint r^guliers, foos deui conditions; 

La premiere^ lorsqoe cecte mafle fera un m^aoge untibrnie, J^encends an mtflang« qoi 
•*aoigQt des nuciircs d^poTtfcs peu jk pcu L^ ot^ des counntf d*eaux traubles foac incenrompus Sc 

pa0ent 



aur D^aeitrgrf^td^tr t)on S3^&mcn h^ 201 

Stfbttttd/.MrMe cingf mengten fq^^afiifurrnben l^eifgen ^a^en, tinfer- 
Seotboetift* ^) S>ii 

• SRan fr&e &lerÄ6er fn ber eeÄnoIosifc^en ©Aifbentttg öoti ©oft« meine 
ettm^tn, aber 6ie Rcft fr^fiaDipreiiben er^i^en eubftaiiienr »htt, 
totld}ci bai nimlid^t fagcn xoiü, übet bie aufgeU^geeit erbigen X^ei(^ 
c^en^ nadf. 3cb mill bi^r nod) iiniixfüq(t\, ba§, mm febr trabe, mit 
unüufsef^gien erbiges XbeUcben gefAmdiigcrtt 9Bafftt, fi^eO in et« 
ncn rubid^n ^n^anb ubcrg^b^n, bit $&(atterber 6d)iefer nicbt bannt 
fepn werben; nnb n>enn man annimmt, ba9 fte Don einer Sfüfigfeie 
^urcbbrungen ftnb, Oie eine binretd^nte SSfeRge btn citfgefrfgten erbi« 
gen Xbeild)cn in ^cb entb^lr, ft mügefn fie, |ebt befonbertf, |fcb Mdb^ 
ter be^nabe frofiaOiflren» fo baß fte Xirpit batfltütn, bitf wenn man 
fte jerbricbt, bem SKegebndgigen fcbon nabe fommen. <So finbet matt 
In ben tßcinbecgen über O^uß^orf , bey SSiet», eint 9lrt Don grauett 
6<!bief«rf ber in Stbombenrunb anbeTn#ber inetne^lrt tinDoOrommenet 
. faulenfdrmiger Gtäcf e {errprungf n ifl. 3d) htfHfi einige interefTante 
Qt&dt baoon, bie tcb gefammlee babe; ti ifl eine SSetmifcbung t^op 
Jtiefel' Cm Originale fUf^t |n»ar Sicilienne» ti fofi aber bed) mobi 
filicieoie beigen) Zf)w* unb Xalferbef bie mit ^iwttn brange^ unb 
am 6eab(e geuer giebt SJ^m ^nbet aucb berglet^en fafi rcgdmdgige 
atetf ulaiionen bev ^tmtfwt unb eajren^aufen auf einem fy&itl, ber 



^alTcnc avec ttti« r^p^tion cofidmie}!« d« Tigkation a^- calme; *> im mAangt qm /^oigne par con- 
f^ucnc des maiidrefl pr^cipit^et apres ch|quc renouveUemenc des xroubirs d'iin «nftant ä lautre^ 9n 
couchrs de corpufculcs Tp^/iquemcnr plus l^ers qucles ptcfetfdents, & qui dofvenc avoir'pris la tes- 
ttirc ftvtllct^e <lcf ftliifl««, 2 laqudlc Coiii.lttte»4giui4i ica teadaacM i des formei r^ali^cca qu'onc 
|«s fn«tdcoles criftallifiMiita intcipoMes. 

*) Foyeidans lg Tableau ttchtiqut de Bot(a nm iiiesfur la Sabflante tentufi criflalli/ante, 
ou et qui iß fyaonime^ für Us farücuUrtartufts diffotms, J*aiouUrM eneorc que^ lortm 
qut itt €0UM tiks troublts, chargüs dt moUcutts terreufes npn diffootts, pajfirtt brusqut» 



aoivtnt urt^ cnaeuat lepartmtm puts propres a je atjpojer a une presoue^cnjtaUiJatton^ 
de manier^^u'^lies prtjtnteüt dea coros mprj>chans de toj^eularite quand 09 les caße, Ctß 
ainfi qut dans Us vignes au deffui ae Nusdorf\ prh de Vienne , pn voit unt ejpece da 
Schifte tr'u diliti en rhortibes, €r d^autres enformes aui approchent du prisme. J*ea ai 
ramaßedes ichantiUoni intirejfants qut je poßde; c'eft cm miattt de terre SUf Henne ar» 
§ileufe & caieaire qui firmenie avecies aeiies & fait du ftu avee la kriqoat On troure 
aujfi des artieulatiotts ^retqut regulieren 4 Francfirt^ pres de Saifenkaujoitf ^ mu ealli» 



202. ^vtn @töu| S8e9tr4de 

S)te itot^tt $8ebingung finUt cütieit flatt; tü^nit ein gMc^fSmigef 
(^otuse« ®emifc^^ t^or feiner fSev^irtmQ, toon einer Stößigfeif burc^^ 
tningen ift bie eine ^nldn^ltd^e SRenge t>on eben biefen erbtsen ^^eilen 
oufgeMßf ent^dff/ unb eine gemiffe BtitlanQ in \>oafomniener SKu^e barin« 
nen flehen E»(ei6f; Umfiinbe, bie ben aufgel6ßfen ^^etldE^en unbDteOei^^t 
auc^benen/ bie i^rer7(ufUfung nage flnb^ erlauben^ ft(b nac^igrer be« 
fUmmfen Steigung ju Ben)e3en. "^) 

SJIon (legt (eicbt ein, ogne ba0 icb tnici) länger bobe^ aufju^Iten 
n6f|is ^ahe, Da$ biefe iSetingungen bep ber €nrf7e§ung berJSofoIre f7of( 

fanben» 

i!cb ttbet bie Sadd hittwS hM ttneer Sld^tim t>on ®onb; SRufc^rrn 
unbXbon; o^ne eine ^Renge anbt ret Gcbtrg^arten |u ecm^bncn; bie . 
f{(^ auf bie n<mltd)e 9lrt ff>aieen« 
# *) Um ficb meine ^Jic^nung begrciflicber {U maö^tn, barf man flcb nur ben 
@ang oorfleOen/ ben bie fSlatuv befolgt batr al^ (le autf eitiet 9Raffe 
Ganb obne j^obfnng Ut gonfaineblauer (Sanbf{ein»5tr9f{a0fen ^nt>or» 
brachte» ;Die fleinen burcb ben oiren D|ean aufgeb^uften eatib^Xötm 
nttf b<tben ftd^ ma^rfcbeinlfcberweire nur miueljl einer Sliigigfeit fr9# 
fUfli^tt, bie i^re Slfaffe atlffibroatt, unb mittelfi einer in biefer Sinf' 
fliUlt fo bitt^s aufgeijgeen ffailerbe, ba§ fie b<nret(benir n^ar^ ben 
Ganb ibrer iReigung ober ibrem ®efe|e folgenb )tt macben. 






La ftoonde Condition ciiften tootts lcs ftris qu*tiA mtite argtleai untfoiine eil pAi^crrf 
ftvanc r« pArificarion d'un iloide qui tient en diflblation une qosndt^ ruffilante de cci mimet paf* 
tM« Kerreufti^ & qni l<f|ouroe pendtnc un certain tems duis un adme parfiiic ( drconftaoccf qai 
^rmectent aai eofuafcalcs dilToutSf & peut-^tre li ccitx qui toachcnc de plns pi^ i l*int de dilTtH 



Itttioti» de fe mouvoir fclon Icur tendiAcc. *) 



danf 
les 



Ob voic tua que |»aye befoin d'y infifter, qpe Cet conditioni ont ey'ild I la >fonnatioii 
wtMttt^ U a'eft pat douteux d'abord que la mattörc ait pa defenir un Mlaage uoilonne « 

« 

tnntton d^uni fnU d^autrtt roch^ quifi diliunt it la mim mdnikre, 

' " ' ....... ''m nätart m fuhU 

ftns capiii. L^ 
Itmua frhis i U 



falben. 9i {f! etfltn« feinem dtoeljvf unfemorfeii/ bo$ Mefe ÜKaferfe fii 
tet ^euerfldtfe ber fQultaM utib burc^ i§r fiurmifc^ö 2(uf|fh^en §ot ein 
gfeic^fdrmigeö ®emtfrf;e werben ftfnnen; jn^epren« mußte baö Sluibum 
be0 $fUfr$/ bo$ biefe ^ififunQ butd)btans, not^menbtgermeife einem 
großen $^ei( baDon au^ifiti, bM ®anje auff^toeUen, vnb no^ nac^ bem 
TlMtoutfe, nac^bcm bte ganje ^cf[t noc^.eine ^tnfänsftc^e S^i^ ft<^ 
in einem ffAßigen unb ruhigen 3^if}<^nbe befanb/ barinnen t^er^ieibem 
€d bunff mir enblic^ fe^r n)o^rfc5einfic^^ baß bai ^euer^ o(tf eine7(r( 
SlAßiä^^i^ bte fauiehfdrmige ^Kbung ber ^^onerbe begdnj7tge(^ unb 
büß etf baju gefc^tcffer iff^ of^ ba6 SBaffer^ n)eii etf ben $^on feinetf qIu* 
findfen iSanbed beraubf^ melc^ed ftc^ not^menbig ber ifteigung feiner 
^(eiic^enju fo einer resefmäßigen ^irfung n){berfe|en muß» ^iege«^ 
n)6^n(tcb unregelmäßigen ^^rt^men ber Ludus *) machen biefe ^uf^mafü 
fung nö(^ n)a^rfd}etn(icber/ ba bte ^rt^men ber Q3afaiee unb ber gebrann« 
fen J^ofc^ni|er Srbe im ®egenr^ei{e ftc^ mrgr bem 9{egeimdßigen nd^ern.^ 
'3c^ roiH inbe(fen nic()e in^brebe fc^n^ baß man ^^onerbe gefunben ^a« 
ben t6nm, bte ftcb jum $ge{( in nic^f )>ie( 'n^eniger regelmäßigen 9^ri«t 
men^ a(d bte ber Safafre^ befanb^. o^ne baß fte ber ^trfung be6 
Seuer« au^gefejf gen)efen if!« SRan wArbe aber i»ermue^(i(^ burd^ ein« 

Sei d^emt« 

"^ 9Babrf(^in(i(^ Ladas Helmontii. IDer Ueberf. 

, Ics foyers des Volcans k par fon afcenfton tufnultoeufe; en fecond lieu, 1e fluide da fcuqoip^o^ 
troit ce miire, devoit n^cflairemenr en diübiiite une grande partie, gonfler renfembtc, & j fffom» 
»er aprds qu'il a ^t^ vomi« pendant un temi fu/Hfanc dans un tftat liquide ft de repof. Enfln il 
me parole probable qoe le ftu, en qualit^ de flaide, favorife la coQfif aration de la terre argilciiie en 
prifroes, & qu*il efl m^me plus pfopre ^ cer eflet qae l'eau, en ce qu*il d^outlle l'argile da li^n 
glurineux qui dott nteflaircroent s*oppoier i la tendance de la fon^ion r<fguli^re dt fei particulea 19" 
t<^ranref. On efl phii porcd encore I cette conjefiure par les prifmes ordinairement irr^nliers dft 
JLudus, tandijque ceax des bafaltes & de la terre cuire de Hofchntcz fe rapprocbent de la r^lart- 
t^. Je ne veux pas nier oependant qoe la Terre argileufe n*aic p<2 ^cre trouv^ quelque part en 
prilmcf goere mwaa r^olitn qiac des balaltcs^ laas qveUe tic M ibumUe i Tadioo da Un : mtis 

dei 



904 ' . ^ttxnetoafi^ct^td» 

4mii^ Setzung gefunlben ^tn, Hf Utfe bim^ beii fOttln^ btt 

(tn erbige« ®nmf4e gmtfm finb/ todcl^e« bae ®Ittren ttt %fy>M tben^ 
faQ« ^t unecrfofdbeo Mnneti; unb noenn cB fbfy audt ntd[>( fo t»er^iette/ fo 
i»utbe betb btm t^Qtad^M ble i^enmming einer dufommeiiiif t^ttng 
Cier Statut tet 6afa(rtf(^ ^^ritfmen nic(ft jitf ommm 

Um bie« ju Beioelfen^ »itt {c& e« fo e6en t^erfu^en^ ben ganj^n Unu 
fang M ^egrifftf^ beti mon bcm SBorre Ci'Tf^^^Qtf^cton unb Sufatiu 
meniiebung unfergefege ^r^ borjufleaen« ^c^ miO {^rmocb ^i^ ^ran» 
3en an|etgen^ n)e(c(^e bte SRarur ber ©acben felbfl jebcr btefcr fBenennuiur 
gen ju befltmmen fc^efn^ um boburc^ ju t>er^inbern^ boß mon bie ®e* 
genfldnbe^ bie fotoo^l bie eine o(d bie anbere anbcu(en fod^ nid)t ^ttnt^» 
fele^ unb enb(icf) n)iQ idif un(erfn(^en^'n)c(c|)er wn tiefen br^ben S3egriffeii 
ben fSdfalten juf jmmf» 

Unter ben l»orjAg{i<^f7eR GeTe^feit^ mefc^e iSSer bie (Trpflaaifaffoii 
gefc^te&en ^aben, geben un6 bie JElirren Macq/uer unb Hami dt Chk 
foigenbe Definition bälgen : „Se ifr^ (f^sgen ^e,) eine Opcrotion; bnrd!^ 
«»weMK ^^ iüMgriveiiben / burd; %vt >Da^i{c^cnfunf( einer Slußigfeit 

)yt>Otl 



Jet anaYyfes tureicnc ^robabfcmcnt apprifl> qoe crt prMmtt yrodoittyi ta {v %^f M mn4m l'cMt^HM»- 
^*«n appanrnce d*aifMe» om ecif im miste terrcu^i; ce qui a pu inccrromprc leflttfeo de ^acffik^ 
& ^iMffid tl n*!afi feroi( f« aiofi, k nem de rccroi^tie coovicndroir paa plua^ut cd» 4 la aatMv 
'Itea prfrmea Vaialci^wea. » 



Pour >e pr(»««tr» je ««is eA3rer ^ahord 4<e tracvr IVtcnd^ du ftns qo^an adonn^ tn mottde 
erißMjMtion h, de rttrait: pndiqvrrai enfvite ies liitHtcs qye la nacvre tniPmc dca diofec mc pi- 
toft aiSgacr ä tbacone de ces d^nomtnations» pour empocber ^ c e i»<andie lea ebir» ^t fan* «o 
t*aiitie dtivctit repr^nter> de iViaminerar enfin toqveHc de» dtu ca a » i e m tmn baiali«a. 

Patmi ht Sairans fet plva diOitigodi jni «nt derir for <a crillaBilacaon» MM. Umc^mt h R^mi 

nümkimuami wiC*tk^ düent-iK m» flpdn^^M^ f« >HU«Ua ka parriea 



„ince- 



aur tflatüv^i^^u mii ?bbfmtti }c* 305 

«Mn dManbcr gcftamKii tH^ '«{hes St4rf«ci UH\mmt mcUn, f^ wkr 
„ter |u MreMooi, (Mb fcfk !8laf|(eii.t>oti (tNcr btftatlbi^ mb tts^bni^ 

SD$n(ra<^(et, Um ttften Q(nf(^(ine no(^, Mefe Syfvnitiott nur bie 
M9ffm4§(8<n ^fc^mr ans«^/ f« fie^ man bo<^ bttf scnouewr Un«rfu« 
(^ung^ 50$ fte Aen (bmo^ oi^ imrcdcbnäf ige Mtpec g^Mitee »ceb«« 
r«nn : tmn ^ (efasr nic^t, ba# tie ^a|mf((Knfiiafi( eCncr S(dgtsf<it 
aot^ioeNbid Waffen twn tintr ttgtimi^stn ^ilbun$ (eHMr^ingen ma0; 
f)nt>(rn nur^ boß t>ie ^d^igf rit tie infesrirendctt t§ct(c Ui ^kpcrs, bte 
4?e g<trfnnt ^f, beiHmiiir^ f(€(> fo roieter j« »mtnism/ ba$ f« tiefe 
SBiftuns omtr^mtn; «ine fötfHmmvms, ^* t>erf4^t<bene ttmgon^e un* 
let^re^en Hmtn* 

fSiatum moUm wir tenn fejt ben @{nn tt« ^or» €r9f!«ff ei» 

^anfen : inbf m n>u: ti nur ten ^^rpem, die bcfKninite iSBinM ^a6<n^ 

iffk^en? *) Btijt mm p<^ nic^t 5at>ur(t^ btm $a& «utf, ^ c« un« «t 

^c } einem 

*) igfrr Rom/ /<r fl$h ttlifrt nidjit anbr tb^caigntf tenm nuin tkf<n 
SBorwurf mad)m fann; t>enn um bi( unre9(lra<(gig crpfiaOifirtcn X^r« 
per (u btjric^nciif bttlmt er fU^ tct i&r^w^rtcr unbcBintmt nn^ un* 
ortentti<^ , 



«o^es i fe rejoindrct & i forimr des nwITcs foUdes 4*ime £fim fiw«4an;r Jt r^vli^.*^ 

QuoK|a'a«i Premier ccmi^'sU «cccc <4^&iiiti9ii nc paroiflie fi^gander <|«e ics '(»Tpf f^dirn, 
•n voir cependant, en reiaininant de plus pr^, q8*r)lc convient ^galciacnt juix coq» icreyulkrs, 
fiMsqii'cIlc ne dit poiM quc Pimeifoficioa 4» fliude Mt jt^cefftiiviBCfiK pr«diiu« dn jutflef d'une 
%ttre r^ali^rr. mais feuiement qiM Ic fluide dettrmutt lej( pttcicf int^Mnccs du cocpf q/iü m Uiptf 
r^« k fe r^oindfe de manidrc h ibnocr ccs %4M«]^ ddidMaiMci«» qim phificHü ckcnntanfffi ft«ii- 
vcnt d^ngcr. 

Poufntwi d«iic iKierrvr Mivovd'bM le km ie crifaC ^ «e fadaput pk» iv> «» c«i»t 
' i|M «m des Mi|)es dccMmindi ? *) N^-oe pat a'csp«fer4 mwyiBf 4c nom pear c«iw ^oi appro« 



*} M. ROMi DB VIslB nUß pM du nomhri dt ttu% i ^mi ou pourfit fnirt et revroehe. U 



2o6 ^tttn @tcu| S3c9tr(td« 

einem Tbxibtwte fe^lt, ^itpit, Die ftd^ »er 9te9«(m4giafe{f it^^mi, unb 
ibet^aupt aüt 3ioJf(&enHrper^ bii man jmifc^m ber boflfemmcnflcn SXe« 
gefmdßtsfete unb bem anbem €jr(rem (er i^iütQin Untt^tUni^iglttk fttu 

iDiefe SXei^e ober UeSergang Ifi o6er mlrfflc^ in ber SAdfur Mr^n« 
ben. ^*') 3id) bin jebod^ toeit babon mrfernf^ ju glauben/ ba§ man fOr je« 
. bc 7(binbentng eine befonbere IBenennung ^hm fdnne ; Med if! unm6g^ 
(t(^. ®enn wir aber, um unfere ®ebanfen in ge^rige Crbnung ju brin« 
gen, bann/ menn bie SHamen ber be^ben €jrtreme nic^t (inreic^n/ genJ« 
((iget ftnb/ ju W^^ni^^punf (en; bie eigenflic^ nl^t in ber 97afur ejrtfH« 
ren/ unfere 3uflu<(;( ju nehmen : fo mfiffen mir menigflend 93enennungf n 
annehmen/ bie uni nid^e ju weit \>on biefer 9tei§e unb 3o(ge einanbet ofk 
tieinber ^8rper entfernen. 

Um nun blefed Unbequemniß ju Mrmeiben/ gfaube l^^ ba^ man 
f»Igenbe< unter ber ^Benennung CryflaO t)erfle(eii muß* Srpflaff mdre 
alfo/ metner S^le^nung na^, ein ^6rper betf 9)Iinera(reid^0/ ber gan^ ober 
jum t^eil au$ %^tHd)in bon einer gemffen iSUbung bef!e(f/ bie aber in 

finer 

*) jDie< iff (eine b(o< gemagfe SBebauptnng ; i(b (ann fte einem U^tn, ber 
baran imeifeln foOtef bnrcb Gtäcf e in mrinem Sabmette bemeifem 



dient it I« r^larittf, ft eo g^Ail poiir toos let Corps intenn^iairef qni fe tronvent cotre la 
Hgo\2ih4 parftite, 9c TaiKrt tMtthnc, rirr^nlarit^ conpJccte? Gctte föne cepcndant exiftc Helle* 
ment 4ans ta nature. *) 

Je fotf toatefoif bien 4of|n^ de crotre qve cbaqiDK miM poifle avoir fa dfnomSnarton par* 
ticulidit; cc fefoic voe chole impoffiblft Mais ü, poor mettre de Tordre dans no« penr<frs, noiif 
fbmmcs oUig^, lorsqae Ica noms des deox extremes ne foffifenc point, de recoorir i des potnta 
tranchants qoi n*exiflefit point dans la nature, an moins devons-nous 'adopter des ddoomioations 
qgf ne noils ^rtenc pu trop de eecte pregrcflion & foite de prodaftkms reffcmblanccs. 

Pour ^itet eat inconv^iicnt, voici ce qni me femUe devoir etie entendu per le mot de 
Criftal. Ce feroit» felon moi» an corpa da regne mindcal« compolSf en entier oa cn paru'e de mold« 

colet 

^ Cc n^cß pMM Ui fimpUmmt tau afwtioni j€ U frwtHrsi i fukon^ poarfU m doMUTf 
f 4r lu UhuuUUm d* «an Cäkmu^ 



Hnff S(ä0tdf<i( eine ht^tinbi^e SReisuns uht> ®efe$ Qt^ht fyiUn, um 
(((^ in einer 9t((^(ung me^ a(0 in ter anbecn an einander au fe|ep/unb tie 
toirftid^ ein ®an|e« de6i(&et ^Bcti/ in »elc^em man tiefe Sfleigunfl juc 
drtmung, tte ttarinnen turc^ befldutige ^enn|ei($en au^seträcFt ifl/ ^* 

mecft. 

tiefer ^nition aufofae/ wilt^ (er fflamt (It^^aU aUm ^drpem 
jufommen, Die p(& jwiftfeen Den bepDen ^;?fremen 6f ftnDen, unD We un« 
cnblid^ aa^Irci(^er ftnb/ a(d Die «oQfommen regelmd^isen ^drper* ^ 
SOtineralreic^ ifl e« fe^r feiten^ aHt ^Bebindungen «ereinigt au ftnben/ bie 
einen oofffornmenen ^ttffiaU BefKmmen, *) unb no^ feltener fnbet man 
Darinnen ben fo pt6^lkt)in Ueberdang »on einem €jrtrem anm anbern. 
(SoKfen wir olfo nit^t i»{e(mr§r Darauf Denfen^ Diejenigen ^drper^ n>e(c^e 

un« 

•' 
% / 

*) £>le ^en^e DoflTfomniener (Srt)flüllm, bit man in ben ^ahimtUtn ftnbef/ 
tofrb tnaiK^m bai Se^cntbefl )u betveifen fdtmtn, aber nur benen^ 
bit fidb nur bte SKii^e nebmen, bit SRarur in ben ba aufbewahrten 9)ro< 
bef{ucfen ju (tubieren. 9Ber bie eteinbrd^e, bie gruben, bie ({eilen 
unb nacften Reffen aufmerFfam betrac^tef; wirb ti finbeu; Q9ie feicen 
bief? SufdOe in 93ers(cic^un3 mit anbern mineralogifd^en @eflenfl4nii 
ben ftnb* 



d'oue formt (|uetcoiKiae, mais qui dm» un iloide ont co une tendince ft det loii conthntc«» 
pour s'appofcr plac&c dans un fens que dans an antre, & qui r^tlem«nt ont fottnt un tottt, OÜ Vf^ 
temarque cclte tendance d'ordre qui y eft ckprimde par des fignes conftanti. 

A Paidc de cctte ddinition« le mor de Criftal conviendroie i rous le> corpf qui ft troa?enc 
cntfe Ics deux extremes & qui fönt i'ofiniment plus nombreux que les Corps parfiutement i^gtt* 
Üers. n eft cr^ rare dans le regne miodral, d*y troover r^unics tourcs les condieions qui dAenni« 
nem un ctittil parfaic» *) & il eft plus nn encorc d'y rencoocrer ce paflage brufque d'un extreme k 
faucrb Ne dcvrioos-noas dooc pas peuTet i nommer des corps que la ntture oficc plaque par« 

tout» 

*) La ^tUtntiti dt crtfiaux Bärfmiis fuVii ircuwt dam lu Cahinns^ pafoUroU prowir U co»- 
irairt, nuuM ce n*<ß qu'A auM qui nt vayetU la nature^ om aui ne fi danntnt ta peinc da 
/« voir, que dans Us iehantlllons traMporUt. CtuM qui vetaent fuivre exaSemeni iee cor» 
tieres, Us ihines^ Us roihers efiarpis & nuds, ifenvot i^Mm €€$ Ofüdeiat Jttu tarts^ M 
€omparai/4Mt des amru ohjtu min4ralogiqitt99 



io8 $>(ttn emt^ ^njtri§( 

tm^ tie 9Ia(ur iAetaU tetOtefrt/ jfn hfntnnenr #aft tiaf mir fit Meirnigm. 
nur SRameti fud^en, mefale fu itwr mil^ttentü^ fpirfom ^oc6ciiisn 

€< if! ober ntc^f sentig, bte einm unb bie anbern ju itnmtten ; foti« 
tern man mu0 fh auc^ bvrcf^ feiere 2flamtn 6f{}initnfny bie unf^re ®eban< 
icn öuf Die oHejdf gleldjformigen, rolwo^f t)frf(&ifb«i mobiftjlrten SWif* 
t(( jurücf führen, beten ftcf) bie fJtatut hetient, um bie gan^e SKeifie ber 
crpfloUinifcben 9)robufff/ ndmltd^ t)on ber wllfcmmenflen €r9(!aatfatton 
on, bid ju berjenigen, n)el(^e bie unf6rmlic^(le unb bfrjTirtefle ju fe^n 
fd;cinf, — ju bilben^ 

SBrlc^e anbere Benennung a(d : ttttregeliiiJgtge/ nnbtfiimmte^ 
ober mtxootttnt CripflaOtfarton/ fann man loo^I jenen ineta(lifd)en, 
fleinigten^ {a^i^en, glaficien unb f(&n)efeltgen ^6rpern beilegen, bie man 
fo oft in bibergtrenben ^lattgen-unb geflreiften ^ridmen ancrift, bie un6 
cÜi eine t)or^ergegangen€, me^r ober toeniger Dofffominene üufldfuns, unb 
eine beflclnbigo ^i%eeifÖ^fi, e^ biefe, aftf eine anbrre ®ef}a(( anjune^ 
men^ onf&nbigen? 3Bei(^e »Arbe ei too^l fei^n? 

€ftie boflf ommene Tfufidfung ber erbtgen, mefoDifc^en unb fatjigeii 
%^üe^ — gegotige {Ser^dltnifTe in ber ^er6inbung btefcr @ubjlanien/— 

eine 



root, pUfte qu« dm cUrcher te d^nomiiution» pouc ceui ftid«miit öoot tlle «i uifiiunMnc 
•vMte? 

Malt il ne ftiffit pw fcolcment d« namncr los uns ft les tatvrr^ il ftnr cncote les d^mn» 
ner p«r dei nomi qai nindncilt ootrr p«iiiülc mi» moycM cooiourt uniformctv quoi^ue diverfefnenc 
modHii^s, quc la .mnitc cmploye p9ur. forncr tootc 1« fdric drt prvduAfoiM criibllincs« i conuncnocf 
de la cridailifation ta plus parfaitc }ufqu*a cclle qui parofc la plus dtfTorme ou cmbrouill^ 

Quelle autrcd^nomination que crißallifation irr^guütre, iniitermifiie ov tenfufi donnera- 
t'-on Ik ces Corps mdraHtquct. pierreuvi Wim, vitrrux ft de fouffire qu'on troove A fenrent en \$t* 
mcf divergentes ft en prifmc* Krida qui tour fieus tnnoncent un dtat de dMolorion antdncufc pina 
ou moins complcice, dr oo« propridtd conflanre de prcndre tcUe fi^pife placdt qn'oiie autte? qoc 
icjroicot^ih? 

Une 



aur ^atntQtfd^i^u von ^bfimcn k. 209 

fine ^im^tiH in Doflfomnte ner fKnf^t, — «ine (ongfomc unb (!ufetin)etfe 
{SctminbfruRS bee au^ifmttn SRitteltf — **); biffed finb bie iBebtnduiu 
Qtn, bit ^rfcrbcre tottben, f änfilic^e^ rrgehndßtge (Sr^flaOf n ^ert)orjübrtiu 
gen» )DteJ€nigen^ fo bie Tflatur biJ) l{^ren 3Biifungeii im ®ro0en erfoci 
berf^ (tnb bat)on nid}t unrerfc^tebem Umgrfe^rf^ wirb eine unDoOfom« 
tnene Kufldfung^ eine unver^dUnigmiifige ÜRifd^ung^ eine unruhige $(iif< 
figfeif/ ober enblid) eine ju jd^fingefSerminberung betf 7(ufI6fung0mifee($^ 
unt^oHfornmene SrpflaDifotionen^ t^on <i0en {mifc^en ben bepben Qftxt» 
men fiatt ßnbenben Kraben, ^ert>or6ringen« 

*) SSenn anber^ btefe ißerminberitng ftatt b^f. 34 h^ltt fit fit Mnt noeb< 
toenbige ^bingung. £)ie auf^rli^iynr wiewobi in ein unfnbficb f(rf< 
mtf Sofumcn t^ern^aRbdten/ unb mit i^rem 3iufldfungtfmttre( Derbun^ 
benen ^b^t(d)en, bebaltrn in ber ^lä^iQUit, in brr f!e ftbtoimmm, bie 
iHrb Jitntgmdgige flMji^fcbe ®(bmere berfenigen jtdrper, f>on benen fie 
einen $bet( auAnaibten, beo. Gie müflfen alfb nieberfaOeni rnenn bie 
^li^iiUit in einer t^oOfommenen Stube bleibe, unb ficb binMnglicb bem 
SBoben ndbern, fo baß ibre n>ed)feireittge Slnjiebung n)irfen tannr unb 
eine Sr^ft^iStfaeion entfiebet* ^df »erbe biefen Sebanfen in meinet 
Slbbanblung t>on 9esa, ha, wo icb über bie S&ilbung bti ®tanM im 
tief({en ©runbe bti SReere^ rebe, wrieer au<fi!bren. 



Une difföhiTion complette de parties terreufes, mtftalliqucs & falincf, de fuftes proportlons 
dant let eo mbiiK Mf g n f d« c«t fabftanoei, im fluide parfiuccintitf ca repos» ane diminucion lentc 8e 
gridu^ du di/Tolvanc; *) votll les condirions requifes poar produire de« criftaux areificiels r^ulien; 
Celles que la nature exige dans fes op^rarions en grandi ii*en 6i(F(rent pas« Eil raifon inverie, iine 
«ü/Tolütion incoroplene» de« matcs disproportioanffs, un fluide agir^j ou enfln onc fonflndion crop 

prfci- 

*) Quand t4U€ diminutioH m lUu, Je iuIm regarde pas eomme um conditian nictffairt: Lts 
particulu dtffoutts, quot^tu riduUu ä uß volamt mpnimtnt paU^ & combini avu Itur 
dijfolvaniy tonfw^tm.dans U fiuide ou eUts aagtnt, U -pifanuur fpieifque proportioneil* 
4*» corpo dont dUtfiufoioM panit: EUu dohwt doitc defctndrt^ ß U Huii^ fi fouiient 
dans un salmt parfiit & ft rapproehsr ajfs^ aufond, pour qut Itur attraaion puiffe /V»ar- 
€Sr musuetUmint, & ou'une crißaUifoäoi^ s*oph€. Je divelopperai d^a^antate eetee iddt 
dan* mon M^moiri Je Bot\a, en porlant de Jaforpiation des GrunUes dans les bas-fonds 
de la mer. 



2IO jg)erm 6tott$ ^v^txi^c 

^^ füMit mi^ »!((( tw^ttUf (iec tn^ an^mctf <n, .ta0 eInM 
$^(i(tf tie 9r(egr(en Snfbecf ungeti , t(e J^rr RomS d* tIsU in \m 
Cr^ffdffogrop^te semac^f ^af/ »n6unb«n mit bcr m(t§ct)if(^«n jDrtnung, 
in htt tt fte Dotfrdjf^ anbern ^^iftf ober bie ^emerfungcn bed J^ertn 
}(6m ^Ttf iryi unt) Me ^o^S^ M^ ^ (nie fo t>ie(f m ©d^arfftnn taroutf §er« 
feitet/ tie ^been ter 9l<t(urforfd^er in au große J^i|e gefe^e ^Un, unb 
^aß man getpiß t>iel |u meif u6er ben ^unft §inou6 gegangen \^, ben btefe 
fc^dibaren ©(^rifffieOer fef^fejfen^ €in großer l^eii berjenigen, bie fic^ 
n\\t ber 92a(urgefd^ic^(e befJ^dfrigen^ fe^en bie (SrpflaOograp^ie nic^f a(« 
lein a(d bie ®runb(<ige ber ganjen SRinerarogiean/ fonbrrn n^oKen qu(^ 
noc^xd^erbietf/ burc^ fte odein^ afle S^&dnomene be6 WimxciUi\6it, ben 
S3an ber iSerge/ unb t>ai m|||f}drtf(^e unb ttnergrunblict^e ©e^eimniß 
ber 83i(bung ber ^Mytn (3?rbfuge( erPIdren* 

SS&fm man auf ber einen @ette bie @rdnaen ber dr^jTaQograp^ii 
jjA iDele au6be^n(/ fo fc^rdnfe man fte im (Segenr^il auf ber anbem6eire 
loieber ju toeif ein« 60 §a( man, jum Se^fpic^ bie 93afa(tfdu(en ans 
ber JPIaffe ber SrpflaOe meggefhic^en^ 06 fie mir gleich in aflrm iSefrad^t 
barunfer }u ge^jren fc^einen; man (egt i^nen tiit ^Benennung Sufaim 

9?un 

ffMpit^ flu diflolviiit« donocront naifincc k des criftalüfatioiis imparfiiites de touccs ki fndoationf 
^ui fe troaTenc cntre les dcux citrfmcs. 

Je ne pnii m^cmo^cher de remarqucr i cetre occafion» que d*on c6t^ Ict ftTantes d^onvcr- 
tn qne Mr. Romi dt NjU a faitet daot la CriAallograpbie, lointct i lordre iiiAhodiqu« avtc Icqud 
il l'a traitde, ft de rautie les obfenrattonf de Mr. t*Abbd ^Miy ft Ict conföqMcticffl qu*il en dMuk 
ivec tant de fagadt^, ort crop ddiaufff les idtfcf des NacuraÜftet, & que furemcot ellcfl ont 4t4 
dcendaef au dcliip 06 ccs eftimaibles Anceurs prAcndotetic les porter* Nmi fculemeot an fiv^ nom* 
bre de ^enx qut s'occupent de l'hift«ire naeureHe, rcgardent la CriAallog fiphie comcne la baie de k 
Mindralof ie, mait on prftend meme expliquer par die fcule tous les pb^nom^ea du reffte miiid> 
ral« la conftruOion des moaufaet ft fuTqu'l runpoiaac ft iiDp^ntfcrable fecrcc de la Ibrmaüoo da 

Globe encier. 

Si on ^end trop lef Ihnitef de la Criftallographie d*an cfttd» on lefl reflerre trop dNin antre^ 
Cell ainfi, par exemple, qu*on a ray^ Ita prifines bafairtqnes de U diic dcf criflauJ^ qaoiqulli nt 
y apaiunic i tuua djgaidc: oa Ict qualiüc de r€traiiS9 



/ 



SItun totüm n>{f unt^flic^en^ »«5 man mut Um ^orfe Sitfam« 
men$tebotig ju t^^rfle^en ^at. €0 ifl mir ni^t befanne^ ba^ man i^nt 
6id jrjt eine <i^naue iScIlimmung gegeben f^attc. ^df glaube aber, bap 
man biefrn 9l}amen nur einer im SBaffer b(o6 jermeic^een unb nicbt aufge« 
li%un (ÜRaffe, bie nac^^r autfgefrecf net unb aufgefprungen i^, geben 
fann. Um bie ®rdn2en, wefc^e bie Srpflaßifaeion bon ber 3ufammen« 
|tc^ng unterfc^eiben, genauer ju treffen/ moOenmirberSRatur bi^ba^in 
folgen, m0 fie fi€|^ enbUc^ burc^ i^ren feinen ®ang unfern Sinnen en(y 

■ 
^eber ber infegWr enben %^U einer erbigen Wla^t, bie in ben ^u^ 

flanb ber 3»fammen|{e^ung übergebe, |ief|( (Ic^, toi^tenb ber 9?erminbe« 

rung ber Sirifigfeit, auf ben ndc^flen Cvt juriiif , unb fo legen ftdt oSi 

Mii unb nac^ an etnanber an, o^ne eine anbere Steigung, a(^ biefenige; 

fd )>on i^rem ®en)i(bf, ober ber 3a^idf^it ^^i ®(u.(en ab^dngf , bad ge# 

meinigftrf) in ber 9?afur bie f^enigen ©ubflanjen bcgfeieee, (n>enn man 

biefe 9)Iifcbung barinn borautffe^t.) !Die befrdd)((id)e ^erminberung ber 

SRaffe, bie baburc^ entfiele, jie^t not^menbiger ^eife eine t^er^dffniß^t 

md$ige COerminbening imOSeium nacb fc(^; ba aber ba6 ®en>{cbr bee 

fteinen Sdrftt fte |um ^aKen bifponire, unb i^re 2(netiianberfe|ung t>er< 

ID b 9 ({R' 



iw- 



Euminwis er qa*on pcQt cBteii4fe par \p moc ät rttraU. Je ne me foiivieni pat qnt 
jfifqn*ici OQ lat aic donni^ unc d^cecmination prtöfe; Mail qu*on ne pcut adapter ccctc dtfnomina- 
tJOQ qu'i wie maflc tcrrettfe fimplemenc d^ay^ de non diflbute qui t*rft dcflechtfc U gercde. Pouf 
<i^fir ploa cxaäemeiic les lig om framcbantes qoi fi^rent If cri'l^iUitacion d*avep le retraic« Oiivoni to 
aatiire jarqo'au point od, par iä marchc fabtile» cUe fe ddrobe i nof ftni. 

Chaoine des panfiei intdgrantes d'anc mafle tencnfc qpi pai*e I fdinr de retfik, ft iccire 
pfodaiK la foaftnaion da üiiide Tar la partlc la plus votfine, ft c1Ics*re ioignenc coates de procbc 
«n prodic» fins aucune autre teodanoa qne oelle qoi ddpcnd de kur poids, ou de la c6iaeird dia 
fluttn, qui accompagne pour rordinaire dans la nacure les ftibftanoes aif ileufet (ß on y fuppoie et 
mllange.) La dtmination confiddrable de la inafle qui en r^lcc» entraine n^ceffaircment one di« 
ninution prtpovciofinde dam le Yotaunt^ maia joommc le poidi des pccicf coipt icf idtcrmine en 



212 J^errn ®tcu$ S3ci)trdde 

linberf/ fo fann fic^ batf iSoIum ntc^t in oder SXid^fung unb tiftd^ hU 
ganje üfRaffe gfeid^fdrmig )uriicP|ie^eii unb M-mtnbfrtt; bie QSemtinbei 
rung bii fSelum« ftnbet a(fo nur Mit phen nadf unten ju flatt J^rijorn 
tü( fann fie nur t^ilmrife t>or fi(^ fle^en^ »ri( bie jenoet4;te unb umiuf« 
geU^e^rbe fic^ nüdl) feinen anbern ®efe|en^ al6 na^ benen i^ret64)n>f« 
re 6emegen fann» €< r nffie^ af^bmii SRiffe unb @pa((f n^ bie oQe er« 
benflidE^ fduienfirmtge ®e(faltf n bifben, aber a(If|ei(/ n)enn feine |uf4ff{« 
ge Urfad^e biefetf abdnberf^ Mn unttn nocf» eben |u ge^n» ^Diefe gan) 
jufänigen @ef}a(fen nenne man 3u(amiTten5te&ttngen^ unb einige t>on 
biefen^ bie (tc^ einer Hn wn 9lege(md^ei( nd§ern, nannee man Ludus. 

^k$ mar ^inreic^enb, baß man Derfeifet murbe^ bie ^afcAti, ber- 
H^nlidjttit i9egen^fi}r3ufammenjie|Qngen ju galten, ^lfe^c^ebene^burd^ 
biefe Ve^niic^feit i^rfu^ee ÜRineralogen ^aben fie für bdB SRcfultat einer 
gieicbfdrmig im SBaffer aufgeUßren ober jeriDeicbfen erbigen ÜD^aterie ge^ 
^hen^ beren ®efia(t tton einer ®iei(^§eit ober tteberebfim^ ber ttmffdiN 
be ^rrii^rte» 

3fl benn aber bit Sffaftir, in ^fnfe^ung f^rer ^ülftmitM, fe eingeir 
f^tünttf ba| (ie nur aOe^eit burc^ bie ndmiic^n Urfoc^n einanber d^ 

ß4e 



ck4te, Ai cn ttnpfeh« I« juxrapo6ri<m, I« volunw nc peuc pas fe rectrcr on dimiimcT ^falcment «n 
•oos fem dt fn rtwtehi m«tfe; li rfimnracnm <hi volame n*a donc Keo qm da haur m bäs. DtiM li 
Uta hertzontat eile ne peuc fc faire que par parties» pirceque la mati^r« 64Uy4c k oon dtfloHte, nt 
pcut Ic mouvoir par d*aorrcs loiz que psr ceHct de fon poids. II en «Avlte poof fors da /entes fli. 
de« ger^res qui d^crivent cootcs lef forme« prifmatiques imagiiurbfos» ttufonrs de tas eir hnt, ff 
quelquc caofe accidenrctfe ne change certe difpofiiioii. Cr« forme« toute« lWnrif«f fönt ee qcf^^tf 
Bomme reinits» ft qutlqQc» uns de ce« retnits, qui approchotcnc d*iiiit efp^cc de rdgsilamd» o«^ 
H4 appelfds Ludaa, 

It n^cn fUhic pM dfavamag e ponr qe^en foi cntriin^ per TaMlof ie, i ettM&per Ie« baftlret 
eemme de« letraics. Pluieort mui^faloyillfs rdduir» par cectetnalegie, les ont pi<it pe«r Ie idfokae 
Avne Riati^ terrcele qn^evoit dcddi^amcnc d^yde dan« Teau» h. dont b Sonne pMvcaeit d uoc 
paritd de circonftanm. 

Mais Ie natwre efteKe donc fi bomde dans fes reflburces qn eile ne paiCe predoire de« cffitt 
l e ff a m b ium ' ^ue yw kf nloMt ttoft«? fit qiiaa4l petot oo « p« ftiir qiielv>0'"Ba de fteneyeno 

^eUe 



ri 



fld^e lAirfungirf (rrt^tr^ingen fMin? -^ und wenn man mit ÜXfi^e ei« 
nige »er J^d(f0tn{cee( fcmien gelernt ^e, beten fte (ic& frebiene^ irgenb rfn 
nen 0^A(lftnb ^ervorintongen / muß man benn f^Ounn i^c Wtaf^ 
iliid) auf Ml ndmlft^en fStittel ^9 oOen a^nik^en QDirfimgen eim 
fj^r^Pen? 

JTann man bamu«, taf man binr^ J^^flrf^ IM SarmfoN €te (eei 
Mrbringt^ fiifiit^m, bap aüee €to in Der SRatur tiefem 6alje feinen 
ttrfprung ju banfen ^a6e?^-ba^erbaß/n)eU bieSeef^e i^re^o^nmig 
mttf einer faifarei^n Gulflan^ bilben^ nnb meii man bergleidJKn @d^a«> 
fen balb (n Qan^in logen Oufi^e^uff^ iaU) in ben ^alf ^ Sergen jerfIreuC 
aneriffr^ baß ofle bie tinge^euern fSerge i>on falforfigen €u6j!anjen i^H 
€nt(le^ung ben @eee^ieren gu banfen ^aben^ be(iQU|:!fen ? — 

3(i iB, meil man im ^anjent unb l^errerdS^e €tfen ftnber, bantm 
»0^1 erfaubf) borautf ju feigem^ baß nrir aOed Sifen unfere €rbfdr|Mrf 
ber 3^f}^<^nifg biefer beiden iXeid^ ju banfen ^6en? -^ noie? n>enn ein 
atiberer anf ben Cinfott forne, |n be^fteti/ baß aBed SReer üix« bet 
nad^ unb nad) erfdgfr n Tfufldfiing ber organifirfen Stitper emfliinbe^ fHÜ 
ba« ^SMfer beü gr^ßcen fSefimbi^l bev ftfanjen unb t^ere ati^ma^f^ 
wdrbe er noo^I me§r Unrecht §aben ? 

^b 3 €^(' 



■M-Jb 



Fa«c-il e6net«#e qoe toat« lir glaft dam te mtnrr Ibk doe ao M amtttoniac, pSiirce^o» 
#11 prodoic par fön inierrtiMe^ De oe qo« Ita a mw am mariat conft m ifcni Imt dcmeoret d*iiti^ fii^ 
ftaaoe calcatre, ft de ce q«'on iroave dca coqmHca, tant^t cnuIMcf cn binci^ ft cam6e dparfts daai 
ka nQntagnef calc«ir«iv 6ut-H tn ciidBie qoe aontet ka aantatnea kaumki de IhM—cea cah 
Calcet proviennent dca anunam markit^ 

De ce qu'on trouve du ht dam le r^gne v^te! Ar animal, eft-il penwi de condnre que 
ftoua devons tout le fer du globe I la d^lfrömpofittoA db Ces deux rignes? Et fi qnelqa'aunpe iimgi* 
A^it de foutenir qise toote» \ti tneti proviennent dcT tt ddcompofition foeceflive des corps ocganif«^ 
pareeqoe Tean fiiit la ^ncipjüa j^oYlM i(M paftkt ^eaflinianc^ dca aniaiani t dca photcs^ mut^ 
Ijplua de Mfft? 

Anne 



^14 JS^^rm ^tou^ ^eotrdse 

€0« toit ttnf^rfuc^eii/ cS bk fS^faltt ju btn XtpHaUin, ober bn 
gufammenjif jungen ^u ti(S)mn fint>, tooütn toit Mt^ero ngi^ einen ouf« 
fdUeuben Untetfd^Ut) unter i)en ©ubflanjen^ Die unter liefen bepben SBu 
nennutiqcn ju Dcrfie^en finb/ auffleOeut S^enn biefer Unterfcbteb nic^ 
gonj genau auf bie ^drper/berenfSUbung hutd} bie Sfößid^^it bed ^tuer^ 
bef!immt n)Drben; angmanbt n>erbenfann: fo if! e0 nur bedmegen, toM 
man bicfe S(u§igfeie nic^t mtt dnem $^et(e ber aufgel5§ten @u(>(}an| 
.IM(6 iSelieben iDegne^men fann^ mie man bad ®affer abfonbert, unt> 
noett ba^ $euer be^ ben erbigen SRaterien , nacbbem e6 feid)t ^aiaffm 
^t/ einen burd^au^ fe^r flarfen Sufammen^ang juriicf(a§t; ber ®anf 
ter ^rpfiaOifation unb ber 3uf<inimen|{e^ti«g ifi nicbt weniger ber nim^ 
l\d)t im Seuer unb im SBaffcn 

^if in n)a$riger ^(ägigfeif gebilbeten ^flaUe, bie aufliftbaren 
@a(ie mit eingered^net, fc^einen^ wennfte i^rer $(Agigfeit ober ifluf igen 
GSRaffe beraubt finb/ im 7(nfang/ in ber SiRitte unb am €nbe i^rer ^iU 
bung/ ^jrper ju fe^n^ bie ben ^flen ®rab i^er J^drte erlangt ^ben; 
loenigftentf mirb niemanb ^in f&Uffßiil t>on einem MtpHüü anfuhren Nn« 
iteu/ ben er npd^in itncm gaUert« ober (eigarttgen ^wfiQRbe dberraf(^ 



Avtnt a'cKaminer fi let btlaicet tpartieniictit am cnfttia ob tui cccitici, iM^Mitirons «a* 
cerc-une diff^ncc firippantc cntre les matieret qni doivcnc ^re nngto fönt cmwtt d^ioiniiift» 
tiont. Si cette diff^rencc ne pcoc pai etre pr&afifmenc appliqii#e k des corpi^ ^ont ^ ftrme a ^d dd« 
tcrmin^ par le fluide du fen, ce n eft que parceqo'oa n« pcuc pas fouflriife Ic floide k voloncd avcc 
«ne pavtic de U fubdanc« diflbme. comme on fonftraic TeaUf ft qne le feo laiOe ^ux matidres tti- 
reofes, aprds Ics avoir abandooodf one cohdOon fdotelcment crds fonet !• mtrche de la criftallifii» 
tioD & da rctrait n*cft pas rooias la nlm« daos le leu & iVao. 

Les criftaux formfft dans le fluide aqueoz, y comprit let fcls diflbloblei, dtam privdi de teujr 
fluide, paroiflent au conuneocementf au rnUica & i la fln de tcur fonDation« etre des corps qui one 
^ttetnc Icor demier ddgrd de dur^cd; pexfraoe aa moiiis ac ciccti «a oifllü ftupria dins ya dtat g^i- 
tiatiig on^pittyi, 

Vü 



gur d^turdcfMtc \)dn ^b^nmK^ 215 

€lne Sufammeniie^und im ®€9en((fi(/ if} ein minerdifc^er ^6n 
pir^ b«r fid) nic^f/ in einem fhinardseti 3uftonbe, ober in feinem ^jc^jlen 
&rat>e tH>n J^drte, t>on ber3(u0igfeie,in ber er jergangen unb aufsequeUen 
mar/ abgefonberf fyau ®eie entferne t>on biefem (e|ten ®rabe ber ^r« 
ee^ 6(ei6e er in ber Slußigfeit reigartig^ unb wt^xM fic^ nic^e barinnen^ 
@el6j! im 2(ugenbli(f e feiner ganjlic^en trenming bon biefer SfAßigfeir^ 
tinb feinet geringflen QSotumtf, ifl er nur ein erbiger unb jerreibftc^ 
^drper^ ber^ wenn er in ber $o(g« in ben fieinartigen B^^ml> Aber« 
ge^f/ fid^ ntd}( ))erminberf. 

SRun moden n>ir bie Urfac^en eno^gett/ wetc^e ^ei^ «on benen 99li« 
nerologen/ bie am grunbUc^flen Don ben 6afo((ifc|^en SÜRaterien ge^onbelf/ 
bemogen ^aben^bie f8afalf»@du(en oitf Sufammenjie^ungen ju betrachten» 

J^rr de Luc, um biefetf @9flem ju unterfid|en/ fagt/ bap bie 
6d^mefeU@tangen unb ber 6pietfg(a6«^6nig fidfy, tonn fte ffMlten^ aud^ 
ben regeimdgigen ^irpern nd^ern« S)iefer (ejtere @(^rift{}eOer fdj^eint 
aber in feiner üKe^tiung Aber biefen 0egenf!anb ooc^ |weife(§afit gu fepn ; 
benn er fagt an einem anbem Orte^ im 4ten %^tüi, p» if 8«: ^ytt ^he 
„be9 ben S3afa(ten um fo me^r 9lege(md$igfeit gefunben^ je me^r i^re 
fSSla^ gleichartig gewefen fei^/ unb weifer §in: „@inb biefetf nic^t jme^ 
y^Uoifldnbe^ bie Don einanber abfangen ? '' J^err 

Va ittnh ao eoatraire eft uo corpt ninlMl qoi ne iPeft pu %ittf rfant tm iat p^rrifi^, oü 
il ibn 4!ernier d^<$ de durei^, du fluide dans Icqod il tfcoii ddlayd ft gondtf. Bim loin de ce der* 
nier d^gr^ de duieti^, il rcfte pSceux danile fluide, '& ne s*y durdr pis; m^me au roomeoc de ibn 
cnci^re fd|)aracion d'avec ce fluide & au lenae de Äw moindre rolomc^ il n eft encore- qu*ua corpe 
urreux & friable qui ne diminae plus, quand par la fuite il pafle k iViac de pÄriflcadon. 

Voyons a&udtcfnenc Ica raifons qui engigeni de« des mindialQgiflet qui out traitd Ic plof k 
Imd les mati^res bafiilciques^ k regarder let prifmes bafältiques corome des letraics. 

Mr. </e Luc, pour düyer ce Syft^e, die que ks bitons de fopfre & les r^ulci d'antirooine 
fe rapprochenc aufli <ies Corps r^ulien cn fe ger^inc; Ce^emier Auteur cependant paroU avoic 
chancele dans fon optnion k ce fujcr, quand. il die aillcors^ T. IV. p. if8. »»qu'il a obfervd d*aurant 
nplos de rt^gularir^ dans )es bafalcesque Irurmati^ i^toic plus bomogcoe »" Il plus bais nncfont-co 
ttpoint ddu cir cooftanccs Udo Tiinc k Vmutt 

Mr. 



9i6 ^mn 6rou| SBc^trdor 

j^m FaoJM, fu^tt, van feine SRe^nung ju be^auf^fen, jtoe^ Ctd« 
ife ®rdtttt an, bie in tie ®eieen jmeencr cn einonter anfbpenber iSo« 
fo((«6aiifeii, deren Ober» ober 7(6f0nberungd«^(i(^n mit einander dder« 
eintrafen, einseffemmt maren* 

^^ n)erbe mtc^ Der nintliel^en, t^on tiefen ^ben SdirifrfleBern an« 
gefd^rten t^tfac^en debltnen, um ganj entgegensefejfe 9^gen barou« 
|u iie^n. 

3uerß !9iff ic^ bie ^roge auftperfen; ^rum finb biefe Serc^en 
fre« ©pie^glafes unb ber ^«bmrfeU^fongen nid^r, loie bie 3ufani0ienjie* 
jungen, me^ in eine t>on unten noift eben ge^enbe !Ri(^eung^ oltf in eine 
^rijontale iage georbnrt; unb marurnfpaften f{(^ biefe J?6rper immer 
fha^fdrmig^ unb nviiX nod[> jeber onbem SXic^tung, unb n)arum ^b bie« 
fe 3^l>aftttngen einonber immer i^nf ic^? 

6o0(e e< VA^x biefleid^ betfmegen gef((e(en ; weil fi^^ bie integri« 
renben %^Ue biefer ^bflanjen ju fr^fiaüfiren onftengen? ^c^ gfaube, 
eber )>ic(rae^r ne|me etf a(« eine befannee^^fac^e an: baß barautf n)kN 
li(^ unb o^e Spalten getrennte Gäulen encfianben fe^n n^&rben, wrmt 
man, inbem bie Cber^dc^ f<^H geflonb/ ben tnnern fbnw^t @({Kvefe(* 
att ^aftoie(a0ifc()m l^eild^n, einen hinlänglichen SXaum, um (tc^ bmet 
gen unb ifoliren ju f 6nncn, berfc^affr ^dtfe% C< 



^^•mm 



Mr. Fm^oM, pmir fooMnir fon opmion» dt« deiix morcetox de f ranite enditconn^ dam les 
cAcdt de deux priimes btftbt^iiM qiii fii toiicli«i«iit, ft dont Ics üraAucci exrdrievres k cone* 
IjpondoieM» 

Je oie icffvtftt 6m mim» litis qoe cm A m m n Mpportcnty ponr tn töer des confVqiiefi* 
ict cooc op pefd i fc 

Je fenneni d*a^ord In queHfon: P«<if^aoi OM nyon» d*tAtifnoine It bltons- de (buBre nc 
fönt ils pas dirpofdsde hm ea baut Gomme Iw fecraica pkic^ que dana le fen» horixonral ? * poiir« 
fooi fe fcr^eai-ib coniuMiMna co Myom & non firaa tooce aiitre figure ; k potirqiioi cea gcr^urcs 
h fadcmblant>eUaa toii|0«n? 

Ne feroie-oa pai paicaqoe let partiei tncdgrancet de cet (bbflancea commei>so^< ^ ^ 
criAallifcr^ J« Crois, o« plutdc je le donnc comme un faic connv qu'il s*en ieroit ibrtntf det 
prifmet tMm flc Ujpu4t fant gcr^ures, ti, en 6gcant la fl ip w ficie r«biiemenr, on aveir proeurd a«s 
pafticoles inttfrieuies & refpefiives du foufre 4( du dcmi-mdu^ uo c^pacc ftt/Güat pour qu'cUes cua* 
Itot p« fe mouvoir k t*ifolcr« U 



C< fft tncd^ affeQ?etfuc6< M(fer7(rt 6e(lddgc( motten « ta0 Affe^ 
M fe9 nun »<nttitt# t>«tf Beiiertf otxr betf ^ofM/ (id^ tf^aüifireobe @u6« 
flan|(n^ (K^ntir {n einem MUforomen ruhigen Suftonte anfcdicfen fjn* 
nett/ diejenige reselmd^ige 0onn/ R<t(^ ter fie flre^/ on^ne^en ; unft 
ei fc^einf/ baß bfc innere fSetoegung »on tem |u gro^n Vi^>nflti^ ht$ 
Scuer« ^errä^rf/ unb Nefen 3#<u>l> M i>oi<it ^« *^« 3td§igf(tt 1((& 
fr^fhiflifirenben ^^rpeni/ ili auf benienigen 2(ugenMicf/ too fie auf^ren 
woSen/ ffäptg |u ft^f entfernt, SDann ifl aBer au<^ tas fßolum ber 
ganjen SRaffe fe^ na^ ju bem gerfngfien Wlaa^e, beffen |te in i^rrni ge« 
ffanbenen o^er er^rttfen 3uf}anbe felsig iff/ gefangt. 3» ^f«" ^aOe 
(eftnbet fi(^ nun ba0 @pie0g(atf unb bie 6c(>n><f#angen; fie fixtb, noc^ 
meinem X^aför^Kett/ wirflit^ fr9f}aaiflr(e Sitpet, 

®ir ^aben voraufgefejf/ ba§ br^ ben gefdj^morjenen StSrptm, Mit 
iMlc^en |ier bie Stebe ifi, ein f^efheNn unb 3(nf(l^icPung jur Orbnung 
bem VugenUicf betf ®efle^en^ vorhergegangen iß; unb baß bie unreget* 
mäßigen unb unDoQenbeeen S^flaUe, ifoiirf uirt) tooOenbefer ^ »Arbeit^ 
wenn fie ben bAju mSt^igen SXaum ge^bf^ unb bai €rfa((en bie angefoit« 
genen ^r^fiaflifationen 'ntd^t mttthn^n (dtfe. ®entt foir nun ferner 
nwägen, b«ß bie SRaffe/ gleid^ na(^ i^rem Orftc^en/ npd^ einen Ueftcr« 

gttf 



^^■^^■^W^»— ^»^— ^l' W ■ W^M^^iWP^— P^— —Tiy^ 



n dl conftatd par coutcs hs esp^encet de ce genre t\ut let IbMancet qui crilbilffent, Mt 
^finterm^de du fira, Ibirpar oelui de Teau, ne peuvent (e dirpofer pour prendre la forme r^gv- 
K^, I bqoelle elles cendenc, qne dans un rcpos pariait ; & al parofr qoc le mouvemcnt imefKiv 
tdfblrant de la trtp pande aboodanoe de len, dloigne cette condicton chcz lea fnactdrea cnflalliftn* 
CCS dans ce Huide, farqu*aa momcM avanc qu elles cettent d^^re en fiifion. Mais alon le ▼olume de 
toute la madTe eft »uffi arrivd de trdt prdt de fon moindre tenne, dont eile eil ^üfccpctble dans fem 
dcat /igd« C*eft )k le cas od fe trouvent Jet wtijniNQes ft Jca bicoot do foofiee ce fonc, felon inejp 
des Corps r^ellement criftalKfifs. 

Ayant pofi^ que dans les matiirefl en fofion, dont i1 s'agSt ici» one tendance Ar un arrangement 
iTordre a prdcdd^ Tinftant du figemenr, que lei criftaux imfguliers ^bauchds aoroient drd ifol^ It 
flus iinis, s^il y avoit eu l'efpace Ddccflkire & fi le r^froidifTement navoic ptt intexfonpu !«<* 

«bf>.b«g5.0ef.i788* 6e 



218 JS)errneton|S5eotr4de 

fluß bit ftutiQin ^tößigf eit unb ({tteti 3uf{anb &tf HüfqatUtnt UpU^alt, 
fe baß batf fQclum, ta etf noc^ ni(^( beti 4u0erfleit ®rab feiner 9?ermiR« 
berung erreicht §af^ btd ju ber ganatii^en Grfaltung ft<& ju »erminbem 
forrfd^rf/ fo wirb baraui folgen: i) bo0 bie SSerA^rnngit^nnf (e auf ben 
(Seiten btefer Xixpit, beten ^r^flaOifatien angefangen |aefe, (angenoni# 
meti, baß t$ 9>ri8men ftnb^) ftc^ in einem 3u|lanbe (efinben/ ber bon 
ber ISerbinbung, bie i^en einfachen ^§eif(^en eigen / berfc^ieben if}; 
a) baß bie SOlaferie bort linanber in meniger ^^unf fen berühre/ al6 in bem 
;3;nnem biefer ^itmn, o^feic^ biefe @et(en/ im 2(ugenblicFe be« ®e« 
flehen« unb nac^ bem gänjHd>en ^rfalten^ biejenigen^ bte ße umgaben^ 
gana berA^rtem fSHan mirb bie SXid^dgfetf biefer ame^ten ©c^Iußfdgt 
leicht einfe^n/ n>enn man bebenft: ta^ itUt bon benen ^^U^en, bie 
ein Priftna au^mad^n, fic^ feinem erffen ftjren ^^ttnf (e nd^e, unb baß 
aOe einem P:iima juge^jrfge t^ildftn, inbem fie fic^ in i§ren refpefd« 
9en 9>ritfmen einanber fo näherten unb lufammenfägfen/ fic^ bon aQe bu 
nen entfernten^ meiere einen Z^tit ber anbern aufmachten« & mirb au(^ 
M(& 3) folgen, baß, ba bie^Cbfonberung^^Sldc^en ber 9>ri(fmen fc^on 
burc^ einen geringem Suf^ntmen^ng bejeic^net waren/ bie fleinfle @e« 

n>a(t/ 



AilIi(Briom comiMiiote: coiifid6«nt eiiAiiteqiie li maffc, imm^iatcmcnt apr^s ittt (ig4€, confcrve 
«ncorc mit Ihnboodance du floide da fea & qn dtat de fonflcincnc; quele volumc par confif* 
^ucnt n'dcant pai arrivd alors i foo dernicr point de dimiaiition, coiirinue k dammucr jufqii') ren- 
tier rtfroidilTeiMnc; il s»cnfuivn i.) qti« Ict points de coDUft für lesc6c<s de cescorpf, dont In 
crifialUfttioo ^toit commenc^, (Atppofödet prifmes) fönt dans on tfcat lUC^rent de fa fonaiond'or- 
itt inMrente i leurs pankules fimples; a.) que la mati^re f'y coucbe en no moindxe norobic de 
points que dani fintdricur de cet prifines, quoique ces ctUf foiant i l'infiant du iigeinent, & apr^f 
fencier refiroidiffetneot en contaft «vec ocoi qui lea cncourent. On failira la juftefle de cctte fe- 
«ofide coni^^ttCDce» en ftilanc attention qne cbaqu« niol^cule de la fomm^ de Celles qui compoTent 
■n prifmc» ^approcboit ven foH pfamicr potnt fixe, & que chaque foinm« de moldcoles, en fe rap* 
prethant aiofi dans lenrs prifines itl^eOitt, a'dloignoit de routes Celles qui ftifoient partie dautreSt 
n a^coTiiifm c»€09 ^ ^nc Ici fitoi dt fi^pwacioii des pritmci dtanc ^ narqndi ^ un moindr« 



SRaffen in ber SHtc^tuns biefer <$(4(^n 5U jerrei^em 

®enti man t>on einir gefc^motjen^n SRaffe^ ouf Mi 7(rf/ old {d^ 
Sejeigt ^Se, ndmfic^/ inbim man bie C6erfld^e pld$(i(6 erfalfen unl» 
gerinnen li^t, ttutüdtt unb t)o(I(ldnbise ^rpflaUifafionen ju cr^alrin 
tüfinf^C fo mu0 man bofülv forgcn^ baß biefe im €ic^me(||Iuß fepenbe 
ünafle in großer ^enge ba fe^^ tamit ba« j4$(inge €rfa((en fic^ nic^f 
gleich aber bie ganje SRaffe au6brei(e« ^enn biefe iSebingung beo6ad^« 
fet i(}/ fo bdrfte oielfeic^ ein gutee WlittH, bie ttoc^ übrigen ju erfASen, 
biefe« fepn: t>(i§ mn bie fläßige i9ta(irie mt(@anb bebecff, unbfegor 
tat ®efdß bamit umgieSf. S)aburc^ tourbe man ma^rf^einlic^ ben bop« 
l>el(en €nbjme(f erreichen: baß tnan, ht^ ®ef!e^ung ber Oberfläche ge« 
mig SXoum im Innern ber ^Blafft^ ju bem Uebergange be$ bluffe« jur' 
@ef}e^ttng Se^efte/ unb bem Abrigen innern t^eile ber gef^^mol^nm 
9)Ia|fe ein nur fangfametf unb fhifenweifed Srfaiten vorbereitete* 

S)te @tii(f en <3d^n>efef/ bie ein beutUd^eä ^ennjeid^en ber ^r^flaU 
Ofation an fic^ ^ben^ finb fe^r gemein« S)erg(et(ben @rucfe t>on anbem 
©ubfianjen, bie eine 6c^me(|ung erlitten ^ben, finb )>ief feitner* ^ 
beft|e aber boc^ Gifen^Sd^tocf en/ »on t^erfc^fibenen Orten §er/ unb an* 

- -1 - - — II • ' - -^^ — ^ 

comaft, le plus petk efibrt« fotnrent celuS qui eft produic pv fcmier refroidUIciiiCQC« fußt pour 4tf- 
chirer Ict ma0es daiis le fens de ces planSb 

Si on d^üroic obtenir des criftatlifacions difiinQef & prooonc/ef d*ane mtcicre en fufioD» de 
la nani^re qoe je Tai indiqii^, en refroidÜTant ft figeaot rubiceroenc la fupcrficte» on obfcrvera qiie 
cecte mati^re eo fiüioa doic itn a0cz abondance» pour qne le refroidiiTenient fiibit ne fe commuoi- 
qae pas i tout It bain. Cette demiere ceadition ^taac obferv^, pcuc-^rce un dea bona moyens» 
poor rempltr touies les autrcs, fcroit de ceavrir la mati^re cn fufion de Able & d*en entourer bd£- 
mc le vafe; par-li on obtiendroit probablenient Ic double bur, d'avotr figd la fuperfide, pour con- 
fcrver afTez UVfpace dans rinc^eur de la inalTe au 'pafftge de la fufion au figeinem> Oc de prtfparec 
au rede du bain uo refroidiflemcnc ttH leitt & ttit gradsd. 

