Skip to main content

Full text of "Ab urbe condita libri"

See other formats 


This is a digitai copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legai copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the originai volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legai Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legai. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is stili in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . qooqle . com/ 



Pilllilll. 

HN 51FU P 




n io 






LJflP 



4/IK 






Au> *s.& Ù7c^r(^r V 





jtìsCUAlgOu^ /^X^TZ^J^ 



TITI LIVI 
AB URBE CONDITA 

LIBRI. 

RECOGNOVIT 

WILH. WEISSENBOEN 



PARS V. 
LIBER XXXIX-CXL. 




LIPSIAE 

IN AEDIBUS B. G. TEUBNERL 
MDCCCLXXXn. 



■^ jrp> £x ITarwtrd Oolite Library 
* QS') «Mftof 

M.r au ;ro ns X 

e 12. 1921 



WPSIAE: TYPI8 B. 8. TEUBHERl. 



1 



PAAEFATIO. 



Lib. XXXDL C. 1. Verba : „si triodo hoc anno oda sunt* num Livi! 
sint dubitali potest, cum in cdd. praeter Moguntinum (A) omnibus 
desint, neqne qno modo interciderint appareat, neque reqnirantur 
post ea quae 38, 56 sqq. tradita sunt. ib. „et ipsis" si verum 
est, ad Ligures potest referri; Schelius snspieatns est: „et ipsa"; 
fortasse et ipsa iis. tnm ex A revocavi „et itinera", et nescio an 
„nuttum umquam" praestet. ib. reco. cdd. quae si parsimonia exhi- 
bentes aliquid omissum arguunt; fortasse „quac siati parsimonia". 
C. 2. ijprofugerunt' ex A dedi, confligeruni propter confestim or- 
tum ratus. C. 3. „inde Cenomani" dedi, cum plerique cdd. non id 
sed inde exhiberent; cf. 2,3. 8,28. ali. C. 4. 9f haberi iuberent — 
decernerent" ex A sunt; Drak. „ut dUs" suadet; fortasse yy utìwbe- 
ren?* scriptum erat. ib. Muret. „tum Fulvius" bene conìecit. ib. 
Gel. recte addidit „posse" 9 sed „se" ante vv. et patres adiectum 
non videtur requiri. C. 5. Gelen. necessum e cod. videtur peti- 
visse. ib. ex A „delatam in aerario" et „delatae sunt* fortasse 
recipiendum fuit. ib. cum de A. non constet „aenea septingenta" 
scrìbendum putavi. C. 6. A „ab eo decreti"; an fuit „ab coque 
creati"? ib. A. successor ipse em. Drak., sed dubito an in ipse 
lateat „ibi se", ib. „aspiciebantur" revocavi. C. 7. „omnium ordu 
man homines" A., ubi homincs iure prò glossemate habetur. ib. 
celebritatì in plerìsque cdd. non legitur, neque de A constat ; quare 
inclusi. C. 8. yyVtnum anirnos" iure displicet. Dukerus aliquid omis- 
sum esse putat. suspicor „vinwn amores". ib. „testamenta" de 
Roeveri coniectura dedi. ib. „audebant" ex A revocavi, ib. „oc- 
culebat — exaudiri poterai" , quae in omnibus praeter A cdd. 
desiderantur, nescio an e e. 10 huo translata sint. G. 9. „ado- 
lescentis rei' 1 ex A dedi, quod atti unde sumptum esset non ap- 
parebat. ib. „iuxta vicinitaiem" A; Heerwagen suspicatur pianeta 
vicmitate", cf. Annales Marb. a. 1846 p. 629; de reliquia w. cf. 
Otto Diw. Liw. p. 46 Jahnii Ann. voi. 31. p. 183 sq. C. 10. for- 
tasse in cdd. reco. „utqwsquU" significatur. C. 11. „Menimentis <l 
ut 30, 13 scrìbendum putavi. C. 13. nescio an recte Drak. volue- 
rit: 9t sònul eam". ib. Gelen. fortasse „quorum initia enuntiaret", 
quod Mod. in A fuisse scribit, probare voluit, cum occulta ab- 
esse possit. ib. captali potius quam ^captare" librariis videtur 
deberi. C. 14. „indices" non certum est, cum in cdd. reco, plerìs- 
que sit „illicere". ib. Gron. probabiliter coniecit „viderent 9 ne". 
tnm reco, libri , 9 utique", quod cum ,,«6*" sequatur, fortasse non 
spernendum est. G. 15. „Quirites tam" illud ex A hoc ex recc. 

a* 



1 



IV PRAEFATIO. 

cdd. Bekkerum secutas deinde „viffilii$" de Grev. coniectara seri- 
psi. ib. fortasse „exercitus indictus" praestat. C. 16. 99 vaticinios" 
quod plerique cdd. signifìcant ex A recepì, of. 25, 1 eztr. G. 17. 
nescio an „moram indicio", A aliorumque cdd. lectio, defendi pos- 
sit. G. 18. 9f àumttere" e cdd. revocavi. G. 19. A „censor Licinia* 
equum" in quo quid lateat non patet. C. 20. v et iam Q. Marcine" 
non sana esse ex A intelligitur, ubi 99 Ua Q. Martius" legitur. ib. 
A yyttec prius" fortasse 9 ,et prius" » C. 22. cdd. recc. „decem ad- 
parato*" habent, quare Sigonius „per dies" addit, sed Gelen. in 
A decem non videtur invenisse, ut abest a Lovel. 6. G. 24. „«am- 
les erotti pidsi" dubia sunt, fortasse 9> aderanf ( legendum. Grev. 
et Drak. 79 vemeran£" suadent. G. 25. >9 et gratta — avi odio" ser- 
vavi, cf. Hand. Tura. II. p. 537, Heusing. ad h. 1. ib. ae émi- 
stese ea consiahat A ut non adenti*** eo* sed ad. ea scriptum fuisse 
videatur. ib. „*i voiuntate" dedi, cum et in cdd. non exstet; tum 
Drak. libri omnem in eo, ut omnem iam eo significare videanter. 
G. 26. „iia senorumP, quod Gelen. e ed. sumpsfese probabile est, 
revocavi, of. Hand 1. 1. III. p. 488. 481., itaque librariorum esse 
putaverim. ib. eeire ontisso v. se dedi, ab Aldo inserto. G. 28. 
nescio an „8poli*tum me" sit praeferendum, cum in cdd. plerisque 
ad non inventum sit. sed fortasse ne requiritur quidem v. ad etiamsi 
spoliandum legatur, cf. 3, 19. 24, 23. 21, 28. 40, 9 s. f. ib. inter 
w. „deeretum calumniae" aliquid interri disse apparet ex Drak. 
cdd., sed parum probabilis Kaestneri est coniectura „decretum pes- 
simae calumniae impudentissime" esse legendum. decreti potius la- 
tet epitheton. C. 30. „Dipone <( scripsi, cum non pateret, unde 
Hippone esset aamptum. ib. A quieti* hi stativi*; an fuit ^quietis 
ibi stativi*"? G. 31. „inflatis" restituì, cuius interpretationem fe- 
roeibu* esse putaverim; te* „u*quam" et „paulum" e cdd. revo- 
cavi; „ip*e a ab Asc post r praetor" additum delevì; etoumBek- 
kero quod in Voss. ali. est „8u*tmeri" probavi. G. 32. „antiquam 
sedem maiorum" cdd. sed in v. antiquam nescio an montis nomen, 
quod Gluver iure requirit, lateat. ib. ^volitando" nihil habet quo 
referatur, sed oratjone interposUa anacoluthon excusatur. Rnperti 
coni, vólitan*. G. 34. A. quem utique si vellent; an fuit f9 eum uti- 
que *i v." G. 35. A. „referri nominatim"; aliquid exeidlss* puta- 
verim, an „r. nominatim iubeniium"? G. 36. 9f Compa*ium u a Drak. 
e Polybio sumptum est. ib. nescio an probanda fuerit A lectio 
, y nec ulta parie", ex eodem dedi 99 quo ex numero", cf. Stuerenburg 
ad Gio. prò Arch. p. 186. tum ^domicilio" e edd. reduxi. G. 38. 
„trecentos eqtdtes" ex A recepì, praeterea aut In peditam Roma- 
norum, aut in legionum numero erratimi esse non potest negavi. 
G. 39. fortasse 9 #etebai. certamenque et* praestat. G. 41. coiermti- 
que non certum, nec in iisquae recc. edd. habent que latere potest. 
ib. „PostumÌHS propraetor" de Perizomi coniectura dedi. paolo 
supra fortasse 99 etiam" delendum erat. G. 42. e cdd. Drak. 9 Jue- 



PRAEFATIO. V 

ratti" revocavi; fuerunt propter espugnami scriptum videtur. C. 43. 
fonasse „deperibat" est scribendum ; A deperierat. panie aste 
„simae — libidini et crudeUtati" dedi, cf. Veli. 1, 12, 3, 2. 6, 1. 
Liv. 27, 25; Heusing. ad Cie. Off. 1,22, 7. Halm ad Cic. pr. Sulla. 
p. 141. in Vatin. p. 121. C.44. „iuratore*" scribendum esse do- 
ouerunt Mommsen et Becker Antiquitat*. Rom. II, 2, 202*. 204; 
qui recto fortasse itasi probat, quamquam „&*«#" Catonem hoc 
instHnisse indicat, cf. 9, 46 extr. ib. „deciens ptorù" Huschkium 
Die Verfassung d. Serv. Tuli. p. 506 secutus adieci. ib. ,,decieni 
tanto" Sigonius ; cdd. decem tanta. C. 45. „comitia kabita erant" utrum 
Livii errori tribuenda, an iant ante legem Domitiam augure» m 
eomitiis stni ereati nondam eenstat, of. Rubino Untersuehungen I. 
p. 336. IferUin die Cooptati*» p. 133. ceterum 1i comiiia auguri» 
creanti. habUa crani** ex ed. Mog. et „&t demortin Cn> Oornelii 
Lentuti" sqq. ex ed. Mog. dedi. C. 47. „legaionan dicerei 14 cdd. 
et Folybium secutus seripsi, dùcerei h. 1. miau» aptum videbatur 
et ex superioribus ortum. C. 48. parvulae ex A restituì, ib. ex A 
„Me*sewti descherant" revocavi. C. 49. utrum profetiti* > quod 
addiderunt, an alia et plura exotderint, vix ptfest constare, ib. 
ndecios" ex A restituì, qaod nobittesimos ascivit. ib. „t*ròa 4i ex 
A atiisque libri» recepì, ueque tamen clauserant otatandam putavi. 
tum „aequé" Walchtì est conieetura. C. 50. y ,sed defectionis" re* 
stitai, sed Gelen. mina* recte delerit. ib. fortasse „duob*8 dna- 
rum" a Livio era* scriptum. C. 51. „ut graàfttiaretar" Gekra., ut 
in cdd. non legitur; an fuit 9 tfrutlfteaturw t ? C. 5S. „fifam aie-' 
baf* ex A dedi, cf. Drak. ad b. h ib. „tfHfe" quod A habet ad 
irafum Philipp! animum videtur aoeommodatius. C. 64. >fore f grn 
eoa" cdd., quod etsì ferri potasi, cf. Hor. Od. 1, 13, 20. 4, 14, 13, 
tamen obseùrius esset dictum. Sigon. guam addidit ; sed nescio an 
totani comma omissun» sit. G. 55. A „iia prosecuti"; an fuit >f *t 
e&ceperunt Uà preeecuti"? probabilius tamen est adterbium inter- 
eidisse ad v. exceperunt referendum. G. 56. „es» Histria revocata* 
M. Mamellus" ex A dedi, ex Histria oppwnitur vv. inlàguribua. 
Lib. XL, 2. yyApollinis ae Caietae" non certa sunt , et nescio 
an ae delendum fuerit, cf. Klausen Aeneas und d. Pan. p. 1046. 
n. 2089. C. 4. ex A „Aenianwé 4 servavi; Sigon. Aeneatum, quod 
non soium gentile frisse e Stephano Byz. intelligitur, dedit; for- 
tasse fuit Aeniatium, et. 44, 10., sì quidew mutazione opus est. 
ib. , jr editori ThessaUmicajrt" scripsi Gronovio autore, qui in omitti 
ìnssit. etiara aliis H. in additum invenitur, cf. infra instrictis y e. 5. 
in singulos ali. potest tamen inde vel iam corruptum esse, ita paolo 
post prò irutrictig suspicari possis destrictis. (X 5. „Uberoeque 
eòa** non certuni est, in cdd. eius non exstat, et videtur abesse 
posse, ib. 9 ,adremRomanorum" dedi, cf. Lectt. Livv. I. p. 20. Otto 
DIvY. Liw. p. 42. tum mafim : „redierant forte ouos". ib. „aittn?' 
restituì, quod Gelen. etiam in Spir. videtur legisse. G. 6. „prior 



Vi PRAEFATIO. 