Les ^hantiltons de Soufre qoi ont un cara^^re prononc^ de criftalliiation, Font communt* 
eeux de« autrcs fubflanecs qui onc CM nnc fufion» foat phis larc«. Je pofliMc cepeodaoi des fco- 

riei» 



320 ^tttn etcxiii ^ei^trdge 

ttu, bie fSRifd^ungnt au« itbiQtn ^uhflatnm, sti$mt^etti mit mttcAß 
lifd^en unb ^olbmerndtfc^eti ^atetlen Derbunbfn, finb/ fo mie folc^e tte 
ju i^remnil )oerfc^mo(jenfn @i(bererje, tie b^fonters t>i€( ©ptf^^bid bep 
ffd^ fahren/ bnrbieten« Unter ben erflirn befinben ficb einige ^ouhmmt^ 
ne Cftaeber^ dnbere finb flra^ticf) note ^raunftetn^ weü ber ©fenfteiit^ 
ton bem fie gefaUen ftnb/ reic^ an biefem ^albmttaHt iff. *) ^te ^rp« 
(taUifotionen ber ^remni^er @cb(iicFen finb fdurenfdrmig ; bte 6äu(eit 
berä^ren einanber aber nur ba^ wo (ie fi(b freu jen^ unb i^re (9efla(e ifl 

» 

tkid)t bucd) @po((ungen betotrf r morben^ xoeil bie Cberffdcbc ber Derglaß« 
ten iü^Zarerte^ ba fie p(ö|(tcb geflunb^ ^iniangjii^en fKaum ließ, t)aß fic^ 
bie i^r^fiaHifatton beu((icb ^at btfben f6nnen. 

@o(Ife i^ aucb ben @a$, ba§ bie ©cbioefelflangen unb bat f!ro^« 
li^e 6pie^g(atf/ bie ficb burc^ 6pa((ungen getrennt ^aben, burc^eine 
regefmdßige 2(ne{nanberfe|ung i^rer aufgefaßten integrirenben ^^eire 
Dorbtreitet morben finb, nicbt fo/ baß man feine Sinmenbung barmiber 
machen f^nnte, ben)iefen ^ben: fo gfaube ic^/ folc^en boc^ mrnigften« 

bitf 

*) T)M mar nicbt tma ein ein{eInerSaO; bie 9an{e6(!bmeIibit(te|tt9Bo)f<« 
berg in XStru^tn, W9 ic^ ße btr ^abtf i|i mit folcben G^^l^cfen um< 
geben. 



riet de fer de difffrentt cndroits, & d^iutret de fubftanoef tencnfcf miUn U plopart dei maci^ftt 
mdlaniqaet dt demi m^lliquef quVtffireot lei mindrab d*argcnt qQ'on fond i Kremnttz, abond«i* 
tes Tuitoac cn antimoine. Parmi let premidrcs il y en a qui fönt des ofiaMret parfiiits» ft d*ancit0 
^oi fönt tayonnanct commc la mangandfe, parcrqne lear mtne de fer aboode de ce demi-mAal,^^ 
Les criftalliikriotu deslbories de Kremnirz Tont prifmartqueti les prifmes ne iy conchenc pliu qa*ctt 
ft croifimt, & Icnr forme n*a pat it6 acherde par des ger^urcf, parccqoc Ie defliu de la mati^ 
vicriiSde ayaot M ftüricemeoc üg^ ■ UMK affes d*crpact ponr que la criftalltfittioA «it pd ie pro* 

BOQCCf* 

Si )e n*ai pas ddmontr^ fani qu*on y poifle laire det objeaiont, qoe les bltons de Tonftt 
k Paatimoinc layonn^ qiii ie f<^aictit par gcr^urcs» aycac dcd prdpaxds par aoe ioxta-poficion d'or» 

dr» 

«} Ci n*itoiipät unfitd äicidtaii tmuiUfmdtrU di Wo^tUr^u CärintkU, oi jt U» m 
frifts^ im eft entomrd*. 



aur ffimmW^tt ^ccn ^tf^mtn k* 221 

Us |iim ^f|ff!(n ®taU ber IBa^fiftinUdiUit s<6ra(^< 511 §o&<n. ^^ 
fc^rctec nun ^ bf r ^rdrrerung ber jme^ten ^^atfac^» 

Qßenn ^v. Faujas, um ben ®runb feiner SRe^nung 3U (eipeifen, 
ben forrefponbtrenben ^ru^ bei ®taniu |n>tfd^n gtott) eimmber beru^ 
renben ^ofalt-OduIen anfuhrt : fo ^o( er ntc^r überlegt^ ba§ et nic^e n <• 
t^i3n)ar^ba$ba^i8ef}reben ber erfaUenbenf23afa((«9naterie fi^ ^ufammm 
fix ijie^n, i^n e^er in QevaUn, aB in frummen itnien oufreipen ntu§te, 
wenn anber« btefe Spalten blos unb adeln t>M 9tefu((ar einer ^ufantmen« 
jie^ung waren, ^n bem $alle/ wenn ba6 @f reben^ fic^ ju trennen^ burc^ 
bie Qütue ifflaffe Ql^fittniQ Qexotfen, unb Uoi burc^ bie Schwere ber 
$^ei(d)en ge^inberf worben wdre: warum foQtebenn btefe^ gleichförmige 
S3eflreben ju fpal^n^ tiic^t e^er geneigt gemefen (e^n, um ben ®rani( 
(erum aufjufpaUen, a(6 folcf^en |u jerbred^en^ ba er einen anfe^nltc^eti 
SBiberflanb entgegenfejte^ unb feine 2(n(age jum3^ffpHngen ^affe? ^an 
wirb nid^r nit^iQ ^abtn, , feine 3i<f{ud^t ju einem fc^wer ju begreifenben 
SKaifonnemenf fin nehmen/ um biefeä ^^dnomen fix erfldren, wenn man 
t^orausfejt, baß jwep fr^fiaHifirfe @mi(en biefen ®ranie ein((()(oßen ; baß 
l^re Vbfonberung0s3(dc^e^ ober wenigfientf bie^ wo (1^ ^i^ ^BZ^ff« ^^ 
wenigjien berührte, i^n burd^freujte. ^ biefem 2^^t mußte ber 

€ e 3 gering« 



4re de leon panicfl mt^otct diflbQtes: tu moins je me flattc de Pivoir ^vtf «n plus baut d^ 
gr^ de probabilitd. Je ptfle ^ la difcuflion de iccond fait. 

Mr. FaujäM, en rappoittnt la ruptui« cocteipondante do franite entre deuz* priTmes qui f« 
tODchoient« pour prouvcr la Iblidicd de fon optnioo, n'a pas üil r^flexion qu'il o*^coit paa n^cflaiie 
qne ]cs efldfts de 1« mact^ bafälciqoe reftoidi^ poof fe retirer für eile« duflcnt I« gcr^er plvtdc 
<anf des iignet droites qne courbes^ fi ces fencei ^oient puremcnc & fimplemenc le r^ofcat d'aa 
letrait' Dana ce cas» fi iei effotts pour le f<^rer avoienc M anifbrroes par coute la made, ^ 
^ii*i]s n'enflcfit dtd %inۤ que par le poids dct particulet, comment cene untformir^ d'efforts pow 
fe gerser n*attroir-elle pas cendn k fe fendre automr da granke pTat6t qu*i le rcmpre, candtsqQ ü 
•ppoTotf une force confidtfrable. dt qu*il n'airott aacune difpofition l fe d^diirer. On n'aura pas bc« 
fein de reoourir k un Faifonnemetic qo'on a de la peinc k concevoifj pour cypiiquer ce pb^om^n«^ 
fMad MilHppoftitqiitdca»pnfiMf€nfl«llii(<t cmboiCMCtt es granitr» qioc Icur pUa i« f(^ataM« 



223 J^ttn &cvi^ S3e9tr4de 

gctinjfie ^$ In bcr 9ti(^(und ber Spulen, «erurfad^n, ta^ fie forf< 
rhtf(^(en, unb bot ®r<inif j«c6ra(^n^ unb («9 birfer fortrutfc^ben ob<c 
9(«tinb<n S^ew^una/ xoat ei ^gar unm^glic^, bap btr S5afA(t sanj 
6(eib<tt f onttfe » j^n eimm »u(f«nif(^eii Serge, ober in einer i»u(fonif(^n 
Cimoitfebmg, f(tctne mir biefe 98or<iu6fe|un9 nic^ ont unred^ften Ottt 
ongebMC^ |u fepn, weil man ba hat Sreignt^ be< ^&tud)i Uß auf ben 
geifirnnf (, ba bie SOuIfane no(& in ® irf famfeit toattn, }urd<ff«|en fann, 
to^diti bamai^ ein« ^inldnglit^e Üueüe gefdgcr SSewesunsen unb ®ti^ 
^ loor» 

SHad^bem i^ nun angefd^rf (aSe> mos verfc^lebene 97<i(urforf(^er 
«(e Setöeife ongenoromen ^aben, ba§ bie ^afalte Sufammenjie^ungen 
unb nid^f ^irf ungen einer ^v^^aüifation ftnb , unb fTac^bem idS^ barau5 
^ni entscsensefejte feigen gejogen ^abe: fo toiO. id) ^ier no(^ bie Urfat 
t^en bepfSgen/ bie mi(6in ber tlDlepnung bejldrfen^ baß blc i23afd((e batf 
""SKefuitat einer ^rpflattifation |tnb. 

<Senn bie ^aftdte, fo wie bie Reinen $efd^ni$er ^iuttn, feine ge^ 

wiffe unb befHmmte Sßinfel ^ben, um berentwiOen man fie ju ber 

. ^(affe ber boSfommenen ^flaOe rechnen f^nnte, fo ftnb f!e wenigflent 

Ott da moini celui ch 1a fniti^re avoic I« motni de contaft cntrc eile. 1e traveribct. Le moindrc 
choc dani cec int, dirigd dans le fcns des priflncs, dcvoic let fair« gtifTer & roinpre le granite, 8e 
par CS mouvement gliflanc il ^oit m^me inpoflibl^que le Va&lte ne h d^dürlt. Cctce Tuppcfieioa 
iie me panitt pai d^lacde dans ane momagne ou envdoppe voleamqae« puisqtt*on pcut y reculer 
f^nement de b nipcnre jufqo'i fdpoqae oU let Voleans toicnr en afiion, foarce Oi/KfiiQte- alort 
4e moavemcnts ft de cboa Viotents. » 

Apc^ avoir &ac connottre ce que ploiieun NacoralHles ont regardd comme des preotcs que 
Ics bafalccs fönt def retraits & non pas feffct d*une criftallifiition« ft apr^ en avoir tM des confd* 
quences oppofees, ie vaif joindre les caifons qui me conlSfaient daas Popinion que Ics balaltcs fonc 
le rdfulrac d*une criftallifiicion. 

Sa les baiälces, tinfi que les petics prilroes de Ho(c|mmu^ o*oaf pai des aoglet conftan^ pro. 

pres 



gut S^AturgerMte t^on ^6^mcn }c. 223 

xM au rfsefmil^tS/ oftf boß fie ff(^ ju ben 3ufammiti|i||unseti aa^tm 

S)a äffe gefheifte ^Mrl^men^ bi€ J^rpflüCTe »on crbidem fSruc^^ unb 
tie (tDergtrenben S5(dft(^en/ unter bfriSenennuitdunregeltiiägigeZ^tv^ 
fiaDe begriffen merben^ marum foOfe ntc^t tat ndmltc^e hip ben S3afa((< 
BiuUn ßate ^aBeni SBer ®e(e3en(ei( ^at, in au^setrotfiiefen/ ((onigen 
unb fc^tammigen (Srben^ @paf(en unb Sufammenite^ngen )u beobad^^ 
ten, f ann ^d) letcbe Aberjeugen, n>ie fe(r t>ai Unrege(md0ige biefer 3u« 
fammenjte^ungen bon ben 9}a|b(t«(Bdu(en ahmeidfU j^cf^ gefle^ e«, 
bap nic^M ber ^albregelmdfigen ^orm ber i8afa(t>64u(en |b na^ f djnmf/ 
oto bie @cl^n>efe(j7angen; mir f^aUn aber au(& gefe^en^ ta$ tieft Qtatt' 
gen batf 9tefu(ta( einet ^9(lQaifa(lon finb/ unb ia^ man ben 6c^n)efe( 
au einet fafl regelmäßigen ^rpflaOifatit^n bringen fann* 

Ueberbietf f#e0en biefe ©dufen^ fo toit bie J^f(^ni|er, ganj un« 

mt((e(biir unb f^avfan einanber an, wenn fte nic^f tttoa burc^ einen @(of 

getrennt n^orben f!nb} iporinnen (ie fi^^ Mn ben jenigen ^^rpem, bie man 

Sufam* 

*) ^ h^ DPrwl, ba§ man mit biefcm SBorfe bie Ofgrife, bie id^ ibm 
br^gelegt babe, »erbinbet- 



pKS i lef nngcr dtns h cla/Te des criftainc parfalcs» flt fönt au moini bciuconp tiop i^nlicff pow 
itn daos ctUe des retraiti..*) 

Puiique couiMcs priCncf UM, Ics eriftiox I graini terreavt & <cf limes diftneiiicf» Ibat 
cmnpfh dtns la d^nomitttcion de criftam irr^Kers» pourquoi n'cn fereit-il pas de meine des ba* 
Wtes CQ priimes? Ccux qni fönt k portee de voir des fci^tties dt des retraics dans des tcifcs de gbi* 
U de d^argile dcOifchto, pcoircnt s*adarer combicn Tirnfg nlaricd d« ccs rctraits didire des prifincs 
^aldijues. Je conviens quc ifen n'approche plus de h forme dcmi-r^toli^ des prifines baraltt« 
qocs, qne lesbicons de feufre; maia on • vd qua ces bltons ^oient Ie fObliac d'ttnc ciiflaUilation, 
h qaoa poaToit ddtcfmlncr ]e foolire cn ctiAaUifttiona prcsi|ue r^fulidres. » 

lyafllettfs ces pfifmes, cotnroe ccmi de Hofcbniez, fönt intiroement ft imm^diatcment Icndt 
ks ims eoQCtc kt aotrcsb fi qwdqoc clioc ne les a ddsnnis» cn quot ils dticftnc aMWumcot des eorps 

Boor 

^ ^^P^n^fi e«*M «MkA« i €i m9t tu iddts f«« ji tui m ä$tr$MtU 



224 ^tvtn ^mii ^t^tx^ii 

Suj^rnntiie^ungen nettnf^ burc^mi» mtitf^übm, utib worinti^ti i^n^n 
dlfo eine utiumgdngKc^ noe^menbige 93ebinguitg^ um unter ber S5ebeu^. 
Mng be6 SBor» Sufammet^jte^ung begriffen toerben ju Nnnen/ ahsi^^U 

IDie fSafaitfduIen ^ben Stächen nnt> iinitn, (@fre{fen?) bie man 
nic^t bem b(of en 3uf<^Be juftbreiben fdnn ; fie ftnb (t(^ immer unter ein# 
onber d^nlt(b/menn bieSERaterie gtetcbortig ifl/ fon^o^f in ^talieti, a\ß in 
l^ranf reic^/ ^Qanb/ @c^ottIanb/ unb bem ganjen t>u(fanif(ben @trid^e 
1Deutfcb(anb6 tc« S)ie gen)5§n(td^fle @te(Iung biefer @du(en ifl toon oben 
nacb unten (i^erdcai?); fe§r oft ober aucb irie bie be^ J^ofje« in ben J^cfj^ 
|6fen* SDatf aOeinige ®en)i(bt ber t^tlcben ^at otfo bie (Steffung ber 
fdu{enf6rmigen SRüterien nicbt georbnef ; ti toav dfo nic!bt bfo« eine jer« 
loeic^te erbige ©ubflonj; fonbern fie n>ar oufge(6gt unb unenb(icb jer« 
f^eift, »eil |le ein Jßermigen ^Mt, pd) in i^rer glüßigfeit ju bewegen* 

SDer 9i(bung ber ^afaftfdulen if} eine ^dbe ©cbmefjung Dorau^« 
gegangen^ unb ein ^eftigetf ^euer ^dt bie Materie ber Pleinen Jg)ofcbni|er 
0du(en burcbbrungem iSepbe roattn o^ne 3n>eife( (intdngHd^ mit ber 
^(äpigfeit be6 ^euertf gefcbn^dngert; fo bo^ biejenigen t>on i^ren %^HU 
iftn, bie tm 9>unf te ber Xufldfung no^; ober toixtlidf aufgefaßt n>aren, 



nomm^ reciraics, U en qooi lcur manqoe ane conditioo tfvidcmmenc n^eiTaire, poar pottroir lcra 
cvmpri« d«M le fcns «|oe le möt 4e recrait empörte* ^ 

.^ Let prifinef btfsltiqaet onc dri plani & des Kgncf qui ne ftofoicnf ^re «ftribo^ an hafard; 
itt font tOQ)oon TcmbUbica emre txok, fi la matt^ cfl homogen«, «n Mit, en France, en Hol« 
laode, tnEcofle» datis tonte T^cndue de l'Alletnagne volcanifite ftc Ac. La poiition de ces prifmee 
]a plus ofdinaire eft de havc en lias, maia eile fe pHfente auAi trit foovent comme l'arrangement 
des boi» daoa let obandeali Cc n*dl donc pas le poids des mol^oles leul qui a ordonnd rarrange« 
ment de la man^e en prilines; cen'dcoit donc pas puremem nne robftanoe terreufe d^ay^; ello 
itoit diiToucc Ott infinimeat divifde« puiiqu eile aTOic la 6ciijcd de le mouvoir dans fon flvide. 

Une demUlttfion a prdcddd la .formacto«' des prifincs baAlciqoes, Cr un feu vA^ment a p^nif* 
ttd li matiirc des petitt priimcf de HofehniKz, Les aiw ft lca «utics 6tokM Aos donte aflcz cbar« 

g6 



gut d'Uitiix^tWödU un ^6^en :c. 22$ 

(l($ fiadt \^xn StüQmQ ^m OtbnunQ 6cn>^gen f onneen» ® eni^flen« fint 
tiefe @4u(en^ wie id) e6 6eretfd angemerf t ^abe^ tinenblic^ regelmäßiger 
fili tk Sufammenjie^unsert^ unb ^aben gerpip inSgefammt einen heftigen 
&(at> bt$ Seuertf au5ge|!anben» 

Z)er ©runbfal, bog bie SSafalrfduIen bai 2KtfuUat bei ^euers ftnb, 
if! loen allen benjenigen SRafutforfc^ern^ bie bie alren QSuIfane an Ott unb 
©teile aufmerf fam un(erfuc^e ^aSen^ unb benen n>ir bte n)ic^tig(ien ^£eo&' 
^4i(ungen über biefen ©egenflanb ju t>erbonfen ^aben^ — einem ^amiU 
4on^ gerbet, ^emavtti^ be iuc/ ^auja«^ ^iettid^, tßoiQttc, <~ )u aO^ 
Qtmein angenommen vooxbeti, al6 ba^ id) mid) ^ier lange bamif auf§a(' 
fen foßfe^ bie SJRe^nung berjenigen ju n)iber(egen/ bie ba be^aupten^ ba|$ 
biefe !0{affen bte "SBtrf ung eine6 fcblammi^en Snieberfcb^aged fmb. '^c^ 
n)t(I nur nocb fAr)(icb gemiffe nafurticbe ^^dnomene anfuhren ^ bte^ ju< 
fammen genommen/ fcblecbterbing« nic^t erlauben/ biefem 93orgebeit 
fernem ®[auben be^jumeffem 

Unter ber 2a^l biefer ^^anomene ftnb: ber t>on J^errn ^^ujae an^* 
Sefä^rte etnsefc^ioffene/ verbrochene/ unb in SXücffic^t auf bie Don mir ge« 

gebene 



^ 



g^ du fluide du feu, potir qne Celles de leart particules qui touchoieni de pres iu point de diflfo- 
toti'on. ou qui Aoienr r^Ilement diffoutcs, puflent fe mouvojj^ felon leur cendance d'ordre. Au 
noins cous ccs prifmet fönt, comme je Tu remsrqu^ iofimmcnt plu« r^gutien que les retraits, ft 
ious ont certainemcnc eeUytf nn gnnd d^r^ de fcu. 

Ce principe, que les prirroes bafaltiqnet Tont ler^ulctt du fea, eft trop g^dralement recon« 
DU de cous les Nacuraliftes qui cmc ^udi^ les andens Volcans Tur les lieux« & auxquels nous deront 
les obfervacions les plus importantes for ce fu/ec, des Hamilton, Ffrber, Dctmariu, de Lue^ PaujaM, 
Dietrich, Voigt, &c, &c. pour que je m'arr^te longtems ici i refueer l'opinion de ceux qui prd* 
cendroienc qae ces maOes ont dtd l'eiTet d'une djcdioo boueufe. Je ferai feulement un pecir Tom" 
maire de cercalns phdnoniioet de I« natura qui, prat cnfcmUc» ae permettent abfolumept plus de 
revenir 1 cetce prdtcniion. 

Du.oombre de ces pb^aominet fbnt; Ic granite endhatonn^ ft rompii^ ^#ppott< par Mr. 

Faujaiß 



226 J^emt @tou$ ^et^trdge 

»erljtößttn in &«n i&afaUtn «ng«f<^to(fcnen ©ufeffanjen ; tf< €jflenf<$öfi 
Üt iSafüftt, fotoCe <inb«er lawit, ji* ft^mrfjM; tie DcfJanbige ^tfa^, 
tmg, boß man fit bii jejf nur in b«r JWaJe »on^flt>en,©(^I«<frn,Sim^ 
jleinen, unb überhaupt t>on 6ubfJan3«n, bie bic b<urti(^flen ^maiti^tn 
lei ^euw« ob« offtr 95u(fan« borbirten, sefunbm ^r j bi« €is«ttf(^af( 
»om SWflflnf f.©fa§f« ««sejogen ju n»«rben, k, k, 

^(^ wia ^Ut ttid)t$ «on ber beftanbigen tiebereinfunff, t>it man ttn* 
(er i^nen nm^rstnommin (obm wiff^ not^ bon ber ®(c(ricir4( **) enod^ 

n«i; 

*) 3» <inn; btronbetn ^b^nUmd &^n bte aftot S^ttiram btt fR^nm^' 
bm, wnrbc ic^ {u bmcifen Mtn, ba§ bafliraigo toa< btr stdgteXbcit 
b(r aRinecatogtii fdr ^brprolitb Mit' »bnctacbtit fdncpetrmgfTtigiflrnt 
im Stuer, eine ^ndlctfm$ ift. einflnxtlm tvctbe icb» buttb bie 6nUe 
»ulfaniftber Vrobufte mtintt ^binttt, db(r|(usrn6e fbmtifc mdnct 
9)?(9ttuns barkdtn (dnntn. ^err ^rbtr^ ttt bit IRoiur am meifftit 
«nb am b(§ttR b(obacbt<( Mf b(i(t bic grilnt Gubflanj bcr föafctlH 
wd) für dnc fBtrdfafans. 

. *0 ^t( Cntbecfuns/ baß bK ^afaU^ mit aOe oerslagfe SRoferkn, ifoltrtitf 
i({ in b(r £bM tvicbtid^ unb f ann un^, in f&crbinbung mit anbern Sn« 

|fi. 

Fäujdt, & envifaftf Ibut la d^ntckm qOt ft dofine da iMHit} *) Ic« foMances viirif«let cnlenn^ 
dapt \fs bafaltef; la propri^ttf qa*ont let ba&Iccf d« fc fondrc commc ka aucrea lavcai l'ezp^rita* 
c« conffame de fi'en at«ir crowd jurqQ^ki que dahi ks cnvirons» ou dn niotns paa bien loin dca k« 
▼CS, de fcoriea, de pterrca ponce«, & cn g^n^l de fubflancts qui porlcnt rempfcinfc la pka mar« 
^iidc du feu, 00 d*afickna Vokana > k propritftd d'^tre atcirables au barreau aimanid &c. &c 

Je nc parle peint des rapporta cenfknis qu'on vauc avoir obfervd entre eyv, & de rElefiri« 
^Ug **) niaif k ktc Ic plus ddmonflratif de coes, cft un prifme baialtique que je podSde & qui, 

loia 
^ Ji tichersl it prüuvtr äan» tut Mimolrt pärtteulicr für lu aneUns y^toMi du Rkia, ^e 
t€ fui ^ rtgardd p^r U plus grundnombrt dif^ Mindrulogiftu commt des Chryfolitu^ f/f 
an« vitrificatiQn^ malgri fa qualiti nfiaäairt au fem, Ea auendunt je pourrui dünner 
des preupes eonfumenntes de ceite cpinion par lesfuites voUaniaues de mon Cabinet, Mr» 
FckäER,uh des näturatißes, cui Qht te plui 6t te mieut ri la Natttre, regarde uußi «pm* 
ine une yitrißcation eene fuhflance terte des hi^faUes^ 

**} ta dÜQunrit qut Us k^fdUts ifoient €Qmmt touHs la vuakrv fUrlfUis^ ^ri^mcu ^* 



N 



nen; aUm «ie u6erj£itd£td)fi< %^i(a^e vMet oflen if! eint ^afykfwle^ 
bie «^ feffif^/ ö>fW)^/ tt>^^^ entfernt, ein ecbJgedÄ'orn |u ^ffbtn, otte Ä'enn« 
leidEfin einer Buh^ani ^at, bie |t4^ iinzt »oütommtntn ^er stnfmtg nd«, 

3f a |erf. 

$ei9e«; ht einem ^mifd^^ftm g^He btlt^tm, o* eine 6abf{«n5 bem 
gftter au^gefeil gemefin tlif c\>it nic^t« @ie n»irb aber biet nicmaM^ 
|u einem gani unterfd^eibenben itnb wfUomnuntn £enn{eicben bienen 
Ifonen; bcn« 4i i|{ eine auc^flemacbte 6acbe^ tdi Duarj « ^rodoOff 
fitgotbei demilfe 3afpi(ff, junb eine^Kense anberer @^*ine, bie gen^iff 
Hiebt t>ers(a6e werben 0nb, eben oucb ifoliren, ba .^ingegeju b^ele \>uU 
fanjfcb^ SKdterien big elcf trifcbe t&ttotQixtiQ foxtpflani^iu 2[cb babc übet 
itiefen @egen|lanb/ in ©cgentoort Dicier ^Jerfonjcn, ttnb unter anbern 
M ^errjti Dr. (^ttanntv, timi aufmerffameD ^tobad^ttrgf ber mie 
bie df^xit angetban b^ (t><^ '" $^tiä i» befucben^ iatfd^eibcobe SQeri 
focbe angelMt« 

SBenn biefe^ jtennteicbm bti ^feiivmi bt^ ben fd^fülttn oflfflemehi 
fepn foüie, fo mdre e«/ auger ben übrigen ^ebingungen^ ouc^ unum^ 
sdngUcb noxbtPtnbigf bag ibre ©cbmeljung gleicbformig gemefen fcp» 
{D?an fann aber, obne Qtrabt ben t>u(fanifd^en ^Raterien in i^ren ^u 
bilUvn nacbjufpurenf tvenn man nur einigerma§eu pbn^ 9}orurt()eiI 
baruber nacl)ben.ftf leicbt einfebeu/ bag fle feinen glcid^en @rab betf 
J^euer^ auögejlanben b^ben tonnen, ^urcb Xbatfacfxen fann ;iian f!c^ 
abtv nod) beffer bftt)on überzeugen, ^ie Statur jelgt uni uberaO au 

, beu 

loin d*avoir un grain tcrrenz, a tous les carafidr«s d*une fub/hincc qui approche d*une virriücatM 
gfiPipltttc, Ce priToie .cfl des environs de Padoue, & je le ciens du Sign. Moroßai, Senaeeur de 

Vcnife, 
Urejfante, & itant jointt ä lautres iodiccs, tue peut faire reconnoitre äans un cas <foa. 
Seux, fi une Subftance afubi Vaälon du Jeu ou non, mait eile ne pourra jamais Jervir dk 
foraBere dißinBif& ahfolu. Car il eßde fait que des crißaux de ^uarti, ^*' agathes^ 
decertains Jaj'pes & une Joule d*autres pierres,. qui certainement n'ont pas iti yitrifUtt^ 
ifolent, iandis que beaueoup de maiiires voUaniquet tran/mtttent U commotion. Tai fait 
d cejujet du txpiriences dicifiyu en prifence de hien des perfonnts & entrfi autres devant 
Mr. le D, GtRTjSNER, ohfervateur exaa qui m*afait l^honneur de vcnir me voir^ Faris^ 
Pour que fe caraciire d^ifoler fut ginir$l dans les hafaltes^ il fiudroit nüe/a/rement, 
^utre les autres eondiiions, que leur fußon eut iti igale. Or deja^ fans fuivre lu matie- 
res volcaniques d/xns leurs refervoirs, on s'apperfoit aifiment, pour peu qu'pn y rißichiffc 
fans privention^ ^u'eUes neoeuvent pas avoir effuyi un digri egal defeu. On s*^ con» 



fans privention^ ^u'eües nejeuvent pas avoir effuyi un digri egal defeu. On s*fin 
9tmcra hien plus par iafiiti, ta naturt'nous offre partout für lu Uiu» qui fi 



urenc 
jadiß, 



(^rf. ^iefe BiuU i|t au« Nr ©eginb t)on 9>dbua/ Uiib id^ erlieft ftt 
ton bem fßenejianifc^fn ©rnafor, J^errn morofini/ ber tiefe tDic^tig« 
Cntbecfung gemacht ^or^ unb eine ja^freid^ ©ammlung ba\>ün beft^f. 

ben Orten, wo t^mali bergleicbeR ^mnflitu toattn, ^atttita mit 
aOen 5tenn|ei<bcn ber i^oOfommenfhn tScbmeiiungr anbete, an benen 
man nur eine balbe ecbmeliung n>ahrnimme, mi lieber anbere/ an 
benen man faunt tSpuren tte geuer^ bemecft 

gSai tann awSf ber lange tSufentbalt bti ^ttttt , nicbt in beneit 
tom S^uer am n^enigflen angegriffenen SKaeerien für ^er^nberungeit 
|ert>orgebraebt b^ben ! SKäu finbet ^itlt^tlftn, bit ftcb Qinfiid^ f>tu 
inbm baben/ n)eil bai SBaffer fte bae burcbbringen fitanen; Seifen, 
bie burd) bit Sufammenfunft bief^r bepben ÜBirfung^mireef, btß 9Baf« 
fett mb bt« geuer^ ein ®en>ebe out ein SInfeben angenommen baben, 
Me »on benen, meiere burd^ ba^ geuer ober bai SBaffer, iebeig befon« 
berd genommen, beroorgebracbt n^crben, gan{ oerfcbieben finb. 9ild 
' fokbe betrachte icb ben gri^gten Sbeil ber ^IKanbeliieine, bie aucb unter 
bem Samen f>eperino^ befannt finb. 3lbre 97a(^barf(baft rott bulfa« 
iiif(ben.6ubflanjen in ^taltenf granfreicb/ unb nabe am fXbtin bep 
Dberßein, finb aOein binretc^enb/ micb in biefer iKei^nong {u btflivUn. 

Slu^r biefen Umfldnben fann man ben Seitpmifi ber S^rmenta« 
(ion (Sormoei^n?) ber ülgatbe, ber 5(r9flanirationen unb anberer ff et« 
niger Gub^anjen/ ber erfi nacb ber SBtlbimg be^ SKanbelflein^, in ben 

fit 

Vcnife» qiii eo a ftit la d^ouvcRc iot^itffuite k qui en poi^fdoit alon ane coUedion nom- 

jaiit U fiJQur it tu foytrs, ttlU matilrt arte Um tmfrtinttt dt U fifion U fUu com» 
pUttt, telU äutr« aui n*a aut Its esrmäiru d*unt dtmi'fußom CttTauirts maticru tnßn^ 
^ik Von apptrfoit a ptint its wsets dm /tu, 

Qaels changemens It lone fßour dt U mtr nt phti^U pas ävoir prodait dant Its fih^ 
fiantts hs moins atttlnus it fiitl On trouwt htsatcomp dt rothts qtu ftfotu ttHiirtmau 
nfofmits, par et qut Its uaiM Its tmtüü pindtrtri des roekts qui par U eoneours dt ets 
dtux agens, du fiu & dt /'<««. cm pris_ unt ttsturt & uac apparenet totältment difftrtntts 




tur i etut cptMien, 

Ottirt ets eireoi^aneis, Npoptt dt la fermtjuation des ägiuhts, du ertfiaUifaüons & 
da äutru fibßMKtt pitmujis^ poJUritart d €tä$ dt U firmäUon dt U rpcke m^mmit 

amyg. 



\ 



aur fflaumtW^tt von 936^mcn :c. 229 

fle elndtft^tofTen finb/ trftlit ifl, niätt Dcrfenneit. fOk Umrifo bit 
6(reifen 6er 3i9o(()fr ^ie fic^ aüqtlt naä} i^ttt fp^rifc^en ober platu 
dtbt&dtm du^ern ©cflalt rid)ten, mb bit, (o xoit bie XrQfiaDifatio« 
'Uen, niemals Derffämmelt f!nb/ betveifcn und unmiberie^bar, bag ftc^ 
olle biefe fleinen Körper in S}o^lmitn ton ber nämlicbcn Sorm gemo« 
belt ^abcn. ^c^Jag«: oon ber n&iiiU4»efi fiorm; benn wenn bie 
)ur ^rofiaOifatioh geneigte @ubf{ani blo^ eine iSRaffe ben)egli(f>er obec 
im SBaffer jertoeic^ecr ^rbe bard)brungenr unb biefe Srbe an gctDiffen 
QteOen, um j(rp(laOe ju bilben, terfcboben bitte, fo mürben fit toie 
bie ©elenite in Xijonerben^ bie gontalnebleauec GänbffeinfrpliaOe/ unb 
bie fleinen g^Ibfpote im ^))orp(^9r, ecfic^e @efia(ten anginommen ^aben. 
SDiefe ^o^fungcn förnnien faf! nur bon bm Suftblafen^ bie flc^ in be« 
nen/ burc^ tint (heftige g<rmentation# ober burcb bai Seuer in S&eme« 
gung gefejten (^ubßanien erieua^o« ber« rotld>«^ man feiten in ben er« 
bigen^ nac^ Mb naä) bor fic^ gebenben SRieberfc()Idgen bemerfe, bie flc^ 
ü\i Sagen, ober i&l&tUv, bem Sluge barffeOen. 

£>a biefe tejtere 3Raterie mit meinem ®egenf{anbe in feiner unmit« 
telbaven Serbinbung (le^t : fo toerbe ic^ in meiner 9lb(^anb(ung Aber 
bie bulfanifc^en SRaterien am St^ein weiter babon reben. 

mm^gdäle, d^iu UfitelU tUts fönt rirfcrmdes, nt fattroit Urt mücnaue, La toiuomt^ Um 
r&i«/ des 'Jgathug qui fuiyent toujours leur forme fphirique ou applatie , & qui ainß qut 
tu eriflMfatiotts nefont jamais tronquics^ uous ddmontrent d*4int manikre inconttßabU 
fU€ tou* ctM paits Corps Je fönt moulis dans des cavitis de la mime forme. Je die de la 
alne forme, parceque /i ta fuhfiance difptifie i la crißaUifation eüt ßmplemeat pinitri un. 
smas dt terr* mouva^/u'oit ddlayie, & qu'elle eut diplaeie cette terre en certains pointt, 

£our formier des crißaux, eile auroU pris des former anguleufet comme Les flUnites daaä 
ts argiles, les erUlaux de grh de FontainMeau , & les petits Feldfpaths dans les porm 
fhirs, Ces eavkls ntyienjunt gueru que des bulles d'air des Jubfiances tourmentees par 
tuu firmetuation violem^ou pur tefeu; ee qu'on rencontre rarement dans les ddpots ter» 
rmifMCCeJpfs quife manifeßent par des eouches & des feuUlets» 

Comme tela n'äoas de rapport immddiat i monfujet^ fy reyitndrüi tUuu U Mtmoir€ 
particiäier für Ut oubßanca intUmuftas du /{Ais. 




5f3 U-S^r^ 



339 ^(0(6iiMaM ^(rsMmitti) 




II. 



(9Rit Cime 5(u|>ftrtaf(r.) 



I » K t 



'• ■ t- 




\\tfe Wli^ithutt mihüd)tn ®tfd)Ud)W, tarn im ^onat Wt&ti, 

1787« ^i«r jur^df; mie bem Qmi^nliöien ®ad}^e^um t>on 

8 SRon(i(en/ jebcd^ o^He Seiche« be6ieUn$, fonfl aber jeisre tio^ au^e* 

re 7(nfe(en^ ta fein Wtetfmaal ber $du(nl0 tH)r^anben war^ ba^ f 6 botf 

iebeti nidbt iwQe t>0r ber ®e6urr t^erlo^ren {)a6en fanit» 

X)er ^opf ipar riicf « nnt> auftoaxti jugefpijf^ unb mac^ife ta eine 

ffuffuircnbe ® efd[)n)ul(l ; bir Tlugenlieber tparen umer ber ^rirne fe§r 

naf^e bepfammen/ nur burc^ einen fe^r ffeinen 3n>ifcbenraum gef^eUf/ 

wnb fo gefcf)(o(fe.ny baß f!e nicbf gedffnet mtten fönnfen; auä) hthixttt 

i(^ fe^r totniqt unb fleine Ttugenmimpern baran« 

S>ie S^afe-f^blfe^nj^ nur toA ber Ort ein n)enig erBoben* SDaS 

• 

.^inn enbigte fidl^ mir einer f}umpfeii ^pi^e^ tporan ein ffeine« ® drjc^ett 
fiel) befanb» <8im ber jDeffnung bcd i]9?unt)d noar gar fein S)terfmaa( 
bor^anbem ^n bef^egenb btt ^tnfeltf Dom unfern ^inobacfen^ be« 
fanb p^ re(^terfd(r«fii»T«tn)a« QtfalMt Vutftoac^funa ber Jpaut^ S?on 

äußern 



<» « 



►X 



jlu^Kt figren unb t§ren öeffnunsert/ tüor Upletfeitt ni^ts ju feiern 
?(u0erbem 6efanb fii) aü^etlid) am ^anjen ^drpcr mii)tt toxUxnat&tli^»^ 
. Snac^^^m id^ bte äußere ^etecfun^ a6ge(60( ^atfe^ ieiQU ftc^ ^{tM 
(et ten HuQtnütbtm nur eine semetnfd^afflid;e 2(ugensru6e/ tti xoü^n 
id) feinen 7(u3a)>fe( gefunben^ fbnbern nur eine ^ett^aut, nebf! einigen 
^\i$Mn, n)e((^e fonfl jur S5emegun3 Ui 2(ugapfe($ beßimmf ju fe^n 
Pflegen^ unb n)e(4)e fic^ aOe gan| unbeutlid^ um ben SHanh ber 2(ugengrit« 
(e t>erfo^ren ^ftem jDiefermegen gfauBe ic^^ baß biefe ÜRißgeburf un« 
(er ik Sinäugic^(en gejdgfr werben f 6nne^ obgleich dußerlic^ bie inneren 
^ugenficbert^infei nod^ ettoai t)6n einanber abflanbep. 

^ie ®e\id^t$^^u6(etn, waten fe^r unorbentlic^ unfer einanber t)er# 
»tcfelt» 93on ber innern 9lafen§6^fe jeigre fTc& gar nic^«, al$ ob jTe 
ganj t>ernic^(e( werben n>dre; unfer bem ((einen ®drjcf;en am Sinti^ 
fanb ftc^ ein fe^r fleined ioc^^ weld^ed auSmdrM nic^t burc^ bie.^aue 
flieng/ fcnbern einwdr» in bie l!D7unbgo^fe fic^ t>erSret(e( ^atte, wo nur 
ber ©aumen tMai erhoben, unb gerunjcfe anjofc^en war, ^iefe SWunb- 
|6^fe war rucfwdrttf/ wo jte.fonfl in ben SKai^en ge^f^ ganj t>erfc^(offen; 
7(ußer biefem war ba t)on ber Bunge nicf)(d ju fe^eh^ nod^ t>on bem un^ 
(ern XintAadm, welker ganj ju fe^fen fc^fen; nur fanb fcd^ganjnage 
on ben J^a(0wirbeIbeinen gieic^fam ein fnoc^ic^fe« J^afdtanb^ toelä)e$ 
len ^intern X^eit ber fOIunb^d^fe jufammengebräcf f/ unb t)on ber fKa^ 
d^en^d^fe ganj abgefonberf ju ^aben fd)ien. ttttfer biefem [fnoc^id^feti 
J^a(66anb/ wefc^e« t^om untern ^innbacfen entflanben fei^n mag^ fanb 
l(^ hit tRa^tn^ifjle mit «MM nwiigem tit^U^tm @(^(dm «ngefSttr^ 
(JU6 »ffc^er <m ©rtel tart^'fcwi S9J<J9«nft^f«nb 5f< "in &en SWagm' wie 
0<w3§nli<fy Wt^t 3«^««^ werten fomife, ©ijm^rfiJ (n tifeff 9l<»(l^efc- 



712 . ^ro(^a«f a'^ S^rddebentn^ 

^^U Ufatb Hä) Qimi^nliifyvma^m bet ^t^ltcpf, moratt cbit hit Steffi 
htdH in itotif Xfftile gefpaten toar^ itiib übet tiefem jeigec ftc^ ein xoenU 
^iS wn ber Sunse^tDorauf bie ®efc^macf0iDäri(^n fid^ noäf iiemü^ aut* 
{ei(^ne(etu 

QSom äußern ®e^6rgange (ief ftc^ nic^M enfbecfen^ no(( bon ber 
$remme(^6^(e/ boc^ waren bie ^atbjirf eiförmigen Xm&U, au^ tit 
Gc^necf e in ben felfic^fen ^noc^en t)or^nben» 

S>ie J^irnfc^aale ^atte nur ein breites @rirn6ein, unb burc^ ben3n)i< 
fc^enraum ber (Beitenmanbbeine unb bei J^tnfer^aupfBeinS/ ragte bie 
ffuftutrenbe ^opf^efcbnoulfl ^etwr, aut wefc^er^ ba fie geöffnet nourbe, 
eine rdt^yKcbe ^eucbtigfeit mit einigen rdt^Iid^en ^(ocfen au^gefloffen if?« 
^iefe erfie ^lafe fd^ien oben \>cn ber Ratten ^ixn^aut, unten Don ber 
@pinnenn)eb^aut gemacht 311 fenn* Unter biefer ausgeleerten iStafe, war 
eine imt)te etxoai fteinere unb mit a^nliätet SläßtgPett angefäffre ^fafe^ . 
in midier, al^fie ausgeleert war^ am ®runb ber J^irnfcbaale bas große 
unb fleine ©e^irn, a(S ein f (einer klumpen ^um QSotfd^etn fam^ ber 
tiodl^ mit einer bannen Jgiauf aberzogen gewefem 

S)aS fleine ®e^irn ^tnterfd^ieb ftc^ befonberS burt^ feine bogenfdr« 

mige Krümmungen/ unb fyittt wie gen>6^n|ic^/ feine rinbic^e unb moT' 

f icbte <6u6flatt|* X>aS große ®e^irn aber ^tie am wenigflen t>oa feiner 

®efla(t hebten, unb es (ledte nur einen Klumpen bct, an welcbem fic^ 

(is 6 (Erhabenheiten auszeichneten/ bie borjuglic^ )>on ben Sefye^figeln^ 

^ffhetfteri Körpern, unb efmao noc^ bon einem Xfyeii ber loorbern ®e^im(ap« 

|>en entftanben ju fe^ fc^eineti. SMe großen J^irnfc^nfet waren siemlit^ 

. fenntttc^/ burc^ toeU^ ber große ®e^iriif(umpen ftc^ mit Um Meinen ®e< 

(im 



tim6 mtnWi^tn (S^ciopttt^ 233 

({rn D^rSaiib; 'aber bie QB^roIifc^e S3rä(fe war unbnttfic^» $< nnte 
aud^ fein« J^irnfammer Dor^nben* 

9?on ®c{^{rnnert>en entbecfte ic^ nur tatf britte^ ftebenbe nnb ac^« 

^ai fRMmmoxt mv mit feinen ERerben toii geto^^nHc^ (li* 
f^fljfem 

•aa Ue6et6(el6f(( «om großen ®«((m; 

b ^trnfc^nfel» 

c S>a< !(({ne ®e§im. 

d 9lä(f(mnarf* 
ee !Da6 trifte |)aar ter DDetMlt^ wie t$ fÜ^titi 

. g ^a6a(^tt^ar* 



9(»&. ». 9. @(r- tnt ® 9 ni, Ueber 



234 ^r« ^mtf^ct b<n ^iirgtdtftt 9dt9ünbtM 




m. 

UtUt 




natMd)ett Creigniffeit be« Xbriarific^n ISRe^rt fptid^f/ a) er# 
fod^nt auc^ bed J^arje^^fo in Jbiefftn SKemDoffer dufgrfjgt iff^ unb i^m fef« 
ne^itterfei; mitr^dlf. €r fcQt, U# fic^ biefctf fi^r feiert tttoeifen \\t%€, 
int)iAf HQf M^MQliig «art ^ beti SHäcTfianb tia^ &^ni abgebampften 
QBaffer mit fe ^r gutem ^einsetfl ou^juflfnt/ mburc^ ber ^arjtgfc SQu 
flanbtgetf oufgeldgt tperbc; btefct fii&fjbe ft4^ i^on fcf^ff^ burc^ SSerban^ 
tiung mit ^affer^ unb ein gd6er fSlitUt^la^ fcp biefer fBeßonbt^eH, 
ber 'sctrocfnet oOe ^igeiifc^aften be^ J^arjf^ ^aSe« ^icfetf MrSrennt 
fe^r (fic^f/ mit tem ©etuc^ ton fSernfiiin^ mit tx fd^etnt tiid^t ungeneigr^ 
c« fet6(l bdfdr ju Raffen, j^a bcr odfite 9trn(!<in biirfr^ mit biefrm J^or# 
|e tieQeid^f etn^rlep Utfprung ^dben. S^atf ifud)ten bttf @ema(ferd; ton 
iveld^?! ic^ 6e9 finir anbmt Oelegin^tt b) gefproc^en, fep ebm tctt 

bcm* 

a} Memone per (ervire alla Stona marina delP Aim&oo , dal D. C P* 
Momif ta. Veneria, 1781. 



itmftfbtn ^etiuUlten, ta 1» Mannt ift, ta^ 9liU ^dr^igf« Mr9^ hutif 
StribuRg/ ja felhfl tmrdf qelinbit ^to^en ober C^Iagm^ ^unfrn ober 
iid^f »on fldff Qebeti^ J^err SDr. Monrl 6e|if ^t fidt jiifll«*, jur 5Brf}4#^ 
tigung feine« angefd^rtm ^iprfu(^«/ auf jene beS J^errn de Machy, c) 
mi<i)tr Mt bem !]!^eern)ajfer ju ^ieppe^ burc^ dben biefe kid)tm fyinbm 
0riffe f in }a|^e0^ (irrere« tinb gefärbte« Srbj^rj er^jef^ ^a^rfc^einti« 
(^eripeifeentf^alre affo Hi fiReern)a(fer uberj^aupt biefen ^eflanbc^eii; 
iinb bie afte fSIe^nung fe^ ^iemit beflafigef^ tinb barinnen Hege mdf ber 
0rtinb^ ba§ e« ni((>e fp Ui^t »p0f oromen gieid^ burc^ Swfl ^u^mnuM 

jefejT n>erbeii fanit* 

2)ie 9lefulratt be$ 5l?erfu(^8 be« ^tn. Dcmachy, finb gerabe fenm 
Itttgeg^ngeft^jt^ fo Jg)err Moaaet, d) biefer ffeipige S^emifie^ mit bem 
fiReermaffer ju ^unfirt^n^ ^ieppe^ ®rant>i((e^ la ^laitie btp S^antetf 
angejldlt ifaU Haä) an einem anbern Orte e) ^at er (i(& barä6er erfidrt; 
ba^ ba^er bie iPerfud^e be« J^rn» Demacby noc^ immer großen ^wi^ 
fein unfern^orfen Neilben; bie 93erfuc^e fd^einen 6fo« }ur ^e(l4tiguiig fei^ 
ner angenommenen "l^eorie über biefen ®egen(ianb unternommen ^ fej^iy 
um ein {{deftige« ^rb^ar) £) im Gaffer ju finben. 

^ie angeführten 2?erfud^j be« S)r« tT7ont( jTnb mt fo menig 
Sc^mierigfeiten i^erbunbeu/ b(k$ i^ feinen ?Cnflanb na^^m, ben Q3erfuc& 
felbf? ju mieber^ofen^ 3U n)e(c^em i<b bie befle 0e{egen^eit ^atte^ ba ic^ 
mid) eben an ben Ufern be« 2(briatifc^en S)leere« (im@cmmer be« lySa» 
;3:a^re«) befanb^ unb feine meitiduftige ©erdt^fcf^aft ba^u beburfte* ^i^ 

& Q 2 na§i)t 

c) RqwVr Obfervat. für la Phyfique, Tom, IV. Juille^ p, 39. 

d) Nouvelle Hydrologie, P. II. 

e) Memoires de l'Acad. R. dea Sciences, 1768* 

f ) Demackj DüTert pbyC cbym. DiS. XV. 



no^m 1 meMctnifc^ Pfunb/ o&^r 48 iof^ ^eciDoffer/ taS au6 bctXlefi 
Mn 9 SdOen eben gefd^6pff mor^ uni) voe\ä)e$ id) in meinem 3i<wner Mir 
mir ^attf/ um tie UudjUnbt &Qtnfi}aft ju etforfc^en» 

jSiC^ bdmpfr« biefe SSlense Koffer ^5 jur "Irecfnc oS/ unb gof 
wf ben noc^ ^ei§^n dtdcf flanb fogferc^ fe^r gutert ® etngeif}; bfti iä) ax\6 
btr 9}{eb^r(ase bctf J^errn ^a^ali et^ult, Derfc^lo^ bad @efa^, unb iie$ 
ts z ©eunbett ffe^em ^Die abgefrigf^ 3(u§{dfete V)erbunnte id) mit 6mai 
fo Dief SBaffer, aber id) erhielt gar feinen Snieberfd^Iag ; ouc^ bie 'iinffur 
frlbf} mar gar nid)t ttibe, o^ngeacf^fef td^ fie nac^ ber 9?erbumiung ncc^ 
eine geraume 3^'t flehen ließ« ^d} mar a(fo ntc^t im @(anbe^ biefeti 
^r jic^ten fSeffanbr^eif auf biefem ® ege jtr ftnben / an melc^em id) mir 
Itüd^ immer bie $r<9^eif ne^me^ mir fo Die( grof eti 9)?dnnem ju imeifcfr?^ 
ha bat <Sa|fer fiber^oupf ba« 2(ufIofungdmiree( ber J^arje ni^r if?« @e(6fi 
ber gro§e ©d^eibef unflfer unferer S^K ^^^^ Cob* Sergtiianfi/ em&^nt 
ht9 Unferfuc^ung US 2}afferd be^ ®e(rmeerd g) biefetf ^eftanbf^etl« 
$at nid^f ; o^ngeac^fet er eben b«n/na(^ber7(6b4mpftmg erhaltenen 9lucfi 
flat^ mit ^ingeifl be^anbefre. 

^t. bt tUft^v ^) ^tlitte fi^ ftber bie €rjeugung biefe« ^ar^tg, 
ha^ er annimmt/ baß es eine ^ofge ber t>erdnberfen tfiterifd^en ®a((erte, 
burd^ bie ^äufig aOba ju ftnbenbe @a(jfdure fe^^ meiere ®afferte burc^ 
tie ^iSZenge ^^iere^ fo (ic$ im i9?eere auf^aften, unb bie befldnbig jerf?6rt 
totthen, erzeugt merbe* 

O^ne midf; auf bie Q^rjeugung bei J^arjetf auf biefem ^ege ein ju« 
lajfeo/ fc^eint biefe ©aUerfe tief ju menig gegen bie unermeßlid^e Stenge 

ton 

g) Diflert. de aqua Pelagica, Opofc. Fhyf. Cben, P.L p. 179^. 

h) 9(n bcm angeführten £>rte. 



^^ 



»on ®i)frcr ju ^9tt/ um einen rmrflidKn ^cflanbt^eH biefeö ^ajfcr5 
au^jumad^en^ toenn fie aud^ s^^i^^ <^(I^ ^" ^^ \>etanbm merken foQee* 

^c^ ^ege barere nod^ immer bie ^ti}nmq, baß batf aufgelogfe 
J^oTj im ^eerxpdlfer nod) S^t? ni4^( ^inreid>enb ecruiefen f«9, unb bog bic 
98ecfucbe^ bte an einjefnen Mafien unb Ufern in biefer ^iucf ftcbt mi( eini« 
gem onfcbeinenben €rfo(g. unternommen noorben/ nocb ntcbe erlauben^ auf 
ein ganieö SWeer ju fd)lie§en, necb weniger einige aHgemeine Srfc^einwn- 
gen^ al^ j* iS» batf ieAc^fen/ ba^er ju erf (dren^ 




© fl 3 IV. Uctcc 



IV. . 

U(Ut hic 



S$l«< ft^flöaiprte ©fenfumpferaf, ml^tt au« titintn ffinf» unb He* 
^^ benffitigen ^dMlaen, t>on ber lange einer iinle, N0 jM a 3ott 
unb baru6er, fo an einander paraKel gefOst finb, &e(}e^ef^ a) ifl befannt 
genug. ISefonters a(er ipir^ e^ Der ©eferift^ft ou^ ber ^fb^anOfung 
t>e6 ^errn ^apitain unb iSergiperfs^^fpector^ QtWt^, ^ er ter ®^ 
fcUfc^aft uberfantx ^t^ befannr fe;^ 

^iefer ^at feine ©e^urt^^rter teutltd^er (efannt gemad^f ^ tinb 0e# 
Ifidt/ (<^§ ^^ ^ine 0e6urt De^ $euer$ fe^/ uti^ nur in ^d^meti «a jenen 
Orten gefunden merbe^ n)o n)trf (id^e nod^ fortdauernde/ pber f^on autfge# 
Uffbte $r&6rdnbe ^ finden finb'; aujer bicfen o6er np(6 jn JOuttmeifer^ 
iili Snafiauifcben^ ebenfa(f0 be9 ben brennenden ©(einfallen nnü TUounp 
berge ^orfornme unb erjeugt n^erbe. Unter ben »erfd)iebenen 2(r(en bie# 
fer ^ifenfteine, meiere icf) gebac^tem J^errn @toue ju »erbanfen (obf^ 
unb bie er auc^ in fetner 7(b^nblung b) über Jbiefen ®egenf}anb befd^rie^ 

^crr SlSfllitt unb J^err ^ofratb 1^^ fiorn b<tben e« jurrfl btfannt gc^ 

macbt, unb bie älebnlicbteit mit ben ^afalten gezeigt, 
10 9lbbanb(ungcn bee ®efcOf(^ft auf bat % 1788* 



(tfynati, mit rinem oc^crarrigcn IBefc^fdd «li t<r 06erfla(^ t>erfie§fn ioar| 
tahtp auf i^Ulanqm ffatten, ni^t flingdibcn^ tmai untflKtid^ (W6en((i« 
(19 s'f'olt'f'n @duig(n (»^unb/ bic ft(( (e<c^( twn (inanter (rennten. 

€« if} bffannf, bog ä^er^upt tiefe« ^ifenfumpferjf «om S!)Ia9nc( 
on^ejofirn wirb, '^a i^ nun t>atf eSen 6ef<^rie6ene €(ä(f für eine »er« 
»ittettt Hxt te(f(l6en (ielf/ fo via^m i<^ eines ter getrennten ^iuiQtn, unt> 
iid^^fe mtc^ tiimtr einer tl[)Iagneftiabe(/ um tie ^trfung beffeiben auf teil 
ffftcintt )u erfahren« Hbev jti meiner Q?em)unberung fo^ ic^^ ta^ bit 
SRagnefndtei junlcfe wic^^ unD anfioft wn bemfeiben dngejogen ^u mu 
(eit/ jurdtf geftof eQ wort»« 7(i0 ic^ cbtt ben iSerfud^ etnisemaf wieber« 
(o(te^ fo fa^e ic^, bc$ tu« @£urgen eben bte ^irfung ^tte, bie ein wa^« 
(ofeer tÜRagnec ^af« aDenn batf eine ^ntt fieOte ben dT^orbpof/ bad an< 
bere ben (Sdbpof mt, unb fo ibie k^ mid^ mit tm einen ober bem anbcrn 
ben ^oUn ber S!)7agnefnabel na^te^ fo worb auc^ biefeibe entrpeber üfh 
geflogen, ober ansejogen« 

^dj ^atu o(fo eine mt&tü^e ^agnetnaM, bereit ^irfung fi^oil 
•ttf eine Entfernung bon einem 3o(I merfflc^ war» 

Um mic^ aber mi) me^r bon ber magnedfcb^n ^rafr biefetf 6umpf« 
ttiM ju äber^eugen, fo Derfut^te id^, i>erf(^{ebene biefer @4u(gen fo auf« 
lu^ängen^ ba^ fie ji^ fclbfl in bem magnefifc^n 9?eribtiin bewegen f onn« 
len* S)aju bebienre id) mic^ ber QSorfc^rift betf C* Cavallo« c) ^ij^ 
na^m n^mlicb eine aus 9tog^aren «erferrigte iPette^ an beren €nbe oti 
einem @tiberi>rae^e ein ^tucf cfien ^orf befe|7iget war, burd^ we(<!b^0 ici^ 
bad Cäuigen f}e<fee; in ber $o(ge brauste i(^ btoo^^apier baju, ba« mfe 

eben 

c) Q. Aic^icnbergo 3Jlami^ ber f^r>^t, 4. tß. 4. Bt. p> 70, 



240 ^v^ 9Wat)f r, über tic magnetifcße Ärafl 

tUn t>it )Dtenffe M ^otH kiflefc« Unter eiff ©dulgen fanb i<6 tiur 
{mep / bie fcc^ in bte ge^drtge iage betf masneetfc^eti SReribianS fe}< 
teti/ unt) jnoar mic tem (Snbe gegen SRorben^ n)el(f)ed ben ndrMic^en 
9>el ^ud^ on ber fBtaQtntnaM gen)iefen §a((e« SDIan fonnfe ed auf 
feiner iage bringen, fo&a(b etf aber feine ^re^^eic lieber ^atu, fo fejte etf 
ftd^ lieber in bie SHic^fung ber magnetifcl^en SO?ittageiinie« . 

SBarum ic^ aber be^ hen übrigen meit grd^ern unb bitfern @du(gen 
titc^t eben bie glucf lid^e Grfa^rung mad)te, mag \>ieUti(S)t ba^et fommen, 
ba§ fie t>erf(bi^bene ^^oie ^rten, unb bur^^ i^re J^ölungen unb fKifft me^« 
rere SRagnete t>or|le((ten* 

^ie fleinen magnerifcben @aufgen (egfe ic^ auf Stäcfgen Papitt, 
auf Gaffer unb Üuecfftlber, unt) na^efe mic^ benfdben mit ber iRabel; 
auct^ ^ier bmiefen fte fcc^ ali a^tt üSRagnefe* 

9?erf(bi^bene biefer @du(gen (egte idf in fe^r feine burc^gefidu6f€ 
Sifenfeife^ aber be^ manchen mar bie Tfnjiel^ung unmerflic^y bep matt« 
(^en fe^ leenig, äber^aupt aber unbebeutenb. Uli id) aber biefe enblic^ 
bem Seuer unb einer fur|en ®fij^ung ausfegte, fo jerftefen fie in fietne 
@täcf e/ unb mit i^rer Trennung n>ar auc^ ber ^erlufl aQer magnetifd^eti 
^aft DerbuKben. 

& i{} immer merfmdrbig/ mo^er bie magnetifc^e Xtaft in einem 

mineraiift^en Mtpet ^erfomme, ber burc^ bai ^euer entfianben ifl, bai 

bo(^ fo fe^r ber magnetifc^en ^raft entgegen iff« J^err 9>. OreietaC d) 

fanb in einer ®egenb* unfern Don SXom eine ia\>a, bie ebenfaOtf ma* 

gnetifc^ mar/ unb beren ^aft bem ()ier befd[»riebenen fr^flaOifirtett 

eumpferjt barinn d^nlid^ ifl, bap fte jmar aOe magnetif^^eSigenfi^aften, 

aber 
d) Gicbe angffdbrt fiRag« U c. p. 34« 



tie eisene ^rt eiitf $ 197asne(en enftecf t $u ga6rn. < 

Siif bin mk mtfmt, d(ei(& ^tefer «SIepnuns lepjufnfcn^ unb «{<(• 
m^t seneigt au gfaubcn^ ta^ biefe fdfcne erft^einuns »on bcr 6efont«ra 
Jo9< t)<r maBn«lf(&en t^e«e ^«tfommc, »eld&« otfö geotbtwt pnb, taf 
Me anai/^enben mit btn afifioßenben im ®Iel(&getDid)t finb. !Sa« bie 
roagnerif^f ^aft antongf, fo tarn pe ton t)erf4)ieb<n<n Urföc^en ^erg«« 
leitet loerben/ o^e mit ^^ert 9>. Svcielaf «n june^cn^ ba0 (it» fofd^e 
magnetifc^e iawi, ober ©umpferj; vom%(i| s«i^ff<^n/ »nb bat)on mogne« 
fifcrt iporbeti/ ober ab«, boß biefe mineralift^en St6tpn eine ^tr^ume 
3eit wn p^ngefa§r in Dem magnetift^en SOUtibian gelegen Jf^ften. 

Q» ifl »iiime^ m^t^inlid^f baf biefe ^epben Sitftc tm^ tk 
fBicfung beft ^mti in »a^tei Sifen einfientf Mnvanbelt norbcn; in btt 
Solge ber 2*'a "^pt^ Vf^ff An bec offenen freien iuft in jO^» t>ern>anbe(0 
tmb burd^ bje ^er^drtung |u einem ffßen peinigten .^drpn umge(i(bc( 
tDotben^ unb babwrt^ bie magnetjifc^e €igenfi$aft er^Iten ^ben* €s 
i(l biefe5 eine <£reigniß/ n>e(<^e fe^r oft, nac^ ber Srfa^rung be$ J^erm 
TiinnniAnn/ c) in ber fftatut »prfjommt/ unb burt^ neld^c fc^on iSfters 
magnetifc^e ^^rper §en»org^ra4)t n>orben, 

^ie natürlichen i^lagnete in i^rer ®eburt^dtte werben mir ba ge# 
funben^ ipo ber i&e9tritt ber {uft unb bee QBa(ferd fic^ pnbef. @ie wer* 
Den bei^na^e am ^age gefunben^ unb finb nach t^ren ^o(en in (ot^rec^ter 
iage ; ^i^err ^^tvmtlin unb VOilU §a6en un6 ^teräber t^re f5eobad)tun9( 
gen mifget^eiU ; e« wirb ba^er n>A$rf(^ctnIi(^/ bap bie nuignetifc^ 
Äraft bie ©eburt ber ?(tmofp^re ip. v tfb ' 

e) ^tfcbicbte bt€ €if(0«/ i. Z^U $. 35. 
' f) <2il>^anb(. tn eäiwi* QiraOemic p. 9B. 39. Sanb, p, i»9' 

i(&.b(rl&.@(f. 1788* ^^ 







v: 



\ 



SR 



•Oll 

(<D?it brrp :!lb6i(&ui)gf n.) 



dit «rPetinrt Me 9>ai>a3f9ftf(^e an ttn Sreifcn titit) stj^cftfit 
^Matm. @ie fomnten in biefem Gtfl<f mi« tcn @fa(^((« 

■ « 

tauchen (Tetrodontes) betf £tftne^ dbereht« S>nr gfSe^fiie (|[^arafttr 
lüürbe unjitretc^enb feifn, metin onbert (epbe ®efi)tHbtn tild)f bnrc^ bie 
SRerfmaff ber ^(affen^ In bie fie QtffSttn, (inl^ngfid) nnterfc^teben 10^' 
. Mt: benn fe^fere ftnb/ meflen i§rer fcflern t^dfe, bir fncrpeloreig fln^^ 
iu ber klaffe ber ^norpetfffc^r 3U re(|>nm^ bie tinfHgen aber gehören jtr 
Oen mi( .^nod^n berfe^ienen ^ifctien« Sine febe biefer Jf tnlaben ifl in ber 
fÜ^ittt dtfpalutt, xootuxd) fte tfa« 2(nfe^en bon t^iec breiten 3^&neit er^r# 
fett; becracbfet man bie (iußere@eife mit einem <Bucbs(afe^ fo temerft 
snan^ baß fie an« meieren iBldttc^en^ mie @(f>uppen iiber einanber üo 
gen unb iurommengefe^t (inb^ 2(ii(^ nimmt man m ober mehrere ^« 
»orfle^enbe^ am €nbe gefrumte unb fpi|au8(aiifen^e B^^ne toa^r^ t>on 
»ereti ülu^tn, ha fie an ber Dberflac^ ft|eti^ ic^ mir .feinen f&egriff ma^ 
^eti faw. ^ie iippen finb (läiitis^ unb f 6nnen »eif juräcfgejogen »er^ 
ken^ ^er ^pf i% gv^P; ber (Knmpf 6rf it unb ileifc^igf/ »pu (eybeu @f i< 



CTS-A t 




■ 1 



\m 71. 







M 



v# 



I 

i 






£7S^-._Zr, 








I * • " . » 



(itt jufammengebrdeff/ utit 6t^9be fin& mie^roß^n @^p^ (ebecff/^ie 

man 7 $(e(f€R too^r, tat>oti 2 ^"^ 6er S3tuf}/ eben fo t>te( cm S3au(^e^ f U 
ne am Kfter^ eine (dii$j} bem Stäcfen^ unb eine am @(^n)anje ftfen ; ber 
7(fcer ifl ber @(6iDan|fIo(fe n%r oU bem iS'ppfe; fie .prangen mit Sfi^ 
uen i^ofben» 

2)ie ^apage^ftfd^ (e6en^ xAi moxi autf bem 58au ((rer 3%^ f)e^/ 
»on ^artfc^afigen t^eten^ a(d ü^fufc^eln unb ^rebfen/ »elc^e tc^ in bau 
9{agen ber|eni(|en fanb/ bi^ {(^ jergfteberff* 

®ir treffen fte in Mrfd^iebenen SBefff^eifen m\ fie fle(6ren/ na(| 
ber iinnetfc^rn ^inf^eifnng, ba bie S3au(^fToffen unter ter SSrußfloffe 
fifen, ju ben ^ruflfloffern^ ba ober U\ni tn)n ben ^ennjeid^ett irgenb eU 
netf ®efd^(ed^tf autf biefer Ü^Iaffe auf fie paßt: fo machen fte ein etsenef 

(Brortor bringt fte mit 9led[>t In ein eigene« ®ff(ibfecf;t, a) bai ee 
Callyodon nennt b)^ ©r irret aber, wenn er behauptet, ^c% fte laufet 
»eicbe Strahlen ^dtfen : benn be^ äffen benjenigen, bie tcb beft|e, ftnb 
bie erflen ©fra^fcn in ber 9lflcf{p|lo(fc ^art, unb nur mit einer n)etd)ert 
an ben @pi|en ^ertorragenben Jafer verfemen c)» Sben fo nnrid)tig ijl 
H, xo^m er fagf, ba§ bie ©eitenfinie unterbrocben »dre; benn bei^ ben 
3 2(rten, bie i(ft befige, 1(1 fte nur be^ einer abgefejf, be^ ben iJbrigen be^« 
ben aber ge^t fte in einem h\i jum <Bcbn)anje fort/ bep aSen aber ^at fte 
«uf jeber e^uppe meiere Emelge. SorefrtOl §at. blefen gift^en ein 

^ J&^ 3 elge- 

a) Zoopb. p. 62; 

b) Mpf. n. 156. 

c) Canaef. Crtt« 



(igcnetf ®ef(6(«^e unter Ixiti fflatatn Scaros geieibmet d). J8on b«n 3. 
^(f n^ bi( i4) hf^f fitA 2 t«n bie^rtflcn Sf)aturforf(^n:n un6cfatmt gc» 

No. I. 

Cailyodon Japanenfis. Tab. I« ^ 

S>ie ecitenlinie unterbrochen. 

Callyodon linea lateraii interruptft« 

J^U gegen bas €nbr brr SXdcfenflofre unferbro^ene Sfitenlinif/ Hetii^ 
3um ^ettmal, bitftn ^ifc^ t>on be n übrigen ^ijfitn, tie iö) fo^6) 6e< 
fdS^reiben ii>erbe/ ^ unterfcb^^iben ; fie läuft c^nn>eit bem fKudtn mit be(# 
felben pavajlil, taS gerate Snbe berfe(ben fangt in Der SRitte be^ Sitt 
pertf/ bem Snbe bet dlucfen« unb Tffterfloffe gegen aber, an j unb enbtget 
ftc^ in ber SfRitte ber ©(^toan^ffoffe. iejfere tfl gerabe, unb ^at 14 gru« 
ne tieijweigigte @tra^(en^ n)OY>on bie bevben am Stibe bie (dngflenflnb^ 
S3e9 biefem $tf4>e ftnb bie ^innlaben DorjugKc^ (}arf ; wn ben tf S;*em< 
plaren^ bie ic(> 6efi|e; (a( ba$ grdpte an bem iffiinfel ber o6em ^innlabe 
einen 3a^n^ ein onbere^^ tat Heiner ifl, oben ^me^^ unten einen; het) be« 
neu mittlerer <9r6ße ftnbe id) oben unb unten einen, unb be^ ben übrigen 
fe^en (te ganj; eben fo teränberiidS^ jeigen (ic^ bie griinen Streifen am 
^opfe unb bie grdnen @tra^(en in benStofTen; je Reiner ber ^ifc^ i^, \t 
me^r (nranget er an grfiner Sarbe; fo ^at ber fieine eine burc^utf grdnt 
7^ut0 unb @4^anj(Io|fe: bt^ ben größten hingegen j^aben biefe 3(o(fe« 
nur eine graue €infaffung; ba$ Hußt ift fiein^ ber @tern fd)xoati, ber 

»in« 

d) Defcript Anim. p. 95« 



bti (Btii^UW 5er ^apa^eoff f^fr^ 245 

Sting rof^« 3n>if<&^n bcti Kud^ii unb bem SOtunbC/ in bcr Wlttti, nimmt 
man jwfp runbe Oeffnungen/ ober btt (bgeniinnren 9}qfenl6(^er xoafytl 
Sbet dl&cfen unb ber iSauc^ {(? ninb; In ber iSrufiflofre ftnbe ic^ t^terje^n^ 
in ber ^ouc^offe frd)tf; in ter Hftevflo^e eilf^ unb in ber SKäcfenfleffc 
neunje^n ©era^Ien^ in biefer ftnb bie neun erflen, unb in ber VfterfIo||f 
finer ^art, bie übrigen aber t^ieljmeigigt unb toHd)^ 

^te Benennung jeigt feinen ©eburtdore an^ bie eigentliche ®ti$t 
tarn id) nic^e befitmmen; bie3ei(&nung ifl nac^ bem größten/ ben id) bt» 
fc|e/ gemacht morben« 

2lm 2ienatt> ftnbe ii^, im 2ien iSanb feiner Sifc^e bon Un WleU 
lu(fifc^en ^feln^ auf ber soften tafe^ ber in^en $ig*, einen ^ifc^i 

m 

unter ber Benennung Cakatoua Soufounam, Poidbn Perroquet, ber, 
lia<6 ber iSUbung ber J^innlabttt ju urt^eiien^ in biefe^ ®efc6(e(^( ge^drf; 
ßh er aber mit bem unfrtgen einerlei fe^n mag, lü^t fid) aus ber fc^Iec^ten 
Beic^nung nic^t erfennen ; bem SRamen nad^ ifi er menigflen« t>on bemfeU 
hfti »erfc^iebai^ benn ber unfrige »irb \>on ben «^[apanem Cacatoea Yoe, 
unb wn ben baftgen ^oOdubem Groene Cacatoea genannt; ber ffarfi 
6(^o6el unb bie grün« ^<^rbe berechtigen mic^, i^n mit b<m iHamen: 
3ap«nifc(^ct P^p^ige^fifc^ au Belegen. 

No. IL 

iDer Sfertfcfce ^apage^jftßft^ 

Calljrodon Iferi, Tab. lU 1 

Die ecbwansffoffe runblicbt* - 
Callyodon pinna caadae rotandati« 




^elMf fil^ t>oh am Vet^ge^ftAvn wA Um imK^ 
obgiMrtMf €k|^man||{«(rp/ inbem (ie be^ bem t>09> 

i& M Jerge^e». 



(erge^ten grab, unb be^ bem folgenben monbfiirmis tfl. £)er ^opf 
ifl im Q3er^dltni0 mit ben fibrigen be^ben ^ifc^m f (ein/ unb bU o^nmeie 
ben TJfugen befinblic^en fflafenlid)tt ftnb r6^renf6rnrig« Km ^opfe tfi 
nur ber if iegmenbecf d dQetn mit Sdi^uppen befejt» S)er !Xumpf tfl jie^ 
fic^ breite bf r ©d^toanj fc^ma^ über bie ror^ ®runbfcirbe bed j^^rpert, 
fu^t man ber ianQt md) j^ep b(affe ftlb^forbene ^dnber laufen; »on 
eben ber $arbe tfl au(^ ber^auc^/ bie $(offen hingegen f!nb grau, bie 
^d^nppen ftnb ^avt geflra^If/ unb ge^en (eic^f t)om ^leifc^ ab; ber €(em 
im Kuge i(i fc&n)ar^/ unb ber i^n umgebenbe SXing go(bfarbcn* hinter 
tiefen nimmt man bie €^t(en(inie n^a^r; biefe (dufe o^nioeit bem 9tt)« 
tf en idngfl bem Stumpfe unb mad^f am ^nbe ber 9lucfenfIoffe eine (Seu« 
gung nadb unten ju^ unb beriiert ftc^ barauf in ber ^Sif^n^an^fToffe. ^lu 
fer ^d) ifl in Umevita ju J^ufe; i^; ^abe i^n Dom i^erm iDoffof 
^fer, ber i^n unweit ben TfnriSifc&en ^nfeln bep (St. droljr au$ htm 
ffftwt ^at au^flfcben lafptn, erhalten. 

3;n ber- ^Sruflffoffe finbe i^ bierj^ti, in ber Söaix^flcfft fe<6«, in 
ber Kfterfloffe ei(f> in ber Sc^n^anjfloffe fuo^e^n^ unb in ber fKMtn^ 
ffoffe neunje^n ©tral^Iett ; in biefer ftnb bie erflen neun unb in ber HfUt» 
ffojfe ber er|le ©tra^l flacfjeli^fc .. • - 

Callyodoh Cretenfis. Tab. III^ 

IDie 6(!6n>an|fIoffe monbftfrmig» 
Callyodon piona caudae lat^atg, 

l>Uf« 3if(^ von ^in Utfm i^ot^Sf^vkpt ^ rntttf^iM; feine ^«ttbt 



©, 



1^ iutdm^ grdii/ öm fKSden twnfef/ «in S5au^t unb fia<^ hm !9Iuiu 
be |u ^Orr; t>i( @c^uppcn fiaO om Stumpfe t>on ungemeiner @r6|e, be? 
^öpf (^ fe^r abfcl^äffig, tie Tfugen finb hie auf ben ft^ioarjen 0(ffrn ß(* 
(crfarben^ bie dtafenU^er finb nicbt weit von ber iD&eriippe entfernt; 
bie @eiteri(inie, bie am ebern €nbe hei ^e^menbetfele i^rcn ^fang 
nimmt ^ bilbet nad^ bem dtdtfen ju, einen flotten fSogen, bie ^ioffeii 
finb grunlkbt/ unb i^re @tra^(en finb hii auf bie bre^ in ber fKvuSetu, 
tinb br«9 in ber ^fferf[o(fe nää) unb «ieijnMigigt; in ber S8rufifIo|fe fin< 
be iö) fec^tf^e^n^ in ber ^Baud^floffe (i^$, in.ber :2(fterf[ofre fUlf, unb in 
ber dtäcfenflofre t>ier unb |»anjig Straften, baiwn. bie. erf}en bte^ (lac^ 
Kd^t finb* ^e etf fc^eint^ fo erreit^t er eine.jiemlic^ ®r6ge; ber mtU 
»ige ifl fo grog toicbie (icrbe^ fofgenbeSei^inung/ unb ber|enige, bet> 
Alfter befaß, war getrocfnet noc^ 13 B^tL a) t 

a(^l;ov4n^ ^t um juerfi bnrt^ eine aiemfic^ gute 3<<4ii«>tg int 
JßofjfcOnift mit bitfem ^ifdi befannt gemacht/ er nennt i^n Scerus Cr«' 
tenGs. h) SRa4)^ ^at i^ iltfler/ in^ter bem SRamcn Turdos Turidb 
indictts> furj befc^rieben, mib eine fc^Ietftte geic^wunfl <« Äupferffic^ b«- 
»on geliefert, c) ^a^ gebenft feiner ebenfa06 nnter bem SRamen Set* 
ita cretenits, p. 129. 2lrCeM ^ i^n in fein @9f}em unter ben iipp« 
ftfc^en aufgenommen, d) nwrinn i^m aud^ ftinne' gefolgt ifl. c) TfOeiii 
ha bie ^ennjeid^n/ hie tinnt* biefem ®ef(&(e(^t giebt, be9 unferm ^ 
f^ nitj^t oSe angetroffen loerben^ nnb ir u^rbie^ feinem ^(nfe^en na(^/ 

•) rFUlwghh. Append p. 93. 

b) De Pifcib. p. 8. 

c) W%W.Tab.X.ia 

d) Gener. p. 54. n. ö. Syn. p, 57. n. <^' 
*) Syft,Nat.£dit. X. p. 474. n. a. 



fef^t »011 bm Labris aimüd)t, fo ^affe er t§m Biflig ein etgeDeB ®ef^ftc6i 
iDttmett foHen* ferner gie6t au6) ViUin eine furje $5e(i:^eibttttg Mii 
i§m/ ttn() bringe i^n unfer bai ®ef(f^(edl^t Sargusj er liefert ouc^ eint 
Seii^nung/ ter jeboc^ bie <Beitenltnie unb ber ^frer fehlet* 

®enn <Bronoi> bte Qtäbe @(^U)dnjf{o|fe |um i^ennjeic^ nui(^^ 
fö mäffen Sep feinem fi^emptar feie ^orragenben Snfecn biefeft $^i(t 
fci ber $(D|fe gefehlt ^aben^ unfe n)enn feiefer ^c^rifffleOer frdge^ ob unrer 
bem t>ierj^§nigen grünen ^lippftfcb fee« Tltttbi unfer ^ifcb iu t>erf}e^n 
fp^? fb fann icb folcbe« mir ^al beanimorten^ n>et( foR>o^( t4e ^f^rei« 
bung be« Ztttbif al$ aud) bte t>on i^m angefA^rfen ^d^riftfieKer unfern 
S^ifcb bejeicbnen ; er irrt nbe r^ menn er bie Noiracola bti (Btmtt fdr 
unfern $if(b ^(t: betui biefer i% loie f((^ ou$ ber Seif^nung ergiebf/ ei« 
lie Coryphsna« 



• -«^ga^^g^^ij^ 



• 



VI. mf 



'rr^sF=f-^'^T^ 




249 



. ^ nv -nv-ns.-n:;-n\.-n^-n\--^^^>^n-^S-Ns- 



VI. 

5fl)^anWun3 Übet Wc gmöe: 

fSBP^cr {>at fBbbmm in altern Sitten fein i^o(6far{ 
genommen ? ftnb Me S^ac^ric&ten t)on ben in 
§D5hmcn feon foKenben ^alxjueden gedrftnbet? 
mt> i\t ^offnung^ baß (^ einjl eigene^ 5i'0(^fa(i 
rriengen Wnnte? 

« 

^Qti Du Sodann a)?at)er* 



!M Zor dn{a«r B<it, (Im ^a^re 1786») K<^ff((dte fi<& ^< ©efefffc^aft 
^W^ Dor jügüd) ; in f&if^mtn botf toor^anbetie' .^od^folj aufjufu« 
^(n, um ipo m^slid^/ Iwdt tauQlidie fflai^öften, bat SXrid^ in 
t«n @tanb ju fr|fn, ftc^ felbf} einfl fein ,^0(&fa(| ju MrfdE^affm. @it 
fud)t« ta^cr aOe t>or^antene 9{a((;r{(6ten unt> Tfn^eigen auf/ unb bd bieffc 
öSer^aupt nid^t hinreichten, in biefrm wic^igcn ^ac^e eine 2(uffl4rung 
ju verfdioffen : fo VMdite (ic tiefen Qegenfianb ju einer Preisfrage onf 
bdS ^afyi 1787./ wo fie Don ben ®e(e^rten unb 92«turforf(^ern ju wiffen 
«erlangte: wo^er S&j^men in alten 3cit<n fein ^od^falj genommen? tb 
t)ie ffla^üdittn Aber ba6 «or^nben fepn fbflenbe ^0(&fal| gegrunbet? 
unb 0^ tat fRtid) ä^^upt J^offnung ^ht, fein eigene« .^od)falj einft 
iu erzeugen? ^n mit mit ber QBunfc^ ber ©efeUfc^ft^ ber geioiß au(^ 



\ 



250 D. aKaperö S(W)anMim0 

ter ®unfc^ der fflation ifl, erfiület toorben ; ifl üu« ber (Befc^ic^e btr 
® efettfc^fr t)om' ^. 1 787. Sef anne* !Dte ® efcOfcbaft loorb be« SSergnä« 
gen0 beraubt^ beti $retß err^eiten ju finnen« Unter biefen UmfTanbeti 
(ieb t(^ e« für $f{ic^t/ einige Septräge über biefen loid^eigeti ®egecißanb 
ber ®eftU(ü)aft borjufegen« 

^ ^c^ tDiS bamit ben ^(nfang machen ^ baß k^ Knferfud^e/ too^ 
S36^en in a((en 3<if^ f^i" ^oc^falj genommen ; 

\& ifl fre9({(^ fe^r ungemif^ too^er bie dffern ^ewo^ner ^d^menS 
i^r «^ocbfalj genommen ^abtn. ^n ben B^i^^R/ ^'^ ^^ bon ben Sffarfo« 
mannen htxoo^nt »nrbe, Ratten fie n)a{»rfd^e{n(id^noeife e< t)oii ben fibrt« 
gen ^etirfd^en, mit benen f!e in QSerbinbung flanben, unb bie ^äujig 
^ali gebrauchten, erraffen* JpUniue, a) Corneliua Zacitue b) 
iinb DarrO/ c) ^aben un6 t^erfc^tebene SRac^ric^ten oufbe^a(ten, n>o fte 
jttgMc^ ba^ OSerfo^ren, um bo« ^oc^falj ju geminnen, eqd^fen» Die 
S)eutfcOen Ratten biefe eigene'Tfrf/ batf ©afj fld^ ju t^erfc^offen^ baß f?^ 
einen «^of jf}o0 an jänbet en unb i^n ju J?o^(en t>erbronnten ; bie ^o^ten 
Ijfc^ten fte mit bem SatjYDaffer ob, looburc^ bie mdffertc^ten ^fiei(e ver^ 
bänfleten» ^ai @a(j fc^oß in Stvp^aüe, unb blieb loie eine 9tinbe an 
ben jJ'o^ien gangem 

SRun würben biefe jerfc^fagen, |erf!duSf/ n^fe J^eufc^ober aufge<^ 
f^Srmf/ mit (rocfenen ®ef!r(lud^en bebecff^ unb »ieber enr|iinbe(, ilS 
(i(& bat @a(j in eine fefle SKinbe t)er^ärtete* Diefe fSerfa^rungtarf, von 
ipelc^er gebac^te €c(^riftf}e0er ^nodjfiiung (^un , ^a( tonge forrge« 

bauerf/ 

a) Hiftor. oataral. libn LXXXI. 

b) Libr. 13. 

c) De re mfticai 



über 5aö Äöc^fafj in 956^mem 251 

touerf/ d) unb bauerf no<^ in einigen menigfrt mtaUMtUn $ro\>injeit; 
i« iS« in ber SJRoIbau unb ^uforoina in unfern Briten forf« e) 

2fl6 bie (lied)€n nocb ^ä^men fomen^ migm fte fid^ ou^ biefe«^ 
Md) beuefc^er Hxt t^erfertigfen ^al^ti, bebienef ^aben* X)ü fie aber ju« 
«or bad a(ee ^ajien^ n>» gutes @a(| im tteberfluffe Dor^anben toat, hu 
tcobnet hatten, fo fcbmecfte ignen btetf @a[j nicbt @te muffen ftc^ a(fo 
bemühet (^aben, @a(jqueOen unb ©aljfletne in i^ren neuen ^o^nungett 
oudfinfcis ju macben, unb ba^er tarn eß, bog fte fo frd^e bep S)ur(bn)ug« 
(ung ber ^erge^ auf Sifen^ @t(6er unb ®olb fiefloßen (tnb. S)enn t)oti 
ben Snebeifungen fo(d^er 58ergn)erfe/ erja^Ien unfere^ronifTen Diele« itt 
ben dUeften S^it^n^ o^ne be« @a(jed ju ern)d^nen» S)ie Sjecben Ratten 
inbeffen t^on i^ren @pracbgenoffen/ benen im feurigen ^ei^en wohnen« 
ben ©orben^ geb6rf; ^a^ bie ^enben im (heutigen (Saufen eine reiche 
6afj<)ueflfe btfa^tti* ^as war ju ^aUt, unb fie nannten ben Ort Do^ 
bvofixl, iBut(als, im 93erg(eicbe mit bem beutfc^en gebrannten @a(je* 
XOtU(\awina erja^ft, bie ^3^men Ratten ficb biefed Orfetf unter ber 
SKegierung }Pvltmi(le l, beffen tob er auf« ^a^r 499. fe|et, bemdc^- 
tlget, f) roenigflend mägen fie eö t)erfu.cbt ^aben. 2Bie aber bieö nic^t • 
Don ftatten gieng^ unb i^r ianb fein gute« @a(j ^atte, murren fie e6 be^ 
ben 97a(b6arn ^o(em J^ievon finbet man fc^on in ben ditern 3^it<n fi(^e« 
re 97a(^ric^ten» 

d) ^urjlber febe man: t^anfiDmbf Gcbrefifmig'J^oafleinlfcbe ianMbt^ 

fcftreibung, 2. Xb. p. 88. 

e) Stfcbere Sefcbicbte M tcutfcben ^ontel«, ber ecbiffabrt, 2C. ir X^eil^ 

I r. Xap. 

t) WsLSSLAViNA 10 Premislai Genealogia Calendar. Hift. 



:3fn tim gttn ^a^x^un^ett^ tiotfy wt bem ^a^t 88o. ^atibeftfit 
fd^on bte ^i^mtn [na^ itnj/ unb bie ^(t^ern mit @alj t)on iinj h\i an 
ten fSi^memalb, ido t^neit t)on ben !236^men t)ertiiue^li(^ tai @afj ob« 
genommen iDurbe. Wlan barf ^ie ruber nur bie ^aperifc^en B^ÜQtft^e 
bep 9ventinu0, <BoI^a(l/ Oefele g) nac^fe^en. 

^n einer STac^ric^t »om 3^. 94^* wetd^e Salbtn cui Crefjerh) 
onfu^rf, ^at Ridacus, ®raf ju SKerfebur^/ n)enn er o^ne €rben t^er« 
fturbe/ bem ^oifer Otto feine ©ofMueOen im ^orfe X)obrofoe(; (Salinas 
fuas in Pago Dobrofoel) t>ermac^f« @ie muffen affo bereits fe^r einfrdg« 
lic^ Qmefett, unb Don ben 2flad)havtt, xootmttt aud) bie iSögmen toaten, 
fteißig befue^e n)orben fe^n* 

2(u(f} QU« enf fernfern Orfen rnarb iamali benen, tat große SKa^rf« 
fd^e unb i56^mif(^e SKeic^ audmac^enben @rat>en batf ©af) jugefu^rr; 
benn^6nig7(rnulffd^icfee feine ©efanbren Im^* 89»* jumÄ^^nig t>on 
S5u(garien, um ben^rieben ju bef raff igen^ mo er t^erkngf : & neCoemcio 
Salis inde Marauanis daretur. i) 

i^aifer ^einrtc^ berIV. erf^eiffe no^ bon ®of^ax, Un^ttn ^e« 
cemBer 1054* bem ©ofjmerf ©utje an ber^fm, bep bemSinflup ber 
^aaU, bie Sret)^eif^ @a(j ju fteben; er ert^ei(f jugfeic^ bem @fM$e« 
rer«f(ofter ju @ufje ben jfen ^^ei( be6 @a(jed^ n)e(cf;en bid^er ber ^aifer 
bejogeu/ mit ber ^ret^^eit ed ju t)er^anbe(n, k) (Sin "^^eif ^tert>on mag 
too^I nac^ S3 j^men geführt n)orben fe9n* S)er fOerfaffer ber 2(b^anb' 

g) Scriptor. Reram Boic. L. L 6. 718« Voigt* S3efdSfreib. b(r !5(^M^f4« 
SRÄnien, i. 95. 6. 65 • . 67. 

* h) irag. hiftoric. in Merfebarg. apud Balh. 
]) Annal. Francofold. ad h. ann. 
k) Dipl. apud Lümg^ P. Spec. Cont. II. p. 761, 




dbtt bai ^oc^fala in S36^nKn^ is2 

fc^en ®efe8fd^Qff bn SEBiffenfc^aften t>, ^. 1787* p* 138» fagf aueträcf« 
Itc^: man ^abe t>on @ulje baft 6a(j ttac^ ^i^men, 9)ld^reii uitb in bie 
ii)u0ni| t)erfu^r(. <3Et beruft ftc^ auf bie erfl angeführte ttrfunbe t)om 
:^a^r 1064. ben sten ^tcmhtt, (be^ftdniS/) n>o aber feine idnber 
beflimmt finb. 

^inis fS(abinam ga( ben CTifTerdenfern ju ^(aß im 3*» ii4<^# 
von bem ^al^t, fo auf ber @dd;fifd[ien ©traße nac^ ^6§men gefA^rC 
wurbe^ einenj^^en b(6 3oQä ju ^etfd^enXI^&czin) partem Salis deTc« 
lonio. 1) 

^erjos ^rfeberlc^, ber ©o^n be« S^. Söföblffam, faflt In einem 
93rief wm ^» 1 184* ber im paffer 7ltd)b ju ftnben iflr habebant enifti 
Teloniom Salis in Decken a patre meo ipGs condonatum, n)ei( aber 

5etf(^en bon bem Äfojler 3Maß ju »etf entfernt war, wvlb ble ^ege ber 
SXduber toegen unfreier xoax^n, giebt er i^nen bafiir ba« ^orf ^opibf/ 
tinb be^dtt biefen bon feinem Q7afer i^nen gefc^enf ten Z^U für (Td^. m> 

Umbatf ^* 1333. fagt bie C^ronif von Eetpsig/ bertaufd^te 
$^6^men joQfret) ® ein gegen @dcbfifd^e« ©al) ; würbe aSer ber SBeiti 
(aar beja^lt^ fo mupte 3^11 entrichtet n^erben. n) 

3 3 3m 

1) Arch. Plafleofe. S)iefe unb einige folgenbe Urfunben berbanfe \6) bec 
gütigen aRitt^eilung be« ^rn. Peljele unb ^rn. CobroweFV; bie fte 
aud ricf)ti9en DueBen gefammeit, Unb meiere einflenj in bem Diploma- 
tario Bohemiae ber ^efeBfcbaft in i^rer ganzen Sln^bebnung erfc^einen 
n>erbetT« 

m) eiefee Arcb. Plafs. 3n ber Ärftilgf. »IMiot^ef {u ^rag. 



254 ^' ff^m^i WanUnH 

5m 3. 1 «74. ttt^eiUe SinlQ Dttofar ber Btabt ^einit bte ^ttp^ 
^it bti @rape(rec^rtf auf ^itt @dt|tffe, xoovauf Solj gefu ^rf n>urbe. o) 

3" ^^ bitfem j^a^re bewiffigfe J^rinrtc^/ Vf<^Hstaf het)m dlfjein 
unb J^erjog in iSapern, ben Slonnen in Q^otleffoto, baß fie j^^rlic^ auf 
ber @eabf €^am6 200 ^dffer (puppen) Safj o^e SD^auf^ ober Mg(u 
(e ftc^'jufu^ren burffen. p) .©ec^je^n j^ia^re barnac^ 1290. beftatigitt 
^faljsrafunbJ^erjogOttobiefetf t>on feinem Q?ater benSRonnen wUu 
^ne Q?orrrc()e^ mir brm ^epfaf/ bap (le t)ierma( ira ^a^r jeberjeit o^ 
ne aOe ^aut^ 50 ^dlfer fic^ jufu§ren Ponnen» q) 

Huii) in bem foIgen1)en ^a^r^unberf ^ahm mir nad^ Urfunben auft 
yiweifen/ n>o beß auf ber @l6e au6 ©ac^fen na^ ^i^men ge^enben @aU 
Iti gebac^t mx^. @o fagt ^. ^o^annetf^ r) ba er ber @fabr ieutmeri| 
hai ^td)t be« Nottauf 6, ober €rapr(re((;( be6 ©aljetf err^cifef^ menn- 
bie S3urger Mn ?(ußig @a(j burc^fii^ren mürben^ baß er bie fBorrecf^fe 

befld^ 

o) Ottbkanu Rex Bob. Dax Aoftriac &c* Civiteti Melnicenfi coocedit li« 
bertatem» at in illa Depofitiones quataor navium cum Saht haleci-' 
bu8 & aliis rebus fieri pollint. Aftum & Datum in Praga a. d« 
MCCLXXIV. VII Kalend. Decembr. III. Ind. (Ex copia vidimata, 
biplotnarifc^ft eammluiig be^ J^rn. Peljeltf. 

p) HenricuSy Comes Palatinus Rheni & Dax Bavariae, concedit Moniali- 
bus in Chotipjfow gratiam, ut annue ex oppido Chamh'AuceniSLS Cup« 
pas Salis fineTelonio fibi adveh^re poflint. Datum apud Carlft. a. D. 
MCCLXXIV. KaL Apr. (Originale extat in Archivo Chotieflbvienfi 
tn ber JCdnigi. ^ibdotbef )u 9)ras.) 

q) OttOy Palatinus Comes Rheni» Dax Bavaride, confirmat Privilegium 
patris fui» Monialibus in Chotieffow ratione falls de oppido Ckamb an- 
nue deducendiy datom, & addit» quod quatuor vicibus in anno per 
SoCoppas absque omni mautadeducere queant Datum in Taufl.suD. 
MCCLXXXX. feria HII. poft diem S.Pentecoft. (ExOrig. ibidem.) 

Pf Del« etidii^tt X. Xar(^/ im Wxt. 9». No. 54. 



öter Hi Äöc^falü m S56önicm • 255 

he^atiQf,ml^t f<i)on t)on S. ^enjel II. Ottotat, ^enjef IIL loa ifl im 
XIII* ^ö^^unb^rr, ü6fr &i>fen ©egrnflonb tjerlie^en morben» SDiefe Ur* 
f unbf ijf im 3^. r 325* gegcfeen tüftrten* Ä* Äorl bepdtigtc in ber golge 
jm 3« 1 349* tnxd) eine ttrfunbe bte BtaU ieutmeri j^ aitf eine. @a(^ 
ie^fiatf ^ unb fagte babe^/ ba^ e» fc^on feit unbenf liefen Seiten a(fo 
(erge&rac^t fep« s) 

Und) in bin fofgenbeti :3a^r^unber(en finbeti fid^ noc^ t>erfd^{ebenc 
83en)eifebe0 ou5@ac^fen na4)93d$men eingeführten .@a(jpj; fobefa^ 
^. i!Denje( IV. ber ©fabf Bittau im ^* 14 19» baß ouf i^rem offenen 
fSflattttoQe foSfe aufgerufen noerben^ ba^ fid^ feiner unterfle^en foffre^ utt« 
ud)te ^ege ju fahren/ fonbern bie ba wn !9Zeiffen auf Prag mir @a^ 
unb anbern ^aufmann6ioaaren fahren rooflren/^ bte fodeen auf bie @tabt 
Zittau iufa^ren^ auf baß ber ^ jnigf» 3oK enrri^ret n^nrbe» t) 

^m ^« 1424* befegre ber 9>a6(i biejenigen mif bem ^itc^enbamii;^^ 
mti^t ftd^ unferflunben^ ben ^ei^em in V5i^mtn @a(| iujufu^ren. n) 

Pe§ina x) ^at un« ffoe^ Briefe aufbehalten , in tüeld)in im ^, 
1470« J^annß t)on J^o0on)raf^ S^robfl unb ^tminiflrarcr be« ^^ragerSrj« 

bißt^ums 
s) peUel ibid. Urfunb. Ko. ss^ 

t) Cabpzov. in Analeftis Faftor. ZittST. 7art# aä»f p. 184« 

u) Bulla apad RäynalJ. Annal. Eccier. ad h. a. 

x) Iq P&ofphor. p. 284* ^n tinm biefer Briefe fagt ^robjT ^Mn% IRob 
totvrat: molci immemores falutia fose^ avarirla dufti uti de Drai' 
iian & Mifna, Salefn, radices, aromata» merdmoma & alia necella* 
Tia haeretids porrigont^ qood dqIIö modo negare polTant, ^n bem 
anbern Abriefe an ben fBifdftof t>on SReiffen mirb gefagt: quiacotnper« 
tnm eft, quosdam ex P. V.diaeoefi mifiieDfi fpedaliter de Dro{dUn^ 
Mifna & Perns, contra prohibitiones apoftolicas immemores fuae &• 
lotis, /ahm, riidices &c. pro commoditate haereticQram miniftra- 
re&c. ibidf 



256 V.t0{a^mW>hc^nhlm^ 

hi$t^nm*i an b^lt J^r^o^ «on @acll)fen, bann ben 9if($of t>on ^eifftn 
tie (Smid^nung ge(^en li% ten fe|erif(t)en Vii^mm fein @a(| jujufu^ 
rett/ unb feinen Untertanen mbieten ju fo|fen^ tiefen J^anbel nac^ 96^ 
«len )u treiben» 

3n ben folqenben Beitm mirb ifttti betf ^(ifjetf unb ber Ginfn^re 
beffelben in ben ^d^mifd^cn ianbeagtffc^Iuffen ermahnt; befonbert hetlap 
fejtt^fic&'bic ©tdnbe hn^. i6i 5. y) bfl§ ber ^o^fe 5)reid beö ©ofjetf jd^r- 
.1!d[) fi^ biet ®e(b wi bem ianbe jie^e^ unb biefetf Aber 1 00000 @(^o<( 
betrüge» 

SSenn n)Ir nun biefe wtni^tn Sffacbricbfen Dereinigen; fo fe^n mir 
jborautf/ b(i§ Q3d^men bon ben fru^efien B^it^n an , |eber|eit frembe^ 
i@<tfi eingefa^ret unb gebrAucbt ^abe, mld^ei bie^i^men geipiß nt(^ 
get^an ^aben toüvhtn, mm fte eigene^ 6alj in i^rem i|?ater(anbe ge^bt 
.»nb genoonnen Rotten» <Sr(l in ber $öfge aber bieOetcbt/ ba t$ mit Oeffer« 
reit^ nd^er berbunben merben^ ^aben fieüu$ biefem lanbe i^re Sflot^utft 
befriebiget. 

S6 fe^it aber nicbf m alten füad)tidntn, welche bon bem in 96^ 
men erzeugten ^afje Q^epfpiele anfahren ; biefe ftnb ei eigentlich/ bie jejt 
ju erdrtern f ommen. ^n ber Drbnung berfelben fjahe icb einen fe^ fleif« 
figeniSorganger^ ipel^em ic^ nur $ü feigen brauche; biefer if} 9albtn/z) 
tDeI(ber iiemltci)i ade befannfe Xn^eigen baruber gefammiet ^att 

4^V^f ft) unb Cukcapiae, b) bepbe frepticb fe^r unrichtige ®e« 
fd^ic^tfc^reiber^ erjd^Ien an einigen Orten ; baß ber Urfprung ber @tabt 

y) tanbtag<fd^(ttg de e. g. p. ajfS* 

a) MifcelL Hiftor. 1« c. 

* «) Annales HäyH. edic« Dato t Tom, L in Nezanif U 

b) Hift. Boheou 



dbfn Hi Sto^ii in f&bf^mtt^ 257 

^(on «Ml hm @«^ fo man ^i^ qh$ Dea^ontM» mt QufSm oll' 

fea befommrn^ enrflanben fe^* 3)a6f @o(jn)efen fe^ unter t>er 9legi€run| 

(i< 9{eiaim^/ $f emidia @o^/ fiiiiM)t scfomtiKJi^ ui4> nxtf fbtif! feCti 

64il| in ^^men Mr{^n&ea^ ein ^oger 3viauf an i8offe tKigtn eiicftoiif 

^n. unb l)atau< noc^ imt) nacb eine @lat)t ecma4»(eiu Siiefetf (abe bie 

^iferdjgK ^r @aa|er erregt^ Mn benen ouc^ bie @Ianer mit i^rieg fiber* 

logett, bai @a(|mefen MTberbr, nvlb bie iSrnnnen tierfbpft toorben* 9Bit 

}ueit bie SRa4iMrt4)ren Q^« jenen 3<jteo (Ülaubmiirbigfeit ^ben^ befonb^r« 

inenn fte Mn imd^feii ®efc^(fcbretbern erjd^Iet toetben^ ^ben fcbcv 

anbete andnnerentßi^bi^; t^ er^Ie ße blotf^ um feine mir befannre 

{Rac^rtc^r ^ ubergf^n* ^nbeffen ifl etf ma^rfcbetntid^^ baß eiait feif 

iten !Ramen t»on btn ge^(|enen Brunnen ersten ^abtn mdge* IDicfeiti 

iß Mo^l au6 ber adgemeinen UeberetoOiinmung ber®efcbi(bff(|)reiber,al$ 

«US ber ^(QPMlogie be| ^oi^ore befaiint« ^emi QlsMf ober @tM| 

f^t^tg^faljeti; auc^ ber S3erg.be9 biefer 6rabr^ an lüelcbem bie bre^ 

@duer(tngf ßd^ befinben, moMn UoS einer eine unbebeutenbe SOtenge 

£o4)faf5 ent^aie^ müb Blatisp Wt(bi b. i. &alib€VQ genannn ^ie 

@tabf felb(l f&^tt in igrem @c&Übe ben fdd^mifcben litoexi, mld)et eine 

ea(|(ttfpe ^(t 7(ud^ giebt bk ^Mbt ^m (Beelforg^r^ bem @rabebe« 

(^ant jd^rficb |tbe9 ^dffer @af|^ a(S einen borgebftcfyen 2(nt^d( bes e^e« 

yiate betriebenen @ft(jn)ejenS« UebrigenS fcbeint bte 97ac^ricbt betf 25aU 

bine niäft gegvänbei |u fe9n/ ba§ man im 1 6ten ^a^r^unbert m^ @a(j 

aOba gefotten ^abe. SDenn eC|(f nur tiit^iq, ben Sac^artae tCbeobal« 

^110 >€)^bar Aber in Ufm^Un boc^ Oalbin fo oft anfugrt^ |u befffn 3^' 

ten 

c) .Arcfna uatnr^^ SUimk 4. 1697. p. 59« 3(6 tDiO bie eigenen SQBorte ant 
t^Kftm liiM ftUiim^^tif^ifUt Mfi^tzni ^Anaoiboj, war icb (u 

5lbb-b«r».©ef.J788* " ^t ^^^^ 



358 ^» SXatKrö $(b^nMund 

fett f((oN bat Gofimefm {ti @fati oto eine d(€ »crfaQene @a((< M§ift» 
(eti tonrbf. 

UeMsni6 ^ hU &tatt in ifftm 7lxd>i»m nirgriib« eine UtfnnU 
«ber 9)a(^c^e eine« torietoten 6of jmerfe« auf jun>eifen ; feibfl in ter 
Sonjen Oeaenb fuäft man vergebens notb einrm ^enfmal eine« i^nlicben 
fBnttt. & bern^et ta^ Me ganje ®en>i§t'eit auf tie ^90taiitt 
^a%i, auf bie nnftc&em 3fla(bri(bten einiger unricbciger C^ronicf enfcl^rei« 
hit, unD bie torftatibenen Saf jbrunnen. 9^on ben er(}en ^abe i(b oben 
gereber^ unb n>a« bie genannten ^aljqueOen betrifit , (b beftnben fte p(b 
2ur redten Geife bet SDege« an bem Srabr^or, n)enn man t»on 9^rag 
timmt ©genrficb ffhb etf brep 6dtierfinge ; jme^ baten enffpringen an 
dner fanfren Vn^^e au« einer mergelarttgenIDanimertoe« ^er anttegen« 
be 9erg gegen Sftorben befielet in feinem 3"«^^ <^u0 9afal(. €r ^igC 
iio(ff (eu(e Slony n>r4^/ welche« jmar auf ben(f<b 6«(3berg, ei« 

genfHt^ 

Gcbfan in S ^bmen, fabe ben daribrnnnen unfern <Bfrg, ben Üe Sric 
(eint ^Bhdftf Speeolam) oenrnn^ bep btm Ibvr, fo mann wn ^cag 
fompf/ iur fecbten^onbrtoeigliA, miticbfarbig, tlem<|ucaig war er. 
3(b fraget in Converfatione Bern ©tabtfcbreiberf »arumb et t)erbor# 
ben ? oh man t« nt*t «erftebt bet««, ba« »ilbe^affcr {O iwrfArottcnt 
. abjöfÄbrenl unb btn nat4rli*en, tple in Äepfkr €arl«bab tini bfcXd- 
peI(»arnien)aW aObier beiu CaljwafTcr gan{ juerbalten. ©ab mir ber 
fromm ebrlid) Wann jur »ntwort: bfe aften ©otumenten wcrcn iti 
' vielfältigen Äriegeii t^erlobren, üon gemevner eag bctt maur ta^ bie 
ealjjbedein tuv^ ein €rbbibiäeo weren mrucft iporben. ^wn 
Wnnbt ibnen fo wenig ali ein gippeüeln^manft beffcii, welcbe« l* {u 
bem ©ibmelbi, baß m«h« ferne erfennen^ *a&«ö« öud> bÄ »otöt 
3re Äraft nebmen ttMn, wie benn bie warmen ©Äfier bep ®olfen|leitt 
in aSeiffen bor alter« foOvW frilftiger nnb wipmer gewefen feonr ja ex- 
pcrientia erwelf?«^ ba$ bat ©affer i* Äepfer Stari«bab jwarConu 
mer unb ffllnter tn glcicber Sji^ ober im grubUn« »W Wftfger a(« 
fonffen Ifl.* 



guifffc^ cber mh Mgmtffen ttt Sfone rberif ibnft^t M^rbai tarn; 
SDurd^ tii TCnflaÜ teS mdrOtsen J^mn X>ec^ne Cse^:^ «r^efc k^ ein« ^{iu 
flicke fiRense {Saffer in gut Mrm«<^reti $(afc^en jur Unttrfuc^g^ 

3«9f9 tfefer ^rumifii enf ^(r<ti iigfntiid) Hnt fSftwQt inftßuxt unk 
MtDatf frf9€$ iatigeiifi(| mit jf altera, looDan mir ritte empfhiblic^e ^fut« 
Idu^e eine fiein« Ynjeige auf €ifeti 906* Cie f omnteti a(fo qM nic^t iii 
bie 9U{^ ber Safjqueaeii, ttnb ftnb Mo^e BautHinQt. SDer britfefSrun« 
Men^ ben tMn mit ei^endid unter bem Slamtn M @a(j6ruiinen i/aQU 
(anbt fykt, ifl $mar aucf> eiiientftd) ein @duer(ing, ber tbtnfaU^ fe^ vIeC 
iuftf&ave tnt^it, öfter no^ bem SSerbifl berjif(6en gieftf er g(eid^ einen 
fpfjigten ®ef([^mii(f iu erfennen» fHad) ber Tf^bamp^ung er§d(( matt 
iToc^faia unb ^olferbe. ^n fefi)$ mebirinifc^en ^fmben v^ieU ic^ a^ 
ber 3<tf Jbrr mir ^ujefimbfen 5S3d|fer i duent^tn unb 15 ®ran, unb z 
Quenti^en 16 ®rün iPa(Perbe; von Q^tfen faum rfne mtTtli0)f Tfnjeigf^ 
^n einer anbfrn ffldi^fii^t d) wir^ iwat ber (9e§a(( biefetf tS^offertf e(« 
1900 i»erf(t)teben angege6en, iotid)e^ ^Ut n>A^rfc^e{n(i(|ier SBeife Mn ber 
»erfc^iebenen $€it ber Unrerfiic^ung unb bem frri^en B^d<^n3 ber ^ag« 
toaffn: ^erPommen m^S* ^^ n^i^b ndmlic^ ber (Se^alt tt$ Snfje^ In 
xop ffmt>tn, (nac^ tpeic^m 9eR)i(^e^ ijl nic^f pn^e^ebf n^) auf 4I (ot^ 
ongejefqf. 

Z>er (Se^ff biefeg ®a(fer« ifl affo \>M |u gering unb unSebeufenb; 
id« baß e« ber SRit^e (o^nfe^ eine ^Bafifieberei^ unb Orabiermerf Dorju« 
rid)ren; ob ober iemaltf biefe ©dffrr ergiebiger gewefen/ Meibt grogw 
Smeifein itntermorfen; fre9lic6 ifi afferbing« bie üneynung e) wn^c^ein« 

^ «Wd^erlülfen jur atteti unb ncttcti 6taii(Kf bon f5jJN^»/XV.M/p*835. 



ü^, top *nt^ Sttffttfi ^^ QBdffar, biirc^ €r^f<^flKf»itiH|ni, »w^ 
lii0(aiisiiiit bft 6al)la8e# Mr ®f^( be« iSkifTar« fn fpittv»,^tm 
tkmti Dfrmiiibat nmDm fq^n; inbfflfn aiiSer bfm, ta§ uM «du ^jc^ 
ttmffan» feine 9l«4Kic^en Airig finb^ 06 $&%ieii in ftü^m ma» ^ 
ttm Seiftn fii^ frnnben itod^Ml^ BeMeitff^ i(l e« nM^rfilyffiiilkftir^ bo^ 
fie tAmal« btttii^dit itsiebige Ihalbmtt stflefteit Hu^ f^nt c« 
U06 ^9 Aiigen fSerfiicfteii g<Ktebeii |m f^/ tif mm 6o(b »icber «uffi» 
ge^, ba itiM fb metrfg €rf»fg foiib. Ob ober bie OueOe nk^ e(nir 
fBerbeffmitig fi^'g unb faltiger gemad[>( werbm rdnnt^ inA^ni bie Uif 
mfiK^ungeii ber SUikigeii ber 0egenb enrfcMbi^ii« 

S)ie SKegierutis ^ef( biefe n fBrunnen {l^rer Vufhterffamfeif wltbig^ 
iittb lief i{fn bd« Mrige ^a^r unUt\ud)tn ; f ) aber bie enrbetfte Qeiitig« 
^(i^eit beffclben tmonioffe feine weitere Unterne^nning* 

€in ittocß fpitn befannt geworbener 6ürj6runnen^ aut tüit^em 
wäf einfl Vii^men fein ^o€^fa(| ju er^fren^ fi^ J^ofnung macbre^ iß 
Ito^f |u Hn(ovoi€$ (Ulf ber J^errfc^aft Ziptl. €0 i{l mir unbefonnt^ 06 
vor ben Seiten beet^eobalbg) no(6 einige SRac^ric^fen befannt (tnb« 'Mut« 
fu^r(idl)er ift ober löalbin. h) X)iefer fleißige 6amm(er enoa^nt ju« 
g(ei((> einige tSerfuc^e^ bie bereirtf unter ^erbinonb L SHegierung im ^« 
if ag« fobann fpdrrr im ^. 166 f. um ou0 biefem 9&offer ^oc^foij ju tu 
reifen^ Mrgenommen porbem ^ic ttrfunben^ unb bie bef^alb gefroffe«. 
nen 7(nf}a((en burc^ bicfen ^6nig f^nnen bep i^m fe(6|t nac^gefefen mu 

ben. 

f) Sie Unferfbd5nn<) Warb oon bem i^rn. {Bfr^ratb bon CefibAn nnb®it« 

bfrniai'Ccfritajr fytn. Kofcffcrettet Mrgenonimenr Mb fbbrt in bm 
4na<|fi9ten ^atttialitn, p. 894* 

g) am angcfiibrteQ prt erw4ftitt er bM bitftv borgebUc^en Qalibrtton«. 



iibtt tai Stcd^iiiii in 936^mcm 261 

Im» OelKiS/ er jimifttt iiit^/ tof ViV» bcn oQtM tM>r(«n(nirn fiiucfle» 
genug i^o(^fa(| linnipi^hiMM n^rbfti) unb oucb t{^emal0 |uberei((t tpor^ 
ttn fe»* i) ^te Urfac^n «bcr^ ^afi^ o^ngead^ret Drr gfitMC^ten iScrfuc^ 
foin ®«(| meiter ^Umttt mxhtn, toevttn blo6 im SSorbepge^iti aud cU 
ttim ^ric^fe ma Xii^tr^eiHÜ^n wn %ipl am Q^nbe ber SVad^ric^e 
gigcbm: bop^ o^ngfac^tet jum geiD^^ntic^en ®e6rauc^ 6a(j birciteC 
tmbm, mM^tt g«ba<^m ®eifllt(^er grff^e N/ iiiib in J^inbtn gelobt/ fo 
§4be man 1>ie €inn)tlrfe gf macbf/ bo§ bif @a(jquelle ju t)ie( tpUM 9Baf* 
f(nr 6e9gemtfci)( ^dtti^ fo cfyiii groge ^oflrn nic^c cik^^oUtn toitt^ ou(^ 
märbe ble €rricbtung tinte ©c^limttt nic^e o^nt SRnc^r^eil ber @(^tegü 
giwoalber B'nn^rgmirff au«grfd(ret merben Mnnett^ ato n)e(<6eti bo< 
n^fge i^U babut4> cnf^ogen »ärbe. X)iefe (f jf«r« @(^n>jerigfrit (e6( 
alkr bfr flSerfofler ber dloc^rtc^t felbf}^ ba er ber SRe^nung i% ba| bof 
^(|QM^men me^ wilen mörbe, ato ble SinMv^f^ 

3?on eSen biefem iSrunnen n)trb in ber !9ter{ünifd^en topegrap^e 
a(fb gefpvod^en i „S» ^( in f8 j^men no(^ einen Baljbrunnen unter bem 
®^Iog Adnifi^mort^ 6e9 bem ^orfe 'Uufi)ctoici, fo dier ouc^ Mn müben 
QBdlfetii Mfterbe nwbm 4{i. k) 

9Ba6 06er no(5 bei^ einigen ^c^rffeffeRern/ ati Mn peitl^ner 1) 
&^0;üit, m) Aber biefen unb aud} Qnbere{9orgeMic^e @a(jbrunnen ge^ 

*f 3 fogt 

Q Salem ex po (fönte ad Anffowltz) probatiffitnnm» aqua per artem, vel 
Jblem ficcata & durata, confici poffe & olim confeftum efT^ conftat 
inter vimo^ onuiea — -^ ].. c 

k) Math. Merian Topographia Boemis^Moravis fiESilefiaetSrf^ifi^a 

1) üHatitUiS^t unb politifi^c ^tfäfidnt bn ^i^mtf^H^ ^crgmrff m ucrf 
fc^ieb. Drren. 

n) Topographie M $ini$ttlil^^ Sd^mcut 



t62 D. S^o^ertf ür^^anMutid 

fa^t loirb/ ä(erse§e i^ Mi Dem (Btnnbt, toeil M 6(00 auf bi< Utii^U 1M' 
2Sa(bitl0/ o§ne nähere ^rdfung/ nac^sefc^ieben morbeti» 

®a6 aber eigmrltc^ biefe ©auerbrunneti betrifl^, fo m«tm Mr* 
ft^iebine ÜueQen in btefer ®egenb ouf tötete SDlrUen gefunbeif, baMR ri« 
nigf, befonberd aber bre^e berftlben, toiQen i^retf ^djed qm beru^niM« 
ften finb. ^n neuern 3«i(«n tfl batf .Calj/ t>on melc^m ^Ibtit fo jOi 
»erfi(^r(td^ fpnd)t, unb in J^4nben ge^bt ^aben tnas, beffer befannf. €f 
ifl in otten Hpot^äm ju ^aben^ unb gfetc^ bem ^arlebaber^ Sgerifc^tt, 
unb anbern biefer (Sartung^ unter bem SRamen be6 (Blauberifd^en/ ober 
VOv^nbttfal$f Sal mirabile GUuberi^ fiberaO semein. ^^rfebetnüc^ 
^ben bie HUm biefetf Sdlj/ »eite« (tc^ be^ bem (Sebraucb bur(^ eineti 
anbern ®efc^ma(f au^jeicbner/ für ein bur(^ n)i(be Gaffer t^nberbM 
6afi se^aUen^ um fo me§r, a\6 ju biefer 3etc bie @c^eibefunf}^ b(o( 
turc^ untoiffenbe Tttd^^mifien sefrieben/i^ren nni^en ttn(erf(^teb niäfi 
{eigen f onnfe» 

^iefe^ jd^t fic^ Mti ben anberii fciii^m ISrunnen, webl^ befon» 
tert 9irterfa(| enc§al(M^ ebenfaOtf erfidreo, n)e((^ für biege bun^ tütlbc 
SBdffer t>erberb(e ^oc^faijfoten bamafe geilten lourben ; ba^r lieferte 
eben iDatbttt fo gro0e DSer^ic^niffe i^on (Salzbrunnen SSd^menS» 

S!)o§ baS @a(jn)affer be^^fufcbomicj t>on ben ^tnwo^nem jur^rdm 

f ung^bee fOiej^e« n) mit SRu^en gebraucht toitt, betvei^t noc^ nicb» jum 

«or^anbenen i^oc^falj^ ba e« bef annc if!, bog in einigen unfern ®egen< 

ten bie (Simoo^ner/ be« i5itfern)a(fertf (t(^ felbfl jum tranf unb 3uri^ 

fung ber @peifen^ unb auc^ f Ar t>M $Bie§ betieneu/ o) aud^ in einigen 

£Ku0f* 

11) ^ttfttiit }ur alten unb neutn 6tatiiKff am angtf. Ort^ IV. i^. (S. 838» 
o) D. Xeug Drpctograp&ic btt ®egenb um SUtn« ^n benSIbbaabbmstlt 
bcr SB ^bm. ecfcOfc^« ber $GBtflenfc|raftfn/ 1787. «• 72. 



L 



8ttt^(f(^en ^bittjen wf^ittene fftationm fBeti ben ®eSrouc^ (o\)Oii 
moldi^eti/ p) unb biefe^ aüte o^ne SRad^t^eil bet ®efunb^i(. 

^ie QueOen ufib Cafibrunnen (ep Hufijotoici ftnb in neuem B^i« 
(in 6efd[)rte6en unb unterfu(6t nmrberi/ ^ unb baburd^ bic J^offnung ^u 
f inem ^oc^foljwrfe t)errifelt loorbeti. 

f8cn einem anbem ©ofjmerfc/ Mit n)e((^m 23<iIMn unb üuc^ 
Coelben fprec^en/ unb nacb {ejrerni/ noc^ ju feiner 3^ii^ M^^nben ^ 
(en foü, i(} €rteb(i(^ be^ €ger. ^a aber €r(eba(^ auffer ben ®ränjen 
Mn 96^men (tegf, unb b(o$ einen Sauerbrunnen mit Glaubtrifc^eq 
Büti ent^ättf (0 ifl ^ier ber Crr nic^f, bat>on metter ju fprecl^em 

Sben biefer Zotlbtn unb Oalbiti ermähnen ber Dielen ©afjbrun« 
nen in ber ®egenb um ^^ilin« €d ift aber bereits r) enoiefen »orben, 
tQ$ fiä) in biefer ®egenb (eine Spur bat>on finbet» 

. föepti fd^elnen b(otf burc^ \>t$ ^ytfe (Stii^Umg (ier^u berfu^rt 
tverbeit ju f(9n, ml^et «ii^lttf baß auf 9{of(^al$ fBtft^l im ^»i6t» 
»ön @(|)(an ©aljftcber na^) ^iUn gr^oU toorbcn. s) 9?on ter ®(<iu6« 
toArMifrit bt(f(0 ®ef(;f)!^tf(^r«t6er0 ^aSen unfrre ©rft^id^t^forfc^rr fc^ott 
(titf(f)t(t>rn. Q^ieflei^r $<it batf fti biefer Oe^enb §duf!a ju fttibenbe fSit« 

(f rfa(i ®e(^(n^it (ier|u gcdcbeiu 

•' . IDff 

p) PaUa^ dleifen bnrcb otrfcbtcbene Vrot^injen ht€ Stnßifc^m SKcic^« in 
aun X^ff an terfcbitMnm IDrten« 

^ J. P. Zaujckntr Diflertatio inangaraUSf de elemends & tiribofl medi* 
eis triam aquaram Toeplenfiaxn, 8.Pnfi9,i766, 

r) Dr. T^tnfi in ber angefiSbrtfn £)rict09rapbi< f on SBilin/ 6. 63« 
8) 3n btr btuffcbtn Ucbtrfe^uns burcb eanbe^ 1698* 6. 4^ ^ 



von ^aben^ ^ S9Iäiit()«ngrä| *-* |int goiii uiü> gor ttnlcfoiitit» <^fl6|( 
2&«I(^ta miß nic(?td bü9on |u fiiseq^ fonbern fu^t blöd CoeU^it an« 

J^err M« @tMii|>f t) 906 ^df vor|A9licft !9)A|e, um ju 6fiMiffi|^ 
6a§ ^6^men feine eigenen ^od)fa(j<(Ufattt.befl$e; «a4;bmi er ble 9fla^ 
tpiättin nfeiryttlfUr/ fe iofr4>^» 4*1$ S^lWn ansef%r/ (b ti^ecftcd^re er/ 
te$ auf 6t( SurW @4)i9iiryn6frgif(|fn i^rrfc^oft iS^erf(^oii>icj 6ey 
C|mio6o(/ tinn>ett iwn^ «^oc^aIj |uf nben ^9. S>a t(i(> aber auf t)a$ 
genottegf SDac^r^een ^t rvon eingeiogen^ fo ^a6e id) b(o« erfahren, 6a| 
odba etn,<6aiifiim|>f ai^treffe^ fcp, ber bloge^ S5ictirfa(j mt^üt, nOß 
^€6 in ber borttgen ®egenb fe^r gemein i^, toie J^err 3irafef unb Dr. 
3ieu$ u) gezeigt ^abtn. ^Ska aber ben Salzbrunnen bep bem !Dorfe 
3(a9/ unmett bem ^lofler ®rab, betriff, von n)e(cbenJg)errM. Stumpf 
ebenfafftf erjd^K, foiflbiefer ^runnnenauf^o^enfSefe^f ber fKegierung 
im 3« 1 774* muvfad)t, aber ebenfadd ffir feinen 6aQbrttnnfit anerfannC 
toorben« x) ^ 

<Bic&f{g mdri bie Tfnjetge, mnn fte enviefen unb gegrflnbef tcave, 
fo 25albirt von einem vor§anbenen @teinfa(jberg im ^rocbiner^rei^ 
mQÖ)L €r erjd^It/ fle von TCugehjetigen erhalten ju ^oben, bie ba^ 
001) in J^dnben ge^bt/ gefofhf/ unb felbfl ben ^c^aafen jum ®enu|^ 

vor* 

t) V^Qflfalifcb'oefonomifAeVefAceibtmgberQtobf Um* 9lb^bl. ber 

sdifm. etfaf. v. % s787- p* sx- 

n) 9l6banb(. ber ®efeOf4. vom % 1786. 9« frembe 9bifr%> 

x) £>ic «cten ber UnterftiAtttts liegen in ber Slegifbrot^r M bamal^ tifc^ 
ejriflircabCQ j(omnicr|(oIlcgittro^. 



M 



«»rgefegf ^n. y) €r er|4^ff ferner^ U^ tttt ^tfi^a titftt Otti taf 
^teinfalj gegra^di) aber Mi Utfa^tn, bk et ju erj4^ien ni^t tet Wiü* 
(e wtctf} ^ait, t9on ber ©rabung abQt^vben fep* IDer Ort ^eipt SUc« 
^(fowicj/ ge^ jrt ju ber J$atf(^flft @n>o(inte (3n>o(in) unb i(l ein blofcd 
iDocf. & ifl if S!Rei((ti unb eftoatf britber »on ^^rog entfernt. £{e 
^errft^aft befijt ber S^omprobfl (|ejt ber ^. ^. 9letigion«fonb) ber fPro* 
ger Z)emfir(^e (e^ @t. tStiU SDicfer @teinfa(jberg ifl ben |e|igen S8e« 
fi$em ganj unbef«nnt/ wie mi(^ beffen ber ^0(^fel. ^omprobf!, ^rr v» 
^fo^ii/- feperlic^ itnb me^rmolen »erftd^ert f^U z) ^ber <iu4> onbere/ 
unb jwar p^0aüf^e ®rjinbe/ erlauben bie fl?ermut§ung cine^ Derbor« 
genen ^ttinfal^ei ntd^f, 

IDie ganje ^errft^aft Swoftnie (legt (n {(emlic^ ^o^en ®ebdrgen^ 
befonberd SRe^offotvici felbff, ^te ®ebirge ^{er (tnb Vefie bcd großen 

«u0 ®rani( unb ®n«iß &efle^t a) ^rr ®ranif umste^oiic^f nur ^itfe 

y) 3c^ tolU bie GteOe be< 8Albifi0 gani bi^r^er feffen: „Sed mihi nulh 
gratior narratio efle potuity quam nuper Viri ex Societate noftra gra« 
vitßmu qui in patema foa didone in Prachinenfi Provincia qainde* 
dm Praga milliaribos ad Nechoflbvidum montem ftare Salia terrei 
(qaalis et Polonia ad Silefios vebitur) plenüliroum mihi fignificat; 
' em» Salem fe fais oculls vidilTe, mann traftafle» & goftafle religio- 

fe afTirmat ; efle Sal meram» cujus partem ovibüa expofitam illae to- 
tam delinxerint Quam vero ob caufim fofllonem Salis bujus do* 
minus abripuerit, dicere opere pretium non eft.«i L c« p» 95. 