pars" vulg., sed prior in A non legitur, in recc. non uno loco 
positum est; ex v. posterior potest intelligi, quare omisi, ib. „#«- 
na esse?', e cdd. revocavi, unde fidsset sumptum sit, non patet. 
C. 7. „tamen" ante v. infamandae additimi, cum in cdd. non le- 
gatur delendum videtor. C. 8. , 9 admissi" cdd. recc. revocavi A 
lectionfim „commÌ88Ì". C. 9. „credis nihil mVd" dedi, rmki ant ante 
v. nOtily quod fortasse praestat, ant post eam vocem facilius omìt- 
tebatur, quam post v. periodimi f nbi duo cdd. additum habent. 
paulo post cdd. quid ut inimicus, fortasse voluerunt „quid tu èrì- 
ndcus", et Walch. p. 104. C. 10. ^discerné, dispice" scripsi, unde 
Gelen. et addiderit non constat. ib. 99 noctu adsumpserunf 4 Aldum 
secutus restituì; si Drakenborchio fidendum est, plures ex cdd. 
recc. ita scriptum habent. ib. nescio an recte olim editimi fuerit 
„et regi et patri". C. 11. paenitet non recepisse ex A 9 ,ut ipse me 
tuli esse", C. 12. „cum suis colloquia" incertum, in recc. libris 
, 9 cum suis conloquens" exstat, si v. per non obstaret (nisi forte 
per occulta modum describit, cf. Hand. Ture. IV. p. 444.), etm- 
coquens corruptum esse suspicarer, cf. e. 11. ib. „proditionis meae" 
ex A est, in Palatt. meae non legitur, ac nescio an supersit aut 
aliud lateat, fortasse iam. etiam quae sequuntur incerta sunt, nam 
in A exstat si Ula separata ac vana ; vulg. separata ab hoc vana* 1 ; 
mutavi ac in hoc i. e. si haec separata est. ib. ex A reduxi , 9 ipse 
ego", sed suspicor scribeudum esse 9) prius ego" ita ipse et urbe 
confusa sunt 4, 51. ubi vid. Alsch. G. 14. „unde id ipsum scias" 
dedi; sciens, quod in sderU Sigon. mutavit, in ed. Frob. altera 
errore scriptum est. ib. dubito an legendum sit „òibebat, num" 
eum paulo post idem voc. positum sit post guaerere. ib. 9 ,evasurt 
fuerunt' 4 scribendum erat , et propter usum Livii et quod potuti 
sequitur. G. 15. „indignus omnibus" in cdd. est, et sanum videtor, 
cf. 10, 13 dignum vobis, dignum parente suo. fuit cum suspicarer 
an „indignus bonis omnibus" aut „indignus te, pater, ind. omnibus 44 
scribendum esse. ib. „nec ad bettum reservetur 44 e cdd. recepì, ib. 
A „ne invidiam conflarem"; an fuit „invidia etiam conflagrem" ib. 
„in eo, ubi — ibif 4 cdd. suspicor „nunc ubi — ibi" ib. A a fratre 
malore vincor scripsi ,,a fratre amore vincor" Gelenius , 9 caritate 
a fratre malore vincor" dedit, sed cantate in cdd. non uno loco 
positum, prò corrupto v. amore videtur adiectum esse. C. 16. „Te- 
rentio li cdd., sed aliquid intercidesse puto, aut praenomen, aut 
magistratum. ib. 99 vicii — luhnus" ex A restituì. G. 17. cdd. „more 
maiorum", quod dubito num „primo maiorum" esse possit. C. 18. 
9 ,consules — octingentos eqtdtes 44 . nam ex v. haberent et legiones 
et quindecim milia socium suspensa esse possunt. ib. „indc dex- 
tram" prò In dextram scripsi, cf. 41, 1., et audacius videbatur v. 
m h. 1. delere. G. 19. „et Lanuvii"; an fuit 1% Lanuvii et" ib. 
.yLibitina tunù" cdd. sed tune videtur abundare et funerum potius 
significati© requiri. C. 20. ^fraterno scelere" Kreyssigium secutus 



PRAEFATIO. VIF 

servandoli putavi. C. 21. „consultarent" e Voss. recepì, ib. patri 
tutum cdd. sed tutum e seguentibns ortum videtur, et ne tum qui- 
dem, qnod vulgo legitur, n. i. aptum, quare illud Inclusi. C. 22. 
cdd. „m n/tù toc» esse?', scripsi „tn otti* tocw etf", quod et ipse 
inveneram et Madvigium suasisse postea vidi, ef. ad Cic. de Ftnib. 
p. 637. ib. A passim per vitto*, aliquld videtur intercidisse. C. 23. 
„praemeditati" Gronovii coniecturam Bekkerum secutus recepì. C.26. 
Drakenb. „exercitum induxit" coniecit, quod recepì, cum in cdd. 
nihil nisi introduxit legatur. ib. „deeem dierum" in A non exstare, 
neque requiri videtur; quare inclusi. C.26. „Matienoque" a Gro- 
novio damnatum servavi, quod si Livio» omittere voluisset, non 
adiecisset imperatomi e*t. C. 28. Muretus coni. „prope certmn". 
ib. praedatorii* prò praedatores coni. Crev. C. 30. „quam prosarne" 
unde sumptum slt non constat. ib. nescio an scriptum fuerit „ius- 
sit irt**, unde causa lacunae intelligeretur. C. 31. „maxime pugnan- 
tibus" ex Drak. cdd. plerisque recipiendum putavi. C. 32. y ,eo die 
occisa" dedi, et hoc quidem ex A est, w. eo die nescio an omit- 
tenda fuerint. C. 33. si etiam H A oppugnandole legitur, ^oppu- 
gnando donec" videtur scribendum esse; Gron. escpugnavit, dionee» 
G. 34. cum in A „ilf. ManUuspraetor** ìnventum esset, „P. Man- 
aus pr." dedi. ib. Nipperdey 9 ,qumquagena equites" coniecit. ib. 
w. „guae pròna — aurata est" ab interpolatore inserta puto. ib. 
„pacemque cum il*" servavi, cf. Hand. Turs. II. p. 148, et tum 
h. 1. abundaret C.35. „inde dedUUmem** Mod. secutus dedi. C.36. 
, y quantus semper** num verum sit iure dubitatur; cf. Goeller ad 
T. Livii lib. XXXUI. p. 148. an fuit „quantus saepe". ib. fe- 
ditimi Romanorum" scripsi; civium ab interprete additum videtur, 
ib. f ,quo amplia*" e cdd. revocavi, cf. 31,12. 4,1. C. 38. „Tau~ 
rasinorum fuerat. eo cum** scripsi ; ita facilina origo lacunae m- 
telligitur; tamen etiam ante Taurasinonm excidere potuit fuerat. 
de loco cf. Niebuhr. L p. 286. m, 424. ib. A „Ligure* ab anido 
montQm* descendere" correxit Muretus, cf . Kreyssig. Epist. ad Goel- 
lerum p, 466. ib. post argenti aliquid omissum Glarean., et Crev 
tede* prò aedes legendum esse iure statuii ib. Gron. v nec quod 
— neque quod — neque quod 1 *, ubi in cdd. quid est, scribi lus- 
sit; nescio tamen an dnobus locis prioribus quid servari potuerit. 
C. 39. A „omissisquequae tl , dubito tamen 9f omissis quaequae** re- 
eipere, cf. 9, 12 in. ib. „non nobilem** scribere malim, si in A 
ignobUem non exstitit. C. 40. dubito an scribendum sit „an actum 
toni", ib. fortasse „equi prope *cxcenH u . paulo ante vv. „quod 
saepe — prodUum est*, e margine Inter Livii verba recepta esse 
putaverim. C. 41. in A scriptum est: vaili* verum tum tamquam 
monti* obsedit, itaque quae in Frob. ed. priore leguntur, „Balistam 
Suismontiumque montes" certa esse non possunt, cum etiam e. 53, 
siquidem vera est lectio, montes vallea saltus coniuncta legantnr, 
nescio an tantum verba, verum tum tamquam corrupta sint; fortasse 



Vili PRÀEFATIO. 

valk* prùmm tw ctìam morte*. Cu 43. ìy Brundisium redùset", quod 
<xeJenio teste À tabe*, recepì ib. &t *e — Romani* prorotta incerta 
sunt; magia ,>?>«& bdadcu* detu&tsc?' signitaari videtur; «ed ne 
aditeti quidem aptnm est. Uh „*etundo tee* inaugurato*" vermn 
non esse omaea censentùint; »*. J. w m à n atutt* eoajeceram, idem- 
qu* poeta* Rubinani, ej. Untareucb. L p. 343» piacere vidi, ib. 
yJnde pmitif€x «.* ecripsi» wm in pomifioem maximum m A fuisae 
Gelen. teatatus eit. sed recto Oev. plora intetaidisaa suspioator. 
C. 45. 9t num *ubMo u A auspico? „airox subito"* ib. boa e* «6 /W- 
minibus in A legitni, sed o* ojaiaiwn «a*, quod aann etiam propte* 
verborum oattnem djgyUreat alia suspiaor inteveidisae. Cu 46, Kreys- 
sigUuu aeoutua aliquid exaidjeae puto Inter w, (km** et wy& 
cav&it& & 47* a*t ab b. 1. alienai» ridetur, an scriptum ftùt 
separato* ab illm mt et 33» 20. ib. frttmwtfMa -- feto* in A 
videtur scriptum frisse, ibi. * turrito** Club, suasfe* preetere* ne- 
lirfgwro non «no toea positura videtur. C. 48. pttehai i* A p«fe« 
fra/ veruni» tf e seguenti toc» ortuni puto» C 49. in A a* ama 
fuit, prò qua, „s«A tal*" script, acf. LectL Liw. II. p. 10. ib. 
quod anta „*«qpter*" iegitur yjpeopbmt' omittere qua» ve*bum 
insotxtuin recipera maini, ot Kreyssig» Rpitt. ad GoeUL p. 467. 
C. 50. foeyas. 1. 1. ^oiMii^ legi M e*w" omini iubel for- 
tasse Qrfcm nomea excidit. qaae aaquuntAr magia etiam incerta 
sunt. A magno#er* bexfàe crederà* fui*** Romano* aiti qui p+ d. 
aroe*sierM -m tegwet; qua© num raeta emendaverim ipae dubito, 
cf. Kreyaa. 1. h et ad $aJU. fragg. p. 106. fortaase aece**erint verun* 
est, et Inter boa voo. atque lactìssierùu nonnulla ojnisaa. etiam post 
valium- additnm mattm tum, ib. Kreyssigiua „Celtib**Qrum /fetasa" 
probat. C 51. J&etupr*?' IfovaajgU coniecturam recepì, qua* 
seqnuntnr ita legenda putat W. At Becker Antiquitatt* RÀnufi, 1 
p. 400. ^/ferculi** et poti Spù a- Tiberi ad aedem Àpollim* Me- 
dici" ibt 4 pubUcague *ua occupata? emendavi* Gran, suspieabaj 
,#ublie& qua&tui ocqupata", c& {*c4t. Uvv. I. p* 30. C. 51 a#U 
anno* Drak. anaait, <*l Hand. Tura. \ 373u sed infra e. 57 pesi 
paufii* dkbus legitur*, ib. G.Hermanao, obaefiutus posi fitto signunx 
lacunaa posuV foKta«se aAte pugna pugnata *sl legendnm est; nc- 
que *W9*tf vacunv a«3a poteat, sed tempora signìficatio aio vide- 
tur latore* $k anUa *ie ad.; Eermannus suadet ,incen*a", quod 
hoo loco ptfaùum ofaAdera po^aat. an fui* „antea intrida", post 
quadraginta fra* meraarum nayium nua»eram intercidiwe iwwsja* 
tuuat. C. 53. ,mnk* vaiteli* *altu#*a* u probabiUter eoniecàt 
Kreysaigiua 1. Up* 47$, *. wfrifor vi* potes,t ad liktera» Roma» 
adlataa referri, s,ad\ aUerurn eonuna, videtur e^cidisae. G. $1* eunt 
in A soiiptum (uiaae ò^ceretnr c^deUtaM* sum fua* dadi »»anH 
delitati* tuae saevmtqus", cf. 37, 3*extr. ib. A a&oleti an fuU 
jjmulta, ut a4$okt ^-praefaref. C 55. Hcueingeij probabUitar 
coni. „a Xyefa scriba"; Erevasigiua n vocari iube. et 1 . G. 56* 



PRAJEFÀTIO. IX 

„defensurus. is u dedi, quod in A qui abfuisse videtur. ib. ^tutela 
eùt$* num ferri possit dubitane n tutela et il scripti, coneu&toditum 
si in A eocstitisse certuni easet non spernerem. ib. y Jiaud statim" 
fìx potest recte ad Manenti* referri; id ad quod pertinebat exci- 
disae arbitror. C. 57. leselo aa „poputo Ramane** ant ante v. per- 
opportuna aut post eam v. intercidente ib. eatrapta od. verba: Ba- 
starna ea ree Antìgonus saepe iunius cum ipso ut aliquam haberent 
seotentias* ita scripsi, ut Colto bis ponerem, deinde ea ree in a 
rege tossa saepemadus in saepius mutarem. ib. „aequales abhorrere" 
et ips» dubito num veruni sit, cf. Reisigii schol. gramm. p. 696; 
suepicor „aò itìis abhorrere u . C. 58. 9y fideCottonis" aGelenioest; 
A deinde C.; an fuit „duetu Cottaais" ? ib. malim 9ì post ad farnam" . 
tum „quo cum subire", ib. „dxssipaU vi proceUarum u . ib. cum 
Ibi A Ineriti ApoUomiam tnerùManam regionem scripsi 9y medUerra~ 
neam regjUmem", sed quid in Apeiloniam lateat non caputo; ef. 
Gtimm GeaeUchie d. deut. Spr. I. p. 458. C. 59. reale Grev. trium 
praeterum nomina intepidisse pntat. Duker 99 capéta^ qui 11 reponen 
dmm cenaet. ib. „kmaque u ut in re incerta mutare aolui. ib. non 
sorum ^apposita" sed etiam „erat' prò ,/uil" JuL Obsequans ie- 
gisae videtur, et utrumque praestat ed. scrìpturae. 

De quintae decadrà reftiquiis post S. Gxynaeum optime meruit 
J. Th. Kreyssigius V. D., qui non solum in Commentatione de 
Salfastii Créspi fragmentia et in Vanno critica, et in Meletematum 
critioomm apeoimine primo, sed in Annotationibua ad T. Livii ii- 
broa XLI— XLV ex codice Laurishamensi a Sim. Grynaeo editos, 
id quod I. Befekerus raro tantum fecit, scripturam codicis antl- 
quiaaimi e collatione a Eopitario facta multis locis mdicavit, et 
quae avi eerrupta aut omissa sunt emendavit et suppieyit. Kreys- 
Bigii igìtur vestigus potissimum insistendum fuit, quamquam ex- 
speotare tieet fora ut ab Alschefskio, qui etiam codicem Vindobo- 
aessem (A) denuo intpexit, multa olim reotiua et certius eonsti- 
tuantur, euro nono ne Kopharii quidem collatio tota innotuerit, ut 
neque de orthographia satis constet et codicis scriptara cempluri- 
bua loci» nondum cognita sit. G. 1. „Eùtriamque suum u A, emen- 
darti Gran. Kreyseigius snspicatur „*i Istriam qwtesitum". tum 
aescio- an idem et adieere compia sint, cum e 2 duo praesidia 
fuisse dicantur; fonasse ibidem et educere vel adducere scriptum 
fuit. C. 2. Drak. probabiliter coni. , 9 direptisque quae" quod Kr. 
recepii, ib. „/brum t( facile repetitis ultimis v. v quaestorium a lite* 
ria oriri potuit. C. &. Jacobs 99 eadem rerum forma 1 * caoieeit. tum 
imter demum et ndssus intercidisse puto. „nuntius il , quod adieci, 
ef. Ea, ad h. 1. C. 4. ì9 ex parte" Er. et parte ed. ib. 9f si unum 
se* 4 iure dispHeuit; Jacobs coni. 99 signum *£",• an fuit „si nume 
(aut tum} se«t C. 6. , 9 NoeeUi u acripsi, cf. Nieb. H, n. 596. ib. 
yy equitum ducenti*" y quod A exhibere videtur, reduxi. C. & A 99 iustos 
se**; dedi „ipsos" cf. Kr. ad h. 1. C. 7. , 9 caesum. cetero** de 



X PRAEFATIO. 