2) i^err ^cb^Uer in feiner %opcitap^it ton ^6fyx^tn, im jten Xbeilf tvo 
tt ben Vracbiof r Sreig befc^reibf^ p. 14s» f)at bep biefem Dorfe auc^ 
ben i^orbanbenen f&erg Don eeetnfali ttttüid) ang/tfufytt, unb bufe^ 
bM ouf bai 3eugni§ M JBalbine ! 

a) SIbbanbr« einer gelebrt. VritatgefeOrd^aft in ^6bmm, IV. %fy. p. 170. 

Slbb. ber ^,®er« 1788« il 



266 D. mci\)m ^üf^Minnq 

ganje ^ettfd)aft, fQnbem tt^ttdtt ft^au^ auf eine Uttl^tü^ ®eset^ 
hü md) Ptj^\bvam,xoo bk heti^mun@ilbfVQinQt unb Q^ifenflj je tnetnenr 
darauf geff jfen X^enitUvQc ftteidjen, gegen Storbcfien ober Sitf auf €im 
fO/ bad burc^ bie berühmten (Solbgdnge berühmt if!» d^un ff! befannr, 
bdß ba0 @(finfa(j fld^ bfo6 in Sl^jgebirgen/ otrt turfd^en ein befannter 
SUinerafog b) eine eigene ^ijiebitQiatt nid)t a^ne ©runb mo^t/ ftnben^ 
i&^U S>!efe 3(6|gebirge befielen Uot mS iaqtn \>tn $^en^ ton hitumu 
tiifen @c^tefer/ unb ®9pi$fletn^ n* bgf» 93on bergfeic^en @ebirgMr(eti 
&efijf biefe ®egenb ganj unb gar feine $(6je^ felbfl f&i^mtn nld)U 

^i (fl bemnac^ feine SDa^rfc^einlfc^fete, ta^ in biefer hlo$ m« 
Ganggebtrgen bef!e(enben ®egenb @(einfa(} enr^offen (et), SSo^« 
men fe(6(7 §a( übrigen^ feine mfr befannfen berrdc^ffid^en ^liilaQen, bit 
ju ^o(()fa{jqueIIen bequem mdren* ^ie <Safjque(Ien beftnben fid) ge« 
iDd^nfic^ in S^fdjgebfrgen, na^e bet; bem Tfu^gang berfefben in tas ffa« 
4(e ianb. (Smi^tld) finb fie mit $^ön, ^alt unb ®pp^f?einfc^idr;feÄ 
&ebe(ff^ ja fte fc^einen felbf! eine ^^l(S)t auszumachen , ba (le bie iSe« 

^a man ifl nun übetitust, baf fiuin in Häi^m Mnm g««>6^n(f' 
<^(n ®9p0(le{n ^nhtt, c) tag«r gicBf ba« SUjtascr au 6(^(0n/ atitf n>el* 
^«m ber sefaljene Sduerfing (n(fprins(/ unb beiftn wir oben ema§n( 
bcthm, nidft »iel igioffnung. - 

, b) YloirtH» in b<n ^tifttn brr ^efcaffb« «• S '786. $. 94. p. aii. . 

c) <!(0f bie enfbecfttna fin(< 6fNcbf(i(b(n ®i>^<9lnbru^(^ bot man ftit 
rinigw goffrfn ittrf(i>Mm ^fl§e »ffgrtlitb 8<f«l'. ?Ö?«« M Wo* 
einigt ittf(iaide efdcft t>on ^^i^at^ itoifdbm tiniitn t^oafdfitfn* 
%lim tnt^tdt, abn gemeinen &ipf ^olt man M Uit m^ immr 
«u^@cb(<f}(n twt( £)(({errei(b< 



®egenben anfüf/f/ d) bie )>ie(en £lju;Oe;i^ fo .®(au6erif):^e6 @aU fii^retr^ 
tk Q?erinut^un3> ttjifliefe ©alje f!c^ nac^ unb nac^ «erdnbert unb rin({ 
^oc^alj gmeffti finb* e) 2(Q«tn bie Verf(i^tebcnen ^eflonbt^eife mat^fti 
fc^pn eine folc^^e ^eraaber^ns unm^gfic^^ au(() ofle ®rttnbfa|e jbec S^e« 
imie unb Slafurfunbe wfberfprecfejen einer fofcfjen SSerdnberung ; fo fehlen 
iin^ au(6 u^er^upt b^rgleic^en ^epfpiete in ber fH$tnu SDer beru^mft 
SDaeurforfcf^er PaQ^e« ter <iuf fefnen iDeftiduftigen SXeifen fo t>tele ®u 
lBur(^(}4tte ber @a{je^ befonberd betf ^oc^fcilje^ unferfuc^f \xvh beobac^« 
Ut ^at, n)iberf^f u^e einem fpJc^.en ab$ef($mqi|^ten ^tnfaU iiu.6 eben ^ej<)t 
(Sruoben f) «6enfaS^ ganjltc^^ 

. Q(utf die tiefem^ auc^ oben Mgefii^rtem/ errettet alfo, bof L $86^^ 
men, t)pn bf n atfeflen ^eketi ün; frembed @a(j eingefä^f ^ e6 fo(g(i# 
gar feilt eigene«, ober nic^ genugfam gelobt ^aben muffe* IL X)dß bie 
»or^onbenen 2(itjelgen Dom ifod^fiii]) tmbebeufenb ober gar falfc^ unb k^ 
rig |ic^ beftnben» III. ^elbff bt« ®ebtrg« S&i\^mttA ent^often feine ^liß 
le, fb ber QJ^rn^ut^ung betf S^oöffal^es gilnfltg to&tm^ ba^er tfl audg) me^ 
»ig i^offming jur f unfcjgen <£ntb(tfuug uob ßr^euguBg t)ii(ei fo nof^ 
loenbigen fS^burfoiffei», 

d) Dr. Xcuß In ben SttftanM. ber SefeDff*, bom^. 1788. P« aj; 

* • 

e) 3cb fubt^e biefen €lnmurf ^ter an^ toül er erfl unldngfl Don ^inntttir 

bmn man JCenntniffe in biefcm %a^ (tt(r<mm foGKe/ gemacht/ ttnb im 
&n({e behauptet worben iff^ 




ci 3 VII. u^e« 



26g D« @(^erer/ dbtt hit 3^m\d$i9lltit 



VII. 
UtUt tie 

3«»ctläßiflfeit itt ^nUmtttit, 



Im^4 tvfirtx in b(t %^t fdr bie S^ahirfe^re uhb Vrjnt^fanbe f<in S«« 
^'^ ringtt ®er(ujl fe^ir, wenn bU ^utiomefrie/ oft« tie ^^Ofuns 
ler iufi(gil((, auf f«d^t«m ®nin6( 6mi^ foOfe; (tne Snttetfung, bie 
man als eine ber bef ten p^^pfalifc^en $8erei<beningen unferer B«it ff&lt, 
t»on ber man fo t>ie(e Tiuß&mnQ, unb bit ® eff fb vielen Sfh4en $u er« 
»arten ^af. tDIan §a( fte auf man(^er(e9 %t f<^on ju t»etbunMn, «er« 
bdc^tid ju ma^Ktt/ Ja fofi^r vdOig umjuflfirjen gefugt. 3ti6)ts b(te6 
unanscfb(^ren. SRan n»oflte twn aOen Seifen, fowo^I in SRMfi^ bes 
9>rtifung6mine(tf/ tet ^fhumen» unb ber 9?erfa^ns0or( Betritt 
riQf exten, Segler, Unju\>ertjgidfetfen gefimben gaben* ^ie ^tieublo* 
mefrifien begaupfeten, batf ^^üfungsmiffel^ bie fafpeterarfige iuff/ beft|e 
fa(t niemafo eine unb biefelbe ^irfung^aff; toeiibie 6fdrfe ber &cU 
peferfSure, bie 92afur bes metaOifcben ^drper«^ unb bie ®rabe ber Vuf' 
Ufung Derf(giebett fepn f dnnen. S)a^r liefe fk^, toie fie fogfm, auf 
einen fid)em Erfolg bcö (Serfucg« Fein jui»cr(a0iser 7(nfpru(g machen. 
6obann «erfw^tm fie felbfl ben ®ebrau^ bee ^biometer« unb beffen 

9ti(g' 



ÜQteit iu kfc^ultis^, baß fie Dorgabfn^ f>a$ (Btmf^ ber ^u prAfcnbm 
imb ^fpeterüitigeiiiuft ^6e feinm Befltmmttn unOfeßenSt^erminberui^tf^ 
punf t/ »eil €0 ftc|^ »on @tunt>e ju ©funbe/ ja tmd) etntse tage t)ermitu 
ftere^ ober in feinem Umfange abnehme» TilMn, feicbem man burc^ t^iel« 
fdttige 18erfuc^e seilst ffat, baß bie autf tupfet ober üuecf filber bereitere 
fifpeferortige ittft/ fie magburcf» eine ^efdge ober f(i)toad)t HuflifunQ er« 
leugt worben fepn, immer sleti^f4rmtse SHefuUate giebt; unb baß bii 
iuftfdute im ^ubiometer, nad^bem bepbe iuffarten, wi^renb i^rer ^erfi^« 
ning/ gefc^dffelt morben^ nac^ einem no(6 fo fangen ©Hflefle^en feine be« 
merf bare {ßerdnberung jeigf^ felbfi nic^( einmai, n>enn bie €rf4>iie(erung 
ter fHii/^tt eine SRinute langer oü gen>6^n(ic^ f^^S^'^i^ morben : fo er^el« 
lef/ baß ade biefe ©mofirfe jufammen genommen, enfmeber auf bloßer 
t^orie, ober auf unrichtigen ^nßrumenten/ beren man fiä) bebient (af, 
ober fe^fer^ft angefjearen 18erfud^en beru^ iRot^ anbere «ermarfen 
nOe €ubiometer aü unnä|/ b(o< l^etfmegen/ n)ei( fte nid|)t fo gtöcf lieb «oa« 
ren, «in gute« ^u beß|e»« 6{e machten t>on bem irrigen einen aOgemei • 
nen @(b(uß auf afle anbere« 

SKe^r Tlufmerf famf eit mdd^ten wo^l jene SSe^aupfungen «erbienen; 
iu Solge beren eine ffir t^iere fc^dbücbe iuft^ m felbfl bat ^^ogifion 
feine Stoffe mitfpielt, bon ber falpererarttgen in t^em Umfange «ermin« 
bert n)irb; morau« man benn auf bie UniuMrfäßjgf eit ber eubiomefrif(^eii 
i8itfnd)t mit falpeterarftger iuff gefd^ioffen ^r. ^in fblc^r bom J^erm 
Zdfatb angefleffter ISerfutb/ roitb in bem SRagajin für baS SReuefle 
cn$ ber g>6o|if 95, 3. ©t; i. @, j^e. »artlicb al(b erja^rt; „X)ie iuft^ 
bie |i(^ bep ber fBerpuffung gieic^er t^ilt ©alpeter m Sifenfeil entiofci 

U 3 <ffK/ 



y 



* ^ 



<&(f/ en(^4(( einen X^U (Ire ünt> bre^^ t^eile fol<^^ t)U ein (ic^f ^utf« 
ldf(^r, unt) fcen ^^ieren fe^r t6bii(^ ifl, obglei^ 6iefe iuff/ mit eben f« 
biet nier6fer im Subiomeier «ermifc^t, eine {ßerfclilucfung Mn ^ § je{gre$ 
(ein f\i!t)tm ^ewü6 , bap bad &ibionieter bie €dl^b(i(^fei( einer iufic 
fdr ben t^itti^tn Stitpet n\d)t ftcber angiebC;) tiefe iuft toav ni^t enf« 
ifinbbar, unb ^arte gar feine €igenf<bafr ber ntrr6fent'' 

9l$e(^en liieren mar biefe iufc r6»rUc(>? :3n wie Diel ^u^if joaeit 
berfelben nniren fte eingefd^offen ? QBie balb ftnbfie barinn geflorben? 
J3ffl bie burc^ bie IIBerpuffuns erhaltene iuft, e^e bie l^iere^ineihgefper« 
ret mürben/ Don i^rer ftffen unb ben bnrinn fre^fc^ebenben (Batpetet^ 
bdmpfen burd^ @(^teeln im 9Ba(fer genxifc^en morben, ober ni(^t 
QBarb fte \>tt ber ^^rufung mit falpeteritrtjger iuft t^rer fijren entleert? 
SBad für eine6 ^ubiometerd, unb wilä)et ^rdfung^art ^a( (i^ ^rr 
^d^atb frebient? bitter biefer Umfldube mirb in gebac^er @4)rift mit 
f einem ÜBorte gebacf^t* . Um biefe iuft ju er^ffen^ tntiinbrte er bUft 
SfRaterien in dlttorten^ bie mit bi^igen; «fenen fKi^ten Derfe^en maren; 
fobalb bie Q^ntjänbiing gef4ie^n toat, berfc^op er bie 0effnungen augctk 
(Itcflit^ mit $^on. 

&« mir btefer Q?erfu(& na(& ermd^nter Krt In einer |>^to(e mit ei« 
Item fangen ^aife, bie in e|nem @anbbabe gfu^enb gemac^ tcatb, unb 
fogar in einer befcblagenen SXetorte in offenem ^euer mißlungen/ (benn 
belebe ®efd^ befamen nac^ ber QSerpuffung 9iiffe;) fe; fu<^e iäf biefen 
QJerfuc^/ fo biet migttc^/ auf fo(genbe2(rtna4;jua(men: 

€rf!er Q3errit(^^ 

^äf berpuffite beplduftg ein ^alb Üiienfc^en bon ^eit^en t^eifen 
<5alpeter unb Sifenfpdnen, unter einer ®(a0g(ocfe bon 64. ^ubif joO auf 

biefe 



L 



Ut ^ühimtttk* 271 

titfit Utii :J($ ^Mt mtt bUft ®{wfef tu äfor eintm ttUtt mit etwa« 
SB)affft gf^aften voutbt^ eine Qlu^enbe ^c^fe, worauf tie ju terpuffenbe 
SDtoeerie aufgetragen warb* 9?ac^ geenbigter ^nfjunbung jog id) bit 
Jf o^(e ^e^auS/ unb fejte bie ®(ocf e augen&Itif (ic^ auf beti ^eSer mit ^af« 
(ft/ um^bte barinn 6efinb(<(^ iufe ju fperrem QEtne beflimmte SJlengc 
berfclben toarb fogletc^ in frtfc^ bereitefem ^alftüaffer e{ne9!Rinufe(ang gen 
f^&ttelt ^it SRtnge ber in t^r ent^aftenen ft^en iuft 6e(nig ^1^. QSott 
tiefer gereinigef/ prüfte ic^ (re mit frifc^er ans JRupfet bereiteten fafpefer^ 
artigen in^, in S^ntam'e Subiometer^ nac^ J^rm^nsen^^oufs fOer« 
fa^ungtfart« &n WiM$ berfelben na^m mit eimf$ gleichen ?Slaa^e foU 
peterarttger f uft 1^36 ®rabe in ber fJUi^te ein. 3^re ®iite>ar ba§er 
aoo — I j6 = 64» ©ie ttfc^te ein f ic^rau«* 

jnad;bem ic^ bie gan^e iuftmajfe in ber ®focfe burc^ ba« ©cffüftefn 
im ®ruiinenn)a(fer wn ber ft;-en iuft unb ben barfnn fc^n)ebenben ^aU 
petetiämpfcn geretnigee (atfe^ fuflre i^ bamtt eine anbere ®(adg(ocFe \)ort 
3 2 Äubicf joß an, unb (e^ite hierauf einen ^eifig ^fnefn. ^r nt^mete fo« 
gleich arigjKic^/ unb jlurite tnher^alb bre^gig ©efunben nieber, 3«& 
na^m i^n foglcic^ §erau^/ unb (eate i^n unter eine große ®(ocfe mit tstß 
Pjlogfjlifirter f uff* ^r er^ofte fid) rangfam »ieber. 

3d^ »ieberjoffe biefen fBerfuc^ auf bie nämliche Htt. $)ie SWenge 
ber ftjren fuft betrug ^f^; uht) igre ©Ate, nac^ autfgewafc^ener ftjren fuff, 
200 — 128 '=s 72* ©lefofc^fe iai iid^t an^, unb duferte auf einen 
lineingefejten Seifig eben UefelU fd^Md^e QBirfung. 

5^ berpujfte gleit^if ^^«'fe ^o^fenflaub unb pufoerffirfen Safpefer, 
wie im erflen JSerfuc^e, ©ie SWenge ber fi;ren iuft mx ^* ♦ S^rrWü 

ti 



Ce too — I S4 = T^* ^Cii ü^t htanntt bavim, ilin ^xnmiAti<j^* 
t^ 3^if!s n>Af^ <(i 32 ^u&ifjoQ berfet&cn in 3^itt^on breiig ©cfunben, 
•^ne SKetfung getoMef* 

^n einem anbern agnlic^en SSerfuc^, waren ^ ft|« iuftT/ itnb blt 

©öfe aoo — 145 = f j. 3« rfö'Wi britten Th% fV« iwff J bie ®dtt 

^n biefen iufatm, n>or{nn^ö|(enftauBm{(6a(pe(er enQdnbef nHirb^ 
(rannte bat iicftf^boc^ nic^t mit einer au^seSreiteten Stamme^ mie es J^r» 
ac^art) Beobachter ^t, beffen erj^ftene iuft au< einem %^U ft;rer unb 
bre^ $^et(en entjnnbSdter (eftanbt . 

3c^ legte ein §al6 Öuentc^en putüerifirten ©afpeter auf einen irbe. 
nen tetttr, unb (Iflrjte bie ©locfe im erjlen UJerfud^e baru6er* J^ierauf 
(rächte ic^ unter bie ®(ocfe eine glu^enbe ^offte^ in ber ®t6^e einet ffei# 
nHi ^o^ne, bie ic^ mit einem ^rat^ auf bem ^afpeter herumführte. 
Snac^bem bie ^ntjunbung be« @a(petertf gr6ßcent^ei(« Mr&bet war; gop 
id) fogleic^ ^ttoai Gaffer auf ben Keffer» 

S)ie SfRenge ber ftren iuft war ^^- unb ber ©dtegrab 20a — 120 
s= 80* 9lac^bem ic^ oKe iuft in ber ®Iocfe im ^!Ba(f?r gewafd^n ^aü 
U, feite i^ einen 3eiftg in 3 2 ^ubif jod berfe(btn.r €r erflicf te innerhalb 
einer ^Iben Wtinutu ^ai ii^t brannte fo gut barinn/ al» in ber ge« 
meinen iufit» 

^n einem anbern auf gleid^ Hvt angef!eflten iSerfuc^f; betrug t)ie 

Pr« foft T^ »ttö i^w ©efcbajfen^iif 200 — 122 = 78. ®^ W<btt 
ba( iic^( ni(^( outf/ unb tdbtete einen Seips t« b^9 unb breppig @efun- 

ben» 



Ut ^uttcmctrk* 



^71 



. Mittut ^tM* 

3(6 fperrefe diwn 3<«f«3 «n^« <««« ©Iflööfotfe t>on 3 a ^utjfjöll 
Sn^otf, Die gemeine iuft \>ons2 ©tot int^ielf» 9flo(& »ierie^n SKinu. 
ten öi^ettcr fcfeon iu§tt^ bcflemmf^ dngfWIc^, jum €rfH(fen na§e. 
3(6 na^m i^n fobann ^naui, unt> prüfte bfe iuff in ber ©iotf«, ©ie 
aWenge ter pr«> iuft betrug jf^. 3$re ®i5fe »at aco — 1 37 = 63» 

Sftnftcr a^crfudn * 

3c6 of^mete 64 ^u6if joff gemeine iuft »on p* ®räb, l>ermitfef(l 
ber SKefpirotiondmofc^inf jwr^mal «in unt) outf. @ie ^atte ^|^ ^jre iuft/ 
«nb i^re ®öte nsar 200 —137 = 53. ^df fejte in 32 ÄubifjoK btu 
■felBen einen Seijxg. ^n 2<it von einer falben SWinufe mi n ttni toie 
mfit, @i« ldfd}te bat U<ift aui, 

$)le ndmH<6e gemein« iuft Don 92 ^tab, at^te id) jutr einmal 
ein. S^re ®ät< wat fobonn aoo — 125 = 7s* ©0« üc^f bronnte 
no(6 jiemli^ gut borinn^ unb ein ^ineingefc^tec 3«jTg war erfj nac^ m^ 
fSHimttn in ber ®rfa6c fu erliefen. 

Um bit fRefuUatt biefer SSerfuc^e mk einem iÖlirfe ju i^rfe^en, 
biene fdgenbe Tabelle : 

I. 64^ubifsoniuftf toorinn9A(pet.mtt£ifeti/^dn(niierpu(f». 
SRenge ber firen iuft j%^, ®ätegrab 64, 
iöf(6t bie Stomme auö, unb tdbtef $§i«re. 

a« ' — •— T§5' —• — 7a. 

l^f(6t bie-^fomme au«; tobtet t^iere. 

Slt&.b.95.©«r.i788. snm n. «4 



274 ^- 'B^i^tv, ühtt t>U 3ttt)«l4gidf cCt 

II* 64 JCttbtP5*£ufC/ wetinnQalpttmlt^olfUn^Mbvttpuffttf 

aK<ng< ter ftjren inft -^i. ©fittgrob jff, ^ * 

idf(^( ^ie flamme m6)t aui; ^ttt X^lm, 

*♦ — — — . ,^* — — 5f. 
3. — ' — — ' Ti§- — ~ 7^ 

in. öj^'Siubitioü Hüft/ iDortnn b(o0etr Salpeter verpuffte. 

fOlfliae ter f?jr«n Juft ^. ©ötegrab 80. 

" a. — , — — -^. ~ — 78» 

3. — — — T§5*" — — 75» 

IV» i2:Rubifi,SL.wovinntinZtifis H^inuttnÜnjlf^mJ^mtt. 

SDlenge bcr ftjren iuft yl^. ®ä(«grat 63, 
id\^t Me Sfamme aud; (dbtet t^int. 

V. «4 Rut>tf3oU &uft/ iwvftnal geat^met 

SBImse ber ft^ren iufr T§^. ©Aresrat 63; 
iif^t tie flammt au6 ; (6bf<( t^irrr. 

VI. 64 :Rübffioü tuft, einmal SMt^met. 

luft unb tetf ® A(f3rat6 btt'iuft in ter ®(o(f«/ tep tcn toitter^offfn QSfN 
fuc^en/ fiatt (af/ beru^ef^ tofe man wh felh^ fie^t, auf iet txrfc^iebenen 
ffRettge t)er enf jilnbefen ^autitn, unb ber großem o^er geringem SDIett« 
fle semeiitet iiifr, t^elc^« unfft (er ®(Q(f e mit ter Mi ben i>erpufp(eHl8ra* 

(erien 






I 



ttdtn iMtmif^ f<9n tcmte» j^ntrf et^itt Mi o^iflfit fSeefu^ (h>4 
immer f« «irC ta^ tie iufr^ iporinn gMt^e %^U QalpHtt unUt Gifen« 

®ute/ teil I8i$9e(n (^btiid^ geitoefeti tf!. S)4^r jn>eif{e,td^ au(^ nid^f, 
tA^ eine fold^e iufe <iu<^ t)4t(ti ten ^^rrii ^abliib f^t)n toiixbe, toenn fit 
einen gningern ®rnl) ter 9>^ro^t(ltfQfiQn ^d(fe» 3)enn tiejeni^e iufc; 
100 sHeidßiH €afpe<er unb €tTenfp4ne berintffit watb, tinb beren ®Att 
78 ®t<itt, fofsd^ 1 3 ®ri)be fdftedutr, al$ b(e gemeine iufe (jewefen i(F^ 
^tre einen Seifig n^c^ Verlauf einer ^6en {»linitfe fidler qttibtit; 
lenn n)%eiib biefer B^i^ ^'^ ^^ ^^f ^^ eingefdl^loffen toür, ol^ete ee 
äuperfl gefc^minb; 6edngf!tget/ (!Arjfe niebcr^ unb erhoffe ficl[^ an ber 
freien iuft nur fe^r (angfant. 

€rn>4gt man ben (uftfSrmigen ©foff^ tidmlfc^ bie bep^fogifHftrfe 
iufr dutf bem Süfpefer^ unb bie enf junbbare cu$ ben €tfvifpancn obec 
iem ^o{ifenf7du6e/ bie ma^renb ber QJerpuffiing biefer ^6rper entwicfeft 
loorben: fe ifi bie €vf6)tinmQ, baß biefeiuff/ bie t)en ber fafpeferartigen 
terminbere mirb^ unb gieid^me^f ^^ieren tjbelid!) iff/ nicf^f fo fonberbar^ 
0\t |te bem erflen Tfnblttf nad^ ju fepn fc^inef. S)enn eine geringe 9Ren« 
ge enfjönbSarer iuff^ bie mit gemeiner ober mittefmdgig bep^fogtfiiftrfcK 
»ermifc^t ifl^ fann t^iere (jbfen* iDa^er Fann ein fMdjti (Semifd) wtt 
iuft, 6e9 afier feiner @dE)äb(id^feif/ t)on ber fa(peterarrigen i^erminbert 
»erben* ©nen t)oflfommen d^nlic^en ^aU erjd^lf i^r. 3n3««=^^*^r5»*) 
fWat^bcm er enrjunb6<ire iuft, bie, mit fafperarfiger wrmifcfef, in i^rem 
Umfange nic^ obnimmt , mit ftif<^en ^^flanjen meiere 5age m ber 
Sonne jlejen ^affe, fanb et jbbann, bag biefe iufe wn ber fafprferarrf- 

Wim z 91^ 

•) SSerjitcöe mit ^Jflfanjen, 5ffiimr i786» ©. 335.' 



27ß ^* ©euerer, ober bic Bimtrldßf flf dt 

(({( um f inist ®tabe u6ertroffen ^at. tXngtad)tit ttffin, äußerte fk «tf 
dn lunge« J^fi^tic^en ein« fo fc^ablic^e ^trfugng/ ftg etf in gnt Mn ^c^tf* 
Sntntiten br m ^obe na^e n)ar. 2(uc& t^rrlo^ bt«fe iuft i^re ^nej&nbbar^ 
feie nid)f. J^ievau« miötte benn er^Oen/ baß eine geriose Stenge ene« 
lunbbdrer iuft, bie mit gemeinfr ober bep^Iogifltfirftr Mn mieetfindgtgee 
9fi(e t)ermif({)( if!/ t^iete tdbtet, loeld^e« eine glric^ ÜKenge ^^fogifleir 
in eben fo t)!el gemeiner iufe luc^ bemirfef^ mieed ber fec^dte IBerfo^ 
jefgt tieberbem f jnnen enod^nfe iiifre audf burc^ einen eigenen SKelj^ 
ben }ie auf bie iSerfjeuge be^ 7J[(§men< dugern^ fc^jblic^ unb dbt^ 
feYfk 

©onbetbarer t(} bet fi}ibHd)t €inf{u§ ber|enigen iuft auf t^tte; 
iDorinn 6(b§er ©(ifpeter Y^erpuff/ :3:cb Reffte bie ittft in ber ®Me ttU 
ner ju ßnben^ n^etf ber @o(pe(er^ nni^renb be« Q^rpuffehtf^ bep^ifK^ 
ftcfe ^ttfe entmicfelf« Tiüm iiS) fanb mic^ gefoufcft^ . SDenn bie ®Att 
biefer iuff^ Der^iete fi(b jur ®u(e ber gemeinen^ xoit bie 99tit(e(jd|( 77 gu 
pa. ^a« iic^t brannte in i^ gut/ unb gfeic^n^o^t flarb inncr^ib einer 
^Iben SRiniite ein 3eipg barinm 9)ie(leif$t finb biefe flOJgel; bereti i<6 
mic^ )o biefert 9?erfud[ien bebienfe/ fär eine efma« ^lecf^rere iuft, als 
bie gemeine iji^ empftnblicber o(« anbere ? tDeii 3#S^ bie ^6^rn iuft^f^ 
genben lieben^ unb nur auf ben ^dc^flen i^dumen i^re QBo|np{d|e ouft 
f(^Iagen. ^yn biefer i^inftc^t fucbfe ic^ tie gemeine iuft buxd) ta$ ^b^ 
ctfynen Ui auf ben ®rab ju p{>(ogif}i(!ren; ben bie hift burd^ i^rpuffreit 
Salpeter fyitte, wib i>tT biefer 2(rt $8Jge( t4be(fi& ifl« ^r €rfoig mar; 
4^ag ein 3^9 in* eben fb t>iei gear^mefer iufo näm(jc^ in 3 a ^bif|oS, 
»orinn bat iic^t noc^ jiem(i<^ gut brannte, erf} mä) neun S)?{nuten be« 

. flemmt 




btt 9!i\bimtttit^ 277 

trimmt iint &}(isßi^ c^miH, itnb in tir QkM^ V^ it^dm iMn (6« 
Un 6(tn (Bflf.) 3(ttc§ «r^Bet mitf fecm 4tcti flßerfuc^t^ jbo^ bir fft 7(it^ 
$)?5ge(n bi€ iuft bann irf} r6bt(id> wirb, mm fic^ bnr 0rab bit 9)6(esU 
ffifadon berfeiben auf «3 0rabe belauft. :3[iibe§ fdf r ft4> bod^ utc^f bit 
^(b4b(t€^frir bcr iuf);, loobort jeat bie SXebi tf}, auf 9(f<^nung ber P^b^ 
gifitParioit bcr ^t ISerpuffung bc« @alpf(et« aogemaiibtf n ^^^^fe (cf^reU 
btn; benti crfHid^, oot bie gebrauter 4^o^€ yi fMti, aM bop fie in ff 
Curjer 3^if/ iD^^renb ber bie ISerpuffting gefc^^, 64 Stubiticü iuff (Si 
tpeif p^Iogiflifiren f onQte, unb imevren«, Ufd^e biefe iufc bat^idiyt nid^t 
üu». & tfl bfl^r gar nic^ auffoflenb, ba$ fie be« b«r Vktmi^ns mit 
(dpeterartiger iuft in i^rem Umfange obnimme; benn ba0 SSretmen be$ 
iic^te« beioeifee es fcboti, baß fo tiel bep^ogiflifirte iufe barinti bor^ti« 
ben iff/ als bie Stamme ju i^rer 92a(rung not{)n>enbis htauibu ®a< 
dber i^re BdtihlWtit für bie t^ere Betrifft, fo fc^einet fte auf bie SBerf« 
jeuge hUHt^mtni biefer^^iere einen befonbern ' SXetj ju machen, ber 
t^ieOeic^c bie iungcii ober iufiti^, ober 6e9be jugleiil^ frampf^dft ju« 
fammeQ fcbtiAret, unb fie folc^e^geffoft erfficft. dBa^fc^einlic^er n)irb 
biefe SRut^magung, totnn loir erio<lgen, baß biefe iuf^ berm jge betf ba# 
rinn brennenben ii^tts, unb b.e« 0rabe« i^rer9>(lcg{(Hfatton,n>erd^en ba< 
Subiometer angiebt, noc^ immer fd^ig i% fo bte( ton bem auit ben iungerf 
bir ^(iere abge^ieboien brennbaren ^Bkfttn aufime^en, trni.fb eine 
Seitlang be^m ieben ga er^aften^ n)enig(7entf niitt fo gefcbwinbe ju (ibten« 
Hu^ voiffin mir, ba§ Mfc^iebent in ber gemeinen luft fl^mbenbe fc^db« 
Itc^e ^Anfle fomo^I t^ieren aü Wtinfäfin fd)Mäf ja tdbtfic^ fmb, un^ 
geac^tef bie iuft an unb für ft<^ at^mtobar i(), jur Gr^aitiHig bhr Blaou 
me bienet, unb bon ber foTpeterar^en iuft berminbert »irbf 

191 m 3 Hui 



«^ Vu8 alle bif fem er^effeV nttir jur ®enäse/ boH ble oSism iflfife tot ' 
0runbfi|fn bet Subiometrle-gemüf; burd^ fafprterarrige iuffi>ermin(<tC 
»erben muffen ; bof ba« Subiomefer tie @d^(lt(idl^feie berji nfgen^ nuM 
rimi Salpeter mit €tfenfp dncn ober i?o^letif!au6e t^erpuffee merben^ |u« 
fofgeber ®utegtabe/ tic^fis angegeben ^af, unb baß äffe biefe €rf(^eU 
nungen^ bie imt bei^m erflin ^llcfe ter Subiomctrie efhen 6fo§ ju ge« 
ften fc^einen, benno^ bin alfgemeinen Sf^ufen berfe(ben nic^t (erabmurbf«' 
^f n fdnnen. Q^ieMe^ ifl rt ju bemunbern/ loieman bie ®runbfdf e ber 
.. €ubiomeertefosanjaudbem4)ff((6fe t^erlteren fennre^ inbem mant^^n 
Ut fafpeterarfigen iufe gleic^fam ein UtiiberfalmiffeO ba5 febe f(^db(iid&e 
©efc^äJfen^We ber iufe anjeigen foflfe, forberfe, o^ (Td^ ju erinnetm,^ 
baß fte b(o0 bie ))erfi^iebenen ® rabe berf>§(osiflifafion in ber {uff anjeigf/ 

SWun »pitt fd^ no(6 bie ^runbf^lle ber €ubiomefr(e furj anfü^vm, 
tpojburd^ fid^ man(f;e ^intvcnbungett wn fdbfl lüib^rlrgen n>erben* 

I.) ^» iuft >)( «ine €isfnf(^af(/ f<(^ m(t &mr §>^Iogißon bur(^ 

Uegttibt ®tabe ju i»<r6inb(n* 

2.) ^^e ^Upf^tifivunQf ttm Unf<S^{gfe{( jum H^mn, ^&a^ mn 

3 .) @ie iii bcfl» fl^igir jum 7((^<tt, |e n»M{gec f!e 9^^^^ (R(« 

4.) . @i( fann (i(^ nur mit «iner S<(Nmm(en SRcnge. 9)§(o8iffon mm 

. • 5 ' ^(<tl9lMge 9>MM; iM((^e ttii Uift in fi^ duftic^men Uw, 
iU^tt mit ^ec 9Am8</ ^ f<« enf^tUt/ im umsrfr&rrni ^er^iiftnifff. 



t>er ^uMöittrtrfe* 279 

S)a8 fBlittti, hin Okf^alt, ober hk SRengi M rettten o^^r Up^logU 
|Hftt(nt Bt^ti in einer (eßimmren SRense iuf( |u meffen^ unb ju Dee* 
SUi^n, befielet alfo in ber ISerminberuns M Umfange«, mld)e bit 
(alpeferorttge iuft, »a^renb f^rer 3«f<?l«n9/ öuf eine,9en)i(re SWenge iuft 
bewirf f^ bie mit ber SRenge M ^^(ogifionö/ womit biefe iuft Dereintget 
Ip/ im genauen S?er^altniffe jle^ef« 

J^ierau« er^Uet benn t>on feKfi/ bap bie eubiomefrtfc^en iSerfud^« 
Upi auf bie ®egenioart ober ^&n>efen^t( betf in ber iuft (efinb(icf;ejt 
9)§(ogiflon9 onb ber loerfc^iebenen SfRenge be(fe(6en befd^rdnf f ftnb^ unb 
baß ^ier äffe anbere fc^äblic^e unb tjbtlitf;e SDünfle^ t>on toai für 
einer Statur ffe auc^ immer feilet m^gett/ in feinen SSetrot^t fommett 
finnen^ bte butc^ anbere fÜRittei entbecft n>erbeii m&ffen. Wtan fte^t aU 
fo,ba§ eine iufe fär bat ®ef(^dfft be« 7((^men0 unb t>it ®efunb§eit fc^b^ 
lic^/ fogar fiir $^iere unb SRenfi^n tdbtlic^ fepn fann^ o§ne baß bie 
9>robe mit falpeterartiger iuft fie ate eine folc^e angießt. €o ^t maa 
in bm Slü^M^tn ber Ver^te unja^üge Srfq^rungtn; ha^ bie mit arfe« 
nifaltfc^en S>tinfien angefiUfte iuft auf ^utten, n)o orfenifalifc^e (^rjc 
gerißet, unb bie iiifte in t^erfc^iebenen t^pmifc^en ^abrifen, n)o QSifrioU 
6(/ 3inno6er/ u« b. gL gemacht merben, f(^dblid;e unb toblic^e ^irfun« 
gen gerborgebra(^t ^ahm; fo »ie auc^ niemanb bie ®d)Mö)UU ber iufe 
in neugemauerten ober getdnc^ten Bittimern terfennf. S)iefe unb noc^ 
mehrere fc^ablic^e fJBirfungen ber iuft, tann hai €ubiomefer nic^( an« 
{eigen ; mit ^ieftai 9)^rogif7on bie ttrfac^e ber Bd)at>tid)teit n^c^t if!^ 
^nbeß if} e« gemiß, baß jebe iuff; bie^ mit falpeterarriger termifd^t^ feine 
UJerminberung erleibef, ober in i^rem Umfange nid^t abnimmt, fd)at>li^ 
ober tobfHc^ i(!, obgleich nic^t jebe iuft, beren Umfang abnimmt, unfc^ab* 
«* ifr 2)a 



®a nun Me Ütieffen, mlä)i auf unferm €i b^aße {Sretinborüd aut^ 
^rdmm^ tooburd^ bie lufr i^ettvrbt unb un^rilfam mtrb/ in SXucfficbt bw^ 
'jenigni; Den einet onbern SSefc^ffen^eit, bik butd) unfere 9>ro6f mirtd 
nic^e cntbecfe werben; fb unja^Ibar unb aOgemein i^erbreiret ftnb: fo (eud^ 
(et bet ^err^ unb bie ® ic^f igf eie ber eubtometrifti^m ^Afung Mn frt^ 
ein; Dermiteeifl beren mir gerabe ben Stoff; ber immcrmd^renb in ber 
'Blafur entwicfele n)tit; ber me^r eber memger im iiifcfreife g^gemoärtig 
Ift; ter in fo t»{e(en ^dOen bie iuff untaugli(f^ jum Vt^men; unb iirefmd« 
9r8gererSRenge;aWgew3^nfid) tKrj^nbeU; fdbrfi<& mad)t, unb gd^ enbli^f^ 
Oflen unfern Sinnen enf jte^f; überaff genou mb tMfti§ bifUmmm tSnß 
nen« S)abur(b (eitien ton an<l) mm^e ®efo^ 6effh »orautffe^U; ge« 
wijfer erf eniien; • unb pc^erer t>ermeiben« ' ®mtf{t fbnbee&ore gdüe, n># 
j. 93. eine burd) bie ^nf! erjeuqfe unb nirgenbnM) in ber fftctut t^or^uf 
bene iuft in ben SSerfud^en ben eubiomctrifd>en ®runbfa^n nicbc enrfpre« 
c^en foOre; ftnb @e(ren^eieen; Me then fb n>en{g im Sf^nbe ftnb^ bfe iSuß 
Biometrie t^erDoc^tlg }u mo(ben; n(d ein mit ^ti|o6(eitem tenaffnete* 
unb bod) wm fSßfe genröffene« fyiui bie Sl<^^ tiefer IBof^ gegen 
Iben ^fi^; ober ein an inoculirfen ^odtn geflor&enetf Jttnl, Un aOge* 
meinen 9)u^en ber 9)ocf enincculacion fdr bie 9ft<nf(^^ir* 




Sfb^anb^ 



Sf^^anMungen i(t ©(feKfc^^ 



iUt 



mtm^ütn^fmk uni) ^timtt 




m^'htt f6,et(.x7tt> 



ffln 



r * , * 



• 



4 • » 



^#'^ Jli # # # J^ # ^#^ 



^ ■ » T f 



■ <■ >■ 



I. 



30t« J« S56^mif(|>m S5i Wökrfe|tt»fl, 



€;:prot>{ndar. 

S m 

^$^ie i5$^mtf(6en ®ere$rf(n ^ahtn fc^on fange bie ^ragc oufgnoor« 
^^^ ffn: 06 e^ n)a^rf(^clnn^ fep, öaß wir 556^men ctfl bcp 
Slttggand t>e* istcn Sa^r^unDertö eine iBS^mif^e ?Bibelöbet# 
fecund empfangen ^aben? 

Sinn unferer ®e(e$rfcn t>orjAg({(^ (tieffen große ^cnnfnlß in ber 
Odtcrfdnbtfc^en J^iflorir, n>ie auc^ Q}erbkn|le unb ^ifer, birftlbe duf;(u< 
^ären unb ju Mrbeffftn/ niemanb verfennef) ^at in einer ^b^nbiuiig a) 
mit angeführten iSeweggriinben jti behaupten Qettad)ttt , baß wir V5i^* 

* 

5Sibe(&6erfi?|ung Qe^bt §4(ren» 3qi^ ^mtife ffi^rt ^r eine Sfnjeige 

, a) J^err SobrowtFy in f<iner Slb^Muns: lieber bai 3I(eer ber SBd^mi« 
fcben 9ibeläberfe|un8, im sten IDanbe bcr Slb^anblttngen einer tP"' 
t^atsefefffc^aft in S&tff^men* 



unter totiiftn fein« dffere 6id^(r |ii ftnben; td^er t»erfdQt (C @. 3 1 tf. auf 
l\t QSrrmut^unst ^er fromm«, 9«f(^(«, weife un6 fr«9se6i9e ^^nig 
93}«njr( ber Bioepte (ab« n)a(cf$etn(i(^fi bie er{b iSeranffafains ju Der 
<rf)(n ttcberfe^uns getrotfen« ® ir n>oO«n (!«r %\t «igenen ®orfe an^ 

fähren: ^Bie telc^f, fage«r,@. 317. ft)nn(e nic^t <2BenjeI ouf Den 
^eDanf m lommeti; Die ^titge @(^nft^ Die tx fk Die ^i(^(^ui. 
f^nev «panDlunden ^ieit^ au<^ jum i5e§ten feinet <3oIN in Die 
EanDe^fprac^e überfe^en )u (äffen. . €c ^atre )u Dfefem ®ef((Afte 
Die tauglic^flen fOlännec immer um.fl^/ Denen tt Den Stofftra^ dt* 
ma^t ^aben mochte* ^enn o^ne 6efonDeve ^tanfaffung todc^ 
Den Die ^nfXx^m' «fetten eine fo f(^n>ere unD mü^fame Arbeit 
faum unternommen ^ben* !t)a^ t^ädderunterflüienDe unD 
tei(^H(^ belo^nenDe f (nid^tc^e ^nfc^en mu^te fte Doiu aufmun> 
(eco» ^ie^ mag alfo rout^mo^li^ Der Ut^run^ Der ^h^mni^^ 
Ueberfe^ung fcpn. 

€0 toatt cbtt oOertingS fontetbar unb tinttt^mltd^ f&r ba< frä^ 
Setfaleer^ 6efonbrr« fdr bii ^if^tdfi unD Die gany @eifI(i4)feio unter 
ioe(((}en Dennoch mehrere fcrgfd(tige/ fromme unD.gffe^cee @eelen§irteti 
xcaun, büß fie t>om €nbe De0 neunftn Dtd jum 7(u^gang De5 brep^e^nten 
;3fa^r^unl)ert0^ ic^ fage, me^r ate tier^unbert ^a^r (an<i^ nacDI^ßig ge» 
ipefen/ ba0 ®ort ®ot(eS in unfere S!Rutrerfpracf)e ju uberfe^en^ beffeti 
iZ?oflbringung au((i njdE^t pxsUxi^ <Ai bur(|> einen n)e(fiic(Kn 3urj!en Mtan^ 
Mitt, unb was i^lel drger \%^ bfofS^auS €igennu^ urib @en){nnfuc^e troii 
txr ®«if}(i(bf«i( loäre Abernommen n)orb«n. ^«r fann fo («tcbt ^«r gfatt' 
^K> top tiefet jb notl^ioeatfise unb (ei(f<ime ^crf in fo- f)>dce ^HiXi 



I 



5er ^d^mifi^n ^^(Metf^imi. 3g5 

(aS€ tmfd^e6en toetttn tinntn, ba noir lm§i wf^, bfirc^ m^rm ^^^r» 
(unberff/ fd^on rine utijd^iigc !97enge t>on ber me(r(i((|fn €leriff9/ ttiBfl 
|ioe9 (Tat^ebrat b) mehrere QtiUQialtk(i)in unb f>rob(?f9iti, eine gregt 
Ttn^a^I t).on ^enebiftintr« $rirmonf}roefnffr< Gifierjietifer« IDominifanir« 
SKiitorieen* ®i(^f(mttcti«2(ugufNncr'9^to(^0« unb ftinfrrlep^reuj^frrcn« 
^dfler Ratten? @onfe benti^ nadfy iSertauf einer fo (ongeii Srir^ feiner 
bon fo t>ie( faufenb geifUic^en 9R4nnern (totnn bemioc^ bie ^adjta^igjtdt 
ber ^-Sifc^dfff/ welche« unglaublich i^, baran Sc()uib getvefctt wäre;) ti 
nUfti^ genug gefunben ^aben / baf eine fStbelubetfefung ; wenn nif^t 
bem gemeinen iBofP, bennoc^ ber 9>He|{erfc^ofe, ben 6eelforgem/ b>n 
9>rebigertt^ac(fl ndf^g unb Ufienibe^rtid^ fe^. €tf i(t unglauUi(^^ b4f 
man nicbt bama« n^nigflend eine Ueberfrf ung bed neuen leflamenrtf gf> 
(ab( ^a6en foKte« 9)o^ ^f man benn Me Gtangefien^ dpifi^ln, 9>fal^ 
men^ batf ieben unb ieiben S^rifli^ nebfl anbem jur d)ti^Ud)fn Hiu 
lod>t, 2(ufer6auung unb $5«fe(riing tii iBifti nil^iqt Mblifc^e tfjrik* 
bier^mberr ^a^t fang hergenommen? ^onnfe alfo ein jeber bie fStbet* 
nacf^ feinem ^Bdaffn unb S>anfe( miOf %tfi6 t>erbo(meff<^n? ^rnite 
man 6e9 jenen Briten (wn benen man mi^, baß bie Oele^tfamfeff nic^t 
^ gffliegen war,) bie ^eilige &d)Tift htm Schief fa( ber TCu^tegung ei« 
netfjeben bnmmen unb ^ern^genen Stopf i, i^ foge ber ®efa^r ber &paU 
(ungen anb iPe^ere^en uberlaffen? So bief als id^ in ber i^ird^engefdjic^ 
fe benoanbert btn^fo xoti$ ic^ qu$ berfelben^bog edaRer apoffolifc^en SRdn« 
ner, wefd^ jur fSef e^rung ber J^eiben ftc^ i^ern>enbe( ^aben, jeberjeit bie 
<r(i( lSS(brge toax, ifycm ncuSe fe^cten d^ti^m txa gdttlic^e Cßort in f^ 

fftn 3 M 

« 

b) 3c9 neonc in So^men unb SK^^rcn. 



M tfttum %«^anuttt$ ju »eraiiilaften. '^«4 htteamt unb'ejrem|tfif{c(*' 
ttt ter J^ctr tOnfafftr fd&fl sl^tidi bem ©ngaiig fd«er 'X&^nblung; ha 

tt @. 300. au^rficflid) fage: ^a^ ^eüige ^uc^/ lOovinnen Die 
^httli^n jOffenbacungen entsaften find/ f onnte unD tutftt Den 
neu6e!e^rten <^eiDen ni(^t {ange unbefonnt bleiben* SUein bie^ 
fti }u oevfle^n^ mußten fte ennoebet eine fcemDe «Sprache (emen/ 
oDer eine Uebecfe^ung in i^ver iJRutterfprac^ betan^tten» 

@^n flgafebittO/ ber ju Anfang be« oimen ^^o^^unber» fi^cifb, 
fogf in feiner tobrebe Son(!dntind btt ®n$fni €^tifhl6 ^at eine 

fot^e ^igenfc^oft unD S^^td^^it ^«n SIpoflein gegeben, &af fie 
f^nftU^t ^enfniAier ^interiiefen, unD i8ä(^ec ^ecau^gaben, 
n>e((^e be^ allen Q$&(fern eine fo dfofe Stc^tung unt> ^nfe^en \}cstf 
Un, Dag ft^. in oD^^ bacbacifc^er Q$6(f et ^utterfpra(^e öberfe^t 

< 

WUtrDen« c) 9Bad maren aber Med fAr i5uc6er'Uf6frfc|ungcn, ali bai 
neue ^efloment, fo von ben Vpoßeln gefc^rieSeif morbeit? Zfftobott^ 
Oxe behauptet e6 im fofsenben ^o^r^unbere gar wn ben J^6rdtf(^en ^d« 
c^ern be0 alten teflameiittf/ baerf^c ^ie ^ebr&if^en S&Ac^ev fmt> 
nic^t nur in Die ©riec^ifc^e ^prac^e^ fonDern auc^.in Die Safeini^ 
f(^e, Slegpptifc^e, ^erfifc^e^ SnDianifc^c, Slrmenifc^e unD @c9^ 
tW^f la fodot in Die <Sauronntanif(^en ^unDarten übertrat 
gen worDen/ d) n)et(^en Q36lf crn noc(^ ber J^* J^leronpmue in feinenr 

«Brief 

' c) Qiriftas tantam virtateni, taotamque Jicultatem Ulis (ic. ApoftoUs) 
tribuit, ut moniitnenta fcrlptis tnandarent librosque edereot, iique 
tarn magnam apgd omncs haberent & auftbritatem & exiftimatio- 
necDt utin oinnes tarn Barbarorum , quam Grascoroin liogoaa con» 
verterentur. Eusebius in Pänegynco Conftantini Magni. Edit. 
ValeC p. «62. 

d) Hebraici vero libri noo modo In Grsecum idioma converfi AinL fed in 

Ro. 



fiSHef Ott htn Lxtm He ^unttett uttb ®ot^en be^fflgef* tttib ohfdioik 
MenddS^t He me^ref}rn tiefer IXehttfe^mgen fjeut ju $oge n\d}t itte^ ejri» 
piren^ fo 6eiDä(ret bennod^ Mefer clttn ^ätev Tdi^fage bi« nec^ gar 6run^ 
be aufbe^oKene ®of^tf(^ fSibeUUeberfelutig^ mldit ber i5tf(^of Ulfira 
biefem Q3dr^ g(et(^ bep Ttnbeginn ber Sefr^rung^ befergr ^r« ®ie 
fofitfSfds in Ueb^rff|utigeti ber S3ibel, Tlpoffoiifc^e Snintier gleicb iAt m 
pen ^a^^unbrrre fAr utiferfd)iebene fflathntn, taeetnifc^ett uttb 3ltalmU 
f^n Tibftamtmnt, gett^fett ftitb/ bezeugen i^erfcbiebene iStbel-Ueberfe» 
(ungett, fo fcf^ott ber J^. Jg)teron9mu6 attfu^ref, unrer iDelc^ett er berjetiiti 
$en ben 9?orjug Qiebt, wef^e fcbcn bamals Vulgata ober bie gemeine 
t)erf{otibenaititf iDurbe^ toeld^e äuc^ uitrer bem 92omeii ber3taUent^ 
fd^eii Oerfioti/ befotiberd t)citt iJ^* 7(uquf}ina5' angerä^tttf tvtrb. 60 
mar e« eine ber erf}en i^emu^ungen einetf ^tc^atiue Vtlautuo, unb 
feine« Je^ji)nger0'(Dtfrte&0; mi^ ben unldngfl t)or^ero gefreffetieti Vn^ 
ffcftefl beö J^.'^on{faciu$, ben neubef ehrten iDeuefc^en fögor fcbon iit 
a?frfMveinf Ueberßfun^ bArtrfer^C^tktngelif^en in berfertigen. €d!^n bet^ 
fSefe^rum) be< JÄÄbe« ^^of^oriin foinnte ber ^ifer ber flan^lfÄen 7(pOi 
fJel Cytille unb rnet^uöe nic^t, wr offen onbern^ötif eine ©tbel.tte« 
berfefwig bei Ulten unb 9fleuen tHIomen« 1^ efniltje« ?(ugenmerf jti^ 
tieferen, wel^ed fie (lerridcb'^rt bo5 »o^re «BerPjewg bVif fd^eßeii ®^fe^' 
rung fo t^iefer mtbei*er 6temJf*en 9f?(tfionen eri>rob(en. ütlf ^eft^ Ärr 
»eronflflfferen in Jflngern Seifen bergidcfeen ©ibel^OSerfionen bie f>obflll» 
d^en SSlißfonorierr in l^tibien tinb Tfmerifo, wefcfee t^eild in Bv^ien/ 
f^il« in Pbrtugoff, in $ronfrei(^, unb in ber Congregation »on <B<t« 

brei» 

Romanam qnoqae Hoguam Aegyptiam, Perficam, Tndicam» Arme- 
nicam & Scytfaicam, adeo & Safiromatioite. TfisoüORXTÜs L^. 
de curandis Graecorum afiedibos. 



^ gor «o^ bif 9>rot^pantif(()in SRiSionaricti ia SRaia^At f itt} vbh U99 
Quf v&fynlid^t iBcranflabims het ^^nis« Mn ^ttnematP Die ^% 
6<6ttft in tiefetf ianUi Sprache A(erfc|f/ unD ^tmc^ ^um ®r6rouc| 
tief«« i^olf « unter bie 9^tfft geaeben toorbin. ^ie ^6^mtf(&e Uitob 
fllMW ^ce i23ibc( f^etut auc^ nii^t mit 6ebfu(fn5eii ^((wiirigffifni Mc^ 
^ nifi^t SemiWi lu (kyf, v^lt mr gHti^ in bir $0(3« fc^n ipMrbem 

Oftlbiit betupfet/ e) ba$ ipfr iS^^mfn g(rt((> bom 3(iifo9itin M 
angaumiiiietYett S^rtfi<nt^um« eine uralte J^ieron^mifd^ ^JiibtUUtbttftt 
ftuiifl gehabt Ratten«, Obgleich 94)btn in brr 2^o(osie ^ XIII. @» ^4. 
bfn alten gf meinen '3t^(er bümalig^r Sc^ifcßetter na^^gefi^irben: SDaf 
teit •$• «Oi^^^n^^ boniSeburt ein <S(fin> %tmftn, unb bte ^ttig« 
^rift in bif Blcmfdje ©prad^ fiberfe|r ^abe, beren fi4i! unffrc flSor^ 
tem iejl^ent ^en foden; au« n>((^r Gegebenheit er lugfei^ not^ eine« 
IHP^n idim.«09 .(f(^e unb ®(orie mad^t, ba^ ipir iSo^men ben J^ .0^ 
rom;mua für einen S^oOmeefi^fr unb Uf 6erfe|er unfrrer f^^mifsben^ ^u 
bei )f eie^ren foSerit SBocbbem n(fo Oalbiti in gW«^ eoM^temllbfc^nifi 
le bie0l)oraua Stfagt ^tt/ fagt er §• XVII« @« 1 14- Sacras literas, ut 
«uptr Qfteodimus, a S. Hieronymo in patrium fermonem cpaverfas 
habeinn$ o^ «ado Chriftl quAdrlogeotefimo ac citius« Sed ocque hic 
c^ojm ß^ m^joribus nc^bris., Nani quod vcrfio illa Hieronymiana 
antiquie n^cnf um &. dtfitis ▼ocitw cooftarer, anta aanos 300 tdornac« 
cft*r€i;{iOv qus fnfes rttufta inanufcripta rcperitur. ^BWtin alfb SnK 
* bitf «utfbiHifflj^ f^B^f .^ag f^o« ^m irfertcn ^rgunbert an eine &a* 
xöifdlt unb Sör^mifc^e i5ibel « Ueberfe|ung bc« J^. Jg^ieronpmu« ejrtlTiree 

e) Bm^niNU« in Pifläfftatione ApobgetiGa pro Utigna Slavonica/ praeci. 
pue Buhemica* 



^, bojl man «if r brtm^cn »er 6rf 9^6m j^^a^en eine nnti fßm 
fion }^ftan$üut fyibt, mit in ter alun J^iecmi9mifd^ti UeUrfi^un^ tiei 
(e »erj^^rfe^ auffir trm &fb€mdi sttcmnunt, mt> fbigltd^ unt>et(ldnbfi« 
ii^SBottt tnt^alttn tparetu ^er ntd^c OAlbtn afiein^ fontern mi|rt« 
n tinferer <Bd^tiftftiüer, Don f«fl fAtif^ttntrrt ^a^ren ^f r/ toenrnter aii4 
J^aifer RAtl t>er l>ierte ift/ f) f^ uUteinftmvmlb 9Hetbun^ i^oii 
dnrr tiraften fJM^fd^n i5i(<(«Ue6rrfffun9^ bir fii Dem fy J^iironi^ 
IIIU5 |urigneti, unb blt ^iwvwfmifije ^wä^ant naimiw TUktn ta 
lirmßd^ ermtefen if!/ taß iDeber ber ^. Jpieron^mut ein @(on> gfmrfb^ 
nod^ bag rr bit ffMiit ^äftifi ®t(mfdf cbrr i8>4§inif{^ vrrbeOmrtfc^fe 
|a6r, fb tfl ^er (iflig bir Sr^se anf juipcrfm^ toai berni bUt für eint uc* 
Attr ^ifteMIefterfefung gciDefni {#/ beren^ nod^ iXii«fii^ tmff rer fAnf^ftfü 
brrrjd^rigro S^rtftfh&t r^ unfert $6ora(rem^ gleich vom Tfofang br« €§rj# 
({en^umtf/ ßd^ bebimf (a6rn^ unb megen brreti bfrj darren unb unbiut« 
Itd^en SNiinbait mnti bfmd^grf gmrfen/ in ber ^ofge ber B^it eine nfini^ 
ber brniflligen 6imi(^ unb dUtintatt Angeme|}ene ^Btt^ti, ju «mtdi»» 
falten? ,. 

©lef« ^Mfl« Bwnfiwrte fdj gawj brelff, «W äffe« Äebrnfm, ufit» 

•bi'rtn 

f) Wfo fögt 5farr ber SSIertt (nfrfnem etffmngltrief be« ©fdivifcften ^ra* 
gerifcbtn ffiolkrtf Smaui, t»tm 3abr 1347* : Ob rev^rentiafH &i4m» 
moriam gloriofiifiini Coofisfloris b€»tl Jeronysii StridoMornDpfito« 
ris egregii & traoslatorii, interpretisque eximü iSacrse Scripcürae de 
ebraica in latinam & riavonicam iinguaa, de qua fiquidem f lavonica 
Utigiia noftri Regoi Bo]team, idißmst romfit exocdiiim pAwJbrimlU 

ter & proceffit, &c. ^ttv pcbfl in btfm fabcn/ ift«r iltiU im ilci 
f unbenbttibr ®* 92« 



^vtn ftc^ dSe «om J^« (l^tiü utib SOlef^ub h^t^ttt <S(aioeit, foIgHc^ aud^ 
toir iS^^men bebienet ^amti/ meic^« ober In fpäfern ^a^t^unberten Bf^ 
ben fKimll^tat^olif^m @(<in)en au« fitnrn ^m^um ben C^rtOifc^ 
SRamm mit bem J^ieronpmifc^en toernoec^fefe ^at/ tofU fte ^tvna^ na^ 
Ux Vulgata bti ^, ^eron^mu^ eiitgerlc^tef unb auSd^gltc^en toorbeii^ 
ober bielme^r^ tod( fte mit oltf (amifc^en fogenannten J^eronQmifd^en i€& 
tum 3<f(^r{e6ei) snoefen; wie irir biefen 9>nnft n>ei((ätiftider ft^n In m> 
fircK ^((on^funs t>on tem nxi^rcn €9rifflf(&en 2((p^^t au6dff%ef 
iaUn. g) 

mifij^f at^olifc^n @(aweti Imrc^ bie HutdUit^m^ unb SSetbefferuns mit 
ber Valgata be« «l^. .l^i^ron^mutf in btebti @(äcfeit eine anbere ®ef!aft 
^f9mmen/n)enn fogar ^ernad^ biefe nac^ ber Vulg^taetngerjd^fefe unbobii 
geanbetreSpriUifc^eiSibeC noegen i^rer affen auffer bem @e6rauc^ gefam^ 
menen unb unt^erfldnbUc^cn^orfe unb SXebenMrfen^umdefc^htoijen, tl{l{^ 
mit einer bomaf« uSltc^en SRunbart aufgef(dre( n)or^en ifi; menn enblic^ 
feine &lUtt ^nbf(^r{f((i(^e'$3d^ifc^ f&tbe( M bon bem »ierje^nten 
^a^r^unbert bfe^eto ausfinbls Qftmf^t morben: fo mi^ i^ nic^t/ »ie 
man in biefen neuern unb (pdfem iSiSeln t>9i HUett^um ber ju S^rtffs 
Seiten smi^nlii^m ffawifc^m SDZunbart/ unb bie tteberfelung ber 70 
^ofmetfc^er, nac^ welcher ber ^. dptiü btefe iSi&el foO berbofmetfcbet 
^a(en/ h) fachen/ ober n>ie man In benfelbiDen ^ovttn,mld^ ber i^* €9« 

«0 

g) 3n bed erf{m 9anb< dtm S^id ber Stb^anbltm^tn unflrcr sele^fm9e# 

frOfcbaff/ in 4to. 6. 101« 
b) KoHLius bt^aupttt fogar 6* 41. 91. unb 92. bag C^riO unb S^et^ub 

bii VuigiU ^e< i^t ^krpnoAitt« t>Pt Slugen s($4bt &abt, unb beri 

# felben 




bctfdkWfd^m^M^UtUt^m^^ 291 

riff aus elmm \>cmaÜ^tn !97(in$e( btt f (amifc^en Sivd)infpfüd)t griec^ifc^ 
m6gr&rti(f ( ffit, abfecbrrn tinne, ja bobutd) Utotiftn tooUe, 6ap unifttt 
alten^Mn ucfprAnsHc^ nid^t bie ^Waifc^e 3um®runbe $efyibt fyihen^ 
<&)entt aUt bic Siebe t)on ber erfleh £9tiaif(^ett Ue6erfe$ung ifl; e^e 
itnb btwt fie nac^ bet J^teroniHnifc^en Vulgata etngeri(^(e(/ unb e^ fle 
mit neuen t^erfMnblid^ern unb fpäfern 3^'(en angemeffenern QBorfen unb 
9iebeni$(ireen t(l aufgeC(dret n)orben/ fb nooQte idf gern eine grunblic^e Itr« 
foc^e ani{f führet ^aSen^ maruni unfere 93ordl(ern gletc^ nac^ bejf S3efe§ä 
9ung jum S^riflent^um biefelbe nit^t angenommen^ unb Iie6ct »ier^unbert 
^ä^re ^inbnr^ o^ne alle ^eilige @4)rtf( geblieben todren? SDenn toaS 
fenncen ßefür eine beffere S3ibeI*Ueberfe|ung; aü eben biefc^ »erlangen' 
ober Ooffen, befonbettf ba fte f(^on t>on bem pd6fl(i<l^en 6fu§( brfiafigef; 
unb namentlich Mm pabfl :3:o^ann bem 2((^(en gut ge^eiffen n?^rben« 
^ J^e (ie »iefleid^t auf bie QSerfc^icben^eit ber ÜRunbarf^ unb beren Unt>er« 
f}dnbri4)feif abge^mccfft? aber wie fonnfe bie S^ri&ifc^e iSibtl bamalf 
unfern erjlen S^riflen uM^erfldnblic^ gemefen fe^in^ ta t$ meltfunbig ifl/ 
ba^ ficb berfelben auc^ bie ^atoaeier, @rben ober @en>ier^ unb bie 
itrdafen bebient ^tfen^ nac^ bem B^^S^^^ ^^^^ ^^^ f^R gleic^jeitigen 
CoiiflAntiit Porp^ycoseneta biefe brep SRaeionen !&d§mifc^er 2(6- 

Co d {Tarn« 

fdben in Dielen tbeilen gefolgf frp. 9}on ben 3)fa(nif n iff ti tint ^ant . 
gewiffe ®id)erbcit; beon tcr J^cil» J^irroni}mu^ gcOe()<t f«iOf{ (in/ bag 
er bie $fa(men nacb bcr Ueberfe|un() ber 70 !Do(Imafcf)er d^njlid) qu 
lafen b^bei bdg er aber aud)/ ipo er immer fonnfe^ biefer ndmlicben 
SBerfton ber 70 2)o((m<tfd)cr ^man gefolgt fe9, 6en>cifet fctne eigene 
Sertbeibigung n)iber jene ®cgner unb iabltt, bie i^n bamali bcfdniU 
bigfen^ bog er gAijIlcb bon bm 70 ©oDmeffcbeni abgegangen v^iru 
Slfo fajjt er »iber bm Rufinus: >,Egone cootra 70 Interpretes all. 
qaid (am locutus, quos ante annos plürimos diligentia] mc emcnda* 
tos meae .linguae ftudiofis dedi ?" Hi & r. Opera^ T. II. C. 2. p. m. 223. 



fkmniutig toeum, tttit» m« ^^^itmi {tt tiefe (^rAer fhignomAM fttf^wlf 
irir e« loeifldttfdg im |tDe9ren t§ei( ttnferer J^agef ifi^e n do^d<^er bepm 
;3[a^r 644« gezeigt ^6en? 9le^ ade Dem i(l e« fernem @|Rra<^un6(gett 
mrbePftnnf/ baß ber Utrterf^teb ber i9Iunb«rfen {n ndmlti^er 6Mmm« 
fiwoc^e^ fo loie in aden onbem^ atfo aud) in ter @(anrffc^^ ni^e fo grof 
ttnb abmeiert) in jenen 3^^^"^ ^^ ff^^^ iu^age gemefen feif, wib top bie 
Hbtoeidfunq nad) i^erfauf einiger ^^^r^mtberfe burc^ S^^glteberung me(« 
rerer ©proffen biefed J^auptffammed/ butdj Umgang bfna^bartit ^iU 
ttr, tufd) €u((it>trung ber SBiffen^affen unb Sprache felbf! enrfjanbeii 
fe9« ^an fann biefe übtOiitbmQ in mtferer SRutferfprac^e ftfbfi ganj 
leicht aSne^men, toenn man über biefftbe wn einm ^a^imbert ju bent 
atibern Beobachtungen anfleOr; mte f<^toer i({ ju unfern ^Aun einem 
fDAlemil ein Jus Feudale Bohemiae au« bem fotit fpätem vierje^nttti 
J3»a^r^unberr ju terffe^n? ba^er Kohlxus @« 9g. ganj mo^l fagf : Lm« 
guse eandem in principio imagioem propemodam neferenres poü all« 
qoot tnterjeäfl Satcuta vix (ibi cognatx ampitiia videntun iDa§ aber 
bie S9riKif(()e BlbeI;Ueberfe|ung bamaf« nic^t fa unt>etpdnbU<^ unfern 
iBetiititn, mie auc^ anbern lB6if ern f lamifdl^en 7(^amme6 geioefen fe9n 
mu^, bmeifet nni bie ®rfc^ii^(e be« ^. ^priO« unb i9lec(ttb6. S>ie(9 
3we9 ?(pof}o(ifd^en SDIdnner erlernten bie flamifc^e ©prac^e in Q[§erfone« 
unb S^jarien^ einer ianbf(()af( Tffiend an bem fcbwarjen iSIeere; fie be< 
mdc^eigfen fld^ biefer @pra(^e bermaßen^ ta$ fte in berfelben eine Ueber« 
fe|ung be< alten unb neuen teflamenf« mit gr jgtem 9e9faa unferna^ 
mem Sie famen na<f; fj^efe^rung Uifei ianbetf nacf) Europa In bie f (o^ 
Ii>ifd^eianbf4)aft Bulgarien; man t>erf}anb üfit>a i^re inTtfien gelernte 
Sprache ganjt>oarommen; (iebefe§rfen aQba t>ai flSoff |um €§riflen« 

t^um. 






f^ttt; tinl) ^ftt Q3t6e(«tte6«rfe|iins mürbe mit Qti^ttt H^tumg mtsenem« 
shem 9nk ter ndmfid^eti Sprache unb i5ibeIiUr6erf^|uii9 mürben fte 
jur !8eff§rung ®rcp«f!RiQf re nö^ id^ fage ju t>erf(^{ebenen t86(fern f famU 
f<^tt Hb^ammtt unter Slafücj^ @cep(er^ al5 ^i^ref, ^almatitv, 
6rbfn unb Kroaten berufen» 6{e trafen bo ^unber i^retf 7(po(!oItf(^eii 
eifert; aHrt t>erf}«tnbe i^re TCftafifc^-CE^a^arifd^e ^ptQä)i sfeic^mie bte 
eigene; tat ganjeianb na^m i^re äberfeffen ^pangeßen; ^ptf}c(ri unb 
iinbere $^et(e betf sdftlid^en Suc^tf in i^re S)}effen^ ^ircf^en; Zeremonien 
unb €onontf(be ^og jeilen auf; feinem maren (te fremb unb untoerflanN 
fld^. ©el6f! ble JÄuffm, ein mdc^fig unb weif gegen SRofben enffernM 
93o(f; ju melc^m Z^rtR unb üSIcrfnib niemate gekommen maren, to&^ 
<en be9 i^rer 93ef e^rung ble di^ritttfcbe 95i6eMleberfef iirig, fafin, t>erfhiii« 
ben biefelbe^ fügten fiein i^ren ®ot(eöbienft ein, unb er^lren fte U$ 
auf ben heutigen $ag* ®ie ^af ed a(fo gefc^^en fönen, Ut^ unferei^or» 
^fref;n allein biefelbe nic^f t>erfTanben, unb i^ren^ert^; 9llu|en unb9}ot^ 
ffoenbigfeit tier^unbert 3a^r lang t>erfannt ^a6en follfen? 

SRan |af jitar einen ganj neuen unb tttoa« feltfdmen 6af , ber mi« 
ber alte unb neue ®ef(^ic^ffd^reiber ju f!reiten fdl^einee, unb ben mir o|in> * 
Ijngft miberiegt ^aben, $u behaupten gefracbfef/ la$ bte ^^flanjung be« 
/^riflltc^en ®Iaubipnd in f58^men unb SOld^ren ni^t burc^ ben ^eiligen 
!9te(^ub; fonbern bur^ beuffc^e ^rieftet nac^ bem (a(einif4)en fHitu« qo 
fi)e^en fti^ momtt man alfo fngen mill: ba^ t>on ben beutf^en iSa^eri« 
fc^en 9)rtef}ern ganj fic^er ble Q^tim^t ^^ibel nic^f fei; eingeführt mor« 
ben, TIBein, menn mir t)or^ero bemiefen ^qben, baf bep ben grÄgte» 
^fcarbarlf^en iSiffern glel($ t>on 2fnbeginn i^rer iBefe^mng an, f&ibtU 
lteberfe|iingen In ber SRutterfprac^e t)on l^ren SiRtf|Tonarien unb ©reU 

Co 3 forgem 



( 

t - 



(erlern »eran(!a{M morbfn^ mettti man «nbltd^ fe(6(l Wttgefle^, t)a§ 

ta^ ^ei(idei8u(^&er'd5ttttc^enjPffeni)antngen o^ne Ueberfe^ung 
in öte ?9lutterfpfa^e ncubef ehrten ^eiDen ni^t lange uiibcfannt 
bleiben durfte und muffe/ menn enb(ic^ tiefe ^9ertfd>en ober beue# 
f^en SDlifftonarien fc^on felb(i eine beuffc^e f&ibeMtebetfe$ung ^ften: 
wie n)trb mon alfo bie ^Qerifc^en QJifdl; jffe unb i^re 9>Heflerfd^ft be« 
fdi^uibigen Mnnen^ bop jie i§re neubefe^rfen fS j^en fo toernac^taßijjer/ 
unb Feine15tbei*Ue6erfe$ung fo fange t)eron(}aItef ^ben foHten? ®o^r 
^ben benn bie beu(f<^en 9)ti|t(onarien unb <8ee(forger bie nde^igen €t>an« 
geHen/ (Spifieln/ ^^fatmen unb bergieic^en t^eUe ter iBibef ^ergenom« 
mtn, ba (te faum 99^^mifd) au (allen angefangen ^ffen? ©oOte bentt 
Mn^ iH>n i^n nac^ längetm Umgang mit unfern ianbeefeuten erfahren 
laben/ bo^ f^on eine ^(amifc^e ober SS^^mifd^e/ Dom SXomifc^en Btu^l 
6efldtigfe 93i6e(«Ueberfe|ung e;*i(!ire ? Beute if^nen, ober ^naö) unfern. 
S36^mifc^n 93if(^6tfen unb @ee(forgern, n^enn fie au^ ber Qgvittifdfen 
iettetn unb @€^reibar( nid^t funbig gen^efen wären/ niemals ber (Sebatu 
Yen eingefaflfen f^9n : einen unb bin anbern tüchtigen/ in ber lateinifi^en 
fowo^I ül6 in ber €9rißif(^en Sc^rife erfa^nen S9?ann/ aui bem angrdn« 
}enben (Bto^'^i^tn $u berufen; unb bemfelben aufzutragen/ ba0 er i§« 
nen bie €9rillifd^ iSibel mit (afeinifd^n iBud^flaben uberfc^riebe/ toeiten 
unfere i8ord(fern fcf^on vm bk ^Ute beö je^nten ^la^t^unbttti, nad) an* 
genommenem (afeinifcOen iXituö/ angefangen ^btn, bie CfprMft^en ieU 
fern , be^feife ju fe|en/ unb alfed @(an)ifd;e ober ^d^mifcbe mit ben 23 
(afeinifc^en S8u(f)f}aben ju fc^rciben unb audjubräcfen/ toie roit e^ meiN 
iinftii, fowo^l in unfern J^agefifd^en Sa^tbMyetn, a(tf in einer bcfon« 
bern ^(»^nblung ermirfen ^abtn. Unb bieg matt jene (ctc^trfh 2(rf, 




»Ott b^r xok fc^on anfangs ^Reibung ger^an ^6eti^ genoefsn; ttac^ xotU 
^tv beut fc^^ SRifitotiarien unb ©eeffor jer o^tte grope SRu^e ju ehter 
f&i^mif^ iSibeUUeberfffung gefommiti to4rett^ m\^t fte getDi^ nld^t 
«Ufer liä)t gefejt ^b^tt tDürbcit^ fp tDte auf bie nimll^e Tlxt ber betitfc^ 
SRerfeburgifc^c ^tfcbof IPerti^ei: e^ get^tt §af« i) Sßetttt tttatt ^tu 
mit e« mid^ $ugebf tt tceüu, baß baff €^ri(!ctt(^uiit in fdifynen bur(^ beut« 
fcl^e 9>rie(if rfc^aft tüare gefiiffef tüorbett^ f6 bfttttoc^ berfdbot uttb uttfnrer 
fb»fe(m4B{rcb6ffe, btö auf ba« i^lerae^nfe ^a^r^unber^ b<r SReligiott 
iinMran(t»or((tc^ ja ^c^liffrdfli^e Slaä)li^sfHt ^mtfen toite, utifm 
iOoff (0 (attge c^e aOe iStbe(«Ueberfe|uug ju laffett ^ bic fo (etd^t uttb 
e§ti» t^Me 49lA^e t>eranf7a(fet toerbcn fonttfe^ unb bcrett $8eran|!a(tung 
einem jeben bie gcfunbe iOemunft mürbe tingegeben §aben* 

(Snb(i^; nxnn man hloi aui bem ®runbe feine affere SibeMle« 
berfe|ung alt wn htm t^ferje^nfen ^o^r^unbere eingefle^en foUtt, weit 
inan in J^anbfc^riffen feine dffere §a( au^funbig mad^en fdnnen; fb ifl ja 
bietf jeberjeif fein ric^ti^er ©d^fuß: ^on biefem ober jenem iSterf male 
ftnbet man ^eut ju 5age feine UeberbfeibfeC mejr, ali t)on fpdfern Seiten, 
alfo ^ahen fie nic^f e^er eyiflivtl Sodfe man nfc^t aucb behaupten: 
toiv Q55^men Raffen feine ©rabfteine mi( ^nfdftiften, feine mit alcf (amii 
fc^en ober magren SpriOfifc^en ietfern gefd^riebene V5&^tt, feine ®(ocfeti 
femai^, aii im bierje^nten ^a^r^unbert gehabt/ mit man feine difern 
aufjumeifen im &tanU i(!/ ba bennoc^ gemiffe ^eugniffe eine« Cofmaa/ 
einetf gfei^jeifigen unbenannfen Gajamer ^6nd)t t^or^anben |Tnb> baf 
aOe biefe bre^ X>enfmd(er i^iet e^er ejriflirt ^aUn; unb wer fann e« be« 

^ • ^aupten^ 

i) Chronicon EpiTcopornm Merfeborgeofiom «päd Ludiwig^ T* IV« Rc- 
liqoiaram MSS. p. 379, 



^uptm,. ba0 Mnt Sdifyt^e fdiM.\Ubtrfi^»ien von einem (^^em 
HlUt ine§r «or^nten fry«? ^ nuin ft^it in iSd^men unt» 1914^, )i 
«lu^ in onfb^Mbcn idntartv aOe i5iMi«r§efai und Kt^ijat tnrd^mA^ 
iint fMtf nxifc ou<g<fMii6t ? k) j^c man Utf^r^ um ein ^miffiilÜUt aller 
Mifcrer in J^tfc^rifren ttorfinbisen i56^f<^n ^ibefo |u (cfUmmen, fi^ 
fei« 9Rd^ gegeben > •9er geben Hnnen, ta wir/ »ie ^tn S^ttutm 
^tniät gatt} «emänfUg urteilt, 1) nod^ feine H^ifynif^ 1)aUograp^ 
OttfiDcifen (innen? ®er ^at enMit^ aSe tiefe ^ihiln forgfit^ mit 6cr 
€9riaif(b«n coHotiMirt? ®ie oft findet um nit^t in Orte», wo man e« 
«m minbeflen glaubt; «u(^ in 9>rioat«Jg^ten 0a(|en, t>ie man entiMi 
Ut ni(^t geiougt, ba0 fie itmaü e^ifHrt ^abrn^ ober bie man (4ng(ien< 
für ocrio^ren ge^en, wie t$ ba< fSe^fpicf betf »on mir ^autgegcbencn 
Cbromcl aul« regi« bezeugt, wd^ii man ftbon t>on jwe^^unbert ^a^ 
len §er o(< «erlogen angegeben, ^ felb(} fyibt fi^on vor jwanjig unb 
me^r ^af^ttn, aui htm ^ieflgen (I^fume^r @raf ^intfifcben Kr^h, 
eine fSi^ifcbe ouf 9>(rgaroen gefcbrtcbene föibtl, fo e^emaid tiefer ^o« 
mili^ aM fte notb ben Spornen Cetotve, ober Cttanec führten, einen 
gongen ISRonat lang in J^nben gehabt/, unb. mi(^ fiber|eugt, bag fte t»or 
bcm «ierje^nten ^oH^nbert gefcbrieben if7. , ^f aber no(b {u ^u^ 
g^ng U« fecb^|e^nfen,^a^c§unberf0/eine<fo((be mit (ateinifcbcn ^utbffo» 
ben g(f);bricbene fSibd« lteberf(|ung »or^nben gcwefen if!, belehrt un5 
ein in ber ^j^mift^en Sprache funbiger^ann unb ^riefier, mit SRamen 
%IXAt\f&U9 P^ilonomu», welker ju 3)rag im ^a^r 1587. ein SBere> 

. . . ( • 

li> ^ fclbfl 6a6e |it SBim(tif4o32ftt(tdb( eine offe duf VerganteR seft^rie« 
bcne !Btf^mifcf)e f&ibtl in Solio A ber fdibliotf^tt M attbortim €i« 
(lercienf^r JHbif{er< 'Miett>#ffbi. 

1) De Slavo-Boemica Sacri Codicis verfione-^ p. 38«' 



»pio^enp^, oöfuO ftpug ^ociatef magi, foflj gofp gegic^ gcfl 

Äonfi(lore ^rajf fe, An. 1 987. Praga^i spud Georgium Daczirzenutü 
(erott«g€g€ben ; m) toelc^e« in bet ^ärji e6cn fo Diel b^uttt, als Wn 
SSA^tfc^etf 2Mrfer6u(&/ n>orinncn betftlbtn Sf^mofogte unb 9ebeutiin|| 
nnQuäget mirb. S)em ndnific^en ® erfc^en ^f bit tmif^nu Q?erfafff r, 
«u« timt alten i56^mifd^n iSibel« Uefrerfefung^ ftf 6en f>ralmett bet)Q€^ 
fdgf/ um ju modfen, n>{e n>et( batf ft<S)tie^Mt ^a^t^utibtrt ton be r aU 
ttn ^6fymi(d)fn Bprcd)t ab$mU^n fei;, n) Diefe fieben ^^fc^htien j^of 
unfer 9Rifg(ub^ gfeic^ ^nannfer i^err P. Sottuttat, ein in ber a\u 
f lamtfcb SpriOifc^en, unb anbern etientatif^en ©prac^en fe§r erfd^rn^r 
SRann, mit tex Qpxiüifd)en SbibeUüebetfe^unQ auf ba« genauefle berglu 
l^fn, unb mie er e$ bor feiner Ttbteife nad) ® ien mir mieber^clfermoleti 
mdnbltd^ beMfti$et fyit, fo befunben^ boß fie mit berfe(6en ton 9Bort ju 
9Bort äberein fommen» QDer ittrb aJfo np<^ stoeifrfn^ bag bergfeic^ett 
(Epriflifc^e i8if>d«Ueberfe|ungen 619 unfern <8orä(fern im ©ebraud^ ge« 
ttoefen^ unb tütnn Unncd) Qan^e ^evfe b^on ju ®runbe gegdngrn^ mitf§< 
maf Itd) ^^ei(e unb ^ÜJIerfmate ton berfeiben ba unb borf äbrig ftnb^ folg« 
li(& baß bie i^offnung nic^ ginjlid^ oufjugeben fep, man n>erbe mit 
ber 3<i< un<> fleißiger 9?a4^f0r(<^ung ju einem größeren Hdit in biefem 

m) Giebe eien biefe^ geteerten i^erm gleich em^X^nfe Diflertatioo, Q. 5^4. 

u) ^< pbttouomtt« 95eflrt6en ge^e unter anbem nuifttni bobin/ jn |ei« 
gen, tǤ bie SSortforfcbung ber ^6fym\fd)en fffiorte aut bn btiCigeit 
Gcbriftr gidcbram ber erften DueOe, btrjufeiten ftpf n^obl aber ntc^ 
ani ben ntnttn, fottbetn ber dlteflen Ueberfcgung* 



^ac^e Sffangen« @o (nnge aber feiner boit unfern ®e(e^r(en beit 2fu/& 
n)anb ju einer folc^en sele^rten Steife unt) Snfbecfunci mac^n ipirb^ fo 
lange feiner alle unfere<i((engefc^rie6enen 83i6e(n^ unb beren ^erßreutt 
einzelne ^facfe auffuc^en/ btefcl&en fnitbem Si^riOifc^en ^ejrt ju t)ergfef^ 
c^en^ unb beren nxi^re^ Tiltev ju &e(}immen ficf^ bte !92ä^e geben wht, f^ 
lange n>irb man t)on unfern erf?en unb oKefhn fSifteUUeberfef ungen ni^tS 
fic^eres en(fc()etben f jnnen. SReihed (Srac^tentf iß bad @di^t(f faf unferer 
0f(erd veranberfen 9ibeMte6erfe|ungen au6 ber SBerdnberung unb Tlb^ 
n)ei(f|ung ber ®6^mifc^en Q3o(f dfpra((>e ton 3<)^r^unterten ju ^a^r^un^ 
berfen abjumeffen/ wie man eß xoixtHiif cM unferen lejfen ^o^r^unber« 
.f (n erfte^t^ unb^ ba man bamai^ nidE^r fo dngfilid^ unb fcrupufj^ clß jti 
j^j^d^n 3<i(cn in ber <Sad^e terfu^r^ aud) ein jeber i5if4)of fic^ be« 
rec^tigr g(au6re^ feiner J^eerbe ba6 2Bor( (Softes t)erßdnbli.d)er unb diu 
tuenb&arer ju machen; fo gfdube ic^^ baß manficf) mit Tfenberungen nid^t 
Diel S3ebenfen gemacht ^a6e^ ^iemit bie S^ridifd^e S9i6e( 6afb aus btt 

lateinifc^en Vulgata beS ^eiligen J^ieront^mutf^ 6a(b a\i$ bem J^c6rdtfdf;cn 

• 

itnb ®riec^ifc^rn 0runbrejrt gednbert unb gebeffert loorben fep» ^atte 
unfere (ateinifcbe Vulgata batf (B^idfal, meiere benno^ |eberjeit bep ber 
tidmficben erflen ioteinifc^en @pracbe geblieben ifi, bap fte öfter« ton beti 
Pdbften gednbert n)orben^ toat foK man ton einer iSibef^Ueberfefung 
mut^maßen^ beren @prac^e fafl ton Sia^^mbett au ^a^r^unbert fi(& 
mit ber Q3olf0fpra(^e gednbert ^atl fSlan ^a(te bie erffen unb malten 
beutf(^en 93ibe(sUeberfe|ungen mit jenen ber jungern ^a^r^unberte unb 
btfbnber« ber jejigen gWten gegen einanber, fo n>irb man in benfelbeti 
hat nan\lid)€ @(bicf fal antreffen, ^ittm bie SKuffen nic^t bte S^riOi^ 
^e, mb «nbere 9{ Jmifc^'^atHf^^ @laten bit fogenannte J^ieron^mt« 



fd}€ ^ihelMehtr(e^ms in i^ten ©ortföbfenf! efngefu^wf, ^ielttn |je Wc 
olteiSluntarf btvfelben nld)t fiir ^dlig unb unDerbefferlicf; : (tDegen berctt 
tX(\\)etflint>liö)Mt fiemlt flßfin gfciß, bcfentcrö heutigen $ögö,t)iffflbe (o, 
tote n)tr ba6 iafeinifc^e ftuhkcn mfiffen) fo Raffen t^re S3i&e(n^ nac^ fo 
Dielfaftig erfo(gfen 2(6mec&fe(ungett unb 9?erdnberungeti ter gemeinett 
^tlUfp{ad)e, iai ndmlic^e @c^tcffd( ge^ob^^ ml(iit$ (ie S3J§mifd^rn 
unb b^u(f(^n^i6e('Ue6erfe|ungin erfahren ga^^tu 




§3 p 3 II. ©e^ 



300 !Ö6btcmftfi&tf<ä^i^tt 




IL 

Cie S^NifflKii Pif arbeit Panwtt nf<|^t: A80 tif c Pffattif. 

MI tntae SvlDiua^ beffifn (Bef^i^tt Mti f8j§men fo ^duftg sefefeti 
*^^ warb/ Jatfe bö« ®Iucf, auc^ in fingen/ We er (atf^ beridiM, 
flut^erjige unb f urjfic^rtge iRac^Sefer ju jinben« €r^ bet 145 f « fn i8d§« 
itien toat, unb bur<(^ bte @tatt Xahov, bie n ben Sufluc^dort offev 
iße^er ttennf/ a) reifere^ fyittt too^t bie 9>ifdrbf n nennen ^ jren ; n>ußtt 
fid) aUi biefe {Benennung nid^f Keffer ju ettlitw, ali totm er fte bott 
einem i9?anne au6 ber pfarbie aSflammen lU$e^ Inter hsc & alia, (mit 
biefen ^Borten fängt er ta$ i4te^ap\t^ an, unter ber 2(uff({)rife: De 
Adamitis hsreticisi) apud Bohemos nefanda & inaudita prius emerfit 

luerelis. SBSer foOte nun ber Ur^ber biefer ^e^erep fe^n ? €in gewiffer 

Ficcar» 

a) Qaem (locnpi) nHi haereticoram arcem ant afylam vocem, neCdo qoo 
appellem nomine. Nam qasecumqae detegantor ioter Chriftanos 
impietatta & bUrphemiarum tnonftra, hac confugiant, tutamentam- 
qoe habent: nbi fuot tot haerefea, qaot capita^ &, übirtas ifif fum 
vcUi crt icre« Epift, 230. ad CanÜQ« de CarvaiaL 



i 



6^r S3d^mfr((en ^ifarbm un5 SCtamttcn. 301 

Piccardus, me9nf tr, ebit, metm matt bU$ SBott für eitt appdlativurn 
gfiteti lüffeft tüiil/ ein SRann aii$ brr ^^ifartie. Piccardos quidam, fd^rt 
ft fort, ex Gallia Bclgtca traosmiflb Rheno per Gcnnaniani in Bohe* 
mtam penetravit, ttf fetf QBeg ^itte et aUttbinQ« neunten Mnnen^ qul 
pnefttgüs b) quibusdam fidem iibi concilians, brevi tempore non par* 
Tarn mulierum virorumqae plebem ad fe traxit, quos nudos inceder^ 
)uben$i Adamiias vocavit 06 man auc^ in ^i^mzn, Mn beffen ^\u 
XM TitntM €y(pio0 an einem anbern jDrfe fagt^ mifcet cftati hye» 
meffl, nacft ge^en fdnne, barum befömmert er fid^ nic^f» ©cnug, er 
nennt untf bett Ur^e6er blefer Ae|ere9/ unb toeii man bte 7(bami(en aud^ 
-9>tfarben nannte^ fo enffhtnb in feinem ^opfe burd^ eine fonber6are 2((fo« 
dation bec ^^been Picardi, Pi^rdia« ber berd^mfe Picardps* SRur ^(6 
6Iinbe 9la^6e(er fonnten Vita bietf na(^f<&reiben/ bie babnrc^ noc^ ju tu 
ttem bie( grdbern J^m^tim betrieitet «»rben finb, baß fte alle ^tfarben 
^r Titamkm ^u\un, unb fogar bie f euf^^n SSrAber mit ben ^xtaxUn, 
i)nb folglid^ aud^ mit \im TCbamiten bermengten. (Bo {&^t c\x6j 4^1^^/ 
ba er be^m :^. 1 1?6« Dom Ptcer tX>aIt)U0 unb feinen TCn^tigern rrbef^ 
bie ^albenfer a\xi ber 9)ifarbie gegen $ranffurt onb iüRapn), bon \>a 
mii SRärnberg, unb enblid^ bitf nac^ f23 Jörnen jie^en. SRod^ feiner ber« 
tDcrrenen Sr|d^(ung; mii^t fc^on Um Henfattt «erbdc^tig toar^ unb 

9)p 3 neulich 

b) aBatf m^sen \>Ui für 3ati6erf)Ini7e gemercn fcpn? tlTac^ia^ bon tTTie# 
• ö^ovo fiat ti erfl naÄ loo ^a^ren crrat^m: Prodigia & miracola fe- 

cit» & pneftigiis qaibasdam plebem decepit» averque» fcjt er ()in|U# 
& beftias iuffa ipfius obedientcs, advocatas cepit. Ptfiotii Script re- 

rum PoloD. Tom. II. p. 203. ©plcfte SCBunb« lieft man fon|i nur in 
bm Eegenbrn ber ^etUgm. 

c) Hiftoire de la Guerre des Huffites, Utrecht, 1731. Tom.!. Liv.5. p-jo. 



303 a>obroW^fO*^ 0ffc5l(^te 

tteulic^ Mit J^rn. S)obner d) bmc^etget iDetben^ ptebtsfen ble neu ange«' 
f ommetten ^a(benfet in gef^eim um @aA j unb iam. e) ^ @u Bernau 
feri/ fage er^ unb J^ttad)Htm bie @aframen(e^ bie geiflHc^eii 'Hemter^ 
i^irc^en9e6rdu(^e unb bie ^tieftetfd)afu SBeil fie «(er biefe j^frrle^eti 
in Scheunen unb unferirbif<^en ^6^Un autffheuefen, n)urben fie (Bttu 
btnlftmcv Oamnici;) genonnf* dtad) einiger 3«i^ fo unbeflimmf 
unb ^jc^f? nacbloßig fc^rei6f ^ajtf, giehgen fle in i^ren Q?erfamm(ungett 
tiocf e einher; S){onner unb SBetber^ unb fogfen t Utam unb €m n)an< 
beffen fo/ unb ©oft fprad[^ ju i^nen : 9Bad^fe( unb i^erme^ret euf^, unb 
erfuffcf bie Srbe. @o führten fie ein t^ie^ifc^etf ie^en^ unb man nannf$ 
fie Tl^amitcn (TlHmnict)). lEßirberum nad} einiger 2^it, (aud einem 
einzigen ^affum ^at 4^a}zf bürc^QSenoinung ber Um{ldnbe^ ber 3^'/ 
tei O^M, mehrere fSegeben^eiten erbid^fet)^ f^imen unter biefe ®ruSen^ 
Reimer jme^ itnhzHnntc ^anner^ unb prebtgfen i^nen munberbare mb 
uner^5r(e ^inge; miber alle cf^rifXic^e Orbnun^^ unb 6ef}drigfen t6 bur($ 
^c^riftfleden^ baß e$ ndmtid) nid^te fd^be; toenn bie ieufe funbigten ; 
6itf enblid^ ^in.fe^i^ frommer fjforrer \>on ÜBefelj; fic^ mit t^nen in einen 
Streif einiiep unb erfannte^ baß fie Teufel tpdreft{ ba berflu^fe er fie 

tttt> 

d) AnnaL Hajec. Parfc VI. p. go^i. 

e) aSarum gerabe f)M iveil i^ajeF ani bti J&ußitifc^tn ^vltfltti»ttt* 

foweFy gieIigion^9efci)icf)te^ bie 1537. {u 32uruberg in ^d^mifc^r 
6praci)e ^erauäfam, tDiffm fonnter ta§ bie crfir SBrubcrgrtneine {tt 
SSd^men tu Scneffowig unweit £aun erric()tft n^orben fcp« SlOcin bici 
9efc()a(^ erfl In brr SWittc be* istcn 3al;r6unbcrt*# nacf)be!n cS bee 
^ugitifc^en ^attf)tff gefanj, bcn Xaboritem bie mit bcn SBa^Ier Somi 
pactatcn nlcbf jufrleben waren ^ bd* etiafd>meigcn bur* jincn ?anb* 
tagtfr<^(u§ aufiulegen« ilui Seneffomi^ machten einige ^cnefTiUV unb 
trdnmten t>9n einer SBrubergemcine bafclbff. 



L 



Ut ^tWf^tn ^ifarbm mb $(tamiecn* 303 

iinb iethct i^ntn, in Xtaft ®otM, ta^ fte ^infd^ro nid}t mr^r prebigm 
itAb tod gemeine Q?olf Derfu^ren foQteQ/' fBon tiefen ©ruben^eimem 
tDoffe er, fo t>ertr6fie( er feine iefcr, on feinem Orfe ettoai me^reretf erjd^« 
(im SB^ir o6er ^a6en fd^on on biefer t)ern)Drrenen, sanj unju\)erldßigen 
grji^lung gentig, f) iSe^m 3.- 1421 v ®«if^ '94-/ »0 er bie TCutf* 
roffung ber ^tfdrben burcb ben 3isP<) erja^If, bejmeifeit er fe(6fi bie 7(6« 
ieifting bec fSd^mtfc^en f)tfarben wn ben ^afbenfern aui ber ^^ifarbie» 
,,0b a6er btefe ^rgtäuNge, ^eigf ed ^ier, t^on ber @effe ber jenigen 
toaren^ bie e^ema(6 aus ber ^itatbie audn^anberfen, bieö (dße fic^ nic^C 
erPennen^ (tc^pf^ net>inon9a)/' (Bo befd^eiben ^atu er a6er fc^on U^m 
^, 1 176. itrt^eiien unbAine iefer nic^e (dufc^en foffen« Tlütin fein ®o 
lod^rdmiinn^ Tleneae 3yH)iue, ^attt in feinen 3(ugen ein t)ie( ju grof« 
fe0 2(nfe^n, ül6 bof er i^m gerabeju ^ittt miberfpred^en f6nnen. 7(nbe« 
r€r fpdferer ®ef€()id^efc{|ir(i6er SRac^ric^ten itnb SSermurf^ungen über bm 
UrfprungAer ^itcttkn tn S36^men ^ier meielduftig ju prüfen, fc^eint mir 
gan| ü6erfTu§tg ju fr9n« JDie Jglauprfa^ nehmen (le üOe au6 bem £au^ 
ttnttue ^Srsesvn^/ beffen Diarium belli Huflitici, noc^ HuDts^igd 
mangel(faf(er TlMsf^U g) «uc^ 2(u6(anbern befannt if}. S>iefe ÜueOe 

fle^t 

f) etrattftFy, ein SSd^mifcber !5ruber, ber befannfe Sd^mifcbe ®efd>ic^e« 

fcbreiber, migbroucbte boc^ igajePd 9lnfeben, um feiner 9te(igiontfpar< 
tf^tt) tin Ttdit ^o^ti mtti ju geben. SiOein bie SSt^Nifcben Q3riiber 
proteflireen in r^ren ecbrffeen, beren üiele an t>erfd)iebenen Dreeri ist 
f66f)mm unb 3Kdbren ju Einfang Ui i6ten 3a^rbun))(rt« and Sic^ 
traten, n>iber bie SIbleieung ton ben ^albenfern ober $ifavben, unb 
tooDten burebau« nWe wie blefcm öerbaßten 5fegirnomen befege wer- 
ben^ fo rostiiQ ßc fofif! Idugnen (onnren, ba9 fU in i^teCen Gtaitfen mit 
be^ben übereinfommen. 

g) ReUquiae Manufcriptorum, Tom. VI* €r Jeif t bcr( Byrinip« anffa» 

Brzezyna, . . 



304 5>ebre«^fD'd©ef<&i(^te 

fii^t biW dU(| mir offm^ an« ber ic^ na^ t>oa(l4nbtd«nt J^nbfc^riflrm, 
0(6(1 Q3enu$un9 anbere r guten üueOfeii/ bie ®«f(^t(^re Der pfotben unb 
Hiamltm freu unb reb(i^ er^d^Ien/ unb gelegentlich auf ba$ Se^fer^fte 
in ben €r jd^Iungen Unbtxet fKudfiä)t ne^en miü, Steine lefer merbeii 
^a< Urt^eil be^fc^arffit^ttgen ZlfuanuB, über bie Xbleieung ber fS<^ 
mifd^en ^^i'orben t)on ben ^ranjöftfc^en^ gen>i0 mir mir unferfc^reibent 
Sane, Ticcordos Bobemos a Belgicis appellatQS, nullo Ucee precer* 
qaatn acqmvoc» oomenclaihine fundamento, ea obtinuit feotendi. 
Lib. VI. 

Ueberbleibfel Oeir 23egarDen öee i4ten 3^^rl}ttnt>f rta« ^ 
iDo§ bie in ber ^irc^ngefc^id^te be« fiRt(te(dter« fo beräc^tigtett 
fBegarben unb QEleginen, Beggardi^ Beghardt, Beguardi, Beggins, Fe* 
guina!» ben QSd^en nicf^f ganj unbefannt gemefen fepn mdjjÜ^ wiü i($ 
gern jugeben» €i^ (ä§t ftd^ aber nid^t einmal bie geringfle @pur in un« 
fern S^ronifien/ bie fon(l fo gerne ton ^e^erin^uifitionen fprec^en, enN 
becfen^ ba^ bor bem i4ten ^fo^r^ui^ert |e »eU^ nat^ Q36^men gefom« 
tuen wdren^ ober ftc^ bafeibfi gejeigt ^ttin* ZUtin, wm 7(nfange bie« 
fti ;3kO^r§unbert0 bitf über bie SDIitte beffefben, f!nben mir 7(n(la(ten unb 
fl3erorbnungen, bie ^e|er in Q)6^men unb fSii^ten, befonber« an ben 
iStin^n Ceflerreic^i^ auf ben Odtern ber J^erren bon dleu^ut, aufju« 
fu(^en unb tutf jurotten* h) @ie ^ißen tautonici & advenaf. O^ne 
gtüeifel iDareA t« ^(uc&tltnge aM benfenigen ® egenben IDeutfc^Ianb«, auf 
Micken (Üe bie ^mä)t bor bem @d^etter^ufen vertrieb. WnH^fbm 

tDurben 
b) Pttbftf4^f « e^ronol Stfc^i^te bon Vbi^mm, %^. VL 6* 86. 



L 



wurbcti bicfr uttstdcflic^efi Sdtmvmn wn ^qulftforen aufgefuc^e. S)ff 
Sri6tfc^9f Mn ^5(n^ 4<tfirtcO/ ließ ün ^a§r 1 30«. einf fc^arf« S3er« 
erbnung wibfr (te (Beggardos & Beggardas) erge^em i> Ceinem ^&ef» 
fpMe folgten nun aud^ andere beurfä^ fSifc^jfff* SDer|>dS(lCIeinene V. 
«ertammfe 13 lu i^re if^rfdfe auf bem ifir^enraf^e jn QSienne» k) 
2>as nämli<&e tfykt JolfMinte XXII« tm ^* 13 ig., lootmt aud^ unfere 
iin^imtfc^m €^omf}en, ber 2(bc Mn ^Riiilgfaat tinb bec IDom^err 
SMHcieftte iti |>f ag; 3^9^» find« @ie <lrbmitf n fid^ fratrtt ft for»- 
res Hberi fpiritas& voluntari« paupertatis, toie «tf aittf ctom93ri€fr Dtf 
9>o6fh«3o^nnXXU. on^o^ann, ^lfd^f Mn 6fr<i$6tirs tr^aet I) 
ttRff.r ^^tH iti/i^rt, bc^ bu Pxign 14 iTefttr 6c9bcr(e9 &i^Ud}t6, 
bie in i^ SuR^ntmenfuiiftcti fdl^nbfif|e &unttn bfsanscn ^btn ^n, 
fcn 3. i3^S* ^<^&^n t^erbrennen teffen* S>lffe ^ptcuuon fejr Salbilt 
in< ^H^* ' 3 'S* unb f^reibt fie mit bnn Z)übrat»tii0 bem ^doig ^di^mi 
jU/ weil i^m Mffer fbnflDirf ju n)enis fnr tie 9ldtgion get^in ju (obeit 
f(^ien« Vtintfn, toAnfc^f er, Epitom^ P044m ^^^ Johannes pares 
tninios (a(6 Uirii!^ ton 9l€ii^au<) ad caufiim cdigionis propugnandam 
atculiflct! 

^ie ^egorben in Ceflemh^ unb ^^n ^tengm einem gcnilffeii 
XValtttan, ber ^u ^6In 1322« toerbrannt warb, ^^re ^i^r^jimer ^at 
Zti^im, ber fie £oQMit>en nonnt^ t^er^c^ee» m) 9}a4 feinem 
SeHc^fe^ oerwarfai fie ba« ©afroment bed TÜMa, (bie ^egenn)oc((£§ri< 

x) Harzrbim. Concil. Gernian« Tom. IV. p. 9p. ? 

. k) Clemkwtin. Üb. V. Tit, IIK de Haereticis, Cap. III. 
1) Baluzii Vitae PontiC AuenionenC Tom. IL p. 436. 
m) ChroD. Hirfang. 



•C 



fU {m KUntma^,) unb bit confecrir« J^o|He nannfen fle «{tmi qtnu^ 
ttn (Shtt (Deam fi^rium.) ^a6 @afram«it ter €^ nanntcti fit «i« 
nen J^urencib; bo^er (rieben f!e unter f)tt fl!r^e Me aifc^uKc^fh Uot 
|U(^(, »dl fie «»rgaben^ ®ott »iffe trab befhrafe ba^jcnige ni^t, 
nai unter ber €cbe gefc^c^ SRit. Ctlt^ittie !8(rl(^(e fünunt bie 
SRac^ti^f eine« Ungenonnfen ä&erein.* &t flc^t 6e9 Pes unter btr %if« 
^rifC BreVis namtio de Aefiinda haerefi «damitica, in vaiiis Aufiric 
lods fecttlo XIV. gnflkntc, n) worauf idf nur einigi! @<i|e, bie jur 
!8c(eu(^(uns ber Qk^i^tt unferer ^ifarben bienen Hnnen, ^aut^ebcn 
n>UU 6{e «erune^rten b«6 Gaframenf ber ^$«, b« f!e ben iSeie^fm« 
ben r((4nb(i(^ SSufen ouferfegfen. 60 (egfe i^ SRelfier ^^rtmann 
feinen ISeic^tf inbent <ur 18u0e auf: ^ff auf &e ^uet/ ^enn betauff 
tu geiawtett f($o(( werben« S)«« @aftramen( ber ^ toemi<^te((n fie 
«nb fadfen: €e ein gefwenderte «Puetf 3>a« 6arrament betinU$ 
fi^fH (afierten fie, inbem fte e< ben Qßmci^un (Bett tuamtea, Gie 
(icifen b«fdr,bAß xoa« unter ber ®rbe 8'f$<^/ ®off >*^<^ f>^ U"^ "i^^^ 
'Ibefhafe. €ine SSeibtfperfon Cyfld ou< ^reme, ba f!e auf bem @<b(U 
(erlaufen jefrasf würbe, ob {le eine j^uttsfer fey, g«^ i^r )(ntn>ort: tk» 
ber ber €rbe bin i^ eine, unter ber €rbe nid^f. 

60 »iel d^nli(^c< nun au(^ immer bi(fe.@<$»(lrmere9 mit ben ie^« 
fS^ ber fpdtern ^^iPorben ({(^ mepne (ier ;bie ^bamitifc^en ^Mfarben^ 
nic^t bie jA^tisen fdi^iffyn Sdräber,) »irfUt^ ^ben ober yt (oben 
f^nen, fo loenis ifl tt »a^rft^nli«^/ baß fte ftt^, be9 ben ^nquifTtibntf« 
«ipaiten, bie ber P<Afl unb bie S3{f(^ffe, felbfl itarl IV. wiber bie 
Sttfet in S&i^mtn macbten, bi5 }um ^a^r 1421. in i^ren SRac^fommen 
ober 6c^fi(em fbOten er^Itcn §aben* €0 loaren sr jptent^Utf d^^^^ 

^1 Script« mam Aoftriac T. II. p. 533. 



L 



gf ^ hh ft($ aus ^eutfdflanb natS) $8d(m^n fetteten, alUin au^ ^irt 
fonnten (te nict)t fange fi(^^r 6(et6en* $a6|l ^enebift XIL munrerte beii 
.^dnig ^o^nn^ ben SDIarfgrafert t)on ^d^reti ^atl, ben o6erf7cn J^f« 
rlc^fer t>e6 MmQveiii)S, tntd) S&tiefe auf, bie in bir 9>radet unb Odmu« 
|«r S)i6ccfe angifleafm ^e|errt(&(er^ Peter t>oit HacsetAt)^ unb (Bal^ 
ht0 wn Heu^au^/ auö äffen Stiften ju unferf?u|en* €d ^offen ((C& 
namtic^ im 3<^^^ '33T* frembe ^efer intf ianb s^f4>(tc^^n« (BfaUtia 
Srad^te etf 6a{b ba^tn^ baß bie meiftcn i^re ^m^ume^t abfc^muren* HU 
Uiü, faum fyitte et f((^ aii^ ^S^men enffemf^ (b ^ie(t«n fce n)ieberum 
t^e se^eimen Bufammenfünfre (conventiculas illicitas, fagt ber ^abfl 
f8enebtft in feinem S3riefe o) an ben i86§mtfc^en i25arcn Ulrich von 

)r7eu^atS0/ cum Magiftris eonim, quos vocant Apoflolos, faciendo)*' 
£)iefe @cf}n)drmer^ ba (ce ftc^ ntc^t me^r t^rbergen fonnten^ fud;fen fic^ 
tH>r brn ^nquifttoren biirc^ iifl unb ®ema(t ftd^er ju fleOcn. @ie ftengen 
bie ^af^ofifen auf, pfunberfen unb berf!dmme((en fie, jlecften i^re i^äu< 
fer in QSranb. ^at>ur(& rrijfen fte t<n Born ter 9te(^rg(AuSiAm n>(bev 
ft(^. Ulrich von neu^au« fonnfe tiefen Unfug auf ft tuen ®&ttm 
ni^t (angcr Bulben ; er röfiete fidf xoihtt bie ^efer^ erbot ficb jum ®(tl. 
dt feiner ^Soffen eine ^reujbuffe »om 9)abfle/ unb jog mit oieien anbern 
eifrigen €^ri|len n>lber bie geinbe ber Äin^e ju getbe. 

@o (ie0 man au(^ ben ©eißfern (flagellantes, flagellatores, iB6^* 
tni(ö) nafaci,meU (le ^Ib'nacft giengen,) bie fid) 1 349. »ieber in 956^ 
men jeigten, ni(Ot Sei^ firf) lönge ju wrweilen. ^atllV. unb ber Srj. 
^.if^of Srneff, «ereinigten ijren ffifer unb i^re SBaffen »iber fie. 

©er €rj6ifd)of ^o^ann ^t auf ber 5)ro»incialf9nobe ju 9>rag 1 3 g i. 
au ber SXubrif deharreticis,bie fc^on in €rnf (}« ©tatutcn (lunb, no(^ einen 

Üq z 3ufag 

o) Balbini Epitome, pag. 315. m er 9an{ {tt finbcn iff. 



X 



3C8 töCf>tCMiW ^(^i^tt 

3ufo| gemacht/ p) werinn er t)tn S5iT<&ofen Don Sttdetifparg, SSmnSerf 
ttnb ^leigen^ lito tie er tat iegotion^rec^t outfäbte^ i^re SRa^^lqßigMe 
in 7(uffutf}uns bcr ^c^er (fignoncer fe£la Sflrrabo3rtarttin & illorum ni'^ 
fiicorum Walden6afn) q) in i^ren ^idcefeii ttttonkt unb t>ercrbner, 
tA§ fte ta« ^ifise ®€fd!)afr b«» ^nqutßcion ßei§iger betretbfn fbUen, n>o«. 
iu er l^nen ^inen imb bctf ^dnigtf SBert^I ide9flanb M:ß>ri(^t* ®it 
^fce nun t)or feinem €ifer eine ^efere^ 6ef!e^en fdnnen? if aifer^^arrs 
fc^arfe 9?eforbnungen noiber Me ^e|eo n)oren gen>iß fo leirffam^ ba^ 
bdtf ianb Don «^e^ere^en rein erraffen wmDe. TLüm, bie^ene dnbertf 
^idf in ben Jetten 9tfgierting$ia^ren ^. ^tnyli, nt^ md) me^ na^ fff« 
ttem %^u 3^ barf meine iefer nit^r er(( boran ertnnfrn^ vom fOt 
$8enoegtmgen in ^d^men ent^anbtn ftnb/ nocb ber.iprnriid(KnR9 ber pof^ 
f&i^mKdien Wtarti^tt 3^&^ttii 4t>f unb igteroifvmae poii Prag» 
SDer dlefror ber ^'rager ttntterftfar, 3^t^^^>» Ravt^inal/ trft&tte 1417« 
mit feinen !!Ragiffern^ bie affe rrette 7(n^anger J|ii#nitf watnf^ tU Qnt^ 
fdbeibmig be^ ^of{nt|er -^iri^enror^^ im Setref ber ^emmttnion^ fär 
iifl({^tf!iic^«. €tf gelang ber UmtKrfrfdt^ bi« (rc^ ^tt auf blt oudbnicfti« 
dE^en TlMfpt&d)e ber ^tbef/ bie nun tie V^i^men fc^on in t^er SOlufrer« 
fprac^e (afen^ berief, t^rer (e^rme^nnng üon bem ^^elcbe fo m4ii^eige nn5 
)a^(reicf)e Vn^dnger $u t^erfc&offiin, tdf nun i^r 7(nfe{^ in ben 3(ugm 
be6 grißern "l^iltf ber Station ba« Tfnfe^en be« <^afiiu|er .^ir^nrat^« 

^^ , aufiwg* 

p) Harzhbim. ConciL German. Tom.IV-^5rfy. 

q) 9Ran flebt ^itrauß, ba§ bin Q}dbnitfc6en Xbeofcgen bie SBafbenl^r nn^ 
Ibrr 8e(jrfir§e nicftr unbcfannt fepn fannfm. äDie «Prower Wagtffrl bc^ 
fjbulöigten bernacb bie Xabonten biffer Xf$err9. £)of fcboo im i3teii 
^cib^bunberr ^afoenfer nacb ^ifynm gefommm f}nb^ tinb ibre i<fh 
Ttn h\€ auf bie ^t)mii<Sitn Zt&ia forrgepffanit &abm/ i^ ein Irer^ 
traum« 




t^r ^6^mifi|en ^if attcn un5 S^amirm* 309 

Us pars, nnt^ie 9>art^ i^rr (Bcgncr bi< tn(t^iiieOif(t>e, Nnb $elwi 
t< tctf i8lit(e< €$ri(H. ^ inig ^njd lieg »er @«<6«^ »enigflni« Ihm 
fan%«f ^mAi^ frrpcn 0ans, »df er ber. mdc^risen ^erife* eben nUft 
fe^ scneigt, itiib mii bie wktn ^tt^m biefcr ^crciilsMwi «^t j((» 
Itfämroert iMf. 

Sintgc SegAtöen fommen 141 $• su 0rag an« 

jDiefe Itmflonbe n>aren Itn ^satbttt, bie j^ier unb ba in bra an# 
gr Jnjenben idnbern 3>euefd[)tonb0 noc^ tininer verfolqt lourbeit, fe ^r Q&nß 
pig* Sinigt 6f nujten auc{> biefc ®elegcn^etr . unb flüd}tetin \idi Ra<$ 
!86()mem i«3:m ^a^r 1478. Famen (td^ entlegne bie gün^e €rja^run^ 
«u« bem tafirbuc^e betf Stsej^na/ ber tfitv^n, eis ©fabtfc^rd^r ouf 
her Stenffabr Prag/ 2(ugenjeugr n)arj be9na^ 40 ^mn mit i^ren 
Leibern unb ^inbern nac^ ^'i^ag* r) Sie gaben wx, bog fteioegeti 
ted ®efe|e6 (9ofte0 bon i^ren £trc6enprd(afen n>dren Derfrtcben werben« 
QBeit fie aber ge^6rr ^dtfen^ bag in 96^men bie gr jgre S^ep^eir ber evan* 
gelifcften ^a^r^eit geffareef »erbe, fo waren fie au« bfefer Urfa(&e nac$ 
fSi^xnen gefommem @ie würben bed^alb bon ben J^ragern mir ^vtUß 

Qq 3 *« 

r]i Origo totem & radti lutfiys maledifte bsereß«, er rebef bDn ber ^ilat* 
bifd^tn ^axthtnJUtjLbtn Zabwttn, peraenit ad Boemiae regnom s 
quibasdam Pkuunti qui anoo MCCCCXVIII. Pragam com oxork 
btts, &c. €r bi^itxm itt(b(# webcr fie gefommen flnb« 3cb termit* 
tbe au« tbAtin^rn. Salbin fe^r bmju: ex Gallia ; er bacbre bier an 
bie GalHam Belgicam bti 2(tnea0 0yloiiif« 9l(Ffm ^ntiyna befw 
flebt unerr birfer 9enennun<« nicbr '}inf dmmtinqe au« ber ^xiaxbxtt foi^ 

bim 43f8ttMbcii# SBd^if^ ptf^A^blf Ptf orblr ««(^ pifMii» 



beti emtfattdcn unb mit iebr tttfmittdn »«tfe^e m @e(6f{ bie j^dtdghn 
(@op^ia) ^t ftlbiQ€, um (t€ ju tti^ttif mit i^ren ^ofleuten off htpi6)t, 
ttnb i^n€n in aDeti fflct\f\>&tfun mit anbmt SXeic^n ^A(fe seleiflet @te 
befuc^ten aber feiten ben ®otte0b{enf}; man fa^ fie atttb nie ba« 2(6enb« 
ma§( unter be^ben ®efla(fen empfangen; auc^ (atten |te feinen etgcnen 
9>riefler/ außer einen iafeiner^ (virum latlnum,) ber in innrer ©prac^e 
f&uff^ets) wtUa; fot>et6argen ficb unter @(baaftfneibernreißenbe®jU 
fe. S)enn alt &itQmunt> t>on SXsepan feinen ^rt^um 6ffent(i(b ho 
fannf mac^te^ ^at man entbecft^ baß er nebf! anbern bon biefen ^^ifarben 
}u biefem j^rrt^um unb biefer ^e|erri; berleitef morben i^. Sflad)bem 
nun einige ^^if arben in ^rag gefiorben , anbere aui $ur(bt enfmic^en 
(tnb, fb mii man ni^t, n)0 f?e ^ingefommen. Tiber t^ren giftigen <Saa« 
men hinterließen fte ben föi^mtti, bie nod; 616 auf ben ^euttgtn tag mtt 
biefer ^e|ere9 angejTecft finb/ melcbe ®ott burc^ feine ®nabe bon unfern 
(Bdjtottlen halb entfernen unb ausrotten m5ge« IDtefe Xi$etcp ^at bti 
meiflen Tin^anger in bem @aajer unb ^i(6nf r ^etfe, unb in ben ®egen« 
ben um ^rag gefunben* @ie moQten ef bur^au6 nt(f)t (eiben^ baß man 
ba6 2((tar<faframent anbete/ bor bemfelben nieberfnie; ba^er fie/ n)enn 
unter ber !)9?effe bieJgioflie Ifnbie^^^e gehoben unb in ber!97onfIranjautfge» 
Uitf ober bep 6ffent(icben ^roje f]tonen getragen n)orben/ bie 7(ugen nie« 
berf^lugeu/ bie @tirne runzelten ; einige fogar audfpitn unb (aut n)iber 
bie ®(dubigen murrten^ baß fte bor bem @aframent auf bie .^nie ßeie»/ 
tinb in bemfelben ®ott anbeteten«" 

'iut i^rer 3a^( n^ar auc^ Stesmunt) 7t|epanePV/ ^i" ebier^n« 
fer (cliens, panoff/) nebf} bicien anbern Sbeüeuten unb dauern, €ie 

erfWr- 

a) SBabrfAeinlid) bftttfd>e, n»orau< bcnn iu utlirtn ih n^arum i^nen bH 
X^nigiti fo gcmist mar* 



nftirUn taut m1> if^tü^^ aü« fBUi^i^tf unb ^t^tt, bie ta (e(4up(«* 
feti/ top mttt i>oi ®e(!a(((n \>tt Vinbt« mb Stints bn na^ttiHb uaft 
bat HM^e $8(u( Qt^Hfli s^emo^rdg f% fdrS9e(rädfr unt fOerfd^rcr/ 
t>tnm Uin®liubis<t^v^foU. t) 

$. 4* 

VitUtittttiQ ^(r piÜArMfitcn fte^rfSee ttnrer btn Zahotiun, 
^uvdfy tm ptrieflec Xttuttln &oqtft0 «tte tllil&rett. 

I^iefc it^tpmn$tn na^mtn nun au<^ loiefe un(«r btn Ztibotitm 

om <3o nahntt man btejenigen Utraquiffeti/ tie ft^ auf einem SSet^e 

im iBed^ner i^retfe |ur Kommunion unrer ^^ben (Seflatten verfammi I> 

(en^ bie Btabt tcbot 141 9« erbauten/ unb burc^ t^te ^(baäge unter 

bem (lestet^en gi^fa ftc^ berühmt unb fcOrecfbar madEffen. ^re ^tiu 

pT, bffonbertf ber t)on i§nen Qmiffite iSifc^of nicolAua von Pelt)fu 

motp unb tnartfit ftoqu{0/fiengen an ^dc^f! Irrige unb f($db({(^ le§r# 

f4|e; nad^ ber tSRepming ber ^rager l^lagißer^ in i^er ®emelnbe ju »ir« 

(reifen. S>ie 9)rager S)7aj3i(Irl, ali bie Stec^fgiaubigen/ (iidcles Bohemi,) 

fonncen biefen Unfug nid^ (dnger bulbem 6ie (üben bie taboridfc^eti 

^tlt^ JU einer ISerfammlung^ bie auf btm 6(^io(fe ^onopifll bep SSc* 

neffau 1420* ge^Ifen n^arb^ ein. J^ier firiffen f!e Aber bie wirftidl^e Qiu 

Sfnmvt €§ri(}i im KUntmo^^ unb festen ein ®(attben66efenn(n{ß in 8 

%xtU 

t) De quoram nutnero foit qaidamS^ismnodos K^epaofky, Clieni pro« 
pe Hradek, de^Rzepan manfione, ac plaribns tarn dientibaa quam 
utriosqae (exaa villanis, qoi nallam Mi^ftromm finam volebaot ac* 
dpere doftrioam, fed iDfamantea & Teint ratione carentea iofaoie- 
Imot^ dicentes: omiies Magiftros ftPresbyteroa» qua afferaot Tab i^ 
debos pania A ylni effe verum corpoa & ikDgu|^m Chrifti, effe 
deceptores & fedaAorei & qood ipfis noUiu fideUa debet 
creditivam ßdeau Bjobzyva. m 



}i3 fötibf:twHp'i 9f^^tt ^ 

VftfcMn auf, |a wdc^ fiäf he^ t>art(e9nt »irBotiftM, ^» tnutei 
IM nicolau« Win Pil0:im, in w^m bic |>ras«r füRagi^ 50 fo 
rige @d$€ en^ecftiti, »arb derchdgt^ unO jugleicl! fofc^lojffii, bk barm» 
nen entfyiktnen für irrig crf(drfen ie^rfd^e toeber dffmtUc^ noc^ ^rimficl 
}U {e^ren* Huf ber jtDepten i8erfamm(ung/ bie auf bcm^rager 6c^(offe 
in b€itifel6en ^a^re mit ^ctoiaisuns ber idimmbtu be^bcr ^ort^eye» 
Se^alten iDarb, ftnb .24 2(rti(fe( u&<f bie. ftebeii ^(cotmnte unb ioe^Ci 
fbtibm aber ba« Hheabma^ ^^fSßH^ n^rbeti^ iu bereu Q^rt^etbigung 
ff(^ au(& bte taborietfcf^en 9>tie(}er t^erbonbem u) TtOetn bie tüböritifcH 
Part^ep ^ie(e nic^e ®orf. ^enn in ber gte^n OSerfammfung ber f)M« 
0ec unb taborttificfiten ^fkg^t^tp, meldte ben ao« S)ecember i4aa im 
3mr|Ii(rif((m x) J^ttfe^ bem ^(ofhr @e. ^acob gegendber, in ber ^i(* 
f}ab( ge^fren mitrbe^ um ben ©(reit Aber ben (Sebtaudf ber SRcpgemdn« 
ber ilnb anberer ^trc^en-^eremonien be9|u(egen^ n>urben einige ^^oboriei« 
fc^e ^iefhr toon neuem ber abf4)eu(i€^(}en ^e^ereyen befc^uibigt S)er 
fKiftot ber Uniber|itdt/pfoeop von Pilfen, Hi§ 76 ttietifdft TlnUtti, 
bie unter beti ^borken gfCe§rt murbav y) burdl» PeUk «Ott tniat>io# 

n^n>i«^ 

q) 2Mefi( ^H^l f(M ' be9 ^AU^in pro4(A3Fdi in feinen SfifceOaneen ber 
;$&ä^m. UQb ^d^ri(<l)en Üimrotur/iS« 267« 271. (u (efcn« 

' x) peter Swrjt^t b#ii ^^uä bi^ genannt wirb; war unter bem Jt.9Ben# 
{et IBcrgmeiflcr {u Suttenberg. €r tarn, nebfi Ulricb ®<ttvat MO 
Üleubau^oinb 3anomi|/ tJeter unb^urtb^rb, ben 29. fRtt>. nacb^rag; 
(le bereiitisten ffcb mit ben ^Prägern |ur a3ertbeibigungJ)eö Stld)i, unb 
towtn btmiit, autb eine S?erdntgung ber ^rager a)?ag(tTer unb Xa« 
boritird)en Vriefter ju Gtaabe {U bringen, ^n bieftr Sibflc^t »arb 
. tornebmltcb bYcf^ iBerf^rntling gibaften. 

^) ©er bi^igffe äJerfitcbter ber meiftrtt ahrttcfef njar tttarttn JC^qtriff ein 

laborirlfdfl^ fünger^rirfkf/ ber jbnfl IHanimtf genannt wirb. Qoo. 