Crev. sententia dedi; in ed. caesum non legitur; et nescio an etiam 
„effu8osque u probandum fuerit. paolo ante „id bellum" Gronov. 
damnat. C. 8. „m dilectu" Duker malebat. tum ne nune quidem 
paenitet eius, quodolim conieci „uteumque dves Roman? 1 , cf. Lectt. 
Liw. I. p. 32; Tac. Ann. 15, 19; sed possunt etiam panca verba 
intercidisse. alia suadent alii, cf. Kreyss. ad h. 1., add. Hnschke 
die Verf. d. Serv. Tuli. p. 550. ib. w. „ciois ne esse?* addidit 
Doulatius. C.9. „manu non mittere. qui id" num sana sint, etiam 
nane dubito, cf. Lectt. Liw. p. 33; eoque magia quod Kr. in ed. 
manumUteren qui id legi testatur. C. 10. 9t satis esse" Kr. ; in qnod 
et ipse incideram; cà.satis. etiam infra „et ingessisset" Kr. dedit; 
et in ed. om. ib. cum parnm probabile easet librarium ter errasse, 
et Varrò de 1. 1. 7, 37 tradiderit etiam lictores yestem mutasse, e ed. 
yjpaludatis Uctoribus" recepì, cf. Alsch. ad 21, 63. ; modus ezeundi 
describi videtur. C. 11, ^oppugnare coeperant" dedi; ed. oppugnarti. 
C 13. f9 M.AemUms Lepidus" Kr. coni. ed. legibus habet. ib. „dis- 
sentisse? 1 a Grynaeo est additum. C. 14. 99 currum. cum is u de 
Drak. sententia scrìpsi, cum in ed. nihil nisi eurrus exstare dica- 
tur, ib. „recipere" Kr. coni. ed. eripere. ib. v ne histri quidem u 
ed.; Kr. idem. C. 15. „bovis sescenaris 1 ' mutare non ausus sum 
Graev. sexcenarU coni., sed id numerum potius quam aut pondus 
aut magoitudinem indicat. ib. A inenarr abilitate; suspicabar „6t- 
enarrabiU celeritate lt 9 sed lenior est Kr. medela, quem secutus sum. 
paulo ante nescio an 99 ieeur defluxisse" servari potuerit. ib. pa- 
care, e?' reduxi, significali videtur, insuper Graccho adiutorem esse 
datum. G. 16. ,,ante triduum i( infirmis argumentis defendit Hand. 
Turs. I, 284., aut intra aut post requiritur. C. 17. post v. 99 palu- 
datus u ex ci disse potius aliquid, quam literis auditis delenda esse 
putaverìm. ib. 99 eodem Pisas" cum Kr. scrìpsi. cf. 3, 8 extr. Cic. 
Verr. 3, 6, 14. p. Dei. 6,-17. Kr. ad 42, 47. C. 18. eodem tem- 
pore ed. sed tempore ab h. 1. alienum est. adverbium aut loci 
nomen videtur latere. ib. post w. „forisipse" aliquid videtur de- 
esse, cf. Rubino 1. I. I. p. 92. ib. ed. 9t quidem etiam fuga", an 
fuit 99 quidem statini a fuga". C. 19. „Dardanos" Gryn., c<L- „bar- 
baros" ib. „nec libera?' dedi; ed. neUberare, et liberare quidem 
fortasse 8ervandum erat. ib. 99 sanctum kaberet", ed. lectionem, de- 
fendi posse puto, cf. Lectt. Liw. I. p. 14. C. 20. cum in ed. ut 
omissum sit, fortasse „nihil ut unum" scriptum fuit. ib. „reliquo- 
rum su?' etsi defendi potest, cf. Hand. 1. 1. II. p. 519, tamen 
nescio an praestet „reUquos su? 1 . G. 21. „cum iusto numero" recte 
videtur habere, cf. 44, 29; 6. Dietsch. ad Sali. J. 49, 1. Hand. 
I. 1. II, 143. 153. ib. ed. 99 Alfellius AemUius". quare , 9 Atellus 
MamUius" scrìpsi, cf. 27, 8 in. ib. ed. v auis macuHs" f suspicabar 
yyfiavis maculis". C. 22. ed . tumultuomisit; scrìpsi ^tumultuosi miss?', 
cf. Lectt. Liw. I. p. 18; Kr. ad h. 1. G. 23. ed. ^maxime gra- 
vissimam omniumque" Kr. maximam omniumque gravissimam, quod 



PRAEFATIO. XI 

fortasse praestat. ib. ante ecilicet excidisse putaverim ,,*ciremu8 il 
ib. „quem populo Romano priu* poenae" servandum putavi , est 
indice pop. Rom., cf. Foss. Quaest. crit. Altenburg. 1837. p. 42 sqq. 
ib. od. Gallo» habeat, quod cum ferri non posse putarem >fiaUo* habe- 
bat li , ante quam a Romania vieti sunt, scripsi. ib. provocante*" Gron.; 
ed. „provincUs". C. 24. ed. persea regno aceepto a legato* roma- 
no* venisse ad regem persea ad pr. appellatimi; quae ita immutavi, 
ut aceepto legato* Romam misisse et ab p. R. scriberem , ut bina 
membra componerentur. Kr. nonnulla a librario bis posita esse cen- 
set. ib. cum ed. habere aUo*invi*o*ufficimu* Àisch. ad 10, 36. p. 
709. docuerit, ^invisosque" eum secutus dedi. paulo ante „veltd 
dissertio iuris" ed., quod Kr. defendit. ib. ed. , 9 nostros quoque et 
no* segni arceamus" quod nondum recte emendatum est. G. 26. 
yySicubi evaserunf' Walch. coni. ed. secati evo*, neseio tamen an 
praestet Crev. coniectura , f *cuti* evaserunt". cf. 34, 39. 46. 39, 31. 
C. 27. voti* etiam ed. , sed etiam e versu praeeedente repetitum 
videtur. ib. ed. ex iis M. Aemilio; em. Drak. ib. et ipsorum re- 
duxi, nam etiam aliunde de seditione audivisse putandi sunt. ib. 
ad noia* me invito relieta sunt, quae in ed, iam non exstant. in 
eo deinde intromittere legitur. ib. Aventinum portiewn etc. ita sunt 
corrupta, ut quid Livius scripserit vix possit constare. i b. «d. et 
forum et porticu*; an fuit „et forum eteomitium portieibu*" C. 28. 
„w aede" dedi. ed. in aedem, cf. Kr. ad lib. XXXIII. p. 96.; 
Schneider ad Gaes. b. g. 2, 30, 2. 

Lib. XLII, 1. Priusquam in provincia* de Kr. sententia dedi ; 
in ed. provincia* non legitur. ib. iniuria consuli* ed. dedi ,>inde 
ira consulto" i. e. ex eo tempore, cf. Hand. 1. 1. Ili, 366. paulo 
ante , t mUitari" ab h. 1. alienum videtur. C. 2. non bellum ed. post 
t. non adverbium intercidisse putaverim. ib. „vi*ae dicebantur" 
reduci, nam eadem species saepe videri poterat. C. 3. ed. et tem- 
pio ita ed. Kr. „ei tempio ita" emendavit, quod cum recipere vo* 
luissem me invito ex omissum est. ib. irata* ed., Kr. ita rata*, ib. 
paratae adieetivum esse putaverim , et fuerunt recte habere. ib. 
frernUu* eia* ed. tum neseio an leg. sit , 9 est et ex", ib. ideenso- 
rem moribtis ed. prò id reposui et. C. 4. ed. sit factum em. Kr. 
C. 5. ed. Persean, cf. Alschefski. ad 9, 19 p. 496; sed Persea* 
servandum erat. ib. et quaesitum e ed. dedi, tum „et exsulantem 
arce**itum a scripsi, in ed. et omissum est. ib. ed. non obiccta; 
9y non subiecH" substituendum esse putavi, cf. Kr. ad h. 1. ib. in 
z annorum ed. ; in X annorum scripsi. C. 6. tn'dereturque legato ed., 
dedi atque legato, sed potest nomen legati omissum esse. C. 7. 
kaec acta coni. Kr. C. 8. ed. arma quoque tempore /Ieri; dedi 
f jmna quoque adempia referri 11 et referri quidem Kr. debetur, 
cf. ad Sali, fragm. p. 75 sqq. paulo ante f9 pacatos servire" seri- 
bendum putavi; tum tt oppugnantes u servavi, cum ^oppugnatosi 
praecfdat. C. 9 ed. ad non parendum fuit; quare eadem scripsi 



XII PR^FATIO. 

et dubito, num senatui requiratur; vulg. „eandem — habuit*. ih» 
„absente se** et v praesente H de Pithoei sententia soripsi; ed. ab- 
sente* et praesentes habet. C. 10. „m JERspanias supplementum" 
suadet Kr. C 12. sprecanti, adoranti?* tvtm „grattdatione, doms", 
ed. lectiovem, recepì, cf. Alsch. ad 10, 36. p. 709. ib. „et in Achat- 
am" restituì, ib. 9 ,per indttltvm ae neglegentiam** legi iubet Lach- 
mann ad Lucret. p. 40., aed Liviì aetate rerbum illud magis in 
usa ferisse quam dictionem per irteultwn non probavit. C. 13. Gron. 
recte „bellum mtuNt', sed dubito, num supra post ff vobis beUum u 
addere opus sit 9i pararet". C. 14. od. , ferocia animai* 4 correct. 
animi; Gron. ^ferocia nimia". ib. prorsu» incerta sunt „ae Saty- 
ru8* { , cum in ed. sit hoc falsa iturus. ib. donaqutcwquam amplis- 
sima ed. cmquam ex praecedeatibus et sequentifen» Hteris ortum 
videtur. paulo ante ^liberiate òUemperantius" servavi, ef. ReUigii 
schol. gramm. p. 714. C. 15. ab levia semiiam ed. scrìpsi „aè 
laeva in semiiam" i. e. qua in semitam transirent. fortasse ne ae. 
cusatirus quidem „ab laeva semitam" spernendns erat, cf. 8, 15 f. 
C. 16. Heusinger probabiiiter coni. „ut non inconsulte". C. 17. ne- 
ccio an „ho8pitio<pie u praestet. ib. v talis indicii" non aptum ride* 
tur; suspicabar „fatalis indicH**. G. 18. fatigaiU sepe ed. emend. 
Kr. G. 19 et recum hgatis se discepnatisque et saHs ed. suspica- 
bar ,.et TkrecwH legati*, Maedis Caenisque et Asta*", G. 20. post 
Punico fortasse excidit ^posila opera M. AemUii". G. 21. „quod 
iam in morem — fiere?* num Li vii siat dubitari potest» G. 24. „ve- 
teres observari" ed-, cf. Alsch. ad 3, 51. p. 305; qnod etsi in- 
teiligitur, tamen dubito an i ex voce seq. ortum mi. G. 25. „ve- 
nirent speculati" ed.; em. Kr., sed ed. lectio fortasse non spernenda 
erat, cf. 22, 6, 6. 1, 25, 9. 7, 9, 4.; 9,9,11. 7,25, 5. 32,35, 7. 
36, 35, 4 ali. ib. „uter eorwn esse?* e ed. revocar!, senatus sua 
non interesse dicit, nter reniat. 0. 26. „secundo pepuXatam*' num 
rerum sit dubito, fortasse bis aut iterum leg*. ib. exustum a re 
ed. ; erti. 6ryn. „ex. a rege agrum". rb. Bumenen in em ed., sed 
in vbb. in ea loci nomea iatere puto. tum n in Alexandria" servavi, cf. 
Alsch. ad- 5, 52. p. 601. ; prepter vr. ài Syr. Lir. ita scribero 
potuit. ib. ..adesse hoc elasse tuberete ed. ; em.. Gryn. G. 27. qui 
sechisi; sed possunt etiam nonnulla intercidisse. C. 28. quamaenr 
suerat ed.; Gryn. „senatus** addldit. Hk, „repulsum erat"'. em. 
Bekfcer post Crevierium: , 9 e re pubfica trista* erat*. ib. si in ed. 
„decessisse aHertm** non legitur, nesef» an „mortwm afterum** 
potins omissnm sit. ib. si in od. est sen. imperava» seribeadtim 
videtur v senatus ònperavit" ib. fortasse 9> Fuhrii pmtificis* 4 legend. 
G. 29. ed. „scekre due*: scrìpsi „$c. vegàs". ib. raalim „uxoris 
se arma" ib. mansurasse ed. ; em. Kr. ib. re» etmd ed. ; dedi „f»ea> 
iam" fortasse etiam diu excidit, cf. Lectt. Livv. I. p. 18. €. 30. 
deterioribus ed., quod aliqua ratione expiicari potest, *ed eui* saepe 
in À. terminationes mutatae sint, Gron. secntus ..deterioris* i 9 dedi. 



PRAEFATIO. XIII 

idem „ea? aequo u prò „ea? eo u legendum vidit. ib. prorogatio fe- 
tixque od. , propagationem Periz. reiiqua Gryn. addidit , sed cum 
imperii scripisset, fìmwn pesui, of. 31, 5. C. 31. fonasse ^scribi 
iussa sunt u ieg., deinde cum in ed. recognosceret et darei, sed 
/e^erc scriptum esset, hoc potius quam iUa corruptum pntavi. C. 32. 
oppugnaturum ed., em. Ruben, sed dubito an ed. scrittura jwrvaada 
aut occupaturum legendum sit. ib. non quid recte habere docui 
Lectt, Livv. II. p. 7. ib. ed. dilectum dedi „dilectu* /uro" quod v. 
alias opponitur. 0. 33. fonasse „advocatus et centuriones" ib. Cre- 
merium secutus ..primum fi**" et ft deinde quo" dedi: ed. utroque 
loco quod. C. 31. „£» ItaUam portati" servavi, reportati propterea 
quod /tetta addita est non videbatur requiri, quamquam infra re- 
portati legitnr. ib. „ea? provincia ad triumphum" edidit Gryn. sed 
Kr. teste p. 12. nihil in ed. t nisi triumphum exstat. ib. „ef semper'* 
tom „me et" dedi, in ed. bis ti/ legitur. CL36. p. am*u/ ed., Kr. 
„P. Ucinius consti? 1 conieoit. tane secutus „remissa appellatione u 
scripei, ed. praemissa ap. C. 36. „neminem — liciturum" servan- 
dum putavi, cf. Klotz. Quaest. Tuli. p. 70; Madvig. Epist. crit, 
p. 106. C. 37. ed* <wn habere addidi 9> populo Romano", cf. Kr. 
ad h. 1. Hand. Tura* D. p. 148. ib. templare et perticete praefert 
Kr. et Bekker. an fiat: .templare — perlicere est iuesus". C. 38. 
ab se ed. „ab senatu u dedi, cf. Kr. ad h. 1. ib. malim „«/ mini 
me immemorem", C. 39. „postquam in conspectu (t vulg. editur, 
sed poétquam in od. non exstat, itaque delevi, an fuit yf in con- 
spechi «/" ? C. 42. Pycleon ed. em. Turnebus. deinde ncque inde 
quid sit patet, et in sequentibus in ed. verborum ordo ita per- 
turbati^ est, ut quid Livius scripserit vix possit constare. C. 43. 
et dfaemtem et cum adsensum ed., dubito an exciderit ft audbit et* 
ib. „qui8 legati" servo, ex responso dato pendet. ib. ed. deeretum 
thebis sine bello et aree» era. Gryn. sed fedi ante v. Thebis posuit. 
idem ,yh*berei" paulo supra ad „instructa" adiecit. ib. „et ex 
conientione" suspicates Bum, cf. Leott. Livv. L p. 13. C. 44. suo- 
quoque proprio propriam socUiatem asperuata ed. , em. Gryn. ita 
ut qtdque scriberet, quod non displicet, cf. Polyb. p. 1001, et Lectt. 
Lhrv. I. p. 13 sq„ sed quisque inierdnm sequitur nomen ad pos- 
sessiva*» additum, cf. Duk. ad 3, 22, 6. 25, 17; 33, 46. itaque 
quoque servavi, ib. eo convenerani Kr. ; eo in ed. omissum. idem 
paulo ante magno molte suasit. ed. magnotu. G. 45. Asiam circum 
edL; addidi oc. ib, fovere Kr. cosi. 0. 46. Atilio missos Romam 
si ed., cf. Kr. p. 12. legatos post Atilio potius omissum puto. 
C 47. i9 etiam interdum finire" ed. lacunae signum ponere malui, 
quam dubia addere, cf. Kr. ad Sali. Frag. p. 33 et ad h % 1. cete, 
rum interdirne mjuius aptmm videtur, et cum Polyb. 13, 3 dllijlois 
dixerit, inscio an inter se lateat. ib. prò regis haee suspicabar 
„vert haee", cf. Kr. ad h. I. paulo supra ed. sumpto kaeceum ven- 
turuntf soripsi , y sumpto secum v", cf. Liv. 9, 1, 8. Cic. prò Dei. 3, 9. 