' tarn princfgUs^ fl^gt ^rjfSyna^ poblicator & defenfor foit qaidam 



i ! 




d^ dffentltd^ ablefen« Unter biefett Tfrticfifti bitreffen einigr, nom sfftt 
titf 2if!en,ba0)(benbma^(; anberii/ Dom 25« 6id fTflen^ t>a9 erneueret 
0{ei(6 €^rtf{i, in melc^em^ ta noc^ im ;3r« 1420* d« bem €nt)e br< 
^iltalttti (confumnuitio feculi) aße 95dfe t>ut(^ $euer unb ©c^merbt 
4ui$9ero(te( n^erben mttßf en^ nur bie HuHmi^Utn (bie toBoriten, unb bie 
fi(^ 3u i^rer ^att^tif befennen^) siänjen mdrben; ^ie übrigen betreffen bie 
Zeremonien be9 ber SReffe unb ber.^aufe/ bdtf Saf}eiigebof/ bie Prieflern 
tüet^f, bie 3(nrufung ber ^(tilidtn, bat Segfeuer^ unb bie erflen {mep bie 
^repfdittgreit unb ®ott^i( £^ri(ii* z) 9}a(& t>er(efenen TCrticfefn fa^te 
ter SRügifier Peter: 3l^ fottet «Qe wifltn/ bof mir (ÜRasifiri) niemanb 
fidmentlid^ befcbulbigen^ ta$ er biefe Vrtitfet ffcUi^ fonbern mir marnen 
euc^ mir, bdß i^r alle biejenigen trüber ober f^riefler, bie fie lehren ober 
fyuvtnadiQ Dert^ibigen/ meiben ^ffef, meil ein j^er biefer 7(rficFe( ent« 
ttoeber fe^erifc^/ ober irri^llber mifl^ifl if)* ^tauf antmortete ber ^Sra^ 

bee 

jauenis Presbyter de Moraula, elegaotifl ingenii & Tapra modum 
jnagnae memorise, Martinas» diftus Loquis a loquendo, quod non 
Doftorum, fed quas fua erant, intrepide loqaebatar* 

i() G.SAvfliti Pro4A^A9)?ifceaanefne« 280. unb 6.3 10. 3« ber iUldi* 
{eiti0«n i^anbfcbrtft bed ^rn« Pel^le, toorinnen biefe ^vtidtl €a$ 
fdr Ga^ t>on einem graset SDfagificr; i>erni ut ()Iicb bero ^o^ann von 
Pr^ibram, bem erflen SInfMger ber Xaboriten, toiberle^t morben, ^a* 
jben ffe btc merfmürbige (Huffcbrift: KU articuli funt Picardorum & 

aliorom eos feqQentium damnati & reprobati per fideles Bohemo- 
mm. Unb imSingange nennt er biefe 5(e|ereo: perfidiflimum dogma, 
tot articulorum qoadam tempeftate (ndmiicb 1418.) per pcrfidiilimos 
PicMrdos adueoas (er mepnt bie 93eguarbeni bit |u ^rag antamen,) & 
alios ereftorum« €in neue< ^eugniß {ur Seß^ügung nnferer SKev« 
ming Mn beo Urf))rung ber Ölfarben in ^^bmen ! ^ 

Sb^. ber 9.6er« 178a« SKr 



314 Sbohtcmf^'i(Btf(^i^U 

tn a) €bx»cd, tin ^bUv (Cllcnj) ; id) ^tt€ aüt t iefe Tfrf irf ef* Ko^«cj 
ober, aud) ein (£bUt, fcrgfe: 3" ^öflnf| ^ct man uns 40 te^etifdft Hu , 
tiefe! 6c^u(b segeben^ i^ aber f4)rei6e tmtf me^r cl9 70 ju« J^WAuf. 
toiettt^oltt ber ÜQagffler Pecer feine ^crfe. S)er fSrt^er tnartttt 
£oqirf0, ein5)rieffer,fa3fe: ba« wenige ®if^ige löeggerci^nef, nehmen 
ich ctle ^kft Hrtidtl an. ^ai n&mUdie Mr^fcigte ber ^mber CTIar^ 
foI&/ unb niFoIi$U0 von Pifgram {Ptlbfimow), ber freyen ^dim 
fle ^a€calaxtxtu«, SSifd^of brr 9a6orifen* b) TtÜtin bie ^roger SRagijlrf 
machen fid) an^fd)iQ, cUt i^^r(efene @dfe in ben B^uUn iffmli^ jn 
iDiberf egen« S>arauf nnirben bie ^orfroge iihtt ben 9(iM 5e|^ ber fSHeffe. 
flemad^f* c) Uta ben 9?er$dnbftmgen in biefer Qlerftfmmhtng t^ gan| 
Aar an erfe^en^ boß fid) bie 9>ifitrbifc^ ^^f3|e, befbnber» ber ie^rfo^ 
t>on ber ®egennmrf S^rifli im Zhentma^le, unter ben laborifen^ ber6rei« 
(et ^a&en« ^ie6 wirb au($ btffc^ ba6 3egg|^ eine« auswärtigen ®e« 

fc6itf;tr(^rfiber5;besC^omad.£ben&ocfeAwt ^aftlba^^ berJ^iS. 
©d)rift ©oPtorö ju ®ien, beflafigf. „©ort; in ©dornen, fagf er^ er« 
griffen aud) bfe XOalbtnf^^, bk bi«|er berborgen wmren^ bie Gelegen« 
fielt, f\d) empor ju ^eben* 2(nfangs (Ireuten (le i^re ^t^umcr nur in 
@e^eim au«} ffetnad) ober fucf;ten fse feibige mit bewaffneter J^anb ju 
bert^eibigen^ unb anbtre baju ju jwingen/* d) (Kbitt^orfer^ SBaf« 

benfer 

«) ©le Saboriten nannten ficft unter einanber SBriSber, »eldbe« ©eiranc^ 
ibre %btimmlm9t, bie befannten 9 tfbwifcben fbrühtr fortfe$ten. 

b) ©onH belf t er nacb fRifla« 55rf fiipe^r ber «eine »ifcbof» « fcfteinff 

Baß t^n nur bie $r<iger Utraciuiflen fpottweife fo nannten. ' 

c) ^Ütt biti ctii^U idf faf! wdrtlic^ anß bem Sagebucbe btß Sr^ejyn^V 

fb wie aOe« übrige^ wo i^ feine anbem ^eugen anfAbre. 

d) Ibt quoque famta occafione Waldenfe^ qui ofqoe latoemiit^ fuaa cer- 

irices erexeruatf primum latenter faoa indoceotea errores, pofiea ve- 

n 




9>ifarbifc^en fp^rfafr^ bt€ nun unfcr Den ^^brifen tiek 3(n$dnger ^af' 
ttn, mit ben 3ff f l«^«'«" ^'^ ®alb«ippr. (^ie (augnrten, fagt er, «nie bm 
9Bü(bcnfern, b<i6 Fegefeuer na^ biefem irben. c) ^te %e^t\tid)tik i^r^t 
ie^rfdf c «»(rkifefe t>ie{e jur 93€rn>e(^e(iing bfefer fbn(l in anbern €täcfen 
)»erfd)ieben«i @ef ren. ID^^er n\M aud) fpdftr bU Q^o^fmifd^n V^t&hev^ 
nac^bem ber ?ftanu Ut ^oborireit ethf^tn war, hoit) Pifatbtn, hcAb 
9Bo(benfer Mntke. UAex^avipi wctb be^enige f Ar einen ^Mforbifc^cu 
^e|er ge^tfen; ber bie ®egenn)art ^^rtfli im 'K6enbma^ nic^ n^ bem 
Binne ber 9)rager Si^agijler glauben tOQÜU, 

>5eifoIgung tet: piCaröen im 2^^^ ^42** 

Steffen ungeac^ec n>ar bfr grdpere "i^eil b^r taiotitm, unb (efotu 

ber< i^r HnfH^xit Hifa, ber nnf ber ^ager 9?erfamni(ung fel6f} juge^ 

gen tüot, mb ba^ 3(nfe^cn ber 93rager i9Zagif}er refpecticte, n^eie entfernt^ 

ben ^6c^fl anfli^tgen (e^t^egriff ^ön bem Tlbetilbma^U anjtine^men. (3ie 

»oOfen '^Mm^t, m6} ber €ntfd^ejbung ber ^^rager SSZagifler/ feinen 

fSruber unfer fic^ bulben, ber ^ierinnen einer anbern SDTe^nung n^dre, alt 

bte Präger Utr^quifiem ^w nun dn fingt bU SSerfofgung bit ^^ifar^ 

bc4i nn* 

Sir 2 S)ea 

ro armata mami defesfare & alios ad cosdem nifi fuot compellere« 
Pezii Script, remm aullriac. Tom. IL pag. 846. 
e) Item purgatorium atrimarum eiTe poft hanc vitam cum Waldenfibutf 
. negabanty — — Igitar inutile eft pro defun£küi exora^^, miffare vel 
yigilias decantare, quae omoia avarus confinxit Clerus, ut fuis mift- 
fis & oradbttibtik fimoDi^cas pecünias venarctur. Serglclc^e &ier# 
mit ben 73* mb 74: midtl in ^m SOtifccOanem 6. 293. ^cvmlörsti 
sytia, ber f!e in einer anbern Orbnung au{0t, im 68. unb 69« 



3 16 2)obro»0f9^ et[(^i^U 

S)<m lüften Januar 1421. ttM Ufrid^ Wawaf »onnco^att»^ 
bir ftd^ mit hm f>ragerii Mrfranb^ unb fär ba« nui^re ^ut €§r{f}t eiftr« 
tt, bell 93ruber tllMtjnef/ (tXlMtin tocpiie,) btn ^eräc^ren Xoß 
(oridfi^ Priefifr unb iBerfecffter ber 9Mfarbtfd[^eii Urtidtl, ouff^itiseit 
iiiib in eimn t^iitm fc(eR/ loeti er nebfi anbern ^e|crf9€n b«ii nium 
3rrt^um ptfbigtt/ baf bo» QSoIf &C9 b€r iPommumon bie gmei^teti J^ 
(Ken felbfi in bie i^onb nehmen unb nnttr fH^ au«t^(m foO» S>en lU« 
ti<|^ tÜAiVAf mo(^M> ncbfl anbem Urfac^/ auc^ bie XA^n^t etRigft 
$a(c»((en bain bewogen ^6en, totl^ in ber 6tobt @obirt(au 6ff<n(« 
iic^ funb mad^en Ut^m, baß fie jeben 9>ri<f}av ber im iKe^eiMnb (in 
omato miflantem) !)Re(fe (efen lüurbe/ (obfcff (agen roelltm. @o toO unb 
nnftnnig nniren fte in S)e§ottpfung gan| unergtilic^er ÜRe^mingen! 

r 

nicolAlf unb 3o^n ^icfc^iit. Der fttiftn ^nfle SD^agifler, einen 

fBrief na(^ 9)^8* S>er ^n^ale t)fff((6en wae, (xif auf (»em SSer^e $a« 

hot, bun^ bie »crfe^e it^re einiger Priefler, bifonber» be« f>tief{enr 

XtUaetitt üM Wlifftm, me^r a\« 400 ^crfonen b<9bctle9 (Stfijiledfi« ttM 

ber Pforbifi^ JPefere^ anse(ie(f( fepn, loeic^e (ortndtf ig be^npftfen, 

bag in bem @acramene be< TKfard nitbt ber wa^re ieib unb batf xoa^ 

fdkt SgrifK n>irfli(b ba ftp, fonbern nur ba« iSrob, aU ein 3et^<n be« 

Mbe« unb ^(uM €^ri(ii/ wenn es genoflen wirb ; bo§ mon otfo oor bie« 

^ €oframenf bie ^niee nid^ beugen^ nocb eine anbere 9?ere^ng bcnu. 

(elben erweifcn^noc^ e« auf ben morgenben^ag aufben>a^ren foüe» ^afyt 

fiatttn fie (bie f>ifdrbifi^.®cfinnten) aUe ^oafttmitn aerbro^en, bie ge* 

nMi^cen J^ofHen ^erau^ geworfen^ oerbrannt, unb mie Raffen getreten. 

^$ namü(^e ^ittm fit nüt ben M^ va» (HkvAtn get^/ »nb bie 

Giber« 



I 



Ut SdbhnMtn $tfftr&m nitb HCbarnttem 317 

(cremten SKonfiranjen un& Xdd^ txrfüuff. ®enii (te anbe re jnr ^onu 
munton ge^cn fa^^n, ^tten (le i^rer gcfpottet utiD flefagt: iaffet i^t 
ben Gc^mrling (papilionem,) no(^ nic^t? SDef^alb &afen tte ivotp 
^ßtUftft, nico(att0 unb (Bic^n, bog bie SRagifiri 3Mo(>(Uua 
unb 3o|^attn )>ott Prsibram fte btl^ttn mdc^tctt/ toie (te biefett ^tt* 
lehren enfgcaeit arbeifeit Mnitten* 6u ermo^ntett jugletc^ bie S^rager 
Snagifler; (ie mdd^teti fleißig m<i(^en^ boß nlc^t atK^ botf fl?o(f jw |>ra0 
jubiefer^clcre^i^erf&^retmrbe. •-* Km@onnfagidfatf>bJ*beti2tm 
Wliti, tcmbtn bi(fei<(r(o$c Mn bm ^^rcbtgern fär eine ^e|ere9^ bfebem 
tDa^ren faf^olifd^en QHaviben jutoiber faufe, dffcndld^ erflart^ tmb ber fSe« 
ff (( betf iXar^tf funb gemod^f/ &aß bie J^outfwire^ {n S'rag fo((^ ieufe 
tti^^t aufnehmen, fonbern^ menn |a einige ju i^nen fämen/ felbige g(ei(^ 
' b^9m SKagiRrate angeben fcfffem TfUein bi^ß« !5efe§f(g ungeacf^M ftnb 
boc^ i9te(e/ bie9berie9 Qitf^UdiW, in ^ag ju biefet ^ifarbifc^en @ef(e 
getrefett» S)a§er ftetigen nun audf bie Proger an, bie fMfarben ubemS 
otifjufuc^n, unb fte butrc^tf ^euer autf^urotren* 

^en Ttnfang mac^cen fte bett 20. TLptil f ) mit eittetH iakn^ ^it' 
iit UngläcTIic^ jc^Iid) ft4) um bie Snietag^ieit iu hii ^irc^ St ®aRi, 
M^m bte Sfffonfirani t>om Kttar^ marf bte gemet^ J^oflie auf bie Srbe^ 
unb fcbdttere ba« S3(ur €^ri(!i (bie Ufraquifien t^enoa^rfen ttf in befon» 
bem @ifafen/) ava. S)lan ergriff i^n^ folterte i^n unb (iep i§n vor ber 
Qtfi^ in einem [$affe verbrennen. 

S)oc^ brauctiten bie ^aborifen anfang« geünbere ffflltttl ibiber bie 

9>ifarben, toiee«au«fo(genber^r|ä^(ung betf^rse^^pnaer^eOeC „X)ie 

55ri)ber tu J^rabif]^ ober tabor |erfie(en in amep fPart^eii/ in bie ^^ifar^ 

91 r 3 bifc^e 

f) Dominica f ^y? Tiborüi, Mif einer anbern j&anbfcjrift me Tiburtü, b.i. 
ben 13."""'" 



1 



J- 



A 



3J8 iöot^ren» W^ ©cft^id^U 

bffi^e mh XaUtUifd^e. SDie 6effer betifenbe ^ar(^^9 birfrieb ASer 2op 
^^^rfonen bt^t>ttte9 Qkfd)U(i)K, t)U mit bn ^itcLtbifd)m Ste^ertt^ onse« 
fttdt m^reti^ Mm ^erg€ Xahov, 3)tefe Irrf^n auf bergen mb 4n ^iU 
bttn ^mm, unb einige ms i^nen ftnb auf ben Unfinn t)erfa((en^ baß fir, 
Scanner unb iHkt6er^ i^» Kleiber wign^arfen^ ganj nacfe ^erumgiengen, 
unb fagtrn/ fie todren im @eanbe ber Unfc^ulb; man ^abt megen ber 
@ilnbe ber erflen Tiütttn XUibet angezogen. SDiefem Unf!nne gemäß 
xoi^tittn fie, baß fle nicfft (unbigren^ »enn ein SBntber ftc^ mie einer 
@(^me(!er fleifc^Hc^ Dermifd^te. J^am eine empfangen ^ fo glau&fe fte 
)>om ^eiligen ®eifie empfangen ju ^aben. Unb (eiber ! begiengen fie 
tiotf; me^r/ bat nic^ einmal mert^ ifT^ fiir bie Sla^wtU berjeic^et tu 
»erben»" 

^ier ifl a(fa bie er(!f jl^eranfoffung ju ber fd)&nbM)en iebendarf.bie 
einige bon biefen ^ifarben ^ernac^ führten» fflid^t eben jejf fc^on^ im 
Vprif^ fonbern er(l Diel fpärer im Qctobit, n>ei( ^ier ber d^rohifl per an* 
te-occupationem ba6je*nige ju er|d^(m f<^inf/ toa$ eine fpdfere Sofge 
ber ermd^nten @pa(fting unfer ben ^aborifen n^ar. 

„SJlac^ einiger Seit, fd^reörseiyrta forf,fam Si^fa wn5Serauti,g) 

w6) bor ®eorgi/ alfo bor bem 24« lipvH, nad^ J^rabtff! ober tabor. 3ia 

bem ^orfe Xktot, ganj na^e bei; laber, (ieß et fünfzig |3^fonen beif^ 

bttU\) ®tfäiUdfti wn ber ^^if arbif(^en @ef ee t>erbremiai, n)oruttfir auc^ 

im\) 9>rief7er waren/ b^r eine ^ieß Rant|f/ ben anbern nennt 15tityfna 

viä)t h> SiJfMrma^nte (Te/ Mn i^ren ^^f^unt^n^ abjufle^en/ «flfeiti 

fte gfengen ade f reobtg unb ladftnb jum ©d^eiter^aufen^ (Isetanter cum 

rifa ad ignts voraguiemaccdTerunr«) $i^(i jog ^ecauf gegen Qfynu 

bim, 

-^ '•^"^^ ©tabt. baut er bm i. aiprf r erobert- 

unnt bm rinm ^uriAti 6trau6, ben qibew \>tttv SaitilT-^ 



btt S3d^mtf(5m ^ifavbm mb ^bamttcm 3 isr 

Wm, bm ^aQitn ju ^nife. Sr frnf ben 2tf(lett Hptil ein. iRac^ fil. 
ii<m TibiUQi wn %abov ^6en tU iSrubec bofe(6fl noc() 2f antere 9)ifa» 
ben t>fr6rannf* @ic fot^Un gerinnen bem SSet^fptele i^re« ^upfmann«/ 
itnb biefer bem ^ras^r fRat^t unb ben Syiagifiem ber Unit^erfifär, berm 
SiKfc^eibunsen tn ®(aubcn«fad^n er me^r luttaMe, dd ben ta^oriti« 
fc^en 9>rief}erm €r tDolTff burc^atis ntc^f/ bap fie (td^ wn ben S^ragerii 
(rennen foffren/' 

S)en 7. ^r* 1421. marb in ^taQ mt S^nobe ber ufroquifltfc^ett 
f>rte(lerfc^oft ^t^ttn^ Huf btefer ftnb/ mit S^emiatguns be6 9)r(iger 
Crjbjfc^pfis Conr<i&/. b(e bre^ SDlagifhi^ 3^^«nn «on f^raibrant; Pro« 
Cop t>Qni}Hfen unb 3aPob t>on fSlieö^ (ronf!3aco&eUiia) unb ber9>re« 
biger 3o^ann in ber SneufTab^ ju ?(uffe^ern M fdmmr(id)en ^(eruS in 
ben bret; ^t^cefen ^tag, Olmu^, Uutomiffdflß unter bem großen ^ifef: 

Cleri gubernatores & direQores & adminiflratores in Spiricualibust 
ernannt morben. Unter i^rem 9?orft|e unb^ i^rer Leitung marb bie €9« 
nobe gegarten. tSlan ^t 23 HrtiUl, bie grSßtent^eittf n)iber bie 9^ifar« 
btfi^en unb ^aWttifc^n ie^rfd^e gerichtet ftnb^ barauf feflgefejf* Ser 
6te Hxtihl, ber wm Ttbentmo^fe ^anbel^ lautet : Itcm, quod omnes 
Sacerdotes in divinifUmo Eocharifiis facraroento, & corde fidelidime 
credant & ore finceriflime confiteantur, tarn fub forma panis quam 
fob forma vini totum Dominum noftrum Jefum Chriftum verum 
Deum & hominem cum fuo proprio corpore & fanguine nobifcum 
efle fua prarfentia reali. Sicque ab omnibus tenendum fidelit^ popa- 
lo annuncient & crcdendum. Ejiisdem quoqne facrofanßx Eocliari« 
ß\x communionent diviniflimam, fub urraque fpecie panis Sc vini, 
qnotiescumque fpiritus Domini fuggeflerif^ five femcl tanmm qnoti- 

di^ 



320 SüohvmBW ®rf<^fc6te 

Sie, five cerds dienun intcrvalliSi univerfe Chrifii fideUbus tarn ftnit 
i^uam sgris» tttn adulns quam tA&ntibus, omni ingcmo & pietatif 
conClio aiFe£laaliter exequeaduin , promoveant & reluc donum' om* 
•nium gratiarum ardentifliine populo recommendent, i) ^i^bn, tfT 
«bieffn 2(rHfe(/ bie mitnk^e ®agenn)art €§ri(li be(rf|fetib/ i^emotf, laai^ 
tfät f iitcn ^Mfarbett erf idre^ imb afe ein ^et »on ber iifmquifHftleti a» 
t^obojrett 9>ar(^f 9 jum $fuer berbammf« 

@o »urbe ben 23» 3fwU ein @^uf7er in bir Titt^alt ^Jeag^ Weil# 
sei/ ber feinen Unslauben baburd) t>errtef^/ baf er bem ^od^rpftrbisen> 
a(5 man t« wvibn trug, ben SRäcfen iutt^tU, in einem ^ffr/ toie g#- 
tDJ^nlid^/ berbrännt« Deo gratias, fejt iSrsejyna/ ein (reuer «^uflU 
fe, i)fliu; 

64^tcffale bte VtlAttin Coqtfte. 

^ie Steige fam enbtic^ aud) an Un eifrtgflen iQerfe^ter ber $)ifor« 
. btfc^en ie^rme^nungen^ ben ^aboritifc^en ^rieflet tlflatttn fi^oquie« 
, TiwS feiner ®efangenfc^aft fc^rieb er an feine iSruber, bie ^oj&orifen/ tu 
. nen Srief/ n)orinn bte(e ^e^erepen unb ^rrf^umer enthalten maren« 
. Unrer ben ^oboriten (arte er feine 3(n^n9er^ auf beren SurbiKe er (otfget 
. (affet^ n^arb» ^a er nun fag^ \>a% Si;^^ mit feinen ^rieflern bie ^ifar« 

ben adent^alben a\x^^6)U, unb bie ^arfndcf igen ober @fanb^affen burcfi^ 
. 3euer ^inric^ten Wttj fo befd)(0ß er^ xxm nic^r^ menn er langer in iSdg« 
. m'en bliebe; in bie ^nbe betf ^illc^ ober ber 9>rager ju faden, nac^ ^a^ 

ren in fein $8tt(M(anO ju gt^tn, m\> na^ ben PrUjl» Profop bm 

i) Z>ie fibrld«! Qrtitfd ftnb 6(om COtDUu«, Hift. Haflit. Lib. V. p. i86. 
unb i^nc Pro<(^AeFA in (cn SRifctOan»!! & 394. nac^iultfcn. 



L 



tat ttBjBtöif/ |u S^im Mit tnn Btabt^uptmann CiiDiff stfongcn 
gßnmmtn unh in ttn ^tod g^fi |tt mrbtn, IDf r @üitf^up(numn 
ff bete (te freiintlid^ an mb frogte fie, im0 (!e Mm SafrAmenfe teit ieU 
Ut unb f23foM S^rifH (ie(ren? tnArtIti üttfmtMt; ^er iei6 S^rifH 
fe9 im i^fmmef ; er ^4tte nur einen iüb mnb nic^t mefytm, toit et me^ 
me J^olHen gieSf ^ gehabt !)er Sjtabr^upfmSnn^ brm biefe ®orfe 
dne Idflemnd fdj^leneit/ fdE^big ij^ mtt ber ^aup^ itnb loofitt be^be gteid^ 
»erbrgiiieii toffen. ^d fegte fid^ ber ^riefter Tln^voü bon i^jniglngr d$ 
In« fSiittei, auf beffen iStfre fie entfaffeti unb il^m äbergebrn nnirbem Cr 
fö^rte fie aui ^oQen gf f(^(p|fcn Mti) ^4nigin9ri|^ loo m^n (te ^n^e^^i»« 
4>fn fang fefl ^elt ^enn man ^offfC/ ba$ fie fic^ Mify^fn m&tben^ 
Mm, fte ivaren burc^ bie fBorjIfllungen be« iPrfefleri« Smbrod nic^e 
ba^in ju bringen^ 2((6 er nun fa^/ bajS aOe SRuj^e frxid^rbd angemtnbet 
n)ar, fü^/e er fte t>en aa» ^un^ nac^ dtaMbni|; )inb ubergob fte als ^ib 
|rr bem €r|ftifd!)of ConraD/ in ber Tib^xiit, bcmit bie fir /te nüf^ xinge« 
(leOter Untee^d^ning ftr^ifen m^e^ Conrad (larre bamal^ (i^n ble bier 
^rager TittiUl imter|i:^rif ben ^ jba^er l^n bit iirrai}uf|}tf4>e ^arf^e^ ffir 
i^ren geifitidl^en Ober^iiten iinfxx^. €r Ü€$ fit in einen finflem j^ettn 
xottfenj unb «nffrfagte ^nbern ben ^ngfin^ ju ij^n^ bitimie fte mir ij^reti 
au^l^d^eert ®rflaningen (ex^jjifttis jgloflls) bie J^rjfn ber ßfäublgeti 
md)t etxüa Denpunbeten^ JUrber .ad^f SSkcf^en fc^nuu^en ffe im bflflern 
.Werfer; allein, bie g«$offre ^ife^ng fcnnre au(^ auf tiefe 2(rt nic^e 
erjmungfn «ocrben. ^er eifrige 4>auptmann St)?^ berfongfe nun Mit 
ben ^ragrrn^ bA§ fte bit itoet) gefangenen ^(|er noi} ^^rag fti^ren unb 
2ttm @4^reif en ÜUbtiet iffmlid) unb ^ar mieten auf bem ^(a|e t)ar^ 
9lb^.bfrS5*®er«i788* ^ ^^ brennen 



y22 ^ot>vmiW i&cW^tt 

i^mtitn raffen fbOfm. TlMn bie PtnQit 2Hat^s^tten 6efSr(^MM etitm 
Hufiauf, meilpt »u^ttn, baß tnartiit £o<|uto tnek ® inner in bcr 
@(abf (offe« @ie fc^cf ttn ba^ an ben ^rj&ifi^of . noc^ 9tau&nt| fineti 
9{at$0mann mte einem J^enfer^fnec&e. S>ie Gefangenen tourben Jbem 
J^enfer i^Qthen, ber ffe fb graufam felferte^ an beleben ©fiten biö auf 
bie innem $§eUe be«]^6r|)er« fengfe^ um fie )u bem ®ef}anbnifl|e ju hm* 
SfUf Mn wem fie i^re ^e|ere9 Aberfornmen Raffen/ unb ob in S^ag no(^ 
einige »on i^ree @ef(e t^erborgen mdrem Huf btefe 7(re erpreßte mm 
mi i^nen einige 9?amen berjenigen^ bie in Prag i^rer ielrmepnnna t»om 
Saframent betf 7tttar5 jugef^ wattn. SÖa fie oft erraa^net »urbett^ 
t>ü^ fie i§re .Sknrt^umer bereuen unb jur (Sinigfeit ber ^irt^e jurucf fe^rea 
m6c$te»/ gaben fte|nr%itn)ort: f!flid)t wir, jönbern i^r^ Mn eurer ir« 
renben ®eifiH(&feit MrfA^^ fe^b im ^rrt^ume^ unb beuget bie Mnii 
t>or einem ®efil^Qpfe, uimlld) t^or bem gefegneten iSrobe. S)a man fie 
enbH(|^.ben ai»2(ugufl jum diid^tpla^ (inautffd^rte unb erimierte/ fte 
foOten bod umfie^enbe SBoIf bitten/ baß e« fih- pe^u ®ott bete, antwot^ 
(ete ber ^Mefler VdMtin: tffiir bebürfen i^e« ®ebete$ nit^t; fie migen 
beten für bie, tk ü bonn^^en ^ben« & rebete wd^ me^r; looburcl^ er 
bie frommen D^ren ber 2(nn)efenben fe^r beleibigte/ unb loarb ndt feinem 
®efe0en in einem ^offe (ebenbtg t)erbrannt Laus inde fit Domino Deo; 
bamit bef(^iegt Srsejyna btefe €r j^^fung. k) ^c^ aber fann nur bie 
unfefigen ^oigen beö btinben ^anafifmue bef (agen^ ber mir fafl unbegreif» 
(i(^ ifi> fbn>o§( wn Seiten berjenigen ungfAcf iic^en 6c&n>drmer/ bie fo 
unerfc^rocfeu; obfc^on mu(§n>iaig/ einer bioßen SNei^nung wegen ; bem 

f(&merj- 

k) eetifant mim biefl asegebenbtif Lir. IX. n. XIX« p. 187. auf bie 
nAmlicbc 9lrt an« fcintm S&rc^laucr 9);anuf(ript» 



r 




f(^«rj§offe(!fn t»b< enfgegnt tiften, too fce bi« SReffntig {^reö iehmt 
nidfte m«5r ^tfoflet §dff«,ftfö bU SBBorfe; i{^ »toetrwfe meln«i,3w&um; 
vii flii^ »Ott ©rittn ber ort^obo;«! ©fewr, b«r fogenontittti Siec^fgfdH« 
%9en, t>er Ufra<|ai(l«i, tie ®off fb »le (e ©tfefm^opfet tat6ro(f;(en, o^ 
ite SU ^eb«nf«n, i>o0 bi« SK^ifc^e ^irc^e toffdbe Q3erbamntung$ur(§eK 
tibcr ft< gefprw^en ^«f. ®a« fie an bm ^offn1|er Äir4icnr<rt^, «f« 
tingnt(f)fe %imoßung mifbiOigten^ batf er(ou6ten f» ft(^ gegen onber«, 
tie f(e loieber fdr ^e$er frfiarfen, @e (finb tf^ txr ii6erfrie&«ne tHHU 
'gioneetferl 

( • »«' 9?flt& ber J^fnrii^tig bJefer anxp 5^^ee tpurten gT«{{^ <{nige, We 
ter l>tfarbif(^en ^t^nt^ »erbdc^fig fi^tenen^ )u ^ag in iSnfytft g^ 
iiommen. ^tefe rotten tiaffeb t>on ber IReuftaibf^ «nb brep taBorhtfcOe 
^«eflep Profop ^ol^ (Procoplus rafas,) !) (BfM von ^kttau xmb 
^bt<t\f(tm. S>er Unnt tooüte bU brennenben ^er|en vor bem J^o(^« 
tüfirblgen nic^t butbe«. 5B<nn mib nxmwi (t< wiÄet «nrtöjfeit nwirben, 
tat ^rses^na nic^ <tngemerf e. 

(Etntse ptCartten «on (taefct^toeifenber ftebeneart twetr^en enc« 
beeilt iinO vertilgt/ t>itmana&amlten nannte, 
©i^n im Hpclt biefe« 3f(j§rc« (1421.), ^««en bic tabotiten jwejj» 
löttbetf gJerfonen »«n ber ^^ifarbifc^en ©effe i)om 25erge Xahot fortge. 
l'agf, ©ü fte krng« ^etumitHt», ^tfitUn $iiniQt au« i^nen («uö ben 
200 fSerfHebenen) auf ben unfTnnigen ®ebanfen^ i§re,^(eiber (n;enigflen« 

© ö » 6e9 

I) Sfefer profop, ein «Reffe be« üiU, öberna^m bat Siommanbo ilber 

Die Saboriten nocb bem Sobe feine« Dbeimtf, C1424) S3ob btefcc3eit 
«n »«cb bie $if«rblfd)e te^rme^nun? »ont ^benbrnn^U »on ben Sa» 
borttifebm ^JrUfiern aagemein ansenommeii. 



324 S^tbvtwif^'i ®t%iiJ^U 

6e9 i^rtm rellsi^en iKei^cnranj um^ $mer) mqiwnttfen, unb naA 
einher ju ge^n« @U mahnten im @tattbe bcr Unf(^ii(b ju fc^n. X)U 
S^ruber 6efd)(ufen tU @((^n>^(lern o^ne Untf rf4)ieb« m) 6tf B^indd^ 
(tgfen fic^ einer ^fe( (ep SBeffef^, Mn ber fie jur d^ac^ejeit in tie no^ 
^drfer 2(u5fdUe ma(()fen^ unb bie €inioo(ner aof5 graufainße ermorbetf 
(en. ^ieö 6emos ben ^oSotitifc^n $e(b^errn ^i^t^f mit XVaveafe 
@o^ne miber fie ju {ie^en« S^ietf Strdl)a^ im Ccfober 14a t. ^^J^Ptf 
fflaö)rid)t, welche C^obalfr fe(r unrtd^rig i^erflünb unb aneiegtt, nm« 
f {nn i^n fc^on Salbin Epitome p. 44p, jurecbt roie6^ fommt mit bem 
j^ini^qri^ex SRanufcript fi^k^albin (Epitome p. 464) fa({ ivdnffa^ 
db^rein^ fd, bap i(6 biefe« für eine längere Tlhfijitift ber ^afeUfitcil 
€^ronif ^a(te. 2lenea0 Sviviud/ (feinen Ptfatt^ud/ ben et erbict^M 
^ree^ au^Senornrnrn) berbient boc& aud) berslicben ju toerben» S)eit 
»olTfldnbigflen tBericbt bon biefen ieufen unb i^rer @4)n)armere9/ (afieii 
Ibtr i^rem größten Seinbe^ bem 5i$fa ju banfen^ ben er an Ort unb 
6telle au0 t^ren 2(udfagen jufammenfe|en ließ/ unb an bie ^ta^tv ab* 
fc^tcffe. ftaucenciue ßviti^na ^üt i^n in feinem tagebucbt aufbe« 
ibo^rf^ au0 mld)m mir t^n nacb itotp .^nbfc^riften/ einer (ateimf<^ 
unb b6^mif(ben, in einer faf} bucbfidbticben Ueberfe|ung m{(((eilerr> unb 
mit einigen Tfnmerfungen erUutern moQen. j v ^^^tff« 



n) Qai per filoas & tnontes diuagaotes in tantam qutidn ex eis denene« 
mot ^efiiouiniy qaod tam viri quam mulieres, abjeftis veftibas nodi 
peoitus iocedebant^ diceutes: fe fbre io ioDoceiitiae ftatu & qaod 
veftes propter primorum pareotam traD8gri?ffiooem aflamtae foia. 
fent. El eadem frenefi opinati funt, fe non peccare» fi frater 
com forore carnaliter mifeebatory & fi quae conceperat» de fpirito 
fiinfto fedicebat eoncepiffe» & malto plura prob dolor I ab eis fie- 
iMDt, qaod oon eft digopm pofteris reUnquere ejuratoin, Bjizezt» 

Giebc oben S* V. bie ganic 6(tBc beiitftb- 



■ 



«•) ff^rfUic^^ boß fif tnr^ ben 9)riefier tnatt|nef ioqttie in t)fn ^ 

t^um wm Hbmima^U be$ ieibed unb ^luM €^rtfK s^fu^t motbeti 

finb^ inbem fic bcn ieib ®o((e6 (€^ri(}i) ein gemeine« S3rob nennen, 

unb ein semeine5 ^uc (pieaeic^t ®einV' 

liefen ie^rfa^ t)on bem Tfbenbma^fe^ ber tai €^araf teri(Uf(^e bev 

ilMfatbifc&en ^efere^ nvttma6)te, be^oupfefe nldjt mir lo^i0/ fonbern 

AUib dnbere tabotitifd^t Priefler; jebocf) |ei4>nece fUb ioquii butti) feine 

^t|e am meiflen aus. S)enn bie anbern gaben bod), menn e« bie Um> 

.({dnbe nof^menbig machen, ben Gntfc^etbungen ber Pragec SRagißer 

«ac^/ nad^ meldten fid) and) Si^^A rid^tefe« 

»0 »©ie ^aben feine ©öcfter, achten fte aud^ nfc^f, benn fie ^öben bo« 
®efe| ®otte0 in i^ren J^erjen ; fo fagen fie. SDenn fie ba« 9?a(er 
Unfer fingen, fpred^enfie: Q?aferUnfer, ber bu in UM Wfl, §eiCi* 
ge un«^ bein ®i8e gefc^e^e, unfer ^rob gieS wi äffen, tc«" 

J^ferfnn «nferfdjeiben fie fid) bon ben 5^ifarben, beren 7(rtlfel bte 
9)roger ^aqiflet 1 420. t>ern)orfen ^oben. SDenn biefe behielten bod) bie 
!8tbef^ nac^ bem sSfien Tktitelt Quod nulla a fidelibus funt tenenda & 
credenda, nifi qux in canone Biblis exprefTe & explicite continentur« 
Hüdn im erneuerten dieic^e S^rtfli, mld)ti einige fanatifc^e ^riefler 
ber taborifen prebigfen, fofffe aud) ba$ gefc^riebene ®efe| auf^^ren; nad^ 
tftn 5(en Httifet : Qaod Lex Dei fcripta in regno Dti rtparato ecclefiae 
militantis cefTabit & biblic fcriptc deftraentar, quia lex Omnibus fo- 
perfcnbenir in cordiSus eorum & non opus crit do£lore. 

3.) „@ie Brten bcn ®(aubm |ii(^(; Um f{e (a(r(n unfern &UMUn für 
Wnen.^m^um.'* 

6 « 3 40 »dtenv 



I 
u 

I 

« 

I 

I 



^ 

r 



326 ^0htm$m emid^te 

»,&c. nonfüotafidelibusofefervanda fedo„n^ «ni, *««« lex> 

e. fernen ®o« ,m ^Wl, ouc^ fWne ^.r In Z mZ Z 
tem 6/0« aaeln in be« gute« «„(, bifen ÜRenfc^«.» ^ ^ ' "^^"^ 

H ««b aroubeen „nb JWren baför, baß (Te ^ler e^fg (eben Z7^ 
«M.fA» «;-^» . i/ *"/ »»/ 43/ 44/ 4T/ 48/ jo- <iuf 

mm If» t««m«n»» I«« »,m ,«,««.» M^ ^Mm, mZ 

.WS. t.W«f«. ?)d,ff„ p^„,„, „„„,^ ^ ^jIJ, p»^!«' •«•«» 



h(t fdbWf(^m ^ifathm unb Sf^amttcn* 327 

Mn feinem ^ifoicbüSf er f}AU fi^ @o^n ®o((eö sencnnf tmt> ^tant 
^ei^en (äffen, 

90 »3fem/t>(n$mn3(fuin€^ri^m nannten fieigrin^tutn; g(ou^ 
r ten i^m aiet nid^, weil er se(ior6en i^, unb fasten, taß Der ®elfi 

.®o((e0 nie flerben toerbf/ unb ber @ogn ®oKe6 au6 bcm §cUiaen 

0ei(fe fepn («ae." 

IDie fracres liberi fpiritös l^leftett leben guten SOIenft^en für bm 
cinsebgmen @o^®otte<. @le§( iHoiAe/in. Hift.ecclef. SecXIU. P.II. 
CV. $.X. . 

»o.) „3t<m, i^ ®efif$ gränbeten fie auf bie J^urwiwirt^fc^aft, weii im 
€i»anje(io gelefen wirb: Die J&urenn>irt^e (SdOner) unb J^uren »er* 
ben t>or ew^ in ba6 J^mme(rei(^ eingeben. S^att^. 2 1/ 3 1» Da^ee 
»oCften fte feinen; ber nic&t ein ^wmvokt^f unb feine, bie ni<^f eine 
.^ure wäre, fn i^r ®efe| aufne^Qien. ^uc^ t)M ffeinfh ün^bc^en,. 
ias fTe unter fi(^ aufnahmen, mußte sefc^^nbet werben, unb mit i^incti 
Itnjuc^t treiben." 

5Diej58 Vusft^eifungen werben auc^ einigen fSegorben be5 i4ten 
^a^r^unbert« ©(^ulb gegeben* Unter ben (teben irrigen @df en, wc(c^ 
9>flb|l Siemen« V. im 5. 1311. «crbammte, fautK ber (Tebente fo : mu- 
lieris ofcnluro, com ad hoc natura non indinet, eft mortale peccatom: 
aöus autem.camalis, jom ad hoc natura incKnet^ peccatdm non ef^ 
maxime cum tentatur «xercens. g?a<^ i^rem 0runb|«|ei ubi fpiri- 
tus, ibi libertas, burften fte bem ^«n>er m» erlauben. 60 au<^ tk 
fratricdli hu latenj^ro^^nbert«: Quidquid peccärent homincs in- 
fia umbilicum licitnm effe, quod fierant fecondam natnnun, war i§r 
®eibfpru(^. eu^ Centnr. Magdeburg, Cent. XIH. ^H ben 76 p. 

farbi» 



fbrtij<i^ KrriMn^Ue tb f^rdgftSRagffhf 1420. ^atmnift mb at« f«» 
Ifttfc^ vermprfen^ ifl »on Nrskid^en @(6ant(^(m itic(e$ }u ftaben» 
fSas tMrinii »m tar €^ im minrntn fKäöfi C^rtfK nerHmmf^ 6f (if(r 
infofgen^ti 64^; f3. Qü<>d molior«^ in regao repartto ccdefo 
litotif carnalUer parieot filios fioe corporali pemirbitiooe & dolore, 
f 4. Quod in regno reparato ccclefiae viantid muUcres oon dfibcoi nd- 
dere dcbimm inarioa fuis, nee e cmverfo« f & Qood molieres in ro- 
gno reparato ecclefia? fnilitanris pariem absi^ue femsoc corporali^ f 7. 
Quod mulieres tempore hujus ultionis licite poflint jam divortiari & 
recedert a maritis futg^ ctiam fidelibus, quantamcumqne invids» & c 
poeris foU & hofpicaUtatibus Alis ad montes corporales vel i|uinque 

dvttates» ^aDurc^ ^t man mM$l^tn$ jiir läberKf^cn itbentart IKidap 

1 1 rd^ 0^f^l SepSad^tffti fie auf fo^eiAe ?(tt : Scanner itnt) ^f I« 
(fr logen p<ft au« unb ranieen natfe umt Semr f^etum; btpm San je 
fangm fte ta0 iiei) ber y^n (BthpteiSotttg» ^etnaäf bütbm fit bn}m 
l^uer^fic^ii^ tmb fa^n eiaanber am Sj^t einet «w ben^lAn^ 
nem ^&Minhn (9Ui(fce) an, fo rifTen ^e i^ bte ^Sktbcr ^ab un» 
(i>ra<(en: ioffc U^&e^ngenen ^au6, unb t^tUe mir bfinen ®ei0 

. ' .mit. unb iHmoi meinen @effl i^in, (Sie (iefen nun, ein ^ber mit 
:\ imti^er er. i^oAif/^^nb jebe/ mit t>wi fie immer moflee/ 3U fiiinbigem 
€^ar aber efbijtm unb enfjAnbeten fie ftcb in f^mitifiben lufleir* 
S)ie< nanntin jie ba6 ®tf t ber itebe unb bm ^Biffen €brre«, unb 
t^aipx leuffttoerfa (diabolum patraniot) darauf bobefen fce 
fi4» im Sbilp» %M^ »K semjf{ett 3eit Iie§m fie ftcb bur6 brn fiRov* 
fea trauen» €ince (ibimtt fiiititt bettfonbaen biefetf !Betto nic^L 

S>fnn fie pfltgittn ade bcpfammen in eintr J^utt^ju (iegen." 

Jjier. 



Xbeniui Cbnnubia eis promifcua fuere: nefiis tainen toiuflu Adam 
((dnfbtt ^S^lfftt) moUerem cognöftelre. ^ed 41t ^quifque iibidtqe in- 
cenfus in ttliquam ekarfit, eam miina pr^hcndic & adieos priäcipem: 
in hanc, inqoit« fpiritot meus concelutt. Cai prtnceps : Ite, refpon« 
>fiit, csefcke Ä multipficaittitii '& tvpltte terrain. :. jDirfe Sraunnstf«. 
•fi^mtd m«^ »0^ ffiw eigene Siftetmng ftpn; Aiebätiiquoqu« fisdteros 
hotnines fervbs «ffe, fe ircga, ^ 'qui ex eis nsfeerieottir, liberasj . >' ^er 
Srwß, in txm f?« pc^ 6at>«t<n, Ifl bie iuf(fyM^,(tti^tää)tdt im^Öeiftlnet 
greift au$tttn 9t<»fen60rs(r ^(Jd^e ent^cingt/unb £«9 tBeffcIp; (gobies* 
Idu'ünb tabot »orbe^fHe^f* 9iku& bem,^a|eE^ic{r biefc unjtl(bfid< 
aStefte i^K ir(kn Sdfomimnfditfice im ^«rfe 8cr«in|[s' be^ SQeu^us^ 
Jiad^ bem SHtüigx&i« fSHamfetiptt btp TÜnlbin (Eiritome, p. 464.) jb 
€rtral>iBe. 4)><^ finbe mcber eine« riiH^ bai dnbere-duf tuer ^o§en ^a& 
le Mit S^men. ^ittn IbmiiM^isfefl (le pdf einer 3nfe(/unb brfepigteii 
(fc. -©ieff ;3:nfer iaj , .na*: ^Jrte ^ 'S^wH^t, imfdfm mm^Hi mb 
^Btf(t\if, 0)intnrt man noi^ >b<n JUinilanb^ tüttr ÜtfiMfi Quivive 4n* 
8ieb(, bojU; baß fte »on ber$uf(btM| äregeben i9ar/(occ«pMa iofula qua^ 
4dam amne Lufnicio cinda)^ fo i|} flar^ bo0 e6 bie ^n(ff.bf;^ SBeffei^ 
»«r, »ormif j<it bat tmf mesyoiofly lifgf^ iteif bat 'M {ufi^Mf 
(bnjlWne.<jnbere>ferein$&(leff. .^ttÄlfft«rAff«<.J«|f«ä«., ®«« 
(ie «Oe eine^dtte faßte, fo faan ifyei 2(ii|a^^ tii4)t awß d<i»«f«n fmt 
Hui ben 200 w»n Zthot »ertri^enen fl^oi^ben ttaren ei |a nur ^M^t, 
bie ft<^ iu bieier »ic^fcben Icbcntfarf $f rabwarbiflfen. 8>a§er »Ojtttn fle 
i§re 2(u^dtte «ic^t be» toge, follbertt be$ SHm^» 

> 2-) »Ütf rn, föSt'tt (?e, baß ftt fo bl« (Srdbfr bft J^eirigenÄffflettn.** 
5ifcb.btrg5.6ff. 1788. %t »30,.3^ttm, 



• 

bft &d)MU ftp ba, toit ii in bet Sif^enhatfinQ bed J^. J3:a§fitim« ^£ 

: f(f|rte6f M (le^t/ 1^^ bM t^Uit «uf bem sanken €rt>bot>m eibeviahbi &i« 

an ibrti SRant (3attm) ber S>fftte rcii^en toetU ; ba$ bie 6f ttfc ft^ 

in tie ^nje 3Be(e autfge f^itf t fey. 6if& nannten fte tii iSngti ®of. 

« fftf/ t)ie s^fclicft mdrm tU ganie ®rft jm rdc^ii^ |ur 2(ii«tof(iing ol» 

.. Icc VtrgtrntfTe au< btm 9letcfte Oofff«, ^u festen f litten, fotw 

' t(m erntorbefen burc^aud afittf, SRdnner^ Leiber uiib ^tiber* <6ie 

»etbrannirn S)6rfer, @(äbfe/ $b<fm unb. iBZenfcben iur ffUabtyks 

tinb fu^n bi«@4>rtftfMf an, jn ber. es ^ei^: unt SKiffmiaf^ $0 

fc^^ ein ®efi()re9« SDlaft^. 2^; 4* .. ;, 

«i^Vrinir fint bi« ^if arbif:^en Hrtiifi «ori 2 f (}en bi« jnm 41 mi ^ 
vergifteben« 9hlr ber rafenbfle Satratidfmne fonnre fold^e ^fe^ois i^iö. 
feer 4of}e2(rrf(fe( i(!: quod omiiia bona teni|>ora)taaducrfariarDni Itgis 
Cbrifii in tempore pfsefentis vltionis fiintiqdalfrei-ctimqiie a prardiAi^ 
£deltbfis inandinda> & rafland«, libliciorit, combtiftione, amdefin^ 
äione corporaliy oüebröfen/ unb niit unfitntigiv ®ut^ i^ert^eitigen« 
S)iefe etngeffeffi&ren teufef^ wefAr fie naä) 4^|efo iSrid^fting ber frc^in^ 
tne 9)farrer Mn^efefQ ^ieh; unb fie a(d fcld^ in ber ^oft 0orfes hnB 
fimWf ftnneen gfauben, baß |te CPnsef ®ofM mdren, baß i^ JMe^ 
^ifid fep« 3nm ®\M waren terSOI^er nnr loetiige«' Ex ii^ quadra- 
gintti viri, fagf 2lenMe ^HviW, infulam exivcre, & iotfanres viel* 
nas tiHai, eUiagfnatis gladiis, fupra diKentos ^reftes interfeceie» qiios 
tdiaboli filfoa af&rebaiit; ^je( nennt eitieA ^lecf en, ben fce äberfieff ti^ 
Prclcf. (tBe9m8aIbln nQdfiftStdriqQtain^^nbf^iftPerezMvmJ^ 
95r9 SRotbau ^cin i(l nocf; je^t ein ^orf, Prsecjie in finben« ®ie an« 

bfrn 




Um O^tRr ttiifben nid^t geMiint Stad^ bm ^nimmatttr tDlonufcrtpfl 
fi}ltppten fte'QKd^ 0efattsene nrif/ bie (te^ tomn fie i^eti j^yefti« unb i^e 
IRaria ttid[K t»ere^reti looatfii^ g^Uid^aüe tiUitetu 
*40 i>5^^«^ *>«< SliK^W 6e9i<n9«t! fie SWerbr^oteii, 6^9 t«ge firicSen j?« 

iDer ttnjuc^f megett tiatm(«n C^otn^e ^btnbotftv un^ 2lenea^ 
€ylt9tii9/ ttnb nad) i^neti t>tc(e anbere/ bkfe unjäc^rise 9{c(te Zlüaitif' 
teil/ bie fetten aui t>m lEpip^anttte bePantie toarem SERan mtip ft(!& 
ä(er Ritten, bie 9>{farben fl6er^otipf fSr Vbomieett ju Raffen« 
»yO wÜ^^ni t$re SWotbf^öfen unb i§ren ^ieg tionntt« f|e ^eifig/ aBer 
tcn Ärteg fflr tai ®efe| ®otfe« Rieften fit fir terfluc^f.'* 

@ie mepnten tatwd) ben ^rteg; ben Siifa mit feinen toBorittn/ 
iDle flucft bie ^oger ^Jarf^ep ber i^iififen fflr ben Xttd) toitet bie Jeinbe 
teB ^luteB €^rtfK fti^rfen. S^ie« mu^te tiot^menbtg ben 3^iit te$ ei* 
frigen 3i^f4 miber fie reijen» 

1*0 «i^t^nt; unfere Pile^et nannten jTe »erbammfe teufef. Thxt btefet 
Urfac^e ^ben (te ben f>rief7er 3o^ann unter ftc^ get jbeef.** 
tnoeieim (Hift.cccleC See XV. P. IL C V. $.11.) gieSt benöe^ 
g<ttb<n/ bie er 14t 8» nad) präg fommen^ ffernac^ ^ier unb ba/ unb ju^ 
kac auf einer ^nfH ifye 3ufatnnienfdnfte ^(een iaff^ einen "Joljiann 
5um ^u^f er. Orses^na nennt i^n nur einen virum latinum. ißtv* 
mut^lid^ fanb i^n ITIod^ttn hepm tcL^tiw, bef}en nocb ungebrucAc 
®ef(6ic^te ber {Sd^mifc^en 59rikber er hew^t fyit ^ad Urt^I^ cerris- 
fime lavat Aethiopes, melc^eö er über 23caufo(>re/ ber tn einer befon« 
bern Kb^nbiung Aber bie 96^mifc^en TLbanüUti, biefen Hb^um Mtt 
AUtn bijeti Stuben $u Mrt^eibtgen fudftt, gcfprot^en ^, fäOt mk eben 



532 . Ä)ebrötö^!iy^ ®cß5l(&t« 

fte bU lu()eti& ter ^eufc^^it t>er(l$t^6«i (•(d^m Etfi iiihil hl Uomi- 
nes cafiirati aUenunii jfi^t et, in coetibiis fuiscaminiteb^nc;-— « QBie 
enff<b>ilbtsent, oScr mir unrichtig ! Ttud^ fcigenber €(i| : Ignominiofuni 
Btgh^rdomm feu, ut Bohemi pronunciabant^ Picardorum vocabuluniy 
§uod exili coetnl Imic proprium erat, ad otnnts dätuU Hußiias Sc 
Bohemos cum Romana ecclefia cenantes ab Immicis eoram traosfen> 
batur : quos quidem fratres Picardos a vulgo^iäos fuifle, notiiCraum 
cft, mu§ b(od auf ttc f85^mif#en iSräber <ingef4^räiifr mrrtien. S>cim 
tie eigeiulic^f n Su§tren/ ober i23d^m(fd[)cii tttr(i<)ut(lni; ^AA^ntt (Calbctl- 
ni)/ finb oHcjeiü t>on ben "^aboriten unb i^rrn 2(^dntjn(itigrn^ ben S&ü^* 
intfc^m ^rubf rn.^ bie man fpotfioeife 9>if arben unt ^albcnfec nanntf/ 
gar fe^r ju unterfd^iibin» ©c^oti Sbent>pt:fer unb ZIctiMe 9v(^itt9 
6aben fte. genau untecfcbiebcn^ unb bie Utvoquifleti felbfl 6atren bie 9)iPar4 
ben t)on je^er t»erfe|ere unb üerfolgt* 

* 

17O »^0 VbenbmaM be« ieibetf SMflt nannMti .(le cme iSrobfam« 

nier,<(Q^ebnioe>" 
. ' @o aud) bk altern iSegarben: bett semadbten <Sott 

!:&•) r^tmi ein ®eib unter i^nen nannten fie Wlaüa. S>4 f?e mit «i« 

nenr(e{nigen) aber ^ai/t fc^lief/ t>erlo§r fte i^rcn ^opf baßir« @lt 

ferbfl^en fie enftöuptet." 
'90 9i^m Don ber 30etm fbgtenfif^ baf fi€ einige t)on i^rm lum 

iM^reii €)Iatiben gebracht ^, meiere ^u SKnbi eni| mit tfnbtrn «ct^ 

brannt.nmrb«'^ . 

9eibifni$. if! ein afte« €c&ro§, unmeit tabor^ bomafo ben i^erreii 
IMn SS^frnberg gi(6rtg« SXan füf^i yiixwt,, bof mm fc^on »01 biefcm 



CttfH aäd|urotten (fmu^f iM^ @o l^M aucft nod[^ fpdter Ulrich POfft 
l^ufiaM miqe SRdnnft itnb ^B^btt Don biefer Gefre Sffangett ne^ 
mfn unb t)inrit6(rn raffen* Audivi ego, fast HtMM G^Mue, ex 
Uliico RoTcafi» pnefiand regolc^ quam «gcrem in. Bohemia (14fr.)» 
iiiiße flpod ie.viros & muliercs ejus feQaf.Cnr ^t cüt^itasbinf&tlLiaß 
miten^ fapüiros,' & muliercs quidem palam dlxifTe, nqo efle liberqs» 
qui veftibus &.pnefcniin fiicnioralibus mereneur^ eafque in carcere 
apud fe peperiiSs, quas quuntanao clapfo fimul ^m viris igni tradi- 
diflet^ rtden^ Qanrante$qne: flamm^sum incendia pertulifie. Anna 
t(apfo^eipr.§tfrn)|)^.ntcbc bä^i^mgß 3a^r (1450.)/ N^^^^^a tuK^ibeni 
ein ^a^r (if^ter ®efaiigeDfc^af^l QerfU#n war« 

^0.7 n^tnä, beh^ Giegmunb »ori SX^rpan nannten fte i§ren (ßlauUntSP 
*: noffett/ be« ^^otd) aOein «Wsenommen." 

X>er eble v^unfer Oftegmunt) 2ixipaMfy mir einer ber etHen^ 
ber bieie^vfa^ ^er im j^T. 1 4 1 $• in 9^g angef ommenen SSegarbw ah« 
nafym/ unb fA^n genug nnir, fi4> laue^iber bte ®egennHirr €tiHfli im 
3(benbma(I ju frF(drrn, n)le oben %. \\\. gefagt »orben if}* €r lebte im 
€lb«(}anb^ unb fc^ejnt ba^er Me f(f)dnblid^en Tfu^fcgmeifungen biefkr9>i« 
färben ober )(bamieen entmeb^ nid^ gefionnr, ober t^erobfcfteuef ju ^obem 
€hi neuer i5en)eis, ^% man 819 bem ®oMe:piftirdeii ni<^t \nmix dit 
autffc^metfenbe 7(bamiten benfen mäffe» 

3iO »3i^em, iJirVh ®fauB{gen fagfen fce, baf äffe i$re 5«"*^ »enn |?e 
n)iber jteiie^en »ilrben, Blinb warben foflen, unb/ wenn fte mo^r^vaff 
in t§rem Datec flehen warben; i^nen nid^e« werben fdjabert 
Wnnen;*' 

%i l 9la<Sf 



334 ^obtm$W^(Btii^^tt 

i Sftaä^ beut ihrümimittcr SBlanufcrlpte tkfm (ti (fn^ittb I(mt'3«fii< 
•n: Jßerr Mnm^ iinfim ^toubeiu 9l«4> ^|cfe (E^ittf Umti 
man Üfftin ©OK^^ö^ait/ bcr p^ tapfer t^ert^itbisre; mit t^iehn 93fetfni 
nlcflt ijbtett/ 6i8 man (^ enbflc^ mit SDrtf^^Pfgdn erfi^fug« ^^ »Mir 
f{e|e §{fr unter t^rem iSater htn fbsmannten ^efue« S)aß er fi^ au^ 
SOani ^i^en (ie0, fast g^axTltnMe&fiviuB unb md^ i^ tnatf^fA» 
von ttlitdfom, (fe Vero quandoque 4itttin Dei, ^odoqae ^^&io» 
afleruit, nonnunquam Otecz td eft, patrem vocari |uifit), aUtbn, 
St 3^4 ermahnet biefi^ Umflanbed nii^ 2lf fiea0 f<^t bte SSenennung 
he* 210ame Uo^ gerodet ju ^ahm, um feine 2(bam{ten bequemer baiHMi 
4b3u(etten» SrsesvtiA nennt fie nie HbanAten^ 3^ nnhrbf fie maid^ 
tige ^ifarben nennen^ um fie t>ott anbern ^färben ju unfetf^^dben* 

^^0 »^türrn ad^eten fie meber^^cKte nocb J^ife^fonbernglautori (j^ffifett) 
auf ber ganjen ®elt Jiacft herumlaufen $uf innen, nn'e' ^t^m-unb 

.' €t>a im 3>ar<^iefe. 3(f(ein bfes aUe« ^atoffi« In J^te ^inftn seto* 
yn« Unb biefer Urfac^e megen finb fte eines f(|^dnb(id^en tobe« qpt 
fiorSen. ^ienfiag« Mr 6t/iufatf/ (natb ^iner onbem i^nbfdl^ttfl 

. tw* @f. iufa«,) im 3:a5re>lCCCCXXL- 

^tetf Bef^a^ a(fo ben z iten ober i^n October» SRacb ber ^Viim^ 
maüei^<l^n6f(^rifir »urbenfieburdE^s^euer |tngerid^feC/na4^ brm^eniaa 
G^foiw bur(&A@^iaert : orpugaataqule iofiila Adamitas omnes de» 
levit» duobos tantum refervati^ » ex quibus geotis foperfiitiofleiB 
cogpofceret. Büf^ V^^iß bepbetf 5u bereinigem J^fe (etfiete i^ 
be9 biefem 3m VOf^wc^^^ ^«(n« SDa^.J^^fieron Proteron ^ajeCtf/ 

tMfi. wibcrtcsc |u to«rbcm S)«ui Diefe gefi^a^ f(&ott im )(pnl^ ok »ic 




ter S36^mtr(&en ^ifarbeit unb $(bamttm« 335 

' 9o tut^^tttldbwif^^ Unwfint/ bta mt einige 9ftw9te Ktucf)» 
fr, (in €ntie, WPMH (Rttn in fpoCecn ^f^WftfleOern no(^ f« «iite ^lc^ 
' m^U^ M< i^ nu« für) (erd^nren n»i0» 

' ■' f 8. 

^If(be nac(^ri4^ten von aOAmiteit, (Srit^ii^iitient. 

^d^ triU ritn ni^ft 6e^npfen, tag man au« fyi$ gegen tie f2M^ 
men iUtffcupt, ober tie fogenännfen iBifimifditn fl^tn, tUt SRac^ri«^ 
(in t)on XbtfmCtm, bie fid^ ein ganjrt S^^^r^unbert ^mburdE> nod) immer 
in 96^men )>er&otgfn fyihen fo0en^ gonj crbfcfytct ^oBe^ fonbcrn i<^ xoiH 
nurieigiti, m^tv titfit j^rrt^um gifmmtnifl, unb itie UUtitQlMl^ 
imnin einer @(id^e mar/ bie bo^ niemonb Sejeugen totmtf, weif fte in 
0e^(im grfdM^. 97an ^dt ndmfic^ g(H(& anfangt ben Onfrrfi^icb |m{« 
ft^ anftem reinen, wenn icfe-f» reöcn barf, linb ben tinsd4)tigen ?H» 
färben, bie auf ber ^nfel b«9 «Seffef? einige Sei» ein lflberH*e6 fcJen 
föjrreh, «utf ben Äirgen wrfo^irti. ^ö^er fam ti nun, bog, »eil m«ti 
tiefe ^bämifeti nannte/ au4> bie anbern mit biefem Sßomen ge^ronnnnot^ 
»urtien; fo j»ar, ba§ bep einigen ©djriffjteffern pitatttn unb äö«- 
htiten fSr ©rjnonpma galten. tbomM £t>en^orfet t>on Jg>afet- 
6j»c^; ber froher aft SIeneae Bv^v^u« ^» 553^men mr, nennt ne6(l ben 
Saibenfern äii<6 fc^wi 2l6«liiiten. Surrexerunt infuper his diebn$ 
(um btitf ^. 1430.) ^Jamiite, qui nndi incedeiites» vagos coitns ca« 
num more depraedicantes, ut ihrioceotes (k) peccare non poflby 
quois tarnen Siska armiger quidam ignobiUs, ipforum errantiaia 
Capitaneiis,' ad nufflerum reptüaj^bta utriusqne fexos delevit. n) 
Vu« ber angegebenen ga(( fä^t jtd^ f^jliepen; tä$ er 9ati Ntejenigen ^)!^ 

») P^zw Sötipt rerom Aoftriac. Tom. n:h* 84<Jr ' ' ' 



5^5 ^cf>tcw€hß®eiiS)i^u . : 

S)tefe nun nennt er HbamUeiif'ho ev |le Pi^arbin-'ft^fM^tiDeg |^^e ittni 
nett fofkn* jDentt bit (uberlid^e .9{o(fe ter pf arten, bie nacfenb t^re 
$anic 6e9inr5wr §|fl»i, »ort .«rfJ:lrn,^froj&er (i^a i,) tepu'fgt: ©iefe 
lejfitm mun tie f i je ntfjc^en 2(Deim{feQ* ^$(i^ »ei^ t^tnpov^v t>oii 
fotneit Hhomten me^^ ate bit3i}^^u^serotte( ^Attr... ; 

.{Bare bie $5e|i^ret&uQg ber taboriten, bie Ztntai Silvia» in4U 
mm SSriefe an ben ^^rbina( "Joffwn t>on CarDajal bon t^nen ma^ä 
fiynU^t augerfl uiierf rieben^ fo foüte man glattbeiv bap e0 4u feiner 3f/r 
(i4^iO|u^abprni>(;^7(bamifeiv.ober0t^Qlatren, Q>{eer fie f^kt ^etitjt^ 
gegeben ^abe« Videbar mihi, fcj^eibf^r, vItra Sauromaü^ ^£lapi^ 
lein oceannm fmfle^intcu: barbaras» incer .anchroponbafias ajuc intjec 
IDOQftruofäs Indiae Lybieeque geöltes ; nee faoe in omni lerray^uain 
circpiyit Amphifrites, .^ens ,ulla .eft ^onft^oiior Taljpjriti^» — A4 
quospmQes hxrefes m|jgrav^re , qpa$ 9b initio nafcentis ecqleüa^ 
ufque in j^unc diem. peftifera ingenia feiminarunt. .Sunt ibi.Nico« 
laitaci. funt Arriani, funt Manichau , funt Armeni^ fuot Neftoriani» 
fant Berengarii, funt pauperes .de Li)gsJluno. Prascipui tarnen apu4 
cos Valdenfes habentur, uni^s Chrifti VicariL & apottolicx fedis 
iqimiciy. qui dum frarna luperioritatis abjiciunt lib^rtatemmie pratdi- 
Cßnt, neceflarium eft ut omnes errofes admiitant. ^r fi^etnf clfo 
jM ^frmutj^en/ aber auc^ nur lu t)ermut§en/ baß e^ unter ben laborm« 
(i^en^S|yten{id^enfre(|ern n)o^( aucf; 92ifo(aicen/ ba5 n)dren benn Uebetbteib« 
((tfV<r^^W7i^^^^ f*ofl;|)or ^^Ä^ren^be^^^^^ 

^b«fijn^ge. ^r ^dtte leic^^ ben ganzen €äfa(ojum ber J^c^er beä €pt« 
I^f|aniu6, Vugu|Hnu0, pber |>gUa|lrii;0 ^erec|a^(en fönnfn« J^at er aber 

' ' - ..... ^lerinhen 




btt ^bfimi^tn 9>ifarbttt unb ^bamiun. 337 

ttnge^eure Utbettteibün$ bcr 6ad^e feine QiAuSmütbisUit felb^ ge« 
(c^ii)d<^(. 7iu^ 3o(^anii €di^(e(^a rebef in einem Briefe an £rM« 
moe Mn SRicoIatfen. 2(0e{ii er ^tte unfere Tflbmittn »om ^* 14a u 
im@inne* 

fftm ahet tritt ein ^ann auf, tiv €i mit S^uflnifF^n tatt^un totU^ 
ta$ bie fpdfern ^itarben, t>. L bie ^d^niifcf)en Viv&btv, in itnrer irbifc^en 
^6^Un bie a6f<teu(ic6f}e ttnjuc^t trieBen. aDiefer ^^onn ifl eicxmius fa- 
crx paginx profeflbr, frater Henricus Infiitoris, fedis apofiolicds 
ad regnnm Bohemis nuncius, hxreticas pravitatis Inqtnfitor, ber 
ein Opus perutile Sermonum in defenfionem (artStz Romans eccle- 
üx adverfus Waidenfes hacreticos auf Sefe^I betf 9>Qbf}etf TUepanß 
ter VI. lufammenttui, unb i f oi. ju Olmu| in SoHo brucfen fieß« ^ 
biefem ^uc^e 6ef($ulbist er bie 9>ifarben ober ^olbenfer aud) btt Uni 
juc^t mirbiefen ^rfen; täcendo de aliis fpurcitiis diabolids (iibter- 
taneiSy invicem iine ordine cpnvenientes & cotnmifcentes: qudd 
audttu horribile eft. In quo errore eiß non onuus Wald€nfts^ tsi^ 
inen Pickardi tales in venu fjuit, ic adhuc permanere verU&iaa ex* 
perientia ptr magnos fiit iignos patet o) ^i if} leidet ju »etmur^eit, 
n)er bie magni £de digni n>Aren. SDie ^ifarben fletf (eo a^ mie eine 
f>efl an/ unb^^warinodium Cleriac eoclefiafticae poteflaäs enerri« 
tionern, fagt ber^nquifttor ftXhft. ^r ieben^iDonbel n>ar fo nnflrdf« 
ttd^, baß fel6f{ ^aPob lilintflein/ ein S)omtnifaner, ber 3 ^a^re unter 
i^nen Ubtt^ ber ®a^eit ba« B<Mant| geben mußte/ boß i§rf @ittett 

unta« 

0) Adaücti Voiöt Afta litt. Bob, & Mor. T. 11. p. 429. 
SI&&.berS&.@tf.i788« ttu 



338 ^0htm6fi^'6 (Btfi^i^tt 

tm(ab(f^ft.f(n(;p) ^t foMK« num i^nen nun 6(9foniiiitti? fffUa» 

nw$u ftc fär J^ew^lcc <if(<lr<n; tote tkmut» ou^ fo o&f(^(l(^ j((|ir 

ein ftttfdmM ie^n fA^cn? Sltrn erintime (iid^ an tie «(Mi 9Mfartwn; 

nun »0(6 biv 6(Mu0 semac&t: €iie Scflt^n in ®e^tm bte f(^ntü<^^ 

iafterf^fen» S>iefe (ie^Ioftn Urt^fe fc^iencn hatb im SRunbr angcfie^ 

niv S!R(tnner fein« Uoßen QSerUumbun^en . ju ftyn ^ fi< wutben segfou^i^ 

tDicbet et^^Uf mti b«a nennt Ut ^miuififor veriffimam experientiain. 