Xiv PRAEFATIO. 

Hand. 1. I. IT. p. 148. C. 48. post ^triremi una" participium ve- 
lut sumpta, data videtur omissum esse. ib. ed. oram supervectu* 
ed., ef. Kr. p. 12. propterea Jtaliae delevi quod facile intelligitur. 
C. 60. „sub casibus €i ed., suspicor 99 subiecta casibus". tum tu- 
rienmotum ed., era. Gron. , fortasse monti* additum erat. ib. et 
quodquta sietibi ed. aut omissa est sententia, aut in v. quia cau- 
sae signìfieatio latet, an fait „sua tri" ? ib. ,,««*" ab Sigonio „sta- 
tuere u a Drak. est additum. ib. „pace quaeri" num sana sint du- 
bitatur, fortasse „quaeri re*" cf. 1, 32, 12. C. 51. et ex Sititi* 
scribendum videtur. paulo ante >,Thracibus incoli*" fortasse prò 
Thr, accoRs scriptum. G. 52. duo* adu* vel quorum par* phtiip- 
pus ed., alia igitur Liv. scripsit, atque vulgo leguntur. ib. armai 
plio* habere coque ed., em. Gryn. suspicabar „arma et tela ilio*" 
etc. ib. animum ho* habendum ed.; particulam latere putaverim 
velut ideo. C. 53. dxndssa ed.; contione add. Gryn. an fait. „iussi 
ad iter — dwdssi u T ib. descendit ad tripolim vocantad zorispytolum 
et doseen incolenti*, urbìum nomina em. Gryn. et Sigon. ordinem 
vv. mutavi, cf. Jacobs ad 1. 33, p. 401. ib. idem urbem ed., non 
solum facturos omissum est, quod Gryn. addidit, sed etiam urbis 
nomen deesse vidit Crev. C. 54. in ipsum iure displicet Drakenb.; 
in facile addi poterai; cf. Wunder adSoph. Ai. 1216. G. 54. „qua 
Tempe adeunt*' non certa sunt; ed. quae tempestate adeunt, cf. 
Lectt. Livv. I. p. 28. G. 55. inde cum Attalo, sed in ed. Chalcide 
non inde legitur; illud cum e superioribus aut sequentibus repe- 
titum videretur delevi, regni Chalcide ed., em. Gryn., sed urbis 
nomen obliteratum videtur, ad quod eodem, quod sequitur, referri 
possit. ib. erat inclusi, quod post vv. ab tota gente non aptum 
est, supra potius post v. praepositus requiritur. post quantum ne- 
scio an tunc omissum sit, cf. 23, 22. „separatus" autem non mu- 
tandum erat, cf. 44, 13. G. 56. ed. obsidio cuius, ef. e. 52. duo* 
cuiu*, ib. „Pheraeum agrum Ct dedi, in ed. nihii nisl Pheraeorum 
videtur scriptum esse. G.57.cd. bellum dirimer entur y em. Gryn. sed 
dirimerent probabilius est Liv. scripsisse, cf. 37, 30, 4. 13. 40, 52. 
Virg. Aen. 12, 78. G. 58. et plurùnum ed ; em. Kr. ib. ed. cer- 
tSmanoptolopemum quare Neoptolemum dedi. quid in reliquia lite- 
ris lateat non extrico. G. 59. ed. debellatimi esse et tum adhortanti, 
quae cur mutaverim ezposui Lectt. Liw. I. p. 12., sed nescio 
an Liv. scripserit „debettatum esse cernere* 4 (aut dicerei). G. 60. 
f9 superflxa hastis" Gron.; hastis in ed. om. ib. malim ìr Eumene* 
eonsuli *uadere u ib. Romam ndssi add. Kr. G. 61. ampletaque mol- 
tiplicata ed. ; alterum ezeidisse ratus aucta atque scripsi. ib. onora 
sua ed.; em. Gron. ib. 9 ,optabant. contiene*' in ed. non leguntur. 
tum ante tempeste est emtnet larisae medius abettonum, ed. ezei- 
disse quaedam indicare quam incerta inserere maini; Oonnum autem 
a Livio scriptum fuisse docet 1. 36, 10, ef. Kr. ad Sali. frag. p. 
87; ad v. medius cf. 44, 8 eztr. C. 62. „summa belW 1 Drak., ed. 



PRAEFATIO. XV 

facilius rerum videtur omitti potnisse. ib. „neque finiti" 
Gryn. neque sinere ed.; probabiliter Kr. coni. „neque desinerei* 
ib. moris pertinacia Gryn. adi. Romanorum quod adderò notai, cf. 
Polyb. 1010, 7. C. 63. ^superbiamone experti u ed. interposta „re. 
gié\ cf. Lectt. Liw. II, p. 6. ib. > y nunc saxis ingentibus moie" 
suadet Kr. ib. operibus lentio ed. em. Gryn. ib. ut Dr. superasse 
vidit. tum muri fuerat ed. ; Kr. em. , sed ruerat recepii, tamen 
dubito an fuerat recte habeat, verbum exciderit. G. 64. et inconste 
oppugnatìonis ed.; vulg. et intentus oppugnationi; suspicabar „e< 
non instiiit oppugnationi", cf. Lectt. Liw. II. p. 9. ib. post, pavl- 
lisper Held Perseus addi vult ; quo num opus sit dubito, ib. quaU 
tuor postquam ed.; f orlasse „hipostquam il . C. 66. „capiuntur" Gryn. 
addidit. ib. ingerere religes terror ed.; em. Kr. ; vulg. anceps. 
ib. conferii propter ed. ; pugnare add. Gryn. ib. „t» tunudum co- 
nabantur" ed.; Gryn. adscendere addidit; satis videbatur conile- 
òantur prò conabantur scribere, cf. 31, 21. Caes. b. e. 1, 46. ib. 
huic ab lege braeve pinnae ed.; em. Kr. ib. eircum fundabantur 
ed. ; em. Gryn. potest etiam circumligabantur obliteratimi esse. ib. 
duo cum alia ed. ; em. J. A. Eraesti. ib. motori* sinu ed. ; em. Kr. 
C. 66. onustUs coesi» ed.; em. Heusinger et Bekker. ib. deitinen» 
tibus ed. ; em. Kr. C. 67. et propinquo ed. ex propinquo Kr. ib. 
Gron. v. res in urbe mutari iubet, Kr. restitisset in resesset latere 
putat. an arx corruptum est, cf. 28, 3. in. 32, 25. 

Lib. XLIII, 1. haee — Mucius add. Kr. ib. oppugna j viceré 
imam ed., sed j deiendum esse signiflcatur; scripsi 9i oppugnavit. 
eorum unam tri", cf. Lectt. Liw. I, p. 27. G. 2. consultamentum 
ab senatu ed. ; em. Kr. G. 4. lacunam post v. pavor indicare ma- 
ini quam plura w. mutare; tanius tamen scripsi prò tantum, ib. 
ìaeerabant in ed. omissum. G. 5. tamquam ad aliud gerendum ed. 
babere Kr. p. 12. tradidit. , p. 66. beUum adscrìpsit, quae vox ai 
non est in ed. malim „ad atiud quià Hi t cum in ed. aliud id seri- 
ptum sit ib. duces passim ed., em. Kr. C. 6. hoc Lampsaceni ed. 
Gron. et add.; an fuit etiam. ib. post v. Carthaginiensium aliquié! 
intercidisse vidit Crev. G. 7. Micythio cum Bekkero dedi, ut 35, 
38. ali. ib. quam sine deced&tur ed. ; „quam fide decedane Kr., 
sed decedatur videtur defendi posse, ib. ornamenti» compilata spo- 
Uaiaque ed.; verborum ordinem mutavi, cf. Kr. ad h. 1., neque 
eausam esse putaverim, cur compilata sacrilegiis devehi non pos- 
slnt, cum haud raro participia prò substantivis sint, cf. Fabri ad 
21, 5, 7. C. 8. con primo quoque ed.; em. Gryn. G. 9. praeerant 
mUerunt ed., in quo aliquid deficere videtur. dubito etiam, num 
oeto naves duo milia militum capere potuerìnt. ib. „tutarentur u 
serravi, quod recte ad milites refertur. G. 10. fimum plerique ed., 
non sanatus locus videtur Grynaei coniectura, qua 9 ,plerumque li 
scripsìt cf. e. 18. 19. su|picabar ,,/imtimum imperio Perse?' ib., 
sforo et fraudem ed. ; em. Bekker. potest tamen ante v. et jexci- 



XVI PRAEFATIO. 

disse ,Jurtum". C. 11. contiti* ed.; haberi Gryn. add. ib. patre* 
acceperunt qui ed. , quae eum iure displiceant, interpesui v laetì" y 
cf. 10, 45, tu» 9i quippe" seriosi, cC 2, 29 s. f. 2, 45. m. 8, 27. 
in. 9, 40. in. ib. 99 ex parte" add. Gryn. ib. ^intercalariae" scri- 
bendum puto, cum Kr. ad 45, 44 in ed. interùaiaria legi testata» 
sit, ef. 1, 19. C. 12. exitàtia ed, 99 qumgcnH" add. Kr. a 13. ne- 
gae nuntìari ed., aut e/ scribendum, aut nc^we e sequentibus huc 
translatam mcludendum erat. ib. ea prò digni* od.; Grer. tn- 
<%m* requirit, quo num opus sit dubito; cf. 5, 14, 5 religione 
attoniti — crea vere. 29, 18. religio inflxa animi* eogat. 9, 30 eius 
rei religio tenait senatum — miseruntque , add. 5, 46. 6, 33. ib. 
suspecta sunt w. public* ali 9 an fuit „ac pubi, ufi", sed ridestar 
etiam ea desiderar! quae locata est. ib. „praeierunt" ed., Kr. coni. 
praedixerunt. C. 14. àllectum proditi ed. ; em. Dufcer. ib. 99 quae ht 
censore*" ed.; Gron. quem kU cen*oribu* 9 quae post vr. quotiens- 
cumque dilectus erit videntur superesse. itaque 9i quamdiu u dedi, 
sed ne sic quidam loeum sanatum puto. G. 15. Jbrtasse 99 doadt 9 
ire in promneianf*. C. 16. 9 >vectigalia nitro tributa" ed. ; Walch. 
\dd. aut, quod num adiiciendum sit dubito; neque magia prò qut 
mime* seribere conatus sum 99 quo nanne", ib. 91 duodecim" non esse 
mutandum probarunt Becker Antiquitatt. Rom. II, 1, 249. II, 3» 14. 
Rubino in Annal. Marburg. a. 1846. p. 212. ali. C. 17. cum ir 
ed. augeret scriptum sit, maini v augerent" recipere. ib. Argiea- 
guato ed., ego „Aegu Ut dato" dedi; „Aegt?' Ursinus invenit. 
agi e vocabulo praecedente repetitasi videtur; cf. Polyb. p. 1017. 
ib. ad Maeedonicam gentem ed. , exeidisse putavi priraam partem 
v. Acarnanicam, cf. 26, 25 s. f., Polyb. 1018- G. 18. periouhtm 
abissei ed. , em. Kr. , yulg. per. *ube**et, ib* ed. ie mp tare n t ti, 
sed si e v. nasci* repetitum videtur. ib. post v. n nrnri$" Kr. ad- 
dii yyparg 1 *. G. 19. 9t quatuor natia" iure displicutt Drakenberekto; 
malim 99 quadringenti u ib. aeideoaeneum ed.; Duker em. 9y inde ad 
Oaeneum", quod recepì. C. 20. qua onda barbaro* ed*, in quo la- 
tore putavi fjqua non data", itaque non poterai, quod in ed. est, 
servavi. C. 21. otsi ed. exigi habet, tamen exigit praestate vide- 
batur; Gres, exegit malebat. ib. amnemacaum ed.; em. Kr. <Jf 
e. 22. ib. „ote tranegr*****", quod in ed. est, servali posso potavi. 
G. 22. centutn venti Gryn. add. ib. „er*nt, deterritu*" malim. & 9$. 
„fn&t0r*" od. Drak. add. 9 ,non" ib. quem in campo meleona ed., 
em. a Gryn. et Kr. ib. ed. idem ocomis prò quo dodi 99 inde nétte 
occhio". 