SBad niü man taju (äsen, wenn ter iu^tt^ («ic^tgläubigc ^nquifitoc ctf 

mit einem €ite 6e({4d3en wiQ^ baß bie ^SSaa)enfer i^e ^ennfniß ber 

@(^cift bem teufef, ber (ie (eib^frig 6e|i|e, ^ banfen ^Sen ? (a^t fi($ 

(b tttociS au(^ IM§( bezeugen unb he^niten 1 Unb bo(& erjd^ff er a atö 

bie deM>i({e(!e @a(^, baß ber Teufel in bie pfarben in @cjlaU einer 3ü<« 

ge ober eine« ^dfer« fa^e. S>ieß fod auf folgenbe Krt ^^^^m^fttßi 

SDer unn)if{enbe 9)i(arbe, ber nec^ feinen €r(euc^(er in ft(^ ffittt, giens 

in eine fat^(if(^e ^ird^e^ (leOfe fic^ unter ber 9Ref)e |ur $(ilre^ ^U txa 

SHaul gegen Aufgang ber 6onne o^, na^m ftc^ in H^t, büadt er 

»i^t oieOeit^t ungef^r ein^euj machte; fagfc, toenn bie ^ißc( unb 

ba< ®»angc(ium geiefin würben/ fre9(i(^ nur gonj (HOe: e6 ifl eriogei^ 

, unb fie^e ! ba faro eine fdfwatyt fliege, erregte ein ®er<luf(b/Unb ffog i^m 

i»t fBÜMU ®oba(b er fit oerft^Iutf te/ warb er erleui^tef, unb fonnfe nun 

bie &^tift fefen unb oerfli^n^ borauö bifputirenj tautet ®trfungen tft$ 

(^warjcn X^ettf U$ feibigen i8re(jfbuR q) 

SKi^ ^ e« gemunberf, baß feibfl 9tt3iifttn t)on ölmd| (tt^Der« 
kifen Keß/ foit^e TObem^elten ju glauben. fRcä) fc^Hmmer w4re eS/ 
wenn er ti nit^t geglaubt ^tte, ba er in feinen Briefen wibrr hie fdifi* 

n#^en 

f^ "'''* " 4»r. * q) IblA p. 430, 



L 



btK^bW^^m^ifmmmh^bmitm: 339 

3(i»olog{r «n t>en Sitd^ ^lat>Maw gatij f urj unb gut <in(n>eit«(eQ. ^ 
ofMbar ungccM^t Otcfer i^r üaHa^tt vom, tec aÜ ^6mg(. €efrecdr bd« 
fc^rfe €bift t>om ^. 1 508. »iber pe bewirf fe, fo wen% sefroutt er ft^^ 
ffe (in«< se^tmen vmtthubtttk UmgAng« |u 6efcl&ultrfd«n ; ba (insegm 
Ue S^f<^n ^ubec tm ®eifHk&feit i§re jff(fltß<^n e(^<mb(^tcN 
Mnwrfen, fk^ «6«r f ä^n auf j^ren ^nbe( bnufeit. Quapropter, f<t« 
gen fie in l$r«r ^fpotogle @. 2 5 1 . (^cpm S>^<i><0/ vel dodor AugniU« 
iws vel quisquis alias, qui non credit confeffioni & rcriptune na* 
Ar«« credat operibui^ quia qusUbet acbor fecundum &u&as cogno- 
fcinir. 3f( ^^^ ^i* @pra(^e Oer ieut/, t)i( ta btßv^tttif ba$ man n>a^ 
re S'usniffe witer fte aufbringen wdrbe? 

@ie ^flben aber auc^ S^ugniffe f4c (it^. ^fo^nit &d)UäfU(,*in 
f^ner ®ei(}; ^etf^^nig mam(m$ Ottmar, f(^rieb if ip. einen (an^ 
gm iÖrief an JErafmue, »orinnen er bie Sififsionftnevnungen unb ®e. 
brauche ber Pig^otröen^ wie man |ie nannte^ b. i. ber i25d^if(^en fSvä* 
txt, f<&r genau beft^rieben ^ r) TfSein er fagt fein «©ort t>on »er. 
«ac^dgen Sufammenfänften, toitm^l er in bemfefben IBriefe aud^ ber 
ehemaligen SRicoIaifen^ t>, i. 7(bami(en^ gebenf (. & fonnfe i^, ber bie 
SMOmIliM ©ruber fo fenau fannfe, gar ni<^t magfid; fc^cinen, baß 
man ignen fo(^ Äuöfd)»eifungen ^umut^en fofffe. ©a^er mat^fe ftc^ 
ttvaiimue eine t»tc( beffere ^bee t>en ben iSa^mifi^ S3rttbern, ali t$ 
jur felbigen Seif ber übt Ctit^eim f §un fonnfe ober »ottfe. ^r träum* 
(e nun au^ einnurf t>on ben abfc^euiit^en Äe^em, ben pfarben feiner 
Seif/ t>ermu(^(i(^ weii er |it^ ju tsiel \>on i^nen »orf<^a|en heg. ^eine 
©ruben^eimer (foiTarii) foKm be« «Jlac^f« in ©ruben unb J^a^fen Sufanu 

ttu 8 men« 

r) Erasmi Epift. Lib. XIV. epift. XXI, 



340 ^ebniMtJ^^i e^fMi» 

menPflnfff ff^dUn^ unt ouf tint »ie^ffc^ TCrf^ o^ne Unfflfc^ib birf^er« 
fbnen, Unjud^t getH^n f^aben. s) J^ierinnen mas i^n fein €omf|K)nDent 
^nMrgangftt ^aben» S>er (etc^tstdubige 7(6t iie^ (tc^ fogar au<^ ta^ (o« 
4>erlid^e ^&fftditif Mtt ter SUege (mufca magni corporis) aufbinben» 
S>oß er 5U f85^mtf<^en fSruber gemepnt ^6e, er^Oet au« htt iDeirerti 
9)ac^r{(^r, bie er t^on t)em 2)a(^0r§um Mefer @erre gteSf^ unl) bie m^ 
tai tSerbiettfl ^of/ ba§ (ie einige Umflanbe in ber Oefdffitf^te ber fSd^ 
ntifc^en ^ruter erlducerf. S>o^ fte ( i ^o i .) 6i< auf neunje^nf aufenb an» 
gemac^fen^ baß viele fSaronen ju i^rer 6efre getreten finb, baß fie t^re 
le^rfdfe ganj gefc^icfr ju t^rt^tbtgen mußten^ bteß aütB iß iutmtä^iSf 
tmb fann m$ üvbttn £tueQen befiddgt n)erben« t) Stut bie Unjuc^t unt> 

bif 

i) Hji tenporibni (1500.) tnultipllcati fant bnetici in Bobemia, qai voU 
go foßkfU nonaiaiintur proptem, qaod in foffis & occaltis ipelan« 
eis Dofte conoeniant, tnrpitodinem Sac differenti« perfonar um exer« 
centes. /n C&re«. Sponhiim* 

I) CreTcit aatem hoc nefandilTimam genas hominnm & miram In modam 
^lotidie aagetar, in tantum, qnod anno praenoUto (1501.) nume- 
rus eonun major novemdedm millibus fuit inuentus. Sed & nobi« 
les atqae potentes quamplnres in regne Bohemiae ad eos tarpil&- 
moshacreticosdedinanint: c quibns Chriftophorus nomine, vir no« 
lulis & dineSy qoadn^iflta florenorom milUa inter eosdem faaereticos 
- pro eleemolyna diftriboens, tdus ex eis faftus eft. — Apoftolorum 
fe profitentor imitatores, homines fine Deo« fine corde» diabolo 
pleni. Sunt autem homines aftntiflSmiy & in foa (eAi mirabiliter 
docendo, difputando & defendendo periti, in tantum, qncxl noo fiidk 
k a qudibet ratiunibus dirceptando poterunt fuperari. Nullus tarn 
trafli intelleftua reperitur, qni tarnen vfum rationis habeat liberum» 
qoi non mox ac feAam fuerit profeffus, in ea defendenda ntianibos, 
tt eis videtur, doftii&mns euadat Sed ne quis rem alicujos mira* 
culi exiftimet, caufam taotae mutationis dicemus: vt omnes non 
Deum fed fpiritum maligoum in eis operantem intelligat lUdtm 



btt S3df}nnrd^m ^lfAxbm mh übamircm ^41 

Me gtepe Stiege §dtte Ztitf^im i^Mn td^t wrmtfm, uitb babnrc^ 6»^ 
tere nad^ («iner 3^'^ i* ^* t^^" 2i(e):iin&er Hataltd) ben^ ^anemoitf 
»Oll ^dfau^ tHat^m^ t>on tTIiecl^oW/ »erMten foffen^ fo ungtrcinttt 
iAsen ju mieter^olf n» Wlan glaubte setne J56fe6 boii ^e^rn/ bte moa 
(a§tf^ o^tie auf i^en QBanbrf ju fe^eti^ 6(06 meti jle Xe^t tooren^Mf* 
tie ^{rc^e uvlb ^ferife^ t>erac^(e(f U/ utU> t§r md)t ge^ord^en n>o((fen» 

N 

Ganj unt)erf(^dm( war ^o^annedOoetnud 9ubanuj/ber biirc^ 
fein befanntetf me^rmaten aufsefegtetf 3Berf : de moribus» legibus & ri* 
tibus omnium gentium, bit Qvobflm unb abfc^euligflen iü^m wn beti 
fBo^mifdjin Utamiten in ber ^tlt auddefheuet ^at. ^m Xlren.^apU 
Ul, iporinnen er bte ^d^men befd)teibt, reber er er(Ien6 ^on ben Urr'aquU 
flen^ 100 er ben Mni^ ®eorg jum Urheber ber Kommunion berUnmAnbU 
gen unb unter bepben (9e(Ia(fen ma^f ; (ernac^ auc^ Mn ben Tibamiun, 
bie er t)en bem erbid^teren PiFart>tt0 autf ^ranfreic^ abflammen l&$t, 
toiil er etf fo bet^m Zlenead SvIdIu« tat, unb fe|t unreblt<^ ^inju: iSie« 
le fagen, bog (le (ble 2(bamirif(fte ©ehe) an rinfgen orten in fSi^men 
no(^ in ®e§eim fortbauere. €r befc^reibt nun bad faubere Seremoniel/ 
ba6(teln i^ren Bufammenf unften beobachten foOen: Nam fubterraneos 
Boemorum quidam, qui ex hoc Gruhcnhaimtr appellantur, (acra 
operaturi fubeunt« incer quz quum a facerdote illud Genefis pro« 
nunciatur: Crefcite & multiplicamini ac replete terram , lumina 
quae ibi habentur, continuo omnia extinguuntur & tunc neque sta* 
tis uHa, neque (anguinis attenta reverentia ^ promifcue viri & in 
quam per tenebras quisque inddit, mulieres ccgnofcunt. Peiaäo 
fcelere cum in locum fuum fe quisque receperit, luminaria rucfiia 
incenduntur & iacrum peragitur. Eft execrandus hie damna» gtw-^ 

««3 ti« 



n 



g42 ^ObtCWifi)*6 etf^i^tC 

las Cbwc^ pihftö^t ®u(I<ti) ritus non mulcam diverfus a Bacchaua-, 
läms tliisy — Hanc Boemorum impietatem ac nefandam luerefim 
<juatuor Reges, Venceslaus, Sigismundus^ Albertus & Vladislaus 
exilirpare non potuerunt, quam vis faepius tods viribus attenda«- 
toot* & ifi ganj offenbar^ ta^ er bie alten idseit n)iebcr§o(te unb mtc 
f^intttt. Sr mo^e mo§( gebärt ^6eti^ bo^ e« Ptf arden in 93 j§men 
ge&e* 7(0e{n bie ^^ifarben fetner 3eif ^(te er. mit ben unaAc^figen ^U 
färben bom ^. 143 1« n((^t Dermen^en foKen. Z>iefe jmei^beutige fSe« 
tiennung ^f auc^ nod) biete onbere fonfl gelehrte VSftimtv, als T^a^U, 
SeAttfobM/ u, f. n>* t>er(eitef; baß fte/ menn fie bon 2(bdmften unb 9>ii> 
färben in iSd^men fc^reiben^ SRamen^ ©ac^en unb Umflanbe t)em}irren, 
unb gan} falfc^e 97a^ri^ten^ oft n>ibcr i^re 7lbfi6)t, für au«gema<^fi 
SBa^r^eiten bem iefer aufcifc^en* 

§' 9* 

nette Qtfu t>t» ttincn (Beifiee in Tm^mtn. 
^$ tie armen itute im dbtutf'm« Greife ouf txt 9li(^enSurget 

* 

fyvtf^ft, bie ba toafyitn, bom reinen (Beifle geleitet ju werben, ein 
Ueberb(ei6fe( ber alten 9>ifarben ff^n foQten^ fann ic^ gar nidft ma^rfd^^ein« 
iid^ fttiben* Tbii ben wenigen SRac^rid^ten, bie id) bon biefer erfi im bo« 
tigen ^o^rt entbecften ©efte ein^ie^en fonnte, er^edet^baß fie biel d^n(i« 
dft6 mit ben fratribus Üben fpiritus ^ben» ^§r reiner ®eifl/ (cifip 
bud^/) ifl ber alte fpiritus liberratis« @ie fc^mafen auc^ bon fce^toiÜU 
ger Hxxtm^, n>ie |ene» ; Ob fcc^ ava ber2(u0fage etne6 ^etbe«; mit \)«^ 
ben fcl^on ttnfere Rt:<ifc (mocnofl) aw \xm auegeleereT/. fc^Iießen 
(dffe, baji fte burd^ Vucffc^weifungen ftd) entfrdften, n>iff ic^ bem Urt^eife* 
beret überiaffen/ benen etf aufgetragen if}, Aber biefe @(IE;mdrmer unb i^re 

Sufö««* 



ri 



Sufammnif iinf« ein iMu^fame« ^ige au ^6eM. Z^ag (ierB<9 imm^tt 
^attte unb $8eam» an bic TIbcmitm ba^tt, Seweifet no(^ nic^w. S>l< 
Vnfimidund^ mit tM((^ec fie fi(^ fl6er txa @tnnli(^e ju er^icn fuc^en, 
itm gan} im ®#e ju (e6en/niag bicQeic^t Urfa(^ fe9n^ toß einig« S(aß 
«u^c^en unb gonj ausgemergelt ftnb* Um i^nen ben SEBa^n ju Sene(* 
men, ba^ fie nlt^t fc^ufbig ftnb |u arbeiten, @teuem unt Stnfe )u ent* 
tfc^ten/ fk^ ber:bdrg«rH(^n Orbnung ju unterwerfen, weil fie im ®ciß( 
wanbdn/ §at man bereit» bie f(^i<f(i(^fi«n 0)7itte( angewtnbrf« S)(n ^ 
folg wartet man nun im 6dtten ab* 



\ 



.1 




in. <ßifc^tc^te 



ij4 P(Uiel$ iBtfdb^t trr jDmtfc^m, 

in. 

£)(utf(|en miihm <^ptn(^ in 3S)bWm, 

tri* au(^ 

mm gelobt ^bctt/ 

5(«n$ Vtlattin Pellet. 



m 



^^ |a0 in ben <i(f(rn S^tf^n tjyieifffti/ SRa3be6urg, fffltdhnbmq unb 

<äV^ iBranbetiburs^ »ie aud) B^U[m, Untet^Oe^meid), jum ^^11 

^^ärinsett unb ^ranff n^ t)on f (amifc^en Q361fern (tnb bmo^nt morbett/ 

fann nic^t nur aut sleic^jelcigen ^rpntflen unb S>ip(omen/ fonbetn ou(^ 

üu6 ben noc^ ^eut ju $age &büd)€n f(an>if(^en f25fnennunsen ber offen 

@tdbre unb S)6rfer/ tüie auc^ ber ^(dffe unb S3dc^e bicfer idnber bmio 

fen merben« a) ® ie e6 ober sugegangen fe^n maQ, ta^ bit Blawtn in 

ben enoQ^nten idnbem t^re ^proc^e berloffen/ unb eine onbere, namlid) 

bie beutfd^e/ angenommen unb bepbegaften §aben^ t)ai §a( untf no(^ nie« 

ntanb befc^rieben« 

SWocö 

m) !Bra ben.eiawen in fßranbenburg bot ^t. <Efer?e# unb bon lenrn im 
SnmtmAinbc ^r« igctiiSf gcfcbricbem . 



j 



Sfto<^ Im »ferae^nfett 3a0r^unber( inuf fe man ju (e if jfg^ßntMfilf 
f Snnett/ wenn mon auf Um fSHcxttt Don hfm ianhwlh iAtMmittel faü« 
fvn woUte. h) ^ bieff m ^aOe Seftnbet ft(^ (ruf a« ^^31 btt etaM 
f^rag/ n)o bie <£(moo(ner 6miM beutfc^ fprcc^etu iBidldc^f ifl biefir 
SaO na(& ein paat ^a^r^unberten nid)t mtfyc ba« ^tm tt atfc mit M 
geit^iffmfoffte: 3» S6^men fprAc|^ man einfitna flawlfd^, ba 
toirb f« bem gana beutfd^en ®6(men ntc^f unangenehm fepn/ a» t)erne§^ 
men/ n)te e6 aud^S^^S^"/ ^^ß ^<^ tfc^ec^n beutfd^ toorben (inb. 

^6 ifl au$ ber ©efd^ic^re gen)t0, baß i5d(men in ben 4((efien 3^^ 
fen^ndmfid^ »or ber TCnfunfe ber &axotn, t>on beurfc^en iG6Ifem bewohne 
getoefen i(i ; biefe n>aren bie ZJojer/ bie 4^rmtltt^urer unb bu tHar^ 
(oin Annen« S)te erflen 6en>o(nren ben mitrfem $(ei( be6 ianbetf^ bem 
fie aud} bie beutfc^e ^^enennung 2>0}en(^etm gegeben (abem ^ie4^r# 
munOnrer fafen an ber Sibe; benn ein afeer @(&riftßeOer fagf^ baß in 
i^rem knbe biefer $hiß entfprtnge. c) €r ^t aud^ feine beuefd^ iSe» 
tienbung wn i^nen erraff en^ benn 2l(b (ieß in ber aiten beu(fd[^n @pra< 
4^e/ n)ie auc^ noc^ |e|t m ber @c^n>ebif(^ert/ fo »ie( ab Flumen, ein 
S(uß« d) S)i« tnArEotndnnen mareti au6 @((n)aben nac^ V5i^men 
gefommen» 

^iefe beuffc^en QJdtfer n)anberrett im bierteti ^a^r^nberf autf/Unb 
machen ben &l<mtn 9)Ia$. Z)a man ftcb nic^t t^orfleQen fami; ba^ an 
Vhtt gana antfmanbere/ o^e menigflent id^töa^ unb a(te SDlonner, tU 

nig« 

b) ftronif ber Gtabf Scipjig. 

c) In Hermunduris Albis oritur flomen indytum. Tacxt. de moribofl 

Germanorani* ^ 

d) Z)i< muitutti «Ott <i(f fineKni^ «Ut »on bem wdlTm SßaflVr/ aqaa «Iba, 

ifl (3d^(r(i(^. 

«(&.b(r9.e(f, 1788» ^P 



«^f !Sei6ft titib Xivbit ^urftcf ju (agitt/ fo ntdg etf auc^ mit bicfm bruf« 
fi^en S?d(fern in ^§meti aefc^f^en fepit» S)ie Buräcfgebliebetifn jcgm 
fidE» o&er i^9 bAr %nf umft bit ®ktotn iit ba<^ ®ibhv^e, oo fie Mn brr 
Sßie^uijt (ebfii Ponnteji} büflegni t)ie @(amn beti 2(cf rr&au trufien^ un^. 
(ier^u iU ^btnm hrm^Utu S)a^ (ießf n ße bi« afren Stnioo^Qfr auf 
^tn ^it$M fi|en ; boc^ mjgtfn fie fie tiac^ ber Sitit^ al« ifya Unurt^nin, 
ibir £n«d;ff/ f iatvifc^ 2^ot>/ betrachtete unb il^nen Sinfen aufstiegt §a^ 
6en. ^m SXiefetigeburge ^t (ic^ ba« 3(nbeuf en ^iert^oti nocb ec^Iten^ 
benn SRA&eja^i ^ipt »o^f nicbt^ onber«^ aftf eiue Ttbgabty bie ein jfnecbf 
feinem J^errn entrlcbfef^ von H^b unfr Sa^^Ien« 98enn ber tfc^e^^tfd;^ 
einnehmet mit ®ei9a(t bie abgaben ben ^eutfc^en abforberte^ ^ mar ei 
fein ^nber^ bog fte i^n^ »ie ein ®efm% gefurditet ^aben«. 

^le Ttbfdmmfinge biefer bre? attn htmfd)m PSdfferfc^aften H 
titdi ba. Sine jebe fin'ic^t i^en eigetim ^iaieft^ looran man fie unter« 
fclieiben fann. ^it ^ttmmiibuttt bim^ntn tü$ Stitfmgiiksf tinb 
teffen be9be Tirme jmift^eii @cb(efien «nb ^§men auf einer/ unb itoU 
fd)tn ter iau^i^, SReiffen unb ^i^mtn auf ber mbern Geite. ^teZ3ojec 
fi|en auf ben iSei^en on $^rKigtn> ber 9>fala ut* Bayern ^ unb bte 
^c^maben auf ben Ocflerreic^ifcben ©rclnjen. SS)ir n^erben in bcr ^cU 
ge fc^n, bof fie ßd^ be^ ®efegen^eiten in ben ^dtem S^ktn t)on beh 
!5ergen j^erein intf ianb gelogen^ nnb |ur 2(u5brettQng ber bruefc^en Bpx<u 
6)t awS) trfeietf beigetragen ^aitn^ @onfi (aften fie feinen dinßu^ auf 
bie tfcbecben/ meü fte ali armfefige ^ute bon t^nen beracbtet mürben* 

€$i!Dara(f(^ntitSnbe M birrten unb Ttnfang bei fünften ^^ahr^ 
^berttf/ baß bie @(amen in ba6 gütige i86^men einbrange»^ unb bie 
fiomifc^e 6pracl^e mit (?(^ brad;tem S>^fer, €rttbfe^ bie fce anlegten 

•ter 



i 



mt il)m ^ptÄc^e in SBft^mett* 347 

U4^lbi aüm ausgmommctt/ loeldl^en ^tif (le t>on ben i^ermunbureti 
31&€ nennen ^reen^ unb t^n bo^er and), mit einiger ISerelnberiing^ tobt 
«onnten« X)er €$etf[uß befom ben !Ram«t t>on (DgrtCt (o^jjei) xoiv^ 
meii/ weil ber bcitt ^ar(e6aber ^i0en ©prtibel gewdrmee$6|^fer 55ac^/ fik 
auc^ iDiritten ^eißf/ in benf€(6en fälle* 

Sflun xoat aflfeö in ganj Q3^&men ffamtfd^/ unb t6 bergiensen einige 
3^a^r^unberfe^ e^ biefe@(dn>en/b{e{t(^ tfcf^ec^en nannten^ mir ben ^euf< 
^tn einen freunbfi^Q^ii^en Umgang ju pflegen angefangen ^aben. ^entt 
fo kttQ^ fte J^e^ben tvaren^ muffen fie^ ftc^ {mmer gegen bie Unf&Ue ber 
Una^h^ttn ^ranfen tert^bigen/ weld^e ftc^ ju allen Seifen bernö« 
^efen^ anbern QS^lfern^ befenber« aber Un ©(amen unb ^enben/ bie 
^tißiii)t 9{erigion mit bem @d^n)erbfe in ber i^anb aufzubringen» Unt 
biefen gen)afrfamen Q5efe^rem aUtn iOorwanb ber ^einbfefigf eiten ju be^t 
m^men, gienger? im gfen ^a^t^unbert Dierje^n bj^mifc^e igterren ober 
0tirflen a\x6 bem xot^id)tn ^6^men noc^ SDeuffd^tenb^ unb ließen ft^ 
bafelbf! im ^a^r 845* taufen, e) - 

€ö tf! ron^rfc^rinlic^, baf pe biefe beuff^e 95rfefler mit ffd& gebrac^ 
l^aben^ um ftc^ ton t§nen t9}effen (efen ju (äffen/ unb tat S^riflent^um 
be9 i^ren Unterrgan^ anjupffanjen» Unb bieä m6gen bie erf7en ^eut« 
j|t:^en gen^efen fe9n/ mefcbe mit friebfamen ®efinnungen nac^ fS^^men 
gef ommen finb^ ba fie bi6§er nic^t anberd/ a(6 mit ben SSSaffen in ber 
^fyixib^ eingetreten aoaren* ' 

Sf » ®a# 

♦ • 

e) Hludovicus qiiatnordecim ex Dacibas Boemomm com hominibM 
Alis cbriftianam religionem defideraote« Tufcepit, ^ in oäam £lh 
pbanue baptUari joifit. Anmhs Fran^fuld. ad b, a. 



JMt ^ttto Mufen (agin^ S(fd|H$ c^/ b«i>.tt S^ifc^f Mti Stegcorpurs^ 
^^t tiefer foK Me J^anMung Mrti^ttt ^a^tt^ fie fammf i^ren iat^eutfm 
lu f^itiem ^trcfiiriijprensel jog« VMb bie» mar ber erfie ^tutf^t, tor c I* 
9^^ QfirU^t^^e^t in SSd^en au«juii6en anfiAig. ^e ^i^mm nA» 
gen aSer feine seifllic^e SRa^^t^ bte er bun^ tie TC^förberung ber Sr^ntei^ 
liod^ Jbcffi bamaligett 0f6rmic^e Aber fte avauUt, ^u f((^mer gefunben ^» 
^, ba§er empirten fte ft(|/ unb |ügttii bie meifhn ber (^rifHi^feti ^n» 
f^ti jum ianbe ^inoud* 7(Qeiii ber ^aifer unterfU^tebieiBercriebetieiu 
&$ tDwben ^riegf gefa^, unb enblic^ fam diitb^rt^ &j6ifd^of i^q^ 
fRapttj/ al< ber ^Ut^t @ee(enj^ete bon ^u((cl^(anb, nat^ ^6^mcii| 
l^ fc^glug bie SßiberfpertfHs^n an bir Wtolbau im ^a^v Sit. fo ti6)üß, 
P9$ fänf 93d^if(^ 9Arfi€ii i^ le6en babf 9 etnbufceti^ f ) tüoburc^ bic 
#r(9en gejnmiigen tDurbett/ (ij^ ber bifc^i^flic^ 9Rad^ jo unfern>crfett^ 
mib im eigentlic^eti SSerganbe^ gm Stttuy ju f riechen» JDiefe ®eiDa((w 
Igdtiafeit ber ^n^tft^en ober maditt, bof bie Q3ef e^nrng na4) ber 3«i( 
im ^neren U$ ionbed (angfamer Mr fi(^ gieng/ obtr gar in« ^e<f en 
$ßtii^. 3« to .l^lig bon f>rag/ 23or5t«ooV/ ta ttftc^ jur QE^rifHi« 
i^enfXeligira entfc^foß/ (iep flc^ nic^t bon beutfc^en 9>rie)l«C!t/ xoc^l aber 
»Pfi einem f (amifc^en S^ifc^of au< ber ®rtec()ifd)en .^Irc^ raufmj mefc 
9>egen or im j^fa^ 890. na(^ SERd^ren rei^fe/ imb bafdbß om J^ofe be< 
f!^^f<:^ SMQfi SywttoplttE bie ^aufe amui|m« ^r brachte fot 
bann auc^ einige 9>rieffer U$ gried^ifc^en fRitut mit ft(^ no^ $BJ§meii| 
ui^ e« fe^fe nic^t bieC, fo ^ta fid) f&i^mm ju ber ®rie<^if(^oi ^n^ 
grfcOfagen, unb i^re Gebrauche angenommen« g) 7(0ein 

'ip4NM Metf Hl |u Mmnt, M baf i(!b bie Setodflr btenn anfäbrmfoOfe. 
2«« f^^^fn^Äotmara Aoadea Hagee« i^.p«i6ifr^a'f «ronoC 

©efcbicftrc «tfbmm« unb anbrre wcbr. 



mb a^vit ^ptcaiit in ^fmttu 349 

mb XVtatielaxo, fi<^ na^ ^^^ ^o^^ <&r<< f8aut$ nac^ S)eutf4?(aiiO f. 
|u (egfl^n^ U6 S((A\tti 6^u| ju fud^ti/ utib fu^ In 9triis{oii«fa4im 
nad^ ben 3)<u(f(^eii iu riestern Wtattelaxoe Qc^ , XDenselOep 
^eilise/ n>e((^r um hM Si. 9^0. ben i2)a§9iii<6en %fytcn befiies^ t>er« 
6anb (id^ no^ wit gitMucr mit bm S>eMf4ien. IDenn loeK er fi<6 Wf 
genommen ^ttt, bte ((|ri^(«4ie 9lelidion In feinem ig>erjog(^um nacfibrdtfü 
lU^ aui^httitw, fo erlangte er aiu^ »on bem dtegenfpurger ^ifc^of, 
mtMr. beffen iBitt^ SM^men bomoto se(}anbcn^ ie^rer, ^afe^ef« 
unb 9>riefler» ®le famen nun J^ufenioeife atrt iSapern / ^mabeti 
unb Stüttfen nnc^ ^J^meti/ um fo t^I liibtt, ba (ie ber ^^509 XVw^ 
$f ( mit (Bef4)eitfen Alber^ufice* h) 

@le btdd^ten 9teU<|u{en unb $5dc$er mit fi<^ nad^ iSd^men. S)(r 
i^erjos empfteng fie mit «>le(er S^renbejeHguns, unter fUjte fte In 1^ 
ttnteme^mungen mit »leler SDmf6arMt, brfc^enfte fte mit ^ilhet, ®o(N 
9>e(iioer(/ unb>> um i^ncn ein 9?eiblei6en Im iünbe 5U berf^f en^ g^ 
er i^nen leibeigene/ «ermut^Iit^ fammf (iegenben ®ränben/ über loel^ 
®ro$mut( unb Sre^gebigfeit ftc^ biefe ie^ unb SRifiTonarien |e§r loun« 
berten* i) 

^it< toat ble erfle (oufige €lnnHuiberuttg ber ^utf<l^en In iSi^ 
mm, unb ti laßt gt^ ou« ben Porten M angeführten alten ^riftfiet 

h) Ad eam cen apes ad alf etriabaiid fecas Sacerdofes, Levite plnrirnique 
fiunoU Chrifti conflaebant de Savariorum, Soevorum aliaramqae 
provinciarum loci«, Chriflhnnus, p. 74. edit P. Atkanaß. 

i) Cum reliquüs SanAorum Blbliothecifque pluiitDte» qoos conftos cum 
hwoce ingentl foTcipiens animoqoe gratanti ainple^teos .obfecoo^a» 
bator — tribuens abunde auri vel argcnti copi^, cni^liiMi laaiici- 
piaqae — uoiveriis dldaMdw Jbia <*• oinatibof • Idem !• £. 



itii k) f#e|en, bag mtt b<n |)«<(!«tti Mnt ^«»ifen au(^'t>iete QSaptrn 
gefommen finb. IDIefe waren gfeU^fam featf ^anögeftnö« b« 9>mf?(r; 
tu fi(^ na<^ t<utf(^ Tixt ha>imm, tint M< SRa^nms ju^eifen (agM 

muffen. 

^mn tie @(<iw(tt waren in ten af(en ^tHm f^ f<^muf ig unb un« 

itin. i) 3i§f* ^o(l »«f «"t^/ "^*^ ^♦•" 3««9«ifi* **« Ptocoplw, 
■ff^r ro^ mib ^av ni^t f<:^ma<f^aflt iuhettiut, m) SDie Uut^tn f>rie(}(r, 
on bi« 9l«lniid)Wt unb gBtt\t»fl s«»«^«»«/ mußte« ofl«(ti»3< i^ ?3e. 
tiente unb ^6rf}(/ bamato iai<nn<^r i^e ®ei6er, mitbringen, wotonl 
temt ber €(^warm b<r €inibanb(rer nod} me^ vetitie^wuite. 

^on tiefen teutf(^en f>rieflcm unt iegrent, cr^ften off» ti« i&i^ 
men bie 4>rifl(i4)e !Ke(igion/ unt> manche ontere ©ittenl^en. S>a0 (k. 
Auc^ etwatf !DeiHf(^ «>bn {^nim sciemc ^aSen, (eaeugen tie oiefen teMtft^ 
fBitttt, bie fie t»on f^eit in i^e @}>rad^e aufha^men, imt tte ®e6räu« 
<^ unb iSenennungen «erf^ietener in ter (^ri^ic^en !)teristoa twrfom« 
menben X^inge autf|ubrö<fen. €o f Qimnt tae idi^imfi^ 
tnriffe vom lD«utf(^en tnefl^ 

pftpej • • « P«^ 

»ifCup. « • 23ifcbof. ' 

45irfeto « • Ä<tc^e. 

2VCt)ti • f • IB^ipn, fo tamU fo »{e( «(« Mufeit ^t^, »ir 

not^ jejt im €ng(i(i;^en to chriftco» 

tattfen ^i^c 

k) Sacerdotes, L^itae plurii&iqae fiuniili Cbriftl I. c 

]) Foedifltfnom .& deterrimum geoos hominum, QCIIIIt flt ktt >^^ ^WHU 

fACiue in Epiit XIX. 
ro) Vitam vifta arido iiu:altoqtte, tolerant 



» 

Prf^r • • X>«ft)er. i 

pu(f • '. > PUm ber ^efier am J^ul»(^ . 
SirmowMi • • jirintttis. n) 

muß no(^ viel« ^a^re forfdebauert ^&en, f» (ange ndmfic^^ Bi« M< 
fS^bmen ^riefler oud t§r«nt W.m\ ^a6«n fonnten.' ^trd-gictt^ hmsfoni 
ju, lernt |?e (xieteti tximafB »efrr ©c^iifw, iio<6 «^Mfter. ©nige bet 
8?orne^mflen fc^rcften jmar i§re @6^ne in tcutr^ie 5^fö{}er nuf €tuktem 
60 tpijfcn loir^ baß ter «O^rjog SoreffatoL/ ffn trüber tOensele 
6e0 ^eiltsen^ feinen 6o^n Strac^quae/ noc^ SKegenfptirg geft^itft 
(af/ mo t)erfei6e ein ^ditc^^ nnfer benrSTanTen C^i^ifliamiittf semorbetr. 
S!)7an ^aff i^n für ben crflen Sd^mifc^en @^rifrfffffer/ ber ba6 ieben be< 
^. VOiwytX öwfjefeje foten faß» ©n anberrr iwne^et SSJ^m^ 
6Ian>ntP, lieg feinen ©o^n, IDoytied^,, jn SWagbeBurg ff ubiren, bet 
(ernact) unter brm Slamen 2l^aIbetrt ju 9>ras Sifc^of ivarb« ' G« ifl ju 
i^ermut^n; baß noc^ anbere reiche f56^men igre Sj^e nac^ ^eutfe^ 
fanb in ©c^ufen gefd^icft ^aben/ bie bcnn aSerbingtf mit ber beutfc^en 
0prad^e bef annt jur Acf f anien» 

^) i&ter iff |tt merretf; ba? b!e Gfamen In aften Reiten fein /in i^rer GprH' 
d;e bmett Gie bervanbeitnt alf9 botf / in K G»^ mocbien fie «uc^ 
dtt^ Sarbe, barwa. 2)er0(eicben fDorter finb febr alt« ^c^ ^alte 
bafdrr bag bie M^men attcb bomaM bie aSMrter Sucbar/ :Su 4;|Ar^ 
fa unb Sucbmir, tom beurfc^en Stocbf S&ebittr 3tA4^# anftct»9nii 
men, unb bor bufem (eint orbfnific^i X tfc^e gi(»abt lakB» 



35^ 9^W ^tW^tt btt Skntfiim, 

Vfo fo^dtm tie ^ifymn aui i^m ei^etien S^oflon ^icjlar ^6fti 
fonii(fn,inußt>ie€titlüant)<rung bet tettffc^rn ®dfHi(^fe{(ft(^ i>ennm1)m/ 
itnt) bann gar aufge^rt §a6en# Stf öffticttn fTc^ aber darauf anb'ere 9B^ 

» 

ge^ bie i^nen beh Eintritt }>ttfä)afften. Ibit« waren u)Ut beutf^ym 
Gemahlinnen ber J^er^oge unb Könige Mn fS^^mem a«) S)fe beutft^en 
SSifc^ffe |i^f>rag« 3.) ^e btutf^ SRdnd^e. JgM'er^ fann man no<^ 
Ue iSergleute nnb ben>J^nbe(, »elc^eji bie f&ihmtn mit ben S>eurfi;6en 
fricbeti/ ce^netu Sßir tooUcit dfo f<§en, wai In |et>(m ^«^^uttbfct 
|um ^Beftm ber betiffc^ @o(^ burcf^ biefe vier iSScgc in fSögmen ßtß 
f^§en If}. 

:3m je^tm :3ra(r^unb«r( tarn fcgoii bfe biu(((^ 6t>ra^< ouf bra 
$^n, wie m6) jum btf(b6f{t(ticn @(abe. V($ näm(i<6 bn i&erjfl^ 
Solefiaw L mit bem itaifec (Dtto im ^. 9^0. ^riebe^fMe, fo mur« 
jbe unter anbem Scbingimsen wif bcft^iofffn^ iMiß be« J^rrjog( einiis<c 
60^ 9o(ef(An> II. bie 9>rinj(0{n AtnuiM aus tmn Xitti$Ü(^m ^u* 
|ieBa(b(eti> e^ic^en foQfe. o) 

€< ifl f<^c joa§cf<^n(i(^, baß biefe 4emma eine tw^tet bee ^oU 
^ (Dtto I. senMfea: 3>enn fie nannte fi(^ auf i^n SRAnjen^ iDcIt^c 
|u SReihif gepr^ge raürben, Emma Regina, p) obsleit^ i§r ®ema^ 
Soleflttto II. nur <0erj09 mar. S)aß fte vom königlichen ®ebtöte ge« 
toefen, fc^einen auc^ bie tffiorte be^-Coeititte an|ubeutett, n>ewi er jagt: 
^emtna fe9 von §6^erm UM, aU anbere J^eriogirnien gemefen. q) Ut* 

(erbiet 

o) H^mma ex Donüo- Sftxoalca princeps ix dienigenis ommam prinuk 

Stra^ky in Kep. Boj. c. IX. 
|f) A£ima. yclgi f&6im. aRdtifgeft^. 1. 1^. G. i6g. 
^ Qü8tf g^nere fait caeteris nobilior: C^mas^ p. 63. bc|}hl jCrooff idf im 

3abr K^3. Tqo^ L Scriptonun Remm Bohemiatrum ^Ott^gcge* 

ben f^bu 



(erU« t&^mf er f{e fe^r von Geffin f^nr votttrfß«^ ^««n €{8Ciifid^« 

SDa^ W( ^utfc^ SdrjHii n{(^( nur auf ble @toii f^tf €lcm<i^, 
te0 J^rjog« J9ö(ef(an> Uv fontxm au(^ auf bm b^^ifc^ ^b«( unfr 
(oe gonje Q}o(f eittin sroßen ©nf{u0 se^St ^f^ .fonn autf ber 0ef(^($< 
4e btefe« ^itfm ^r^untMt^ bejeuset werben. SoIefTttw II. i(! 
burd^ i^r ij^f^fpiel fo mtib unb sefltret worbcn, ba§ er feinem ^«ter 
93oIef toto I. gonj tin£§n(i(& warb/ unb fi«^ ben ^epnamen \ni Sront* 
tneti be9 ber SRoc^It erworben ^f» Unter beflTcfben SRegiening »urben 
Ik l^euffd^ nt(^t wenig begdnpigef/ infonber^it ober bie @a(^n, bec 
^rjogin 4f mm« ianb5feu(e» 

X)enn ato ber J^erjog SoIeflAW II. von bem fpaSfle im ^. 969. 
tie er(aubnt0 er^ieir, ju Prag ein $8iie^um ju errit^en^ fo emonntt er 
IDitl^marit/ einen 6o(^fen, {um erfien SSif^f t)on ^^men. s) 
S)(efer Cir^mdr war ein (Senebiftiner au^ tStagbeburg/ unb ^»e beit 
96^mif(N ,$of einigemal befuc^f, t) gewiß ber @4#fc^en ^emm« 
wegen, weld^e wo^( ba« meifle bajii beigetragen^ ^^^ er jum ^^ift^'ge* 
wd^iet toorben* 

€ben fo empfahl fie C^esdAgett/ l§ren lanbtmann, cXi im ^a^ 
9P7. ba0 gJrager SSigt^um »ieber (ebig »erben, Cr war ein SJenebifrt- 
ner.SWant^ bon Äotbe^, J&offapfan unb jugteii^ ieibarjf be« J^erjog« 

gerne« 

r) Sed qnod nagk laadandam «ft ooblUtate moram oiiilto praeftantior. 

Mem, 1. c. Item) Prinoept Hemmt ftemioei fexus gemma, p. go. 
>) Igitar qnidam de Suonia, vir mine eloquenti« & libenlis fdenti», 

nomine DiwMMrw, in Epifcopom eligUur. CtsrntSt p. 40. 
t) Idem. 

Slbb.b.95.®<f.l7Sg. • 9^^ 



f 



I 



L^ 



a54 ^«tjcW (B^m^U Ht ©eutfdjettf 

Snoefcn« n) tinfer. CotmAe ((3t i^m «tele itMpt&dft btp, ba| « nam« 
Kc^ «in fugentfamtr «nb jugleic^ dw gelehrter SWann gwwfeit, w) urib 
baß l^n bU Sa^mifc^e Stledftr) mit oiHem grorwftn ju t^mi Sifc^of 
fliifäinommeti ^6». x) 6« «jl «wn flar tiitbf b«ron ja ai»«feln, bo^ 
blefe in)e9 beutfcben S9ifc&6ffe wn Prag auf bi« bitten unb ^(bung bec 
g5«|mtf<&«t ^ferifep, unb folglich <mt^ be« OJdlfrt «fawn 9»^ Citi. 

S)i( J^eriogtti -^etnitM besänjHdte au(^ Don ehtir 0rib«m Beiu 
i^te ianböfeute, unb braute fie nadi idi^mm, Itto ndmli^ bie Sd^we« 
ficr bee J^jogt/ mit SRamen Xülabaf ImxS ^ouenfiofl» itp @r. ®eors 
3U 9>rog ßfMe, fo li<§ fte bte erfien 92onn<n »oit SRagbeburg, atfb 
0ad)jinnen, no(ö 9>m3 fomm«n, y) unb ba bieSrifttcin ttnb')uald(^ 
crfle 2(e6ti{|tn bi(f(6 ^lofler« tni4t>« im ^. 994» mtf tob abgegangen 
toar, würbe (eiifabet^, eine ®rofm »on ^uerfurf/ aus S97agbfburg not^ 
§)ra3 gerufen unb bem ©f. 0eorgi Äiojler afö »ebflffin lo&rgefttUt 2) 
man fann ni(bt iinberd ftbiießen, oM ba$ die biefc ^intoanbcrungcn «oa 
ber ^erjogin i^tmmit wranf?a(fct »orbem 

2)a biefe bei»tf(be görfKn mel^rere ©6^ne ^a»e>fo (icß fie einem ber» 

fdbeit ou(^ einen beutft^n fflmea, U^M^, hofUsßa, fo i\mt in 

$86^en 

ti) DiTMA«. L. vni. 

w) Forte aderat in regali caria Capellanos, nomine Tegdagns, aftibo» 
proWs & moribu» decontus, liberalibos ftudiis adprimeeroditns ge- 
nere de Saxonia, Ifngaa perlefte imbutos Sclatonica. Hunc otnnis 
re«9e anl« Senatas — -~ in Pootificem PragenSs Eccleine degit. 

■Ctsmttf, p. 62. 

•%) CoSMASt Lc. . 

y) Vita Sanfti Adalberti apad Surltm. 

z) Vide Annales cl. l^i/hmi, Tom. IV. p. 3^6. 



H^tmB^ae «ine gona beutfd^e &|ie^d )n geben; ba^er fc^idPte (te i^n 
in feiner ^u^ent) an ben J^f \>et Siaifat ^nncUif, tamit er t>afei6(i 
^»0^1 Sie beutft^c Qvtad)tf a\e ou^ ibie beutfc^en 6itteniunb ^(ug^efc 
lernen unb ftc^ eigen mat^tn m6<^te. a) ^f^ii Zb^t^t mt, bog i^ce 
knbsleuce in Q3^^men mit ber geit eine @tä|e unb einen SBefc^fer an 
bem beutfc^'cr jogenen fMnjen , befonberd nxnn er einfl jur ütegierung 
gelangen fodte/ fe aud^ gefc^e^en^ ^^n f^nnten. Hu$ biefen »enigci» 
2flaii)tiii)ten, n>e(d)e bie ^roniflen aufgezeichnet ^ben, er^et fattfam, 
ba$ f(5on im je^nfen ^a^r^unbert bie ^utfcben am ^a^mifc^n J^f« 
«icIVnfe^en ge^abf, iSifdl^i^e be« SBolf« genefen, unb foigfic^ jur $5i(< 
bung ber f« ro^en @(an»en fe^r »lei (ie9ge(ragen ^ben. b) 

S)ie etfie J^lfte be6 eilfcen ^a^r^unber» war für bie $euff(^it 
Hiebt weniger gänfU^. ^t ^ötfiA^ln 4emtn4 fiarb erfl im ^a^ 
iOo6. unb ei gefd^a^ no(b bei^ i^ren iebjeiten, t)ü^ auf einer ^fe( be5 
!8{o(bauf[u(fe6 ein 93en«biftlnerf(«f}er Qt^ftet, unb ber crfie Hbt ^ietiu, 
SLambttdit mit. SRamen/ and bem TCttoicber ^lofler in iSo^em ge^ofet; 
unb mit einer ^nja^t b(utf<ber fSiinä)e ba^in verfe|et nwrben. c) ^ie5 
war bie erfle ^inwanberung von beutfcben ^(ofierleuten in iS^men^ beret 
ttacbOer mehrere nacbfotgten/ wie Wir unten fe^en werben/ unb weld^c 
immer tint gute 3(nja^( i|rer ianb^leute |ur iSebienung, wenigfienf 
•Oanbwerfoieute/ mit ft(^ brachten. 

?) 9 a Sfli^t 

a) OoALRicvs antem a paeritk traditus erat Imperatoris Heorici in co* 

riam , qao addifceret tnorem & eorum aftutiam & teuCooicam Un« 
guam. Cosmas, p. 67. 

b) Cosmas, p. 8« 

c) Urf unbt b(9 ^rn. Pubitf4»?« auf ba^ 2t. xoo6. im 3, Z^f 



ffli^t lange nod^ Um TUbfU^m tcr ^tmiiM, f<m i(c |a»«9ftr 

frinnrrf, baf er unter ten S)entf(^ erjofien iWNten, unb f)wo§( {^re 
€pra(^, qI« @ltt(n srfemic ^^ €0 (4ß( ftc^ df» t)crmM|cn^ tM^ ee 
ten. ^nitfc^en geneigt gen>(fen unb fte gefc^d^ 6a6e. 3um fde9f))iiC 
tann man onfii^rti^ taß «r feinen <3o(tt StscttflAW Mit ciimn beufi 
f<f)(n't02^ntf)/ (Bdtit^t/ ^t au6 bir J^* $aitfe^e(eii (ofT«!« d) IDicfcc ' 
iBiSnt^r war eb€beli»ann üui t^äringen; er trat ju TUtatif in hm 
S3enebif rinerorbeti/ unb ta ftc^ au6 feinem i^bfljer btteit« t>ie(e fSldnc^e 
in SSo^men^ toie ft^on oben gefage wortett^ befanben, fp gieng er in ten 
i^ilfjmnmn, miäftett ftc^ eine €tnfteb(ete9 im ®aI5e tBriesnif^ neb^ 
einigen feiner ianMtnU, e) unt em>ar6 ft^ (ei^ Den S5&^men fo titt 
lU)twiS, bojl i^n fbtoo^f ter i^erjog Ubalvidfyf M cuö) fein 6o§ti 
9rJetif(4W in feiner Sinfiebefey |u 6efu(^n itnb fi(^ feinee9tat^6 a» 
erholen pffegfen* f ) 

& gefc^a^ ou$ unter ter SHegierung te6 ^jog« tlOalricf^, ta§ 
im ^» loig» ein iDruifc^etv mit Sflamen CC^av^, tat 9>ra9er S&i^ 
^mi tt^UU, unb M ^onpriiy 8r|etifl«w eine Unt^ 9>rin|e(frii 
|ttr ®ema^(in nehmen butftu @ie (ie0 3oMt|^a; unb $5r§etif(AiD 
^f fce au0 einem Sirauenflofifr lu @(^meinfur( enfffi^ren m&^tn. S)o^ 
{(} unter ber Störung i8tietiflAW9 iti^t »ie( ju ®unfien ber S)iuf« 
fc^en in i^^gmen gefd^e^en; unter Un fünf ^6^nen/ r^d^ n mit pfit 
ner beutfd^en ®ema^({n gejeugt (af, mirb nur t>on hem t>orIe2fen^ Ron« 
tüt>i gemeibet/ baß er S)eutf$ gtimat^ unb biefenocgcn ba« @t&cf wti 

f9l4(Teiv 

d) Diploma ap. cL Dolner. Aonal. Tom. V. p. 286. 

e) Wjernherus ap. Pittir. in Thefanrp abfcondito, p. la 

f ) Vide cI.^ Oekwrj Annakf^Tom, V. p. tfd» &c« aS3- &<^ 



nnb ifittt ^pu^i in S&56mm^ 35? 

^U. g) 

Stc^ htm 7(&fie^eii M J^r|O90 SSrieeif («w aog ftd^ ein nnsfln«, 
fKfiC« ®eiD{(ter u^r tit in S35^men 6imM angefeffenen !Deutf(^en ju« 
fammen» S)enn fo6a(b brffen <8o^n^ @pitigneW/ ben t^ron befUegm 
^(te/ mußten oQe S>eutf(^^ SKeic^ unb 2(rmtf/ in einer 3eit t>on brey 
tlogen^ iSfd^ipen räumen« h) @ogar feine eigene VSl\Htit, 3u^i(^^ 
ime ou(^ bie TUUi^ von€(« Geor^; n)et( (te 3)eutf(6e n^aren/ n)urbeii 
nic^C Qu^enommen* i) S)ie ttr|<i(^e eines fo fc^a/fen fGerfa^rentf be$ 
^r^d« mk ben !Deuf|<^en giebt |mar ber ^ronifie nic^e an; tt iii aber 
iu ^mnu^n, b(i$ (Te ben iJ^d^men mit @(o(j unb fSerad^ng mdgen 
begegnet ^aben. &n V5et)fj^a ^iewn erji^b Coetnae in feiner ^tonit. 
fffiie namtic^ ber J^erjog Sv|ettf(aii> bie SO?auem um bie, @rab( S>rag 
(erfleffen unb t>erbeffern fie^, xovxU bie( ®efc^dff bem ^rin^en Spiti« 
SneiP oufgefrägem SDtefer lie$ nun einen ^adfofen cm Bt. Oeorgi 
Stlo^tt, toeit er igm im ® ege ^unb. Ober ben 55(irg hinunter n>erfon« 
Uli er mggeriumt i^ar,; fprac^ er f(^r|n>eife: ,,$eute toirb loo^t bi« 
7(ebdf|in feine warme ^ud^m ^ffen/' IDie« brachte bie 2(ebrif{in fo auf^. 
büp fie (erborfrat unb bei 9>rinjen fpottefe. 6ie fprac^: ^^e^et boc^* 
ben großen J^ben, n)a6 er fär ^efiungen unb @tdbfe erobert (at! €r 
maäft fidf bnre^ \>in (errlic^en Sieg über einen SSacTofen htxi^^U ®e< 

g) CosxAS, p. 137. 

b) Nam qootqaot iovecti fant de gente thentonica, five dives, live paa- 

per, five peregrious, omnes funol in tribus diebus jaflit eliminari de 

terra Bohetnia. Cesmast p. 130. 
i) Quin etiatn & genetricem non tulit remanere Aiam •-« nomine Judi- 

tarn, fitniliter & Abbatiüäar S. Geoiigil Bruäonis filiam eliminat 

CosmäSf p« 130. 



i 



358 ^tlitU eef^i^U htt !D^utr(öcttf. 

^t unb Mntt tai .^mipc biefe« Sieger« mit iorSm unb ®o{b! ^<iii 
(aute mit aütn ®lo<ten, unb man finge ^tlbtnlUiet, benn ber fHi nj ^c 
einen Ofen übemMti^tt, unb große X^Mn t>erri(&ret/' k) ' S)er 9>rin| 
erfidünte bdrüber, anftoortefe i^r nUfyt, unb mußte feinen 3otn unter« 
brucfen." 1) 

^enn nun bie !Oeutfc^en^ n)e% in iSd^men einige €^en(Mfen Se« 
fleibeteu/ bem ^ronprinjen fo fp^ttifc^ begegneten, n>te mjgen f7e er(i 
ten 7(be( unb ba$ Abrige Q3o(f be^onbelt (aberi? WlU n>eld)fm ©fof^ 
4\)irb ntc^t ber beuffcf^e ^tfc^of auf bie Q3d^mtf<^e Jl'Iertfe^ ^runter gefe« 
§en ^aben? Q6 fann du(b fe9n/ boß fieftc^ ju fe^r in bte 9tegierung gu 
mifc^t unb ben 9d^mif(^en 2(be( ^ierbur<& miber frd^ aufgebracht ^ben, 
burc^ meieren ber ^rinj fobann ju ber fSertreibung ber ^eutfc^n ge< 
fimmf, unb enbltc^^/ n>ie er jur SXegierung tarn, anm Sntfd^Iuffe gebrad^ 
werben* 

'HOetn ium ®Me ^at biefer i^erjog nit^ fanger 4ftf fed^ ^a^e ge« 
(errfc^t. €r flarb im ^a^r 106 1, unb i^ fo(gte fein iSruber, tUr(U 
tlelcixo, in ber Slegierunq/ welcher ^emacb ben "(itel' eines ^6ttig« wtt 

* 

aSö^men ffl^rte, unb über einen %^eH i>on SWd^ren ^errfc^te» SDiefei 
XVtatielavoe erfle ®emaf;(tn toav ^ilt>z, be5 9){arfgtafen Cebo wn 
^Uifjen t echter/ affo eine ^eutfc^e^ m) bie aber im 3** lOT^* oi$ f^e t»or 
bem @pittgneu> fliegen mußte, geflorben n>ar* 3i^v i^fPapton toat eitt 
€a^fe, lancjo genannt, bem WtatMavo bie ^^robfle^ iuUitmm^ 
»eriie^^ unb i^n fobann jum Sifcf;of t>on ^rag mat^n nooSte. Q^öfon 

k) CoSMAS» ibid., 

1) Corpore dkigoit vir, vox <Sc fauclbiis hdiüt, indigoanique foam gemita 

compefcoit iram* Goimm/, p. 131. 
m) Da Ludswxo. Reliq. Tom. VIIL p. 177« 



L 



mb i^rer ^prac^c in S3d6mcm 359 

fjlitata iJ^Vtt, h(^ et Un ^eutfiftn qmiQt war, utib ben ?flu^tn, toeU 
<^n fie in ®6^mni fc^affcn tonnten, dnfa^. ^a^er rief er tie i»erftte6ei 
tien ^eutfd^en natS) ^d^men mieber jurAcPy unb (teß fte in einer QSorffabC 
Mn 9^ra9 Be^fammen unter i^ren eigenen ®efe$en leben« ^iefe6 bejeu« 
gec ber J^erjog ^obteelatP II« noenn er in ber S3ef}dtlgund ber Gefe^ 
ber IDeutfc^en fagf : ^c^ erlaube i^nen^ na(^ ben beurfc()en SKec^fen, bie 
fte feit ben S^ittn be« Xini^t WtatMawe, meine« Oroßvater«; ^üU 
(en, ju leben ; n) unb baS fte ju biefer ^fit nadf S6^men gerufen n)otf< 
ben^ er^Qet au« ber ^efldttgung betf ^dnig« Ui^ensele !• ba er fagt: 
er tooffe an ben ©a^ungen ber ^euefd[^en/ bie ft< fett i^rem erflen SXufe 
nac^ ®5^men ^mii^tn, nicf^t« anbern. o) ^ie ®ef<^ aber, mldjc t^ 
nen nac^mal« ber J^rjog Sobteelaip IL um ba5 ^. 1 174« befidrtgte/ 
flehen in ber ttrf unbe, ipefc&e mir ^aben bepbrucfen laffen«^ 

3nbeffen bemtl^e fid) ber J^er jeg XVvaÜBUw, bie Seutfc^en toit$ 
ber auf bie erfien Steffen ju ergebe»/ unb ba etf i^m nic^f gelang^ feinen 
J^ffai»fan unb ^^robfl bon Untmeti^, ben 6ad^fen tLanc$0, jum S3t« 
ffl^of t>Qn 9>rag )u mac^n, weil fic^ ber ganje UM banoiber fe^te, p) fp 
gelangte bocf^ ein X)eutfcf}er, mit SRamen Xnat€W, in ber ^ttbftep bi$ 
^va^et X)omf apitet«. q) 2)iefer tHiurcue war, na^ bem 3« »gnifle b^< 
^ronifien Co^A0/ ein bortrefKc^^er S9lami. Sr Mrbeffcrfe bte ^irc^en^ 

erbnung» 

b) CoocecTo eisdem Theutontcis vivere fecnndacn legem & jufiitiam 

Tbeotonicorimi» quam habeot a tempore a?i mei R^ia Wraczlai 

eiebe bit 6eQ9cbrtt(fte Urfwtbe« 
ti) Nihil de bis immutantea necf dementes, que a prima ipforom yocati<>- 

ne iD Boemkm obtiner^ per Priocipea meroeront. Urfunbe. 
p) Cos MAS ad a. 1067, P* ^44* 
q) Ducena origioem de gente Theotonicay pollen&fapieotia prse cnoCtiii 

quoa tttuc babnit terra bohenuca. Cosm. p. 146. ad a« io6%. 



36o ^lad^ e(f^^u t<r ^Dmtfl^ 

'mH^eM loie ta5 totl^ ^c^ gefeit ^ttin, s) fo bmi^tt i^nen tn^roM» 
tim^ frin $Mt6 9e9fpi<( un^ mit SutrOen, hiffett ^itun, Ottmwsa m^ 
m^t UhtMatt Uff. HüfS tMftt ^mn a(fo (tc fS6^eti einem (eim 
^n ®cifi(i(^en )u i^ertonfcn. 

Km ^e be» J^r|ogtf XVvati^Uw^ (efoiA fi<^ bamald ein beuf^ 
fd^er ®rof/ U^ipred^c «>on iBvcitfAf, t>tv ^itl %tfe^en ^tfe. €r «m^ 
md^te fic^ mit betf J^r^og« tod^fer^ mib beioog i^n, ta0 er ^om ^#r 
bie ^dnigfic^e ®ärte «>er(ang(e^ unt> fte qu(^ bur(^ feitteUnterlaiAtuifgm 
tr^ieff. Cnselbert/ €r jbifc^of Mn Xtitt, t<m nac^ 9>rad/ titib Mtfft 
iPracitfUtvett jum ;^anid t)on Vii^mtn auf beutfc^e Vrr. tt) €6 ge« 
f(^^ ^ierburc^^ bog hierauf am V^i^mifian Jg^ofe me^r ^aat s^^ 
würbe. Wien errichtete berfdS^iebene neue J^ofamter^ ai$ Smiliet, f8w» 
fii^iieiber, ÜRunbfi^etir, ^ämmrrer, @<ba^i(}er/ SKorfc^O, k. u) fo loie 
ifie am i^ofe ber beutf(^en ^aifer geMuc^licf^ nHiren;^ benn Por bkfem 
Seitputif (e ftnbet man feine @pur biefer J^ofamtet tn Si^men» iDte 
il^erjoge ^en nur Caftellanos, ViUicos unb Comites» n>ie man nntet 
^n 3^ud<^/ ^^ ^n frühem Urfunben borfommen^ erfe^en faniU 

<6eit biefer 3ci( na^en aud^ ble fBö^fd^ien 9>rin{en grSßfenf^eilS 
teuffc^e 9>riniepinnen ju igren ®ema^linnem <€o (atte fic^ Sv$eti^ 
Hax0, betf ^anigtf ^flgebo^rner^ mit tufMt>a, be« J^er^ogS 2ICbre4^t 

Mn 

* r) Quidqaid ehtm Reltgioob» qüidqoid regnlarii isftitationki qoidqoid 
honoris hac eft in Ecclefia, bic ftw erodivit & ordinatit prodentiju 
CosM. p* 147. 

8) Inctilti, indofti velnt aceptuA aat befiialei centanrl vvfentes. 2i/.ibid. 

t) Idem» L c, 

tt) C08MAS p. 172. 

u) CaAeeHariaai R^<f Dapifer» Pincema, Agazo, ItlarfcalaNL 




von Tiasftm &^^m^,nvb tmi^nnftt 6o^n.9«f^»Y mlt^ibiit» 

r<fl und grauen hmo^m nw^ea, beutf^ ju kmnv bcfonber« DUjenir 
Mn, nx((^e btif J^fe und b<n «^erjoginnen Zutritt ^6m mofltm. ^i^ 
ipodcn wir |u «on ^51fiten ^(^r^unbm ft^Kiten/ unb fc^, wie i0 bfi| 
S>(tt(f(^ iseittc in SSd^men gegangen ifl. 