Lib. XLIV, 1. Die* urdù* ed. sed dubito» num Livh» ebso 
léta illa forma usus sH. ib. ed. partnm beneficia; v. regnum add. 
Gryn., quod etiam alio loco omissum osse potest. G. 2. 99 quam 
peteret" ed., sed reote Sig. viam excidisse putat. G. 3. Ottolobmn, 
ed. scripturam, nolni mutare, cu» Bynb. ed. etiam 31, 40., cf. 
e. 36, idem nomea exhibeat. Kr. „urthoìophum" legendum esse 



PRÀEFATTO. XVII 

probare Institeli, ib. fuerimque dierttm ed. in priore voc. quid la- 
teat cum non perspicerem (munierintque , in quod ineideram bob 
placet), lacuna indicata Kreyssigium secntus Dierttm scripsi. ib. 
hostium praesiderai ed., ut quid Livius scripserit non eonstet. C. 4. 
yy concursuM ab Ulto" num sana sint iure dubitatur, certe „es*et" 
erat addendum, ib. ^armatura concurrere" aut ^armatura manum 
eonserere" scribendum videtur. ib. ed. accedente loci* stare, dedi 
eccedenti et instare. Muretus et Gronov. si cedenti — instarci, an 
fuit , 9 et decedente — instare"? tum „per invia transgressurus" de- 
di; od. p. L transgressus. G. 5. „{ncvmbente" ed., Gryn. dedit 
incumbenies. ib. ft elephans" ed., sed cum „elephanti" hoc ipso ca- 
pite non semel legatur, recte Kr. „elephantus" praeferre puto. ib. 
praecedebat ed. videtur habere , in quo, cum procederei sequatur* 
aliud latore putaverim. ib. usque ad Kr.; in ed. usque est. tum 
die omisso v. co dedi; referri potest ad v. nocte, ib. saeptus resti 
lui, ef. Kr. ad h. 1. G. 6. per alia guae od. ; em. Kr. ib. duos e» 
amids sqq. lacuna deformata esse Bekker perspexit, cf. Lectt. Liw. 
I. p. 35. in v. patkum nescio an Phacum lateat, cf. Drak. ad. 44,. 
10, 3. ib. ed. rapii.; em. Kr. ib. in classe iustoci demigrasse ed.; 
em. Kr. ib. num recte habeat decem dies dubito, ib. ed. Condy- 
ìon; dedi „Gondylo". variata est oratio : ad Gonnum, Gondylo, circa 
Lapathunta. ib. nisi dhnoventem regioni ed.; em. Gryn. et ipsum 
Buttner; ed. ipsum. G. 7. imperia frumenti ed. in Pieria Kr. ib. 
fare Gryn. ed. ferro, ib. Perseus peractis ed.; scripsi; „Perseus 
coacHs". C. 8. „in Pieria* 4 Kr.; ed. imperatori ib. „ut opperien- 
tffms sese" 9 ed. scripturam, recepì, i. e. consulem, quasi se oppe- 
rirentur res, omisisse (nani id quoque servandum videtur) de ma- 
ntiras, cL Thucyd. 1, 143. Tac H. 1, 83. tum „prins sua culpa" 
scripsi; ed. om. sua; Kr. suadet ft prius ipsius culpa", tum kospes 
et septum ed. ; plures literas incuria repetitas esse ratus „obsae~ 
ptum" scripsi. C. 9. „ex parte" Drak. ; in parte ed. ib. post „*t- 
miitima" Kr. probabiliter add. „htmùUimae". ib. castra co pervi- 
ctamquam ed. in quo quid lateat non perspicuo. G. 10. e pavere 
Drak., ed. pavore; sed cum neo h. 1. neo e 13 praepositio in 
od. addita sii, iam dubito num adieienda fuerit. ib. quod fuerat 
natmn od. natum partem verbi esse et aliquid praeterea interéidisse 
putaverim. sentenza videtur frisse, quod fuerat mandatum (vel 
imperatum) perfecerat. ib. atiuae qui in navibus od. Gryn. adiuvere 
et qui eto.; sed v. et omittenda erat. C. 11. in alias magnitudine 
ed. ; em. Kr., Bekkero in attus ex praeoedentibus repetitum vide- 
tur. ib. „àwisis copti* 41 , ed. scripturam, servavi, ef. 25,30., pari- 
terque fr qui irrupere", qui foruices perruperunt in urbem irrum- 
punt. tum ma\ìm „ut aUis parte alia", cum ex sequentibus appareat 
noluisse eos pluribus locis in urbem irrumpere. G. 13. „conflde- 
runt" servavi, sed aut „confldunt" aut ^confiderò" scribendum puto. 
ib* noctem venia modo sed ed.; indicatur nocte Enphranorem urbem 
T. LIVI PARS V. b 



XVIII PRAEFATIO. 

ingressnm, et tum praesidium spem cepisse se eam tueri posse, 
sed verba non definio. C. 14. ponerent Gron., ed, possent, sed du- 
bito, num loeus ita sit sanatus. ib. 9t meriiis" addidi, cf. Lectt. 
Liw. I. p. 18. tum od. mari interim incluso inopiam instdam in~ 
opem mhs .... ritimis iuu . . . . colendi Uaque; soripsi enim et pe- 
nuria. C. 15. 99 gentem sdret" servavi, sed dubito, num veruni sit. 
ib. nuntio non mutavi; est solo nuntio misso, ne exercitn quidem 
admoto aut classe, ib. ed. deorum nutu; suspicabar „Rhodiorum 
ut (vel non) deorum nutu". ib. 9> Hs" ad „pareatur" additum non 
requiri videtur. C. 16. ed. commeatus remp. prospectos; suspicabar 
redempt08 9 sed aliud latore puto. ib. quotiate bis in die veruni esse 
docere institmi in Annal. schol. a. 1841 p. 869, cf. Kr. ad h. I. 
G. 17. misit literasque consulis addidi. ib. provideanteum ed., em. 
Gryn. sed aliud voc. corruptum puto. ib. „siquare" si quid mu- 
tandum, maliui „si qua de re", tum „M. AebuUus Siciliam" adi. 
Grynaeus. C. 18. petit cur mutetur causam iustam non video, ib. 
ed. posseseratus ; em. Bekker. ib. ibisine exitu ed. ; em. Gryn., sed 
dubito an ibis e Baebius ortum sit. G. 19. in legati ed.; „inde 
legali" scripsi; illud quidem etiam Kr. coniecit. tum Gryn. Victor 
fuerat ed. fuerat, potest etiam superior excidisse. G. 20. in Memem 
etiam in spe rebus quod num recte emendatum sit dubito. Busp. 99 indé 
Memem etiam spe celerius rebus", cf. e. 28 eztr. tum Gron. „ita 
Atlali" coni., quod probandum videtur. C. 21. portare in Maee- 
ioniam ed., dedi „p. in provinciam". paulo ante jdubito num recte 
habeat 99 septem milia peditum". si non maior erat numerus, ex- 
speotares, parem peditum numerum. G. 22. compulsus consulatus 
ed. ; suspicabar compulsus essem ad petttionem consulatus, cf. Lectt. 
Liw. IL p. 12. vobis mores ed.; cf. Kr. p. 12., quare „habete 
prò certis" addidi. ib. quorum aìictor Gryn. ed. om. auctor. ib. qui 
esset siine quid meUus ed.; em. Kr. ib. 9 ,piget otium" ed., quod 
reduxi. paulo ante post gerendis excidit rebus; loco quid sit ob- 
scurum est, an scribendum: „qui tocorum et temporum opportuni- 
totem" ? C. 23. „lum eodem" etc. num ita a Livio scripta sint du- 
bito; alios fuisse adpecuniam accipiendam missos Polybius tradì dit. 
G. 25. „inter se accensae" non mutandnm esse docere institui in 
Lectt. Liw. IL p. 5. inter w. ea regum fortasse intercidit erat. 
ib. interesse an ed. interposui „in ea". G. 26. aue receptus ed. 
i,aut reiectus" dedi, cf. Polyb. p. 1034; Lectt. Liw. II. p. 6. ib. 
sed tam tegenii ed.; em. Kr. ib. cum ingens oblalum in ed. lega- 
tur, non agmen, sed „auxilium" addidi. ib. parvom auri ed., ma- 
lim yyparvum pondus auri". ib. per quem quanta omnium praepa- 
ratam cura regie copiam intuli forent ed., servavi per viam a Gryn. 
repositum, sed quem ex que repetitum, verbum a Livio positum 
nondum puto investigatum. prò intuii forent dedi 99 inventuri fo- 
rent"; certe verbum transitivum requiritur. ib. 99 cla<Ubus experta" 
e ed. reduxi. C. 27. aut 91 per" ante 99 Perrhaebiae" de Gruteri 



PRAEFATIO. XIX 

sententia addendum, aut 9 ,saUu" scribendum videtur. ib. 99 subsi- 
mterent" in ed. non Iegi docet Kr. p. 12. ; fortasse oc delendum 
erat. ib. ed. ex edicto vieto; dedi „ex se devicto". C. 28. partivi 
nervo* ed.; „parti nervos" Kr. scripsit. tum epe celerità ingressi* 
4tx lembi*, em. Gryn., sed dubito an reversis eorrumpi in ingres- 
si* e potuerit. C. 29. Popillius aut Eumeni* ed», addidi suis ne 
poterai et succurrebat etnavibus mutandum esset, cf. 45, 10. ib. 
sed profecti mallem. C. 30. Kr. recte „in provincia*" Iegi iubet. 
ib. Caravandhan erat scribendum, ut est in ed. tum partinorwn 
iuuenta duobus ed. ; em. Gron. C. 31. làboetisde em. Gryn., fortasse 
Labeatidi* significatur. ib. prò 99 acU*" Gron. legendum censet „co- 
actis". C. 32. equite* creaniigonensis tnisit ed. scrìpsi „equites — 
praeerat Meno Àntigonensis — misit", cf. Lectt. Livy. II. p. 14. Kr. 
toni. „eq. cum Creonte Antigonensi ndsif* G. 33. passus habebat 
ed. ; em. Gryn. tum primi* quae ordùnbus quae ad contemplando* 
ed. reliqua addidi cf. 1. i. p. 12.; quamquam facilius degressus 
est qua intercidere potuit. ib. exstativa slatione ed.; em. Gryn. 
C. 34. milites consulta ed. possis etiam 9t mUes consulte?' suspi- 
cari. ib. quod id futurum ed. Kr. coni. 99 id quod futurum". tum 
99 quaerere debere" scribendum putavi; in ed. debere non legitur 
ib. scutorum olii lorica* ed., excidit id, unde scutorum pendet. ib. 
memorabili* imturos ed.; em. Muretus. C. 35. accuratius curatur 
ed. ; em. Gryn. ef. 29, 24. ib. agendos i castri* ed. ; non patet quid 
omissum sit. ib. 99 minoribus natu" coni. Crev. ; tum negare ed.; 
nudare Gryn. ib. pugnatum adque utrimque sit levi ed. ; Gryn. em. 
Kr. probat: atque pugnatum ut. ib. 9i hinc rege" add. Gryn. ib. 
veluta per devexum bracchiteli transitimi ed. nisi forte etiam trans- 
itimi desideratur, quod Kr. p. 12 sisrniflcat. Gryn. post devexum 
add. in mare; quod num requiratur dubito. C. 36. et meridie ae* 
state magie adeesserunt tum mox adparebat ed., accessurum utrum- 
que Gryn. accreturum Kr. magis placet, prò meridie nestaie dedi 
^meridiano aestu" 7 cf. Kr. ad h. 1. ib. „ne his quidem" Gron.; 
ed. ne his , sed quidem paulo post alieno loco insertum est. ib. 
ne hostem quidem ludificatus ed. , quae num recte emendata sint 
dubito, cum rex cum prioribus ducibus congressus neque vero eos 
ludificatus sit. ib. ne nocte ed.; Kr. si interponi iubet, quo non 
opus esse putaverim, ef. Madvig Emendatt. p. 25 sqq. ib. sit ae- 
\osque, dedi „sii, Ulaesusque" 9 ef. Kr. ad h. 1. ib. cum Kr. ad 
e. 22. doeuerit qui hodie esse in ed. Iegi, fortasse „quiesse hodie" 
scribendum erat. C. 37. edita luna kora cum ed. ; iam dubito an 
hic verborum ordo servandus fuerit, cf. praef. prisca tota illa mente 
ali. ib. 99 post sermone*" Gryn.; in ed. post omissum videtur. ita 
plura etiam intercidisse possunt ad sermone* addita. G. 38. 99 hester- 
na die" in ed. videtur Iegi. ib. Kr. suadet 9f ne quis vestrum sin* 
causa", ib. inplicatam ed., quod ex tntuentes ortum em. Gron. 
tum „onere fessum" et 99 ardeniibus siti" non mutandum esse do- 

b* 



XX PRAEFATIO. 

coi in LectU Liw. II. p. 1 sq., cf. Tacit. Hist. 1, 79. 2, 40. tana 
^torrente** prò torrentem Periz. , 9 requieto" prò quieto Gron. le- 
gendum vidit. tum „virum inceri?' ed., non a Grya. additum for- 
tasse ante fortissimum excidit. ib. reparaverant ed., praeparaverant 
Nipperdey, cf. Philol. I. p. 669. G. 39. v ut quo" non sollicitan- 
dum esse non solum Liv. 40, 13, 4 indicat, sed etiam 4, 49, 15, 
cf. Madvig ad Cic. Fin. p. 250., ib. ed. „nocte abeundtem est nobis 
opiatus quorum castra" reliqua Gryn. addldii. C. 40. ,jmgnare 
placidi regi" excidisse probabile est ; eadem Kr. addi hibet. tum 
ne tot ed., neutro Gryn. ib. „nona tl Gron. ed. quarta, ib. 7i genus 
tenue" ed. ; vulg. 99 genu tenue" quod fonasse praestat. ib. 9 ,ripam 
tradentes attero" ed. et participium in od. obvium, et loci stru- 
ctura impeditior nonnulla intercidisse videntur indioare. G. 41. „nam 
sicuf* rell. non sine causa displicuerunt Grevierio : potest tamen nam 
eto. ad hinc referri, quamquam ne in sequentibus quidem Inter se 
conveniunt nomen tantum et elephantorum impetum. ib. agantur nolui 
mutare, possunt ea intelligi qnae homines commenti aunt. G. 42. 
cosiocus ed. „eos Cotys" Gron. ib. t ,conoeniebat Romanis" ed. an 
fuit „facile conventi ab Romanis"? G. 43. dif/UsultaWms vide w 
vexatus in regiam est a perseo qui petlae praeerant coactusque 
regi pueri" ed. addidi , 9 ingressus" et v ac" prò a posito praeerant 
Eulaeus Euctusque et regii" scrìpsi; cf. Lectt. Liw. IL p. 12. 
G. 44. post Patdi de Drak. sententìa addidi fiHus. G. 45. ed. se 
dedunt, quod „Beroeam" in , 9 Beroea" mutato praestare videri 
possit; sed ita non aptum aliae — perculsae. quare infra potius in 
vv. Beroea primum aliquid vitii latere putaverim. ib. ed. qui prae- 
siàw erat 9 et 29, 7 in. 29, 27, 7. fortasse „qtd ibi in pr. era?* 
scribendum erat. C. 46. , f eminet arx" em. Gron. et Kr.; ed. enti 
net habet. 

Lib. XLV, 1. „Tamquam certae 1 * servavi, neque dubito quia 
recte Turnebus locum explicaverit: est gaudium tale quale futurum 
erat, si res certa fuisset, aut qualis esse solet in re eerta. G. 2. 
„praeter mttìtes" ed., sed in v.praeter vitium latere suspicor. ib. 
fortasse ingentemque secum leg. ib. inforum at urbi ed., soripsi 
„ad curiam", cf. Kr. ad h. 1. ib. quam pauci ed. ; paud ex su- 
perioribus repetitum, et adverbium latere puto. ib. „tota urbe" 
Gryn. ; ed. urbe. G. 3. decrevitur tatòiae edìctae ed. nondum con- 
stat, quid Liv. h. 1. scripserit, sed ne Latinae ab h. 1. aliena© 
inferrentur, dilatae et scripsi. ib. nondum vdssos ed., em. Drak., 
sed dubito num necessaria fuerit coniectura. ib. audSrent od., quod 
aliqua ratione defendi potest. G. 4. sestertium servavi, ut e. 43. 
ib. aut „cemeret u corruptum est, aut quod Grev. coni. 99 aUatas" . 
addendum videtur. G. 5. paucis a Gryn. additum. ib. post homù 
eida nonnulla deesse iam mihi quoque probabilius est; olim prò 
,yVÌolavU" leg. putabam „violari u . C. 6. oum in ed. tì andcum and*- 
so" non amkuniy ab ipso, sed ,,amicum eommUso" scribendum pu- 



PRAEFATIO. XXI 

t*vi. ib. yi moratus ii a Kr. add. ib. quorum tempio crani nullo tem- 
pio ed., ubi cum bis tempio ah scriptum, neacio an recte vulgo 
legatur ,,quorum in tempio erant". C. 7. post „avique" iure ali- 
quid exeidtese statuunt. ib. post amictus alii alia excidisse putant ; 
cum alio sequatur, fonasse fllii mentio facta erat: ^amictus cum 
fitto 4 *. C. 9. „Macedonum regimai" de Kr. conieetura dodi; in ed. 
regnum ora.; tum yy amplexum" prò amplexa, et lacerante» sui* 
tnrtbut quamquam ne sic quidem locus persanatus vìdetur. ib. ed. 
otetìturbq, quo aliud quid additum frisse indieatur. C. 10. uni- 
versi senati ed., sed in tam facili errore eodici obsequi nolni. ib. 
„si tamen popolo" ed. significari mihi videbatur „si sana mens 
populo" et. 32, 21 extr. paulo ante tf moderatìor oratio" debetur 
Grynaio, in ed. oratio om. ib. ante eapitis appositum in ed. est 
facUis, quo nescio quid obliteratimi est. C. lì. alexander exces- 
aerai, quo „Alexandreae" magis significatur, ib. ed. rursus me 
exercUum; ubi me prò „inde" positum puto. ib. par Antiocho Gryn. 
dedit, par in ed. non exstat. C, 12. se. scriptum, quod in ed. le- 

fitur, non spernendum esse docere institui in Lectt. Liw. II. p. 
1. ib. eumdum ius dicere ed., prò quo „eundem ius dicere", posui; 
Kr. „eum tum ius dicere" dedit. G. 13. legati post Antiochi addi- 
tum ex superioribus repetitum videtur; paulo post legati deinde 
ed., em. Gryn.: gratulati deinde. ib. ad quam ope ed.; addidi 
„omnf u . Big. „summa u . ib. ,,adiuturum u Kr., adfuturum in ed. le- 
gitur. ib. „recepissent. responsum" a Gryn. est, cf. Kr. p. 12. ib. 
deinde e Macedonia Gron., in ed. e om. an fuit „dein de Mace- 
donia"? sed cf. Handl. 1.1,616. ib. »Lunensibus" in ed. exstare 
videtur, ut 41, 13 Luna; tamen A. W. Zumpt Gommentatt. Epi- 
graph. p. 340 Lucensibus probat. tum £9 adolescens od., requiri 
videbatur , 9 ibi adolescens". G. 14. aequitatis iis ed., quod cum in 
aequUate sua vix abire potuerit „aequatis iis*' dedi, cf. Lectt. Liw. 
L p. 23. ib. Kr. seeutus yì ndscuisset t seriosi, (nndscuisset ed., quod 
ex ultimis literis vocis praecedentis ortum videtur. G. 15. ex se- 
nate esset ed., em. Kr., cf. Hand. Turs. II. p. 636. Hertz de Gin- 
eiis p. 13. Walther hist. iur. Rom. p. 122. ib. v censendi ius 6 ' ed., 
aut ibi inserendum, cf. Lectt. Liw. II. p. 13., aut ,,{*# In rutti* 
ds tribubus censendo serìbendum jputo. eontra „et eis u placet 
Huschkio, cf. dieVerf. d. Serv. Tuli. p. 554; Schneiderkrit. Jahrbb. 
voL 18. p. 632. Nitzsch die Graechen p. 166. ib. ad emmS et aU 
bona ed.; em. Drak. paulo ante tribù remoti ed., Perii. „/. onori", 
fortasse rectius. C. 16. station alium ed. Kr. in add., cf. 3, 36 in. 
ib. bini* peàHtum ed.; reliqua Dr. addidit. G. 17. in maeedoniam 
aulpmt nominati p litera deleta. ed. ; quod quid sit non patet. ib. 
ambo alU censorii ed. „ambo ii e." dedi. deinde alterius consula- 
ria nomen exeidisse probat Drak. ib. „& Antistium Labeonem", 
in od. omissum, ef. Kr. p. 12, non post y ,Junium", quod Grynaeo 
pbeuit, sed post Varronem intereidisse puto. ib. „primo quoque" 



XXII PRAEFATIO. 

£ryn., ed. primo, ib. agitaltesunt ed., em. Gryn. ^agitata est. C. 1& 
y ,popttIi Romani" Sig. addidit. ib. „publicanus est" ed., esset Doe- 
ring., quod num omnino requiratur mihi non constat. ib. adsenator 
ed., dedi ,,ab senato Romano", ib. „consiUum genti* esse?* ser- 
ravi; synedri videntur significari e. 32, cf. 26, 16, 10. 0. 19. 
advertaeque gladUs quae ed.; post Drak. et Walchium Er. h. 1. 
emendavit. ib. pietate eius ed., an fuit spietate regis"? ib. et UU 
vero ed., scripsi „et UH iure", ib. tempestiva temporibus ed., em. 
Gron. ib. iniuriis proobnoxio* ed. , em. Kr. , cf. 2, 6 in. 42, 50 f. 
C. 20. tanto referendum videtur ad ut raro; Kr. ita omissum pu- 
tat. ib. „et extemplo" malim. C. 21. ex auctoritate add. Er., idem- 
que „ut ef c suasit, cum in ed. uter legeretur. C. 22. „eiecti olii" 
addidi, cf. Er. ad h. 1» C. 23. cum PhiUppo in ed. non legi Er. 
p. 12 testetur, „et Philippo 11 scripsi. ib. „ut ne ab utrague" non 
ansus sum mutare, ne videtur idem esse atque nedum, cf, Hand 
1. 1. IV. p. 54, et ad id referri v. etiam; quamquam non nego 
fieri potuisse, ut e versu praecedente utrague repeteretur et alia 
vox obliteraretur. ib. ed. navalibus armis, interponendum putavi y^co* 
piis", cf. 35, 48 m. ib. „praestare non potuimus" scripsi, cf. Kr. 
ad h. 1., ed. praestare fuimus. ib. „improbos cives et" dedi, quod 
Er. p. 12 aUquando in ed. non legi testatur. tum ed. nec eo cid; 
Er. nec ideo. C. 24. una aut dubia est ut gravior sii ed.; dedi 
, 9 ita dubia est ut gr. s." i. e. etst dubia est, tamen etc. tum teste 
est enim et nostrum ed., em. Gryn. tum nescio an recte in ed. 
scriptum sit „numquam iudicavimus". C. 25. „qui quae agerentur" 
Gron. coni., quod praestare puto. tum maiora pulsa is nomina 
ed., correxit Kr. ib. „*t quo id opus t( dedi; ed. si quod id opus. 
ib. qui alabandesium euroaemesium provincia adempiimi ad ipsi 
coniunctos exercitu ed. servavi ,jpromnciam ademptum" tum „con- 
iuncto" dedi, et dubito an „etipso u sit legendum. paulo ante Ala- 
bandenique > ut est in ed., recipiendum fuit. C. 26. romae in asia 
ed. an scriptum fuit* „haec ibi in Asia"? tum tot omnium multitu. 
dini ed., malim y ,omni multitudine u ; tot exPhanota ortum videtur 
ib. v hic praesidio" e ed. dedi, cf. 31, 18. ib. impositum a Mureto 
add. tum in Epiri ed., sed in melius abesset. G. 27. „adcircum- 
eundam" ex ed. revocavi, ib. aulidem erat traicit ed. , erat e fini- 
tima literis ortum esse potest, quae Er. est sententia. olim freto 
latere putabam, cf. Lectt. Livv. I. p. 25. paulo post euripi aeuo- 
que ante insulae ed. „Euboeae" Florebellus, addidi t9 tantae" cf. 
Kr. ad h. 1. tum „Dianaeque templum" revocavi, cf. Lectt. L. II. 
p. 2. ib. „petiit inde Oropum" Gryn. addidit. vates anticum ed., 
em. Er. ib. Piraeeum urbem ed. fortasse et interponendum est. 
G. 28. memorabUem oc silentium ed.; em. Er., sed offendit nomea 
oppidi tam nude positum, et potest alterum Lacedaemonis epithe- 
ton latere. ib. abaebio praesidi ed., corr. Er. idem 7 #ossideri" prò 
possidere, et 99 tegutas et refici" ubi in ed. referri est, scribendum 



PRAEFATIO. XXHI 

esse vidit. G. 29. v trans Boram" non certum, cum in ed. sit y ,trans 
dorsum". C. 30. „trans Nessum" dedi, amnem in ed. non esse 
testatar Kr. ib. itquae macedordae partiu usibus separatis quarta 
wtwersos tendit macedonae, ed. scripturam, quomodo emendandam 
pntarem exposui in Anna!. Darmstad. an. 1841. p. 854 sq. G. 31. 
Afe aput suos carità* ita maior ed., em. Gryn. G. 32. „qtd in ali- 
quU a e ed. dedi, cf. Bdttcher. ad 26, 49, 6. tnm minimis, Kr. 
secutus, delevi. ib. indignato ed. ; fortasse ^indicaverat" erat scri- 
ptum. G. 33.- „ingentem acervum", ed. lectionem, recepi. I. 8, 30 
in min os recte abesse videbatur. C. 34. nequid eaadque fieret ed., 
cf. Kr. ad e. 23.; em. Gryn. ib. ibi romanicum et ed. cum locus 
obsenrior esset, neque ita, ut valgo legitur, in ed. scriptas, aliquid 
deesse indicandum putavi. ib. adhcuius ed., fortasse „adtocutisunt". 
C.35. cum ipsi quoque se conparare debidssent ed., Kr. coni. „se 
non comparare debuissent", cf. p. 128; suspìcabar , 9 quacum ipsi 
q, s. e. timuissent 1 '. C. 36. dubia aut si quisquam ed. , em. Kr., 
cf. Léctt. Liw. II. p. 9. ib. in uno nimis se per ed., Jacobs iam 
moie snadet, et infirmius esse putaverim v. nunc. C. 37. „tum Ser- 
vUòts" add. Gryn. ib. , 9 magistratum ipse" Kr. probabiliter coniecit, 
ib. 9 ,ducfus es" Gron., „ne" Gryn. add. paolo ante ed. et exactor 7 
quod cum minus aptum videretur „ut exactor 11 dedi. G. 38. ib. 
v non unius in hoc" recte habere docui 1. 1. II. p. 4. ib. „et Mar 
cedombus" cum in ed. lega tur, Kr. in sqq. 9 ,nec PhUippus" et 
yi nec T, Quinclius" addendum ptttavit. paulo ante „esse in" add. 
Gryn. ib. iamen suum quoque in ed. videtur exstare; an fnit „ta- 
men sic quoque"! C. 39. „triumphu8 ft Gron., in ed. utrum est. ib. 
Jomines" add. Gryn. fortasse „non tantum eum" se. Paulum. prò 
ti ob si ad discut „exorsÌ ab diis sunt" Gryn. posuit. ib.in ed . transredù 
est; Kr. „transvehens redi? 4 ib. „traducendo", ed. scri^ turam, no- 
tai mutare; nam non traducendas, sed diis mactandas dedicava, 
ita enim Kr. leg. putat ; in ed. est vindicavit. ib. mactati quidem 
ed., em. Kr., sed si mactatis legitur, nescio an „illae epulae" ser- 
vali possit, propter parenthesin oratio ab initio deflexit. suspìca- 
bar fy mactaturi". C. 40. 9f sestertium" post translati add. Gron. ; 
„dati autem duplex equiti ed. , em. Gryn. et Kr. ib. classe ed» 
ijcclamasset 6 Gryn. G. 41. quamquam ob quam — felicitate ed., 
\ tfdicitate" servo, et ob quam prò „et quanta" positura puto. ib. 
E et duo ed., Gron. „quae duo"; suspicor „et ut duo" ib. classibus 
tetri sacrificavi ed., corr. Sigon., sed paulo post „aceepto et lu* 
tirato 1 ' exspectares. ib. „coacto" a Gryn. add. ib. praeter sed 
ci, em. V. D. in Mise. Observatt. voi. II. tom. I. p. 150. Douiatio 
dir. placet „praeter me u . C. 42. „duceret comites" ed.; an ex* 
ctóìt ft adderet" f ib. nihil regie tkracum ed., in quo dubito , num 
flfifyt latere possit. ib. „ne quietus quidem" Gryn., ed. nequevi 
W8*e ehudem. tnm „tres nominati" Kr. ; ed. trans nominati. C. 43/ 
si b ed. est „non pecunia Macedoniae u aut hoc verum esse potese» 



XXIV PRAEFATK). 

ant „it. p. Macedonicae". C. 44. lÀgurum optato ed., em. Gryn* 
ib. cnm in ed. esset interealaria et fuerunt, scripsi JLntercalariae 
calendae fuerunt"; tamen etiam post Tertninalia y. calendae pò* 
tnit omitti, cf. 43, 11. ib. Prusia in ed. videtnr fuisse, nt Proca 
1, 3. ib. cum in ed. legatur magno comitum, non improbabile est, 
excidisse numero, ib. ed. antiod non pertdssent; an fuit ^Antio- 
chi non fuisse comperissent". tum fcfom et ea ed*, nt alterum com- 
ma omissum esse snspicarì possis. tum end nd si esse ed. f eorr 
Kr. ib. obviam legati* ed., ire a Gryn. est adiectanu 



Scrib. Isenaei Non. Aprii. MDCCCLL 



TITI LIVI 

AB URBE CONDITA 
LIBER XXXIX. 