S>a6 4fit^ awdlf« ^ottj^unbnt nar .6er ^Inmanbcciind p^ ^eviU 
f(^(n fn l)a< ^(mrrbinb gänpig. X)eMi Me Sdi^mif^^^n^e jui& 
Könige ftt^Ktt fort/ igre ®ema(Hniien ge^ifen $^ <aa 3>eutfd&(aiib 
|u ^(M/ unb bief«'9>rias(0(nn(n ermangelten. nit^f, ||ee i«iA<Ieufe |u 6ef 
fdrbent/ nHe beim bie ineigen fraget Säift^ffe in -blefem ^o^J^berc 
S^eutfi^e waren^ jinb bie uielcn Wün^, ntlift |u biefer B^tna^ S6s^ 
men fomen, ou0 ^eu(i<^(anb gerufen mürben. ^ bir @bibt fkog 
{<(&(! erretten je^t.beuff^^ ^oloni^ einen ftc^m.juiib befUnb|gen ^i)f« 
ent^t, mU wie bie« aSU6 au$.g(ei(6|eif^-^c4i^fl«n ic|d^ «toHen. •, 

^e( J^fi^ Bwatoplut ®ema((in ^ 3Ü y)-ober3fitOttj^, 
unb jtc war ivccmu^^ mit bem ^aifer ^eincid^ V. Mrwanb^ benn er §oit 
i(ren@o^nauä ber^aufe^unb (i^ i^m.twi02aroeni^i)rict^6(9(egcn^) 
pt« €|nMtop{|iü ^^nfoigcT/ XX>Uibi»Uiw, ümi^i^te (Tt^ sl^HfffaUt 
jm ^. IUI., mit einer beutfc^en ®r<l^^ l^ii4ftni(i mit ^amnif eiiyr 
$o(f)ter be« ®rofen ^e^Hc^^oon^^^S^nf wie benn.(Dcco. autf t9ld§* 
ren bie jwepte to(^er biefetf ©rafen^ 00p(^la./ au(^ jur ®ema§(in 
na§m.a) 

s) CosM.- 9^;. xpp. 3f Sc 

y) .Annalift« Saxo. 

z) CosMA9-«da. llo8>pi^.328. . 

a) Annale» Zmifäh. apad cL Dtbner» Aanid. Tom. VL p. xoS. 

«b^.b«rgj.©ff.i78«. ' . 3i 



L 



' l 



tOtabielÄp fl. ftrf Mffjtnaliit Stitiiq, Mam tti ÄoifeW Äön# 
r^b @c^n>pffer^ <Bernrubt% im ^. 1140« j:ur ®^ma§lin^ b) mric^e %k 
Smmanberung itvnfi)et dJldn^e ungemein Sef6r&erte; un6' fetbf? einige 
^(ufhr f ur fte fHftere. His biefe mit tobe aSgteng, wtmä^Ue fcc^ UXa« 
fci^Iatö^ obermate ittit einer teutftfjen §)rtn^iii ^ttWt^a^ einet ©cfewe« 
fler t)e5 ianbgrafen &ubn?tg t>on CMringeii/ n>eid;'e tj^er ®e(e§rfam« 
^etf n^egen gepriejfen lt)irb^ c) unb ftd^ um bte Sb6^men baburt^ fe^r Der« 
feienf semac^e ^df^ baß' fce im^. 117K a» ^^i'^S «ine fletnerne i5rii<fe 
a6er ben SWofbaufluß gebauet ^ae/beff^h ©runbjage wir im 3* '78^ 
ta bk j^eutigc'^rflcfe ^ergefleffee rtutbe, no(& gefefieti bahm. ' ©Ir jioej^ 
fofgeA^ ^vBi* SöbreelAw ll.- linti St^e^lrfi^ bätten imc; biefcr «U 
tte Ungarin^ unb jener Hne^oglin^ju Gemahlinnen; ba fie aber t^reit« 
eine beurfc^^e^img erbaften Raffen, unb Stit^tid) eine beutfc^elBtuN 
(erjgeMttüf/ fo'toät^i^n ftetben^^etffflben nid^t abgeneigt* Ronmt) 

tern gr^l^en^ fontern' ^dttin bu(5 bniffc^e $ema((iim<htV 3^er erfle toor 
ftrit itttidtia «on TTtt^elebficl^/ d) unb (Dttotai: I. mit 3lQel^i& «oti 

' '^iw'Mtn oifo fieBeri ^eutfd&VS^rini^nnen in Sicfem jmSiffen^a^r« 
^htttet'f/ töd{^e mü Im SSJ^mifc^enM^etjosen fBc^fy^ifc^ unb bw^^ron 
i^tüm, !bd§ ffe in bie'Stegierung 9ro]^rt'€inf!u^' s«^a$(/ unb l^re 
iar^ßlmte bcf^fift uitb befjrbcrt l^oben werben, f ann man fi(6 (eid^f t>or« 
flcflrn. S)d((r fam etf .m^, baß ju biefcr 3ct( bie meiflm SSifc&dffe 
Mn |>ra8 s<^(^^ ^eutfc^ getpefen^ »elc^e sf meiMdlt^^/ e^ (te bic(en 

b) SiKARD.JTeoB. apud Deiner. L«. p. 2t6r« 

c) ViNCKN-f iijs ad a. L^si. quem edidit cL De^fier. Monom. Tom» T* 

d) DipL apad d. DQbfUh Tom. V. p. 591, 



'■ ; » » V 



nMi^ tot -^-togg* 9if<^ «»n 9)m9 «bi^fttve). €c; ^n^ üex.^^ 
mifc^f JSUttfe? 6td in M 3* > 1 9^. mit »U\m 1f nfe^cn v^r. ip«i; H* 
ma(« Ie6inte^r»n{fl Coffttd« Ufit ^m isicte io6A>r^/ «u«^ MO @(lf 
l^n ber lätttfafur Sfl^ vi^4itfi atifl^ 4«« Ibcm ^«cQKii^ i» ej: Pvf i^rfM 

Vir ikcer Hcrmannus djbArins. fatmine idfiiüM 
Ter fiibüt qinnif pdebris fata KaU^dis. f) . 

<Wa<^ txm tot» 4ff fittfnn9 f49> tHe^nfear^, aw^din ©^vtft^yf« 

dne aj«rf(|jto«rm« »(»f^, >»V*f |bfr®i(<J)i(?f ,niev»#ai;Ö liwr^ii- 
m^tmii« 6ff*uft)i9«fy €t re<^tfir*«8t* 0<^ ^«/ 9«* *>«^ SuftÄU«! . wA 
»ie.2U^RS^flMli^e 4§oi txr i^erj^g (Uriiuf {ij^enfie, ^ei)9|ef«!ji ^ifi^n^idl 

(«ine UoftWb. I) ßf^rfewS« »?34> . . • v . i 

. : : d6 Me ^immf (bl^nbfn %<((^fire J«^i|ti/ (Pt^A.«»^ linier; 
SDcutftt^e otierlBJ^eR 4m><fim/ I9ir>> ooir- tjcn ^Ai#en «)i(6(."4!WM<ff 
(t(^ Bffo^t' ^ fv J^ t'«'^ jbftftfc^en ^ppac^ M^f^a »(pren,. f^pn« 
korou^ 6(}(U3^t nerben, imH fte »on ben iSd^mifc^fn Surflm n(i(^ 
S)«utff(}(«nb dri bien ^iferlid^m J^ in;li[hi(N4l<n2N«I<d(9^i(f<^fIn& 
gefc^irffunt) geBraut^f morberr) baju fr«;, ö^n« e««tfd> ^u WnÄ«tt;«l(^e gc* 
fc^icft 9(n>ef«n wdrni. Sflad) bem tobe ibanute ;<)^jer/ ber im 3^ 1 1 ^8* 

«) €«8tf AS, p; 30t> ■ •:;''i ■•'. i: ]•.;.. > 'l! ..j! :. ' • . «; / 

f) CoSMAS ad a. liaftl -- " : • ' • 

e) Vide Contin. €0/»«, p. 3^3; /..j'a'i^i 



SuVbcitPmtllbt tut €lflit|i(iifit49MMM'ia eibft^ cht tM^ier 
VwNMMtiMer twe i^^ä^ 3ttbif^/ > «uf tutm €mpl^^^ <r SNfief 
MMcbcit. h) ®iil'a6*Mffir'te(d tMt^ t«r1B«{iI {iat6, fo tooift StI» 

Mr 9M^, juA Q»(t^ef gnoa^; i) l^e jaxi^ eteSen 6e(iatl9ai 
Ikid!^ »4« »ir im Vitfbng »tffto O*«^!!!«!»» gifägt ^abm, lu^nimii^ 
tu bcutf4^ ®mu|^innen b<r fM^mifÜ^^gficfiin i(^ei«HI«fM(e ju 60 
fiSrbern ni(^ ttirtfrioffto ^i«n. lD«f <^ ti< tanuäiseti J^r^osinrnn 
»i<( Mrmo(&t imb 9«r^ (a6(n^ Bejeus« 6er gMl^jcIHse @«(Auer €^ro< 
irifl, loenn er Mn 5He6fri4^« ®enM^(ltiCli(ittc(b'f<Oref(n Xi<$ fie 
t((id<99%ievlanb me^r, a(« i^ 9latw, ri^iAcc fii«. k) iffiic fic bemt 
9rc{#ifll i(^ ^Irfon t>atehtin/ mit Vcm fde^Mimli tOo|^Iifl,»ib(b 
We^nwiOigung M X)omfapite(0^ jum ÜMf«^ m« 9)ra9 emomtf^* 
fr. 1) ßb aiöar Die <E|miifien iti<$t «aMtMÜHt i^stn, mr tiefer 13^^ 
U(l seoefm, fo ft^int to(^ tcr SHaM einm ^enift^ afl|utttnMn& 

SSMi iimr iit bieilAn^ ^it^r^ttert tfie YmiflM J^(N|08iiimii üäb fBi* 
fl^dffe 3)tii(|$e dewefin/ (i ll^fktf iüegcetfm^ tele c« dcM«"/ totfS 
ti«f^ tmcfH^ inofljNrfhif«^ jtt tiefer 3ei( tra^f <3^eii gcfimiineit^iatt. 

D>^BMfbMos iM»i>de SMIMb grbM. ordioif» vir vaMe idoneos & rafi. 

^ giorofl el^tor in pnigien(em Epifcppaoif & hoc oiagis de inftantia 

Reginsef cujas cognatus exat Ckraniccn Siloiu. editom a CI. Doiaeri 

Honttin. Tom. I. 

* ij 'Siiooedlt (GötpoJdo) nobiUs homm & dtvea de Saxonia^ Fridericoa o^ 

oioe, igoarus omDino bobecnic« liDgpae, pogoatoa & ipfe Regioae, 

cujus favore potiua qxuat Ecclefia^jddlcio ftftam eft hoc ia euia- 

^ Chron. Sihitißt Lc. ^ L 

k) Quae publicam rem Bohemi» plus quam vir regdhte 

hinfis^ ada. iigo. 
PUXJLAVA ad k 0» ♦ ' 



€• Se^l M/ bäß- bcr Jgf «ifiMi U>f oMsf aio ior 0:^ s )i f. .ffuf 
IBcranfhiffung fetmv Oimo^in Ki^^mse/ ^Af b«ii(f(^i0ljm^58<nar 
Ucriner« jDtt<ii0 au« Imn BifitfcAt« ^ofUt itr ®dE^a6(n nod^ ^ifyxm 
f^tnnwn, uirib. (He föromt (inem htutf^m 'UU» in i^ätriäi «nfä^ 
ten li(6.iD) 

^ ^rtoon. jtpdnjig^a^r Iwrauf würbe |u 9>omuf ein ^iffcrdenfrrf (of{er 
tn'viiM, mt>t)k ^önd/t ^ierju Mi <iberad) in S^aptrn m^ ^6^men 
^|tt((; wie e« Srufct^ue in ber ®<f(^ic^fe tiefe« ^(ofier« 6'(aiudef. 
UwFie SWitfe biefe« gfiUfttn ^o^r^unbert« aber, ju welcher 3«t w W 
<Be.rtrut>i0 unb noc^ i^r Juötc^a/ jioei; beutfc^e Prin jeßtnnen, mit beiii 
•Ocrios unb ^enig \X>U0ieIat9 II. ^ft^ten, tpurben eine SRenge ^(^ 
fler in S56^men gefüftef, tinb bie mind)t fon>o§(, of« cm^ bie SRonnen 
«u« ©euffc^fanb ge^oief. ©o »urben bie erflen ©fierdenfer für batf im' 
3. .1 143. m'u^tttt ^(o(?er ju 6eblefj aui «ffiolbfoffen genommen, n)' 
JDie um eben biefe Seif in bad itojler am ©tra^o» ju 9ßt<iQ eingeführten 
?)romonjlrotenfer ftnb *>on ©teinfeib geforomen, o) »ie au^ biejenfgett/ 
mlii)t ber 9)röger ?5if(^of Caniet nac^ ©efau »etfe|te, (ie§ er »on 
6trinfelb fommen. p) ©ie SRonnen, filr »elcö« bie Äinigin (ßcrcruO' 
3u ^ojran im ^. 1 143. ein i?fo(Ier (Hftete,^ »urben bon $>unen»fllb ge- 
ilet, q) &en bo^er famen bie SHonnen, melc^ im^, 11451. 3» ^«««» 
»icj in 956ömen gejKftet würben, r) 5m 3. 1 145. fHfted ber Jgierjoa" 

33 3 XOUlß 

<B)'AiiBB;H. StErz.0BR. Iit Aomfibas &m/Ut. P. I.. 
b) Otto Prior Waldfiifik apodÖ«/«: TbiA, I. 

■ ejfCl. DoBNBB. AntuL Tom, VL^" 
p) Idem ibidem. 

^ Qiroo. SUo«ii^& NccraltgtinvDasiK Mfft OU 23MM Tt «M 
GfaRMogr. SüoflDfifc . 



* • • 



^S6 ^tUtU (Bcfi^Wt (er ^twKdim, 

S9?6«4(n «u« bem ütefler iangfwtn fn ^aitRm &irfe|tti. c) ®^m bat 
Cttbc t(« jn»Affra j^fa^r^unberftf/ nimliti) in^. i rp2; wurbät d6enmil^ 
Hi^eitnfn^tSlia^vta SBoItfaffeit tiadl^ btm erfl s^flif^eren .^lo^r D(^ 
fe<f ubrnrasen. t) . < . 

. SDlanfaiin t)je ^intoan^enina birffr HfH^tK^e jinb Spönnen für neun 
tieuf ^(o|ler, o(i fo vUl bcuefcf^e 'Kolonien, t)ie p^ in 53^^meti nlfber* 
Hfßen, aulc^eo, SDeon man fc^te Ijdmqlö bie JtWjler melflen^ in fo|(^f 
^eg^nben, bie noc^ tüentg angebauet n>aten» ^ie SR^nd^e ^^llfti 
groge ^rrecfer) mit iJJJalb beipac^fcnen Unbt$. ^iefe mußten fte trß 
bümp, ju i^elbitn rnß(i)in unt) J^öfif, anfegin, lüeniy (le (ebenitqfften. Um 
bjrt ju bewerf Peflfgefi, irjußeen fie tieje 7(rbeifer ^aBefi/unb e« ifl toa^u 
frf;einlit^, baß pe ijiefe ieutt w9 ben Oerrern, wo fie Jerfomen, mir fic^ 
gebräche ^aben* i{?erf(^iebene ^mbtottteUute, beten t><\mal6 in ^i^ß 
nien/befonber^ aiif bem ianbe^ noc^ toenist waten/ wp^ten au(b mit bm. 
^inäjen f ommen^ unb fo er^te(r ^i^miti eint ^enge beiitjcber ^'o(on(# 
üen Mn S9ief(dt, €boracb/. Bteinfetbs ^unenttalb/ iangbrim. ^alb^ 
faffen^ unb anbern Oertern me^r* SDer 9?0rr^ei(^ n>r((^eti iJ36^nien ^ier# 
cui ipSf tüor ,](>6ti^Voßfr ^ic^ei^Peif* ^ie rDatbi^een &t$€npen jfon 
^(qbrau/ ^omuf^ ^tap^ Cffecf :c» tvurben angebnuef/ >inb bie Sinmo^' 
fif r^ toetcbe fio4 überflu« ro^ unb n)i(b xoaxtn^ u) befamen mifb^re ^ifr 

s) Dipl. Wladiflai ap* CU Dohner. Tom. VI. p. 302. 

t) Hoc etiam tempore promovente & coaperante A fratr^ illop vskWXß^ke 
abbate Daniele circa finnof Dpmioi; MCXCIL fovdatio moHafterii 
Ozzegh in confinibas Boemiae eöepte ^It. Ckrpiu f^Mfifu apod 
Oe/e/. Tom. T. 

11) Ililersraai#./h^orfi|^p«e diliDri malte fiiitperpefibs» fa§( btc3me<< 
faltet ?broni{ t>on bcm Jtiabraucr 9lbt «crt^ef^ MiOm f^icr im^. 
X131. seflorbtti. 



mt H^m ^ptcii^ in ^Mot« ^6:^ 



»ieUrit^t <iu(& fefen unb fd)»{{tot/^hii Dk SOIdi»^/ wie «« «M^rfo^diW 

^enn nun fo «firfe bnitf(^ SArfHnnen jn 9^49 ouf bnn-t56^mi« 
ff^t^ron fti^tn, beutfc^e i^tfc^^ffe ^rr ;^(«rifc9 t>orfkM(n> f»iftt€ 
\[etf0t ju ^^sreifkn'/ n>(e fd^ ftac^ unb naö^ bk S)ftttfitKn kt bVr ^iiupCk 

fBov^obte, unb ber J^erjog @obteeIan> IL mfc^er bort 1 174« ^i$ 1 1^% 
regterfe, betlte^ i^neti berfc^ebene (^rep^eife n, unb no^m fie unter feinen 
^d^uf * €r beroirbnefe; baß b{e 3^euefc&en eine Befonbere boii t>eA ^^ 
tuen unferfc^iebene ®entetnbe au^mad^en^ naüfy i^ren eigenen (St^^mutA 
Qmt^n^iiUii fe^en^ (tc^ einen ^rrer toiffleti, unb t^ren Hsenem Stid^ter 
(aben foOeen. SRan fann bie iibtigm ®efe|e (elbfi in ber be^sebrucften 
Itrf unbe nad^fe^en* 

S>ie iOorflobf ober^ welche beit tDeutfcl^en bmo^f tüutbe^ if! ^euC 
lutage berjenige tj^eil ber JW^ufHbt fJrag, xoMfev ber-pdrjicj, ba« 
i% am Sluffe, genonnf wirb, benn er If^gt an berUÄoIbliii. ^ie ^attm 
fdSlon iejf 1 177» eine Äirc^e bep ©tt 9)efer genannt, x) unb-in beii ^a^« 
ren 1149* unb 1282* ^teß (le apud' fandum Pecrum Tii vite Theuto-* 
iiicoruin. y) SDa i^nen Qobitolaw lU bie e^tri^eit erl^eißip/ ftcb nac^ 
i^rem iSelieben einen Pfarrer )u xo&^eti, z) fo ita^en fittUi^n 9>rief}er 
auö bem Orben ber beurfc^en J^erren> tot\d)f ju biefer H^t fifon in 96^« 
metitoüTtn, unb berfc^iebene ®iirer befaßen, ta^on fie im 3<>^r i23f^ 
bae ®uf^ J^Iaupierin unb anbere nte§r> mie au(& bie bMtfd^e ^trii^e be^ 

x) Urfunbe ©obleWat. 

y) Continuator Co/wir, p. 575. & 46U 

z) Plebanumqaemipfilibenter elegerint a2 ecclefiam eorum Concedo.Ucfi 



:3:(jt o(fo^ scgen hae €nbe txtf in>6(^ ^a^^^MH^cntf/ §aSm »jp 

inttt* ^i^ 94(< 6ir «rfle tku(^>@(|ut( in i23i$^m «nDcfen. . jpof 

üM^ 4u Jfinwifrfn. @ie 6i(lan&<n metflrn« au« ^«ugcufen, ^änfllcr«^ 
$aMfAiKcn unb J^tMPKtfmi^ i»on mtldtm hU föi^mm »erfc^cbftutf 
JcttKen/ «Ml) «lUHi^nKti. ^g Dicft« fl<@^$«nii9, hmtifm bit «k((|i 

et^ — SefTe. 



iDrot 



- a) Diplöma Conftantiae reginx. 



mb i^m 6pra(|r in ^Mimn* ^69 

JDraf Mit br^co i^ tna^n Urj^oM^^ im» Koif« §cl^ HM^i Im €i^ 

S)i< B(irger(i(6e ^erfafliiiig ^6in üU^M^ßnm ^lift^ftO^ Mn ble« 
jto ^mtf^ta senoromen/wmisilentf fint) Die SflommUr Tltmtt Uit^ 
SKiiSfttt, fdiW^fib Kid?tar|» 
S3flrsmnei|ter •»<- Piirfmißr» 

H^Hiingmangenemmeti; ta^er fommf etf/ taßln b«n Mj^ft^n (at({> 
Mf(^ abgefdgcm altrn SIM^tm, »ie rr<^i(^n ^nfhpdrfcc fo ^^uftg in 
teuff<t>fr @prAcl^e ]»ovfommen» a) ^a« le^ntoefen (org^ fie »on bm 
IDrutfc^n nnb nannten ef coofuetudo teutonica. b) jDo^ i^unbffognv 
f> S«9 ftea ^«itft^en feit uroKeti Reifen Wnie sood^nfit^e @trafe nKir, 
f dürfen Me ^i^jntn au^ in tiefem jtojlffen ^a^r^mtnt tin, t>o»on im 
^oema» ein *3e9f|)le| ciif bo« ^. 1 1 lo. «ngefö^« wIrt», c) ?)ie 553^ 
mrn ftengen «ud^ tximaitf an^ t>ie t^rpH^fTeigung i^rer dtegenfen eine 
n>A^I $u nennen, SDied ^ffen ge t>on ben S)ettff(^n ge$6rf, ton bentu 
;fie (»aar taö ®orf n)4{rten, *JM^if<^ »ollti/ f> fie in l^r©pr<K^e 
niäft ^ttta, borgttn, ^tr^onifie Co0iil«» brütffe (6 tnrc^ eligere 

au5^ 

a) CL Af aii/< E4pbol0(f(||i(l^ «dq fS^^ren, fttt %^» e, 74. 

b) Idem, ©.73. 

» • 

c) Priwitan ~ cujus fuper liumeros nHigato maxlmo cme fcabiofo, & 

hefterno jure prapulato — cane reboante & fuum demerdaate baju- 
luin. Coßmas Editionis meaci p. ^^44. 



370 ^ititH 0^rd){(ite ut ©eutr(f)ctt/ 

\ou((/ unb fi>afcr «ifflanb ^ieraM^d ^ Irrige fSHt^ms, fd6fyam fti) ein 
SBa^rclt^ geiocfen. a) «' * , . 

S)as brepjf^nfe JSf^^^^^tmbflt mar an bruffc^ftt Sttmanberun^m 
ividtfo fni(^f6ar> ibtc ba« itoHftt gemefeit. ^6 xouxbtn itoar x>ult ncitt 

3(bel sefKfCff, man na^m ober bce !]Dt6nd£^e meifleaö au« btn t^rcttö in 
!B6^men Mr^anb^nen ^(df}ern* ^te !9tinorfteii adein^ totil btefer Or« 
tm nwS) nid)t in ^d^men toat, würben im 3* i>33* ^^t ^o^nj na<^ 
Prag Berufm, b) unt oi^ ber ^^nig^ (DctOifftr.lt. to« ^((i^er 9olben« 
fron, €i(!(ratenftrort>en0, im ^, 1963. fHftett, fo (ief er &/e ü)7^c Ott 
tem ^lofhr jum J^. ^^reu^ in jOfflerrcid^ ita«^ S2M^mcn fcmmen. c) 
Hn bat Präger SSigt^m i(! in tiefem 3a^^nt)ert fein X^eutfc^er ge* 
longef, tenn bie iBJ^men ^arfe« je^t feinen ÜRpngel me^r an täc^rigen 
®eiP(^en, womit fte bat iJ3i|t§um -^feleit fonnten. ^agfstn ahtt 
Rotten bit iB5^if(^en ^jnige bitfti ^ii^ffUnlbettt btutfit« Printefßn' 
nen ju®ema^(innen. @o würbe RufieSun^/ betf beutft^ ^6nid< P^i« 
itpp Xoditn mie n)(ii3e( bem 1. »erma^. d) Steffen erfier @o^ 
XOla^i(law ^urat^ete im ^a^r 194^. eine deflrrrH<t)ii<^c prirtjrf(tff/ 
(BttttttDfbei J^erjog« 4<<nri(|^ t>on tneMtng to4>tcr. ^ SDer ^onig 
<D((oP<it; U. U^te »iele ^a^re mit jjct bejahtes tnargaretl^A »on d)«* 

(lcrcei«!^ 

•) Äaß in SB^men bo« ®ort n»i^Ien> wotttf» ellgere, ni*rt anbtrß, 
aW: ben te^traÄgigm I^ronfolfler fötfeen 8.inbf«für|!tn ttftnntn unb 
4nne(>mtn, sebeigcn ^at, . beweiret ^r. ». tHotife in fdner 9ii!>Tifcl)ca 
UnMstidtldttt faß duf feber Seite* 

b) i&r. poMtrd^ro, t^. V. e. 145. 

c) Wem, p. 334, 

4) Contiiuntor Cim^ tA «0. 1207. 



* 

$el 11-/ ^»^ M Xaiftvs 7iut>olp\f L tobtet (But(^ jur &ma^l'm.^ 
mn Riefen ^dniginttfti t^on beutfc^em ®Alnu, f^tte t>U in 9>rA3 
»o^nenbe ^eutfc^e ©cmieinbe aOerbtngtf mächtige &tu$tn imb fSef^ju^e« 
rinnen, toüd)e nlcf^t unecrttißen/ i^re i<ml)ä(et{te btn .^dntgen ju empfe^ 
bn» Tut bev ^Mg XVtniel I. bcn in b^r gJr^get lSor(7a(f too^mvben 
IDeitffc^n bie ®efe(e unb Srep^eiten, meh^e ftc ton tcm J^erjOg €o« 
IHe^laiv IL er{iaften fyittin, um da<^^r 1238» (efidtistf/ fp emiet 
er t^nen iibn^ie« M(if HU ®mbe, ta$ er (te ))on t)em @d&u|geR)e/, b^n 
SladHlag/tm , ttn^ i^erfd^iebenen 2(uflagen/ bie bie uiSrtgen ^nnn)C^ner 
S36^meii0 trügen mußten, befreite, mit bem 3^fof f/ ta^ b^rjentge^ wtU 
^et fcf) tmterfienge/ bi£^eutfc^en in t^en SKec^^fen ju flo^ren, ober fle 
mir ^j3(ieren 2(bgaben ju befc^n)eren, ber foRte fo n)ie f in iSeletbiger ber 
^6ntgK !9taiefldt bejhaff/ unb Mn ®ott n>ie ^ac^n unb Tibjmn geji^c^n 
ttget loerben* 2(u6 biefer S3e(}ddgung er^0ef dud;, ba# bit ^eutfdim 
nidit nur in ber enx>d^nten 9?or(2ab( toon 9>r(ig^ fonbern aui) auf bem 
ianbe SSefifungen gebobf ^bem e) SDer Ädnig ©rtofac IL, tPen» 
5eU uiib ber @c(Hi>dbif<^en ^ttitegtittd @o^n, fud)U bie ga^ ber 
,S)eutf(&en ju ^^rag fa dftrig ju Mine(iren, baß er i^en im ^o^r i a^j; 
f ine jt9e9(e flSorfiabr Mn ^^ruft einräumte, t^nb bie bafelbf} n)o^nenbeti 
,S3d^men ^moeg fcbafte« S) ^2i. 1274. aber erneuerte unb bef}dtig« 
re eben biefer ^daig bie fammtlic^n ^rep^ejtf briefe unb 93e^abigungen, 
ptUiie feine QSorgdnger btn IDeutfc^en jemals erteilt fyitttn. g) 
I 2(aa a <Dc(Otf 

c) Tide bie Itrf unbe. ' 

Id priocipio vecis pepnlit Bchmof de fiibarbio tt loemt Menigßnta; 

Cont Cosma, ad a. 1257. £>ie ^enigeue idnucil ttobi MttC anbart> 

äli beutfcbtEctttc getoffcn fepn« 
lO Urfun^e. 



372 5>rtjeW (BtW^U Uv !Dcutf(ficii, 

Ottolfar t^M no^ mr^r. ^tt f5f|T| ton »eit bnirfd^en (aiibmi^ 
Of (ierrf icfr unb ^omr^tf/ ^ftr t^n fa fe^ aufq^lafm, taf rr anffcng^ 
frine iBd^men ju »era^fen unb bie ^etttfcf^fti (nd ianb ju gießen, b) 
€r sieng fo toeit, &o0 ir tie Qki'Mt i^on CObcgen^ Craocenais und 
0(aQ ben S>«utfc^en elnriumfe; i) toftd)iiSfQtnbtn noc^ ^eor ju Xtf« 
Sf burc^aud mit bf utfc^en €inwo^nern heftet finb« & tnrfprac^ (bgar 
ten ^^Arinsern ttnb S97fi0nern, rr woOe f^n batf tS^^merlanb in 9ift$ 
geben^ menn er Aber brn ^atfcr 2iu^o(p|^ fingen fbOff« k) S){€ b6^ 
mifc^en ®roßrn fo^en bfetf gar n{(^t gerne : Tfflfetn er brtkfee fie^ M^m 
vielen i^re ®ueer tmb fd^irur, er n>oflfe t>m V5€tq f)o(r|fff (jffi^ iai/mu 
lenberg) mit t^rem glitte fSrben ; I) er mu^ aber, t>ra feinen Unter« 
t(anen berloffen, bem 6c^t9etbtf l^ubolpf^ unterliegen« ^ieS UetbC 
|ur emigen SBamung für ^ jnige^ bie i^re erjfen Unttrt^anen tmterbriU 
ifen to0Uitu 

« 

ffladf bem tmgfficfltc^en ^^ffe btefe« JPJnfg^^ fam iB^^meir untit 
bie fOermolfung be« SRorfgrofen Otto bon StAnbenbutg^ feine« 
^d)toQser6, mldftr jag(ei(ff bie QSermunbfif^ Aber ben <^nintn|eii 
XOtnitl II. fA^rte. tiefer Q^crmnnb nnb fBwnatter betf ^dnigreM^, 
f{e§ nic^t n»r ben Jungen 9^injen m feinem ^ft ju ^Berlin erjie^^ 
fbnbern geflaff ete au^, baß ft d^ ju (einer Seit atx« ben beutfcben ^otin^ 
|en unb au^ ans bem b^^mtfc^en Gebirge, eine fo grofe itRenge 3>etib 
fc^r nad^ S5d§men jog, meldte hU ütna^t ber SRAtfen ju Aberfcrffen 

k) Coepit fiuM delpicfn« dt «xtrnie«» ad terram fuam iovitare» Nt^Am^ 

qoem edidit Cl. Dohntr. Monom. Tom^ IV. 
. O Temw edafli iridriicet cnbiteniena» trotBomfftiA&flticeftfeatfieilio- 

lucb tnididit. UaOff^iiS* . 
k) Idem ibideni, 
1} Idetn ibidem. 



mb ifiut epva^t in Sdbfinitn^ 373 

fifUn. m) S)ir ^ronffle faflf jttHir/ biffeS)eu(fc^m4rfttdttf18(t(an« 
g€tt b€» M^ifcftin %M6/ tixtdf ten i8efe^( betf <DCC0/ ^^tntn mfebor 
ju riumeit geitDungen morbett* n) HHün etf ifi ^u Dermue^n, tag ber 
gr5§te ^^cU berfelben in ^^mm, befonbir« bt 6fdbfni| i^MlUbtn fe^; 
bf nti b<r beiitfd^irerjogcne ^nj tVensel IL / Octof Are @o^ii, war 
ben X)eiirfd^ni nic^ nur gAnflig^ fbnbtrn er mußte fro^ fr^n^ toetin o: feto 
'ft^nigrek^/ mel(^< nKl^renb fefncr !9Iinbcrjä^r{gfeit tm6) SvUq, J^un» 
gerdnot^ unb ^efl/ 6f ^na^ nitt^61f eit lotrben/ o) mit SRenfc^cn n>ieber 
befe^en fomire« ^a^ er mar bir beutfc^en 6prad^e fo midS^tig, bag er in 
berfelben @{nngebi(|Ke t^erfenigte. &nrt boMn fi^t in her Satntitf 
Ittng von tnittiteflngertt Aue btm Qifywäbifd^ Sc irpiinCre* p) 
3<& loiU eine @trop^e barauö ^rfefen : 

Sit das der Winter hat die Blaomen in getan . 

Der kteioen Vogelin foefseo Tank 

In Walde npd oach in Oowen 

So wiii ich raten da wir befser froeide haa 

Swer Volge mir der habe des dank 

Die reinen Tnefben frowen. Die foU man alle Stund« 

Für Binomen nf der heide fehen 

Hey! weih ein lebendes Ougen brechen 

Swa Spilende büke bringent mant zu munde; 

Tlaa 3 €r 



m) His enim temporibns tanti moltltudo Thentonicomm in terram Bo- 

bemias iniinxerat • • - nt nomeroiltas ipforum a multisaeftimabatur 

idaraticacem ma(camm fuperare. Contin« Coma, ad a. I28i* p« 452. 
n) Idem» I. c. ^ 

o) Poft cujus (Ottakari) obitum multa mala fant in terra, & tertjo an^ 
no maxima mortalitas hominum, in qaa frre tertia p^rs hominum 
& aroplias niortai ftint. N^kdk^ c. p. ll6. 

f) ©rtrucft tu 34ri<bf 1758. 4. 



374 ^^W^ et^i^tt b(t t^etttfc^ctt/ 

€r war aud^ ben !Deuefd^n fo fe^ ^meQtn, bo§ et fie an ^lnm 
^^f i^9i Ulli) fic^ ifjvet fRa^fdtlaqt in @toaMfo4Kn hebimu» Untir 
tiefni «)ar dii ^rmpei^err^ SernbarO t>on iBeppenficin/ mtd &d)toai 
beti itbiittig. X>er i?6nig ^rfr t^n an frinem JE>ofe/ um Durc^ bef{flbei^ 
$5r9(Iani) fein fRtidf in guten (Staub }u fe^. q) 3u eben bcr 3<i^ (^^f^ 
Sern^ar^/ 9>ro6(l ju 9Ret§fn/ on feinem Jgtofe, weldi^er iHefe 3ia^ri 
long bie ®efct)dftc betf fRtidf* mit Oene^m^ttung be5 ^ints« Mnoatn 
fete. r) Der ^dnig belohnte (terauf bie Q^erbienfh biefe« S>ettt(<^en mit 
tem fSl^t^ ^M i]97eipfn. s) Otetrtcb/ Vbf |u ^Baibfaffen^ fann 
nudt unter bie J^ofrdt^ Wtnstle. <|ere(^net n)erben. S>eRn> al6 bUftf 
feinen Jglof nac^ ber Hrt anberer JJ^dniqe unb S^^ einricbten toottte, 
tiet^ i^m ber Hht, bie« ®tfdiift bem Q3if(bof t>on ^ambcrgi 2lvnoU 
(en/ aufjutragen. tVtn$tl rief affo biefen iSifd)of Jiacf» PtaQ, mb 
biefer machte nic^t nur im dteic^e berfct^iebene gute Einrichtungen, fon« 
bem fejte wi^ ben ^int^I. ^ auf beutfcben ^u^. ^ befhUte alfo 
©urggrafen, SWarfc^otte, J^ofme/fler, JTdmmerer, S^tfHibtet, ^ac^en« 
meifler unb anbere bergleic^en ^ofbebiente» t) ^a ber ^onifl er)d((f^ 
ber ^ifcf)of fep mit einer Sfnenge ^apeQanen unb SXittem nac^ ^i^men 
gefommen; u) fp ifl e^ »a^fc^inlic^, baß er iMeii ber neuerricl^reten 

q) Qaatenni ipfius inforniatas co&filiis ftahim regoi foi in melioi refor* 

maret. Chrofu AuU rtgU, p. 77. quod edidic CL Dohur* Tom« V» 

Monament. 
r) Rege fibi anouente per multos aonos todos regai uegotia fapienter & 

provide pertnftavit Ibid^ 
g) Ibidem. 

t) Chronicon AuU rigui^ p. 69. 
u) Copiora Capellanoram, miUtam qnoque accinftos multitodine, tenlre 

io Bohemiam feftinayit Ihiitm. 



iin5 i^vn Qpta^t in S^ft^mm« 375 

i^cfamfcr an biefe feine ianMfeufe toere^eKf ^aU^ ^od) muß id) ^icr er« 
imetn, ta% biet feine Dor^tn ungen)6^n(td^en J^ofomfer gewefen,. benn 
fie fpmmen fc^on juni t^eil im torigen :3[d^r^unbert t>or. €ie migeti 
nad) bem tobe (Dttofaro U. eingegansen fepn^ unb XVctiitl IL lie^ fifc 
»ieber ^erjJetten. 

SDrefer iT^ntg war d^er^dupf ben ^euefc^en fo geneigt^ ta$ er ntc^tf 
auf fte fommen ließ. ®ie er jum \^dnig toon ^oUn 1300. gefrdnt 
iDurbe, ^lelf ber beuffc^e Q3{f(6of t>on 55riljren, ^obann, eine lafeinfe 
fc^e SKebe ncc^ bcr j?r6nung, ©er ^rjBtfc&of toon ®nefen fyMt m beiti 
Stebnrr fonfl n\d)t6 dud^uflerfen^ al6 beiß er ein ©euffc^^er xoivt, n)orA6er 
ber Äinfg ein SWigfünen bejelgfe* x) 

7(ud bem a(fo, toai wn ben ^o^mifc^en ifonigen unb ^^niginnen, 

• 

©<öd«raf^en unb J^of6ebtenfen in biefem brfi;3e5nfen 3i0^r^unberf g** 
fdgt n)crben, I^ßr ficb mit Die( ^d^fcbeinlic^feie fcbßeßen, bdß bie beuCi 
fc^e 6prdd;e betf J^ofe fo fe^r u6er^dnb genommen, bdß fie bie ^offpra^e 
9m0rb.cn. ©d fi{^ ber HtM nac5 bem Jg)ofe ju ricbren pflegf, fo mu§<e 
er gfeic^fdUe ©euffc(^ lernen/ unb fo n>drb bie beuffcbe (Sprache bdmafif^ 
xoai bie Sranjdftfcbe in gegennodtfigem ^a^r^unberc in fÖi^mtn xoatb 
unb ned> jur 3tit if}* Unb g(eicbn)ie ber 66§m{f4>e übtl ju unfern 3r!tfii 
feine neuge^duten iuflfcbl^er mit fVanjdfifc^en dlamen, oltf; Belvedere^ 
Bonrepos» mcs Delices, &c. ju benennen pffegt, fo gd6 man im brcQ« 
lehnten ^a^ftunbert ben @d^Idffem beutfcbe 9?dmen. ©d^ ftnbet mm 
f(&on bdmdid bie ©d^IÄffer ©tewberg, SXofenberg, OdibPein, knbfleltt^ 
^(ingenbera/ iZBaritnberg, J^fenburg, 2c in SM^mem ©ie Hegen jest 

t^eiiö 

t) Archiepifcopng Regi dixlt : ifte optlme pröedicaflet , fi non caninQm 
Caput & Theatonicus elTet* tKsplicait autem Reg! hajofcemodi fer* 
mo. Chron. AuU Rtj^i^^ p, 133« 



l^itt fm BifyiM, imt> .Me no<^ Mr^ntmcn (rugen «o« ®ipr&3e bcrfcd 
kn 3rJ(«w €« iMr «u<6 mit TCnfang ticfi« brc9jc|«Mt j^^o^r^uoberM^ 
{ba§ fidE» Me @r»$(ii »on {^ ^i^l^ccn iinb QSefifiuisni, uaäf tm 
fi&(9fpiHe tMT SDnitfi^eR j« imnen «n^grn, ® «( nmi t>ie Oertec beut«. 
f^e SRamen ^tttn, fo ftengm ou(^ «tnisr ^MntfUn beutfibe 9{amen yi 
führen an. 6« fommm in SDipforncn Mtfir UnOm^m twr; Surg^yarO 
Mit R(ins*nbei^0 >»(^> ]KtinrAMM>n Rlingenbecg/ SOfftetp 
•on Steritbtrg 12^3. Wwto Don It^nbcrg 1 » f «. nnb (e^ Den 
i^niflen WiUftlm tm ^fenbttrg» fRit Vofans be» folgcnben 
i4tm 3«^r^unttrM/ nimmt fc&on 3o(K>nn Von U^alöfldii im& ^o^ 
(Ann t»£n tOACtenbetg unter tcn B'Uflm »or. y) S)ie 2{o(in&ci;g( 
(iei<n IX>icfon</ Me IX>Alt>flefne f4>ri(6rn p(& Mn KAlfTo unb Die 
XPAitcnberge »on €tira|e. $>{< ZKingetiberge nannten fii^ idttß 
foorc; unb Die ^f^nburge dagicje/ «^ |ic Oie btutfiftn ffUmm o» 
Benommen ^(<n* 

3ejt n>eSen wir {u bem «lerj^^nfen ^a^imtert fd^eUen. !9%it 
Anfang brffel^, gelangten beutfcbe iß jnige ouf ben S56^mif<|)en ^^tt, 
unb fofgfii^ »arb bie J^ffprac^e ganj beuffcb» ^nbof pb Mn (Deftf t^ 
Y(i<b unb '^intiäf mi Z^4rtttbttt/ regierten |n>ar nur Hnt furje B^/ 

Iter Mtib 9 Jörnen gefi^mmen^ iD^e fi^ ^ unb bd nfebfrgefaiffeti ^ftm. 

HiS in 9i}^eit, SDiffer tarn Mit finer SKeifA« beucflf^rr trafen unb 
fdatonen U^UitH tiod^ flM^cit^ frebiente fi<^ i^mr {Kof^c&Uge in 

y) Dlp1<^niata de Atinis 1206. & 1309. apad Q. Pohmrumt Monamenc. 
Tom. I. p. 226. & 229. 



unb ihm @pra(^c in S36^men« 377 

fScfoibungcm z) Unter tiefen tDoren: ^ec Qtif>if(^of Perer boit 
tnaynS/ Die ®rafen ^rt(^oI6 von ^enneberg/ HuDtDig t>on ^o« 
tinQ, 2llbtec^c t>on ^offtnlolft, igeinricb t>on SStr^necP^ Der knb« 
graf IXltid) wn itudfttnbttQ, btt Tlbt ^on SuIÖA bU vorne^mflen» 
2(Deiit ti fc^einr/ baß (te bie ^SfUid)t, mlii)e i^nen ber ^ontg etnserdumf/ 
gemigbrdud^t l^abeiu Denn ber bj^mifdi^e ^be( Brachte bei^m ^onig tU 
ne^^tage mtber fte ein; toeii man aui berfe(&en i^r S^eeragen erfennm 
fann; n)tfl tc& fie (erfefem ۊ ^eigf: ,,^uer ^^anigHc^ J^o^eif fe^eti 
gtoat t^on fe(6f} ben 3uf}<>nb biefetf Sieic^ä unb ber Untertanen etn^ boc^ 
looSen 4fr benfel6en €uer i9Iajef!dt noc^ beutlicbev \>oxiietten, woju un< 
unfere "^reue t»erpf{i(|)tef* Die 2(ud(dnber^ n)el<^ ftc^ jejt in iSo^men 
beftnbefl/ (üffen ftc^ i^em ®eije ^'nrei^en, fo^ bog fie bie ^jnis(. ^am« 
mer entf rdftett, ftd^ groge Gummen ®e(ber mit tRtf^t mb Unrecht fcmß 
mein/ tinb foiäfei ms bem iünbe (inouö fc^ffen» @ie 6eftf en bereite 
toieie @c^fdffer 4inb S6m$lUbi SCemter^ unb benno^ berfd;iiffen fte meber 
SXule noi^ 6i(^et^if im ianbt^ ®enn & WlaU btefe 8<^(6ffer un^ 
Qfemter unt^ bie im £anbe geSe^ren unb bem didd)i mit treue i)erpflit^ 
fet ftnb/ ert^eifen m5d[Ken; fo toörbe bie 9{u^ betf Ül^ld)^ unb ber S^ufeii 
€uer ^dntgL ® naben &e|fer 6efcrg(/ unb bat ®etb b(ie6e im ianbe*"* a) 

2) Joannes Res JHxta (e freqoenter pkirimo« de alemaaia cotnites ac no- 

blies fapientia'qaam potentia infigxies habere confueverat» quorum 

firetus confilio fingula fere fai regni negotia difponebat, quibus & 

vlciffim regaüa beoeficia & officia fonferehat ' Ckrw. AwU RegU, 

. P-34I- 

a) ChroD. Auhe tegiae, p. 34a« 



378 ^tUHi etfd^i^U Ut ^Dmtfctm, 

S)a bie !5 j^mnt tiefe Sla^t öfters tokbit^oUeti, mußte bet ^ jnfjf 
f nMi^ ^^erc|FoI^en t>on 4^nnebers ttnb U(tfd>ett t>on leo cf^cen« 
fcers nnb anbern IDeurfct^en me^r ben Hhfdfiib se&en. b) ^itt ttcf 
«Ser nur Mejenigen, meiere mie ttm ^dni^ tid(& 99 j^mett gefoinmen nnr« 
ren, mt> an Der Stesterung t^d( normen, i^ne ftcb im ianbe nteberjtts 
laffem c) Itngeacbfet bfefer iSermecfutig eimger ber Mme^mem iDeuf« 
fd^eri/ tüelcbt o^nebie^ nur a\6 ®d(!e ju betrachten waren, na^m boc^ 
tit Tfnja^I btr l&eutfcben imb ber ®ebrancb i(rer Bptat!^ in ^o^men 
tD%enb ber SKedierung bei XinlQt '^oJfann fo iu, b(i§ be^ J^ofe, nnb 
wai nocb auffadenber ifi, in ben meiflfn @tdbten be« ^onfgretd^ me^r 
SDeutfcb a(« f85^mtfcb gefproc^n »urbe. d) Urrb aU jn brefil'B^it bte 
Gemahlin be5 !97arf grofcn ZlArl/ nat^mafisen ^oifertf/ Slanca/ out 
^ranfrefcb nod^ ^5^men gebraibt n^urbe, fo fogt ber ^nifl, fie fyAt 
nt Affen bie beutf((e @pra(bf (emen, inn tm^@tanbe jn fe^n, frcb mit ben 
beuten ju unterhatten« e) J^tcrau6 fann man nun fd)He$en, ba^ ber 
J5>of ©eutfcb gewefen, unb baß bie »ome^men ijerren unb ©amen in 
S3o(men ©eutfc^ gefprocben (aben, benn bie fTansBftfK^ ^injefftn fem« 
te biefe Spract^e, nm mit bcm fS^mtfc^n UM reben jn f dnnen* 

b) Domlnnd itxqne BerthoKcrs comes de Hennebereh, Ulricn«» Lan^r 

grayiiu de Leachtenbercb cam aliU pluribai Theutoniae nobilibus 
exeanty & ad propria redeant Frändfcus in Chronico Boh. p. 99. 
qnod edidi, Töro. IL Script. Reram Bobenw Praga^, 1784* S; ^ 

c) Rex Joannes — omnes principea, Comitet & nobilcs alieoigeDaif 

qaos fecum adduxerat & in fao habait ooafiiio, Uceiidavit de regno. 
Bfiußf. de fVibml p. »ag. cflf^m cdidi nt fupra. 

d) Nam in oxnnibas civitatibas fere regni & coram Rege cotBnwnior eft 

arm Linguae theatonicae quam boecaicae» Chrw. AuU ngia^ ad a. 

1334- P-469' ". ^ ," . . 

e) Ut «tfteni hontinibtrs benigniiia poflit coovivtre, Rngurnn theotoni* 

oam indpit dircere. Chron. AuU ttgi^i p. 469« ad a« 1334« 



Z>a mit bit (ftt(f(;&(.@ipr4(^« Up J^pff ti^ifin l^m 7^^, uob fo^ar 
In tm meiflen fS6§mifc^(n @(dMm tie dSec^nt) gctponnen^ fo m« j ef 
mit ten Sitttti/ ®e6rdu(^en tiub t<r,^(eiknd auc^ fo ^tQAnQtn ftpn, 
^cr 9((i(^|e{fi3e ^totAf^, Peter/ ^6e ju ^6niBfaf/ fa^t ou«trit(f(f<:|/ 
(^ß tie IBd^meit/ fe\(bm (le fremt^ 9tf$ettfea ge^Sf, fetmU ^itttn 
unb ®ebr4M$^e audenommcn gabtit/ un() e0 rpdre bantAftf mt ^ptü^f 

» 

»ort gaoorbco, btf f^gme s(t^e Ibra ^f cn^ W(I(f;c afo.«/ um$ fie fe^n, 
«at^a^ea; uot ee »ar m^ ju blefcr 3(it/ 6d^ fie ble üfte flawtft^ 
jtffibung üitoatftn, unb bi^enige bec un(«r i|nen wo^tMnbm )Dni(f<^m 
iin«a$m«n. 93i'<^ xoann fte f», «»ie bie ^Un no^ |(ut ju tage, ge« 
ftetbtt scnxfen. ^njtdft bec |o^en !97äg(n^ langer unb Srcffer Süidt 
ünb J^ofcH/ fr^f en fie ^ugefpilf e J^jlf e «uf^ trugen om ieibe f napp anf^'fr 
genbe, unb mit einem ^(runter j^angeiib^n ^rmel grjterte tRd^t, tote au^ 
enge fScinfteiber. ^itf^er Ratten (te ben Sort ain ^Pinne^ pie aucj^ b.e9 
Sopf iifi^tfn; je|t liefen fte ben fS/ort unb «OtfaK lang w^d^fen. $fe 
^(uire brcnntea fie mit iSifen iu iotfen/ unb (ic0en fte ober bie @i^ufteni 
(enintcr ^ngen. Iiüe6 bie6 Seft^reibf ber übt dm ^6tt{gfa( audfil§r< 
H(^. g) SEBatf unter bem ^alfer Ratrl IV. ID^enjef k. mit ben SDeut* 
fc^en unb i^rer ^prac^e in ^.d^meq toeifec vorgegangen^ wirb in ber 
0«rtfe|ung fofgetu 

f) ExUt oonc proTerUam generale : ad modutn fitniae Behemla habet fe; 

fäcit epim quidquid viderifalios exercere. ChrntAvt* rtgüt, p.4|^^ 

g) In CbropicQ Aal^ r^ise, p.. 439^ 




S5 (> b 3 Itrfurt^ 



380 * Ucfunt^ 



c« 



Urfunbf. 



N, 



OB yoMUHis De! gratia Boemie & Polonie Res ac Laczetnbargenfii 
comes&c. ad uoiverforund &c. qaod conftituti in noftra prefenda fidelea 
hoftri dvea majoris civitatis üoftre Pragenfia nobis exhibueruot quoddam 
privilegifim liluftris Domioi Ottakari quondam regis Boemie predeceSbrii 
noftii com inftantiapoHolantes, tit Privilegium ipfum & fingula contenta 
fub. ipfo dignareiikür de innata nobis. clemeotia confirmare. Tenor vero. 
privilegä ipfias» quem de verbo ad verbom inferi fecimua prefentibus pet 
omnia talis eft: 

Nos Ostakarus &c. Tenore prerenttum devenire cupimoa In publU 
cam notionemi quod nos quoddam privilegiom Tbeutonicorum pragenfiam 
a Patre olim noftro Domino Wenceslao Hluftrl quondam Rege Boemie con« 
ceffum vidimus in hec verba: * 

In Nomine Doniini Del amen« fVenctslaus Dei gratis Boemomnt 
Kex IIIIus omnibua fidelibus regni fui, quibus he Uttere oftenfe faerint^ra-» 
tiam & omne bonum. Noverint oniverfi tam prefentea quam futori, quod 
Theotanici Pragenfes, cives noftri, ad prerentiam noftram accedentes Pre- 
deceflbrum noftrorum, videlicet Sobizlai Iliuftris Duci» Boemie, & Patri« 
noftri recolende memorie ejusdem Regoi inclyti Regis Primizii privllegia 
demonftrantes, a nobis humiliter poftularunt, ut ea, que in privilegtis ipfis 
fuerant indulta & concefla, fiib regimine noftri temporis dignaremur reno- 
▼are & fimiliter confirmare. Nos vero ftatuta anteceflbrura noftrorum di- 
nofcentes ex pia deliberatione & gratia proceffifle,. predbus eonim humili- 
bus exauditis, nihil de bis immutantes nee dementes« que a prima ipforum 
vocatione in Boemiam obtfaiere per prindpes roe^uerunt, de litera ad Ute- 
ram, de verbo ad verbum fecimus renovari. Indpiant autem fic : Ego y#- 
kVZaffiDux Boemorom notum fedmosomnibos prefentibus & fnturis,qDod 

in 




Urfuntf^ 38t 



in gratiam meam Sc defenfionein fafcipio Tbeutonicof, qiil manetit in Cuih_ 
#rbilo Poagenfi) A placet mihi, qaod ficut iidem Tbeutonici fant de Boemii 
natione diverfi, fic etiam • Bo^ju eorumqae lege vel copfuetudine fint divi« 
fi. Concedo itaqae eisdem tqJPbnicis vivere fecandam legem & jaftitiam 
Theutonicoram, qoam habent a tempore aui mei. Regia wraczlai. Pleba- 
num, quem ipfi libenter elegerint ad Ecdefiam eoram concedoi & Judicem 
fimiliter, & Epifcopus petldoni eoram nallo modo cootradicat Debent ju« 
rare feptem manibaa pro furto vel pro eo, quod dicitar Nadwore. Ad nuU 
lam expeditioiiem pergere debent, nifi fit pugnandum pro patria. Si dux 
eft extra Boemiam in expeditione, tanc debent Theatonici Pragam cuftodi- 
re circa qaamlibet valVam com daodecim fcotis. De Homicidio jndicare 
pertinet ad Principem, pro quo fcilicet homicidio folvantar Principi decem 
taleota denariorom Ratisponenfis monete, vel dextra manu interfeftorisi ' 
vel (ecundum gratianf ordinetnr. Qui pacetn inter eos fregerit, decem ta- 
lenta Principi folvat, qui reus eft. Si caufam habet Boemus cum Theutoni- 
CO, que teftibus debeat comprobari, Boemus habeat erga tbentonicum theu* 

• 

tenicosduo8&unumBoemam,fidele8omnes. Similiter^fi caufam habet theu* 
tonicus com Boemo, tunc theutonicus habeat erga Boemum duos Boemos 
& uoum theutonicom, fed fideles. De Romanis & Judaeis fimiliter. Item 
fi Boemus vel Romanus vel quiscunque inculpaverit theutonicum, tunc Ca- 
merarius fummus debet mittere nuncium fiium ad Judicem theutonicorum^ 
& ipfe Judex Theutonicorum judicabit caufam illam, öt ibi nihil plus perti« 
»et ad camerarium. Et etiam concedo Tfaeutonicis, quod liberi fiot ab ho- 
i)^itibu8 & peregrinis & advenis. Noveritis, quod Theutonici liberi homl- . 
lies funt ^icunque advena vel hofpes de quacunque terra veniens cum 
Theutonicis voluerit manere in civitate, legem & confuetudinem Theuto* 
Dicorum habeat. Furtum, fi ad Theutonicum eft, debet excipi prefentc 
Judice Theutonicorum. Si für Theutonicus eft, tunc Princeps eum judi- 
cabit Si für in nofte capitur, fufpenditur. Si in die capitur , excoriatnr 
in publico, 8c civitatem abjurabit, poftea fi capitur, fufpenditur. Quidquid 
ftciant Theutonicli non capiuntur, nee in carcerem ponuntur, fi habuerint 

föbb i fide- 



38i UrlUttb^. 

fidejaßbres vol domum propriam. In qaacon^e re cnlptbilefl epint vel t^ 
Tbeotonici, nichil dampDi vel verecondb pttiantar eorom pueri & tuores, 
Si per vtcos Theutonicoram aliqois iret in ooQbe & fiipem non haboerit^ fi 
ille occiditor, Thentonici fint incaIpat>iIes.4R^ira moneta vel fern inveott 
fuerint in cifta Tbeatonici, reas eft ill^i cujus eü; cifta* Si vero in cori« 
vel in domo ioveniontor, incnlpabilis eft» cojos domo« ß& vel curia propter 
iniquos & mallgnos homines» qoi talia Solent proilcere in domos vel in ctu 
rias. Si furtum eqni apud Tb^ptonurum foerit repognitum, }lle qui equam. 
cognofcit, prefeos jurabit rem amifiiTe furtive» pqflea Theutonicua jurabit 
ibina in circnlo faQ:o cum gladio in terra fe Qon Qiratam efle eqnom vel rem 
illam, £bd poitEs & & noo cognofcerp illam venditorem vel domnm ejoa» 
Nasquam jurare deb^nt Tbeatooidt nlii ante Eixlefiam fitnfti Pßtri, nifi 
Principia fit mandatom^ Si tabema occnita fuerit in domo Theutonid in- 
vimtay fpfe domioof domos c^piator prefepte Jqdipi TbßQtooicoram vel 
^as nuncio & nullos alter» 

Ad quod nos tVtuuilaui predi6fco8 Res Boemomm concedimns U 
Irrefragabiliter deceroimus obfervandum, pt eandem Hbertatem nofiris tenv- 
poribua obtineant, quam badjtenus babneront Poüeflionei$ emptas vel e%^ 
pofitaSy feo etiam a Frindpibua eis coIlat^Sf quas tribus annis & tribos die^ 
bns absqae qoerimomo tenueront, eas libere omni contradifUonie poftpoiitg 
foGTideant cum quiete. Pornos eorom & flrata ieq in fobnrbio five in vil)i^ 
S aliqoam colpam inciderint, juillos aufii temerjmo invadere sA diripere 
lUideat^neq attemptetf nt in ipfos manus violentas qnisqoam iaida^ fed fider 
jplToribüs exqnüitis coram nobis vel noßro Camerario pompareant indicanr 
dl« Tributqm» quod Mir vocatori & alias exaAiones, qu^ tet4^inco)is m^^ 
ferri conrueverunt, & pemodationes» ficut eis a prlmordio fönt /coocefli?» 
fip eis in perpetunm indulgemos. Qui veroConcefliones noflras aafos foerit 
forfitan violare pre(atps Theatonicos ultra jura ftatnt^ contnmadter aggra- 
vindo, tanquam reum lefe Majefbtis Regie fe noverit ponieodum, infuper 
n^alediftionem Dd omoipotenti^ ciw Datban & Abirop obti^^mt fempi^ 



L- 



Kos aotem Ottdkams Dei gratiafiexBoemorom boc Privilegium jatn 
prefcriptam, ficot rite &, rationabiliter fafiium eft, fic ipfiim auftoritate re* 
gia confirmamiis, in cujus coufirmatiotiis noflre teftimoninm & robar pre- 
fens fcriptam fieri ^c. Aftatn ft datum Prage per manus Magiftri Heorid 
Protonotarii Regnt noftri & plebani io cfaors. anao Doxnini Millefimo 
ccL|XXiixi. Yi Kal. Decenibris IIL IndiAionis. 

Nos quoque Jcanms^ Dei gratia &c. prerens Privilegium & fiogula 
wntenta in ipfo, ficut rationabiliter concefla &provide fa6b funt» innora- 
mus» approbamus ft auAoritatis noftre Regie patrocinio confirmamus. 
Et ut dves noftri predifti etiam per nos confolationem recipiant amplio- 
rem, fabicripta premiffis gratiis adidmus» promittentes rata & firma habere 
ac obfervare, quecunque ipfis in noftris literis promifimus quibuscunque, 
fpbndemus demqoe omnes eos Nobiles & alios, qui dvibns ipfis foas paten- 
tes fuper debitis & aliis rebus quibuscunque dederunt literas ad obfervatio- 
Bern eorom, ad qoe ipii fe obligav«M^ fine ftrepitu Judicii compellere & 
teuere volentes» ut fi dvium aliquis, quod abfit, captivatus fuerit» quod nifi 
.pro tredcdm parvis debeat liberari. In cuias conceflioniSi innoYatioDi:;^ 
approbationiSy A confirmationis noftre teftimonium & robur prefentes fie« 
f i &c. Aftum & datum Frage per manus venerabills Joannis VÜS^r« Vtt^ 
pofiti VI* KaL aug. anno Domini, ut fupra &c. 

£x Copiario Frivilegiorum antiq. Pngac FoL 960. 



:- «^J;:gsgi;gsfiggi!» 



VvtU^ 




n 1. 5Sanb tet S(6^anD(uuden der i5&^ttiif(^ ©efeüfc^aft 
Der ^ificnftpaffcn, auf tai^a!l)t 178,5^ 

52« 3dlei8. aoffatt: fonnfe lied: fonntcn 

54. — 22. — SBafon — SRafpn 

64« — 37* — fl>^Jlrifc^ef lie^; fpf^iroibifc^e 

65. — 17. — iplm — Im 

— — 3a — NZZ ~ NI.Z 

266.— II« ~ €or.to. Xans.a lieg; eof.m.~ Sang. (»» 



. -. |totf((m ber ^eilc 23. unb Beile 24. wv ber ^cyun 2lnmerfuit0/ 

€of.a — ©ln.ir.€or©r €of.a— ©«iu^.€of.SJ. 



26g.; 



©eite 258. Seile 7. «nflae: 



paraOajre 

n. b. 91uf. 

flclg. — p. 



lied: 



^araOfa^re 
b. ger aben 
9lufi{=p 



— .vt69. «*- a2. anf{a((; ©in. » (ie<: ©in. w 



— 


270. 


— 


II. 


— 


271. 


-^ 


10. 


i.« 


^2. 


— 


6. 


— 


277. 


— 


13- 


— 


280. 


— » 


4- 


«» 


«M. 


— 


9- 


— . 


281. 


... 


27* 


m^ 


282. 


— 


6. 


— • 


9&S* 


— 


5- 



— 286. — 16. 



-^ 


295. 


•^ 


15. 


— 


297, 


-^ 


9- 


•— 


— 


— 


ly» 



Sang. PL Xang.Pl 

~ fpb^rifU^e tuet fp^Jm'btf4e 

— Ulugb asrigb'-* Ulugbi&eigb 

— btefem eingeben, litii Riefen Singabeir 

— ben lieÄ : ben • 

-* ivieber Ikii n>eber 

— ©tranb — ©trnabt 

— LI — hl 

.^ bgg «.«. ^g 

— J^dJ^'t Udo ~ Up^»'^ I W: i&dJ& t ildg^ Uf*r 

P.Cof.A. 6cf.«. •• T" 

I 

P. &(,A, Cof. 3U 

— «iiK^tim; IM: nnimi 

— Ui — II 

— 12' .09" — 12* rj»" 

— 23"» 7' IS" .— 33" 4' 45« . 



Vtt* 






■ * i 

f5r ben n. «öanD , auf oa« 3f4t 1 78^^ 

Seift 2ia Stile. 6. fiatt: SSenxgnas, Utix SBeusuna 

— — — «. .— Setoeauns/ — SBrngans 

fut Den IV. $Sotrt), ouf baö Sa^r i tss^ 

— 46, — 5» anflate: MferSBettcr, flt«: b^fen^men 

«^ 52. «^ 9* Carpinaspetttlosy nic^t betulus? 

— $3. — y- öon unten hinauf, ^attx paljt, Brt: fal|t 

-^ 89. in bfr SZoU e, V. Avium biftoria» ftatti Aves Finipedes, st FHIi« 

pedea mitiores, (ietf: Fiffipedes, aPiffipedesüiixioreg« 

. — i29-3cHci4. flatt: 8<jflC/ Ire«: gÄttflc 

— jja. — 14. — breUtn ÄFcWf de«: ©reftenfre» « 

— — ~ 15. — Z — z 

— I3I. ~ 8. — CM — Cn 

— — -: 16. — ABC — ABL 

— 134. — 8. — EtSfi^o^^ufA) lU«; E — 3603*^(0 fÄ) 

•- i$o* — t4« — tttib Immer w» brr/ ßett nttti Immevber 

— i53* — 14- •- ©et^fc^e A He«; ®et9id)C a 

— 15?* — ^i* -* Xangentef =RPXb lie<:San8eWf(p = RPXb 

CXCR CXCR 

— 139. — 6, — be«g5alfett«0 Be« ; be* »alfen« C 

— i6o. — 19. ~ 1m gaUett ~ Jm SJalfen 
mm %ih2, -^ 6. inberäbimerfmid; na^I Ke«: nacf^L 

Jn ber boriejfen % Tangente GH, fe^e ^{ii^u (gfg« g.) 
^ 347* ~ ^- in ber SRoeejf ate: Eupbaniae lie«: Epiphaniae 
«^ 349* -^ 3« in ber SRofe h ßatt: Chriftiannua (ieö: Chriftaoiiiur 

— 3SO» ~ I* anf{aet: SBagern lieJ: Saoen. . 

— -^ in ber Sßote 1 mftattx Sj Wiix %. 
-** 3S'« "* 3* ^nf!at(: S3efi>or IM: ffiefper 




• t 



\ 










IV. 



k \ 






) * 



r 






• 
1 




j