TITOME. M. Aemilius consul Liguribus subaotis viam a Placen- 
ta usque ad Ariminum perductam Fiaminiae iunxit. iniiia luxu- 
riae in nrbem introdacta ab esercita Asiatico referuntur. Ligure» 
quicumque citra Apenninum erant, subacti sunt. Bacchaaalia, 
sacrum Graecum et nocturaum , soelerum omnium seminarium, 
cum ad ingenti» turbae coniurationem pervenisse^ a consule in- 
vestigatum et multorum poena sublatum est. a censoribus L. 
Valerio Fiacco et M. Porcio Catone, et beili et pacis artibus 
maximo, motus est senato L. Quinctius Flamininns T. Quinctii 
frater, eo quod cum Galliam provinciam consul obtinuerat, ro- 
gatus in convivio a Philippo Poeno, quem amabat, scorto no- 
bili, Gallum quendam sua manu occiderat; sive ut quidam tra- 
diderunt, unum ex damnatis seouri percusserat rogatus a me- 
retrice Piacentina, cuius amore deperìbat. exstat M. Catoni» 
oratio in eum. Scipio Literni decessit, et tamquam iungente for- 
tuna circa idem tempus duo funera maximorum virorum, Han- 
nibal a Prusia Bithyniae rege, ad quem vieto Antiocho confu- 
gerat, cum dederetur Romani», qui ad exposcendum illum T. 
Quinctium Flamininum miserant, veneno albi mortem consci- 
vit. Philopoemen quoque dux Aohaeorum, vir maximus, a Mes- 
semi» occisus veneno, cum ab iis bello captus esset. coloniae 
Potentia et Pisaurum et Mutina et Parma deductae sunt. prae- 
terea re» adversus Celtiberos prospere gesta» et initia causasque 
belli Macedonici continet; cuius origo inde fluxit, quod Philip- 
pus aegre ferebat regnum suum imminui a Romani», et quod 
cogeretur a Thracibus aliisque locis praesidia deducere. 

1. Dutn haec, si modo hoc anno acta sunt, Romae 
aguntur, consules ambo in Liguribus gerebant bellum. is 
hostis velut natus ad continendam inter magnorum inter- 
valla bellorum Romanis militarem disciplinam erat; nec 
alia provincia militem magis ad virtutem acuebat. nam 
Asia et amoenitate urbium et copia terrestrium maritima- 
rumque rerum et mollitia hostium regiisque opibus ditio- 
res quam fortiores exercitus faciebat. praecipue sub im- 
T. LIVI pars V. 1 



2 LIBER XXXIX. CAP. 1. 2. [a. U. e. 565] 

perio Cn. Manlii solute ac neglegenter habiti sunt. itaque 
asperius paulo iter in Thracia et exercitatior hostis magna 
clade eos castigavit. in Liguribus omnia erant, quaemili- 
tem excitarent, loca montana et aspera, quae et ipsis ca- 
pere labor erat et ex praeoccupatis deicere hostem ; et 
itinera ardua, angusta, infesta insidiis; hostis levis et 
velox et repentinus, qui nullum usquam tempus, nullum 
loeum quietum aut securum esse sineret; oppugnatio ne- 
cessaria munitorum castellorum, laboriosa simul pericu- 
losaque; inops regio, quae parsimonia astringerei milites, 
praedae haud mullum praeberet. itaque non lixa seque- 
batur, non iumentorum longus ordo agmen extendebat. 
nihil praeter arma et viros omnem spem in armis habentes 
erat. nec deerat umquam cum iis vel materia belli vel 
causa, quia propter domesticarti inopiam'vicinos agros 
incursabant. nec tamen in discrimen sunimae rerum pu- 
gnabatur. 

IL C. Flaminius consul, cum Friniàtibus Liguribus in 
agro eorum pluribus proeliis secundis factis , in deditio- 
nem gentem accepit et arma ademit. ea quia non sincera 
fide tradebant, cum castigarentur, relictis vicis in montem 
Auginum profugerunt. confestim secutus est consul. ceteri 
effusi rursus, et pars maxima inermes, per invia et rupes 
deruplas praecipitantes fugerunt, qua sequi hostis non 
posset. ita trans Apenninum abierunt. qui castris se te- 
nuerant, circumsessi et expugnati sunt. inde trans Apen- 
ninum ductae legiones. ibi montis quem ceperant altitu- 
dine paulisper se tutati, mox in deditionem concesserunt 
tum conquisila cum intentiore cura arma, et omnia ad- 
empta. translatum deinde ad Apuanos Ligures bellum, 
qui in agrum Pisanum Bononiensemque ita ìncursaverant, 
ut coli non posset. his quoque perdomitis consul pacem 
dedit finitimis. et quia a bello quieta ut esset provincia 
effecerat, ne in otio militem haberet, viam a Bononìa per- 
duxit Arretium. M. Aemilìus alter consul agros Ligurum 
vicosque, qui in campis aut vallibus erant, ipsis montes 
duos Balistam Suismontiumque tenentibus, deussit depo- 
pulatusque est. deinde eos, qui in montibus erant, ad or- 



LIBER XXXIX. CAP. 2. 3. 4. [a- C. 187] 8 

tus primo levibus proelìis fatigavit, postremo coactos in 
aciem descendere iusto proelio devicit; in quo et aedem 
Dianae vovit. subactis cis Apenninum omnibus, tum trans- 
montanos adortus — in his et Friniates Xigures erari t, 
quos non adierat C. Flaminius — omnes Aemilius sub- 
egit, armaque ademit, et de montibus in campos multitu- 
dinem deduxit. pacatis Liguribus exercitum in agrum 
Gallicum duxit, viamque ab Placenta, ut Fl8miniae com- 
mitteret, Ariminum perduxit. proelio ultimo, quo cum Li- 
guribus signis collatis conflixit, aedem Iunoni reginae 
vovit. haec in Liguribus eo anno gesta. 

III. In Gallia M. Furius praetor insontibus Cenoma- 
nis, in pace speciem belli quaerens, ademerat arma, inde 
Cenomani conquesti Romae apud senatum , reiectique ad 
consulem Aerailium, cui ut cognosceret statueretque se- 
natus permiserat, magno certamine cum praetore habito 
tenuerunt causam. arma reddere Cenomanis, decedere 
provincia praetor iussus. 

Legatis deinde sociorum Latini nominis, qui toto un- 
dique ex Latio frequentes convenerant, senatus datus est. 
bis querentibus magnam multitudinem civium suorum Ro- 
mam eommigrasse et ibi censos esse, Q. Terentio Culleoni 
praetori negotium datum est, ut eos conquireret, et quem 
C. Claudio M.Livio censorìbus postve eos censores ipsum 
parentemve eius apud se censum esse probassent socii, 
ut redire eo cogeret ubi censi essent. hac conquisitione 
duodecim milia Latinorum domos redierunt, iam tum mul- 
titudine alienigenarum urbem onerante. 

IV. Priusquam consules redirent Romam, M. Fulvius 
proconsul ex Aetolia redit; isque ad aedem Apollinis in 
senatu cum de rebus in Aetolia Cephaileniaque ab se ge- 
stis disseruisset, petit apatrìbus, utaequum censerent, 
ob rem publicam bene ac feliciter gestam et diis immor- 
lalibus honorem haberi iuberent et sibi triumphum decer* 
nerent M. Aburius tribunus plebis, si quid de ea re ante 
M. Aemilii consulis adventum decerneretur, intercessu- 
rum se ostendit: eum contradicere velie, proflciscentem- 
que in provinciam ita sibi mandasse, ut ea disceptatio in* 



4 LIBER XXXIX. CAP. 4. 5. [a. U. e. 566] 

tegra in adventum suum servaretur. Fulvium temporis 
iaeturam facere: senatum etiam praesente consule quod 
vellet decreturum. M. Fulvius, si aut simultas M. Aemilii 
secum ignota hominibus esset, aut quam is eas inimicitias 
impotenti ac prope regia ira exerceret, tamen non fuisse 
ferendum absentem consulem et deorum immorlalium ho- 
nori obstare et meritimi debitumque triumphum morari, 
imperatorem % rebus egregie gestis victoremque exercitum 
cum praeda ac captivis ante portas stare, donec consuli 
ob hoc ipsum inoranti redire Romam libitum esset. verum 
enimvero cum sint nobilissimae sibi cum consule inimi- 
citiae, quid ab eo quemquam posse aequi exspectare, qui 
per infrequentiam furtim senatus consultum factum ad 
aerarium detulerit, Ambraciam non videri vi captam, quae 
aggere ac vineis oppugnata sit, ubi incensis operìbus alia 
de integro facta sint, ubi circa muros supra subterque 
terram per dies quindecim pugnatum, ubi a prima luce, 
cum iam transcendisset muros miles, usque ad noctem 
diu anceps proelium tenuerit, ubi plus tria milia hostium 
sint caesa. iam de deorum immortalium templis spoliatis 
in capta urbe qualem calumniam ad pontifices attulerit! 
nisi Syracusarum ceterarumque captarum civitatium or- 
namentis urbem exornari fas fuerit, in Ambraciam unam 
captam non valuerit belli ius. et patres conscrìptos orare 
et ab tribuno petere, ne se superbissimo inimico ludibrio 
esse sinant. V. undique omnes alii deprecari tribunum, 
alii castigare. Ti. Gracchi collegae plurimum oratio movit 
ne suas quidem simultates prò magistratu exercere boni 
exempli esse: alienarum vero simultatium tribunum plebis 
cognitorem fieri turpe et indignum collegii eius potestate 
et sacratis legibus esse, suo quemque iudicio et homines 
odisse aut diligere et res probare aut improbare debere, 
non pendere ex alterius vultu ac nutu nec alieni momentis 
animi circumagi, adstipularique irato consuli tribunum 
plebei; et quid privatim M. Aemilius mandaverìt, memi- 
nisse, Iribunatum sibi a populo Romano mandatum obli- 
visci, et mandatum prò auxilio ac libertate privatorum, 
non prò consulari regno, ne hoc quidem cernere eum, 



LIBER XXXIX. CAP. 5. 6. [a. C. 187] 5 

fore ut memorìae ac posteritati mandetur eiusdem collegii 
alterum e duobus tribunis plebis suas inimicitias remisisse 
rei publicae, alterura alienas et mandatas exercuisse. bis 
victus castigationibus tribunus cum tempio excessisset, 
referente Ser. Sulpicio praetore triumphus M. Fulvio est 
decreti», is cum gratias patribus conscriptis egisset, ad- 
iecit ludos magnos se Iovi optimo maxirao eo die quo 
Ambraciam cepisset vo visse; in eam rem sibi centum 
pondo auri a civitatibus. collatum; petere ut ex ea pecu- 
nia, quam. in triumpho latam in aerarlo positurus esset, 
id anrum secerni iuberent. senatus pontificum collegium 
considi iussit, num orane id aurum in ludos consumi ne- 
cessitai esset. cum ponlifices negassent ad religionem 
pertinere, quanta impensa in ludos fiere t, senatus Fulvio 
quantum impenderet permisit, dum ne summam octoginta 
milium excederet. triumphare mense Ianuarìo statuerat: 
$ed cum audisset consulem M. Aemilium, litteris M. Aburii 
tribuni plebis acceptis de remissa intercessione, ipsum ad 
impediendum triumphum Romam venientem aegrum in 
via substitisse, ne plus in triumpho certaminum quam in 
bello haberet, praetulit triumphi diem. triumphavit ante 
diem decimum Kal. Ianuarias de Aetolis et de Cephallenia. 
aureae coronae centum duodecim pondo ante currum la- 
tae sunt; argenti pondo milia octoginta tria, auri pondo 
ducenta quadraginta tria, tetrachma Attica centum octo- 
decim milia, Philippei nummi duodecim milia quadringenti 
viginti duo, signa aenea septingenta octoginta quinque, 
signa marmorea ducenta triginta, arma tela cetera spolia 
hostium, magnus numerus, ad hoc catapultae, balistae, 
tormenta omnis generis; duces aut Aetoli et Cephallenes 
aot regii ab Antiocho ibi relieti ad viginti septem. multos 
eo die, priusquam in urbem inveheretur, in circo Flaminio 
tribunos praefectos equites centuriones, Romanos socios- 
que, donis militaribus donavit militibus ex praeda vice- 
nos quinos denarios divisit, duplex centurioni, triplex 
equiti. 

VI. Iam consularium comitiorum appetebat tempus; 
quibus quia M. Aemilius, cuius sortis ea cura erat, occur- 



6 LIBER XXXIX. CAP. 6. 7. [a. U.-c 565. a. C. 187] 

rere non poluit, C. Flaminius Romam venit. ao eo creali 
consules Sp. Postumius Albinus Q. Marcius Philippua. 
praetores inde facti T. Maenius P. Comelius Sulla C. Cai* 
purnius Piso M. Licinius Lucullus C. Aurelius Scaurus, 
L. Quinctius Cnspinus. 

Extremo anni, magistratibus iam creatis, ante diem 
tertium nonas Martias Cn. Manlius Valso de Gallis qui 
Asiam incolunt triumphavit. serius ei triumphandi causa 
fuit, ne Q. Terentio Culleone praetore causam lege PcUUia 
diceret, et incendio alieni iudicii, quo L. Scipio damnatus 
erat, conflagraret, eo infensioribus in se quam in iUum iu- 
dicibus, quod disciplinam militarem sevère ab eo conser- 
vatami successorem se omni genere licentiae concupisse 
fama attulerat. neque ea sola infamiae erant, quae in pro- 
vincia procul ab oculis facta narrabantur, sed ea etiam 
magis, quae in militibus eius quotidie aspiciebantur. luxu- 
rìae enim peregrinae origo ab exercitu Asiatico invecta 
in urbem est. ìi primum lectos aeratos, vestem stragulam 
pretiosam, plagulas et alia textilia, et quae lum magniftcae 
supellectilis habebantur, monopodia et abacos Romam 
advexerunt. tunc psaltriae sambucistriaeque et convivalia 
hidionum oblectamenta addita epulis; epulae quoque ipsae 
et cura et sumptu maiore apparari coeptae. tum coquus, 
vilissimum antiquis mancipium et aestimatione et usu, in 
pretio esse, et quod ministerium fuerat, ars haberi coepta. 
vix tamen illa quae tum conspiciebantur, semina erant 
futurae luxuriae. VII. in triumpho tulit Cn. Manlius co- 
ronas aureas ducenta duodecim pondo, argenti pondo 
ducenta viginti milia, aurì pondo duo milia centum tria, 
tetrachmum Atticum centum viginti septem milia, cisto- 
phorum ducenta quinquaginta, Phitippeorum aureorum 
nummorum sedecim milia treeentos viginti ; et arma spo- 
liaque multa Gallica carpentis traveda, duces hostium 
duo et quinquaginta ducti ante currum. militibus qua- 
dragenos binos denarios divisit, duplex centurioni; et sti- 
pendium duplex in pedites dedit; triplex in equites. multi 
omnium ordinum donati militaribus donis currum secuti 
6unt. carminaque a militibus ea in imperatorem dieta, ut 



L1BER XXXIX. CAP. 7. 8. [a. C. 186- a. U. e. 566] 7 

facile apparerei in ducem indulgentem ambitiosumque ea 
dici, triumphum esse militari magis favore quam populari 
celebrem. sed ad populi quoque gratiam conciliandam 
amici Manlii vaiuerunt; quibus adnilentibus senatus con- 
sultum factum est, ut ex pecunia quae in triumpho trans- 
lata esset,stipendium collatum a populo in publicum, quod 
eius solutum antea non esset, solveretur. vicenos quinos 
et semisses in milia aeris quaestores urbani cum fide et 
cura solverunt. 

Per idem tempus tribuni militum duo ex duabus Hi- 
spamis cum litteris C. Atinii et L. Manlii, qui eas provin- 
cias obtinebant, venerunt. ex iis litteris cognitum est Cel- 
tìberos Lusitanosque in armis esse et sociorum agros 
populari. de ea re consultationem integram senatus ad 
novos magistratus reiecit. 

Ludis Romanis eo anno, quos P. Cornelius Celhegus 
A. Poslumius Albinus faciebant, malus in circo instabilis 
in signum Pollentiae procidit atqueid deiecit. ea religione 
moti patres et diem unum adiciendum ludorum [celebri- 
latij censuerunt, et signa duo prò uno reponenda, et no- 
verai auratum faciendum. et plebeii ludi ab aedilibus C. 
Sempronio Blaeso et M. Furio Lusco diem unum instau- 
rati sunt. 

Vili. Insequens annus Sp.PostumiumAlbinumet Q. 
Ifarcium Philippum consules ab exercitu bellorumque et 
provinciarum cura ad intestinae coniurationis vindictam 
avertit. praetores provincias sortiti sunt, T. Maenius ur- 
banam> M. Licinius Lucullus inter cives et peregrinos, C. 
Aurelius Scaurus Sardiniam, P. Cornelius Sulla Siciliani, 
L. Quinctius Crispinus Hispaniam citeriorem, C. Calpur- 
nius Piso Hispaniam ulteriorem. consulibus ambobus 
quaestio de clandestinis coniurationibus decreta est. Grae- 
cus ignobilis in Etruriam primum venit nulla cum arte 
earum, quas multas ad animorum corporumque cultum 
nobis eruditissima omnium gens invexit, sacrifìculus et 
vates ; nec is qui aperta religione, propalam et quaestum 
et disciplinam profì tendo, animos errore imbuerét, sed 
oecultorum et nocturnorum antistes sa ero rum. initia erant, 



8 LIBER XXXIX. CAP. 8. 9. [a. U. e. 566] 

quae primo paucis tradita sunt, deinde vulgari coepta 
sunt per viros mulieresque. additae voluptates religioni 
vini et epularum, quo plurium animi iHicerentur. cum vi- 
num animos et nox et mixti feminis mares, aetatis tenerae 
maioribus, discrimen omne pudoris exstinxissent, corru- 
ptelae primum omnis generis fieri coeptae, cum ad id 
quisque quo natura pronioris libidinis esset paratam vo- 
luptatem haberet. nec unum genus noxae, stupra prò* 
miscua ingenuorum feminarumque erant, sed falsi testes, 
falsa signa testamentaque et indicia ex eadem officina 
exibant: venena indidem intestinaeque caedes, ita ut ne 
corpora quidem interdum ad sepulturam exstarent. multa 
dolo, pleraque per vim audebant. occulebat vim quod 
prae ululatibus tympanorumque et cymbalorum slrepitu 
nulla vox quiritantium inter stupra et caedes exaudiri 
poterai 

IX. Huius mali labes ex Etruria Romam veluti con- 
tagione morbi penetravit. primo urbis magnitudo capacior 
patientiorque talium malorum ea celavit: tandem indichino 
hoc maxime modo ad Postumium consulem pervenit P. 
Aebutius, cuius pater publico equo stipendia fecerat, pu- 
pillus reiictus, mortuis deinde tutóribus sub tutela Duro- 
niae matris et vitrici T. Sempronii Rutili eductus fuerat 
et mater dedita viro erat, et vitricus, quia tutelam ita ges- 
serà t, ut rationem reddere non posset, aut tolli pupillum 
aut obnoxium sibi vinculo aliquo fieri cupiebat. via una 
corruptelàe Bacchanalia erant. mater adolescentulum ap- 
pellat: se prò aegro eo vovìsse, ubi primum convaluisset, 
Bacchis eum se initiaturam; damnatam voti deum benigni- 
tate exsolvere id velie, decem dierum castimonia opus 
esse: decimo die cenatum, deinde pure lautum in sacra- 
rium deducturam. scortum nobile libertina Hispala Fé- 
cenia, non digna quaestu, cui ancillula adsuerat, etiam 
postquam manumissa erat, eodem se genere tuebatur. 
huic consuetudo iuxta vicinitatem cum Aebutio fuit, mi- 
nime adolescentis rei aut famae damnosa: ultro enim 
amatus appetitusque erat, et maligne omnia praebentibus 
suis meretriculae munificentia sustinebatur. quin eo prò- 



LIBER XXXIX. CAP. 9. 10. IL [a: C. 186j 9 

eesserat consuetudine capta, ut post patroni mortem, quia 
in nullius manu erat, tutore a tribunis et praetore petito, 
cuna testamentum faceret, unum Aebutium institueret he* 
redem. X. haec amoris pignora cum essent, nec quic- 
quam secretum alter ab altero haberent, per iocum ado- 
lescens vetat eam mirari, si per aliquot noctes secubuisset: 
religionis se causa, ut voto prò valetudine sua facto libe 
retur, Bacchis initiari velie, id ubi mulier audivit pertur- 
bata „dii melioral" inquit: mori et sibi et illi satius esse 
quain id faceret; et in caput eorum detestari minas peri- 
culaque, qui id suasissent. admiratus cum verba tum per- 
turbationem tantam adolescens parcere exsecrationibus 
iubet: matrem id sibi adsentiente vitrico imperasse. „vitri- 
cus ergo" inquit „tuus — matrem enim insimulare forsitan 
fas non sit — pudicitiam famam spem vilamque tuam per- 
ditum ire hoc facto properat." eo magis mirabundo quae- 
rentique, quid rei esset, pacem veniamque precata deo- 
rum dearumque, si coacta caritate eius silenda enuntias- 
set, ancillam se ait dominae comitem id sacrarium intrasse, 
liberam numquam eo accessisse. scire corruptelarum 
omnis generis eam offlcinam esse; et iam biennio con- 
stare neminem initiatum ibi maiorem annis viginti. ut quis- 
que introductus sit, velut victimam tradì sacerdotibus. 
eos deducere in locum qui circumsonet ululatibus cantu- 
que symphoniae et cymbalorum et tympanorum pulsu, 
ne vox quiritantis , cum per vim stuprum inferatur, exau- 
diri possit. orare deinde atque obsecrare, ut eam rem 
quocumque discuteret modo , nec se eo praecipitaret, ubi 
omnia infanda patienda primum, deinde facienda essent. 
neque ante dimisit eum, quam fìdem dedit adolescens ab 
bis sacris se temperaturum. XI. postquam domum venit, 
et mater mentionem intulit, quid eo die, quid deinceps 
ceteris, quae ad sacra pertinerent, faciendum esset, negat 
eorum se quicquam facturum, nec initiari sibi in animo 
esse, aderat sermoni vitricus. confestim mulier exclamat 
Hispalae concubitu carere eum decem noctes non posse; 
illius excetrae delenimentis et venenis imbutum nec pa 
rentis nec vitrici nec deorum verecundiam habere. iur- 



10 LIBER XXXIX. GAP. 11. 12. [a. U. e. 566] 

gantes hinc mater hinc vitricus cum qualtuor eum servis 
domo exegerunt. adolescens inde ad Aebutiam se amilani 
contulit, causamque ei cur esset a maire eieclus narravit, 
deinde ex auctoritate eius postero die ad consuiem Postu- 
mium arbitris remotis remdetulit consul postdiem terlium 
redire ad se lussum dimisit; ipse Sulpiciam gTavem femi- 
nam, socrum suam, percunctatus est, ecquam anum Aebu- 
tìam ex Aventino nosset. cum eamnosse probam et antiqui 
moris feminam respondisset, opus esse sibi ea con venta 
dixit: mitteret nuntium ad eam, ut veniret. Aebutia accita 
ad Sulpiciam venit; et consul paulo post, velut forte in- 
tervenisset, sermonem de Aebutio fratris eius Alio infert. 
lacrimae mulieri oboriae, et miserari casum adolescentis 
coepit, qui spoliatus fortunis a quibus minime oporteret, 
apud se tunc esset, eiectus a maire, quod probus adole- 
scens — dii propitii essenl — obscenis , ut fama esset, 
sacris initiari nollet. XII. satis exploralum de Aebutio 
ratus consul non vanum auctorem esse, dimissa Aebutia 
socrum rogai, ut Hispalam indidem ex Aventino liberti- 
nam, non ignotam viciniae, arcesseret ad sese: eam quo- 
que esse quae percunctari vellet. ad cuius nuntium per- 
turbata Hispala, quod ad tam nobilem et gravem feminam 
ignara causae arcesseretur, postquam lictores in vestibulo 
turbamque consularem et consuiem ipsum conspexil, 
prope exanimata est. in interìorem partem aedium ab- 
ductam socru adhibita consul, si vera dicere inducere in 
Animum posset, negat perturbar! debere ; fldem vel a Sul- 
picia, tali femina, vel ab seacciperet; expromeret sibi 
quae in luco Similae Bacchanalibus in sacro nocturno so- 
lerent fieri, hoc ubi audivit, tantus pavor tremorque 
omnium membrorum mulierem cepit, ut diu hiscere non 
posset. tandem confirmata puellam admodum se ancillam 
initiatam cum domina ait: aliquot annis, ex quo manu- 
missa sit, nihil quid ibi fiat scire. iam id ipsum consul 
laudare, cum initiatam se non infiliaretur: sedeteetera 
eadem fide expromeret. neganti ultra quicquam scire, 
non eandem dicere, si coarguatur ab alio, ac per se fa- 
tenti veniam aut gratiam fore ; eum sibi omnia exposuisse. 



L1BER XXXIX. CAP. 12. 13. [a. C. 186] 11 

qui ab illa audisset. XIII. mulier haud dubie, id quod 
erat, Aebutium indicem arcani rata esse ad pedes Sulpi- 
ciae procidit, eteam primo orare coepit, ne mulieris liber- 
tinae cum amatore sermonem in rem non seriam modo 
sed capitalem etiam verti vellet: se terrendi eius causai 
non quod sciret quicquam, ea locutam esse, hic Postu- 
mius accensus ira tum quoque ait eam cum Aebutio se 
amatore caviilarì credere, non in domo gravissimae femi- 
nae et cum consule ioqui. et Sulpicia attollere paventem, 
simul illam adhortari, simul iram generi lenire, tandem 
confirmata, multum incusata perfidia Aebutii, qui optimi 
in eo ipso meriti talem gratiam rettulisset, magnum sibi 
metum deorum, quorum occulta initia enuntiaret, maio- 
rem multo dixit hominum esse, qui se indicem manibus 
suis discerpturi essent. itaque hoc se Sulpiciam, hoc con- 
iulem orare, ut se extra Italiani aliquo amandarent, ubi 
reiiquum vitae degere tuto posset. bono animo esse iu- 
bere eam consul, et sibi curae fore dicere, ut Romae tuto 
habitaret. tumHispalaoriginemsacronimexpromit primo 
sacrarium id feminarum fuisse, nec quemquam eo virum 
admitti solitum. tres in anno statos dies Imbuisse, quibus 
interdiu Bacchis initiarentur; sacerdotes in vicem matro- 
nas creari solitas. Pacullam Anniam Campanam sacerdo- 
tem omnia, tamquam deum monitu, immutasse: nam et 
virofc eam primam suos filios initiasse, Minium et Heren- 
nium Cerrinios; et nocturnum sacrum ex diurno, et prò 
fribus in anno diebus quinos singulis mensibus dies ini- 
liorum fecisse. ex quo in promiscuo sacra sint et per- 
mixti viri feminis, et noctis licentia accesserit, nihil ibi 
facinoris, nihil flagitii praetermissum. plura virorum inter 
sese quam feminarum esse stupra, si qui minus patientes 
dedecoris sint et pigriores ad facinus, prò victimis immo- 
lali, nihil nefas ducere, hanc summam inter eos religio- 
nem esse, viros, velut mente capta, cum iactatione fana- 
tica corporis vaticinali; matronas Baccharum habitu cri- 
nibus sparsis cumardentibus facibusdecurrereadTiberim, 
demissasque in aquam faces, quia vivum sulphur cum 
calce insit, integra fiamma efferre. raptos a diis homines 



12 L1BER XXXIX. CAP. 13. 14. [a. U. e. 666] 

dici, quos machinae illigatos ex conspectu in abditos spe» 
cus abripiant: eos esse qui aut coniurare aut sociari faci- 
noribus aut stuprum pati noluerint multi tudinem ingen- 
tem, alterum iam prope populum esse; in his nobiles 
quosdam viros feminasque. biennio proximo institutura 
esse, ne quis maior vigenti annis initiaretur: captari ae- 
tates et erroris et stupri patientes. XIV. peracto indicio 
advoluta rursus genibus preces easdem , ut se ablegaret, 
repetiviu consul rogat socrum, ut aliquam partem aedium 
vacuam faceret, quo His pala immigraret cenaculum super 
aedes datum est, scalis ferentibus in publicum obseratis, 
aditu in aedes verso, res omnes Feceniae extempio trans- 
latae et familia arcessita, et Aebutius migrare ad consulte 
clientem iussus. 

Ita cum indices ambo in potestate essent, rem ad 
senatum Postumius defert, omnibus ordine expositis quae 
delata primo, quae deinde ab se inquisita forent. patres, 
pavor ingens cepit, cum publico nomine, ne quid eae 
coniurationes coetusque nocturni fraudis occultae aut pe- 
riculi importarent, tum privatim suorum quisque vicem, 
ne quis adfinis ei noxae esset. censuit autem senatus 
gratias consuli agendas, quod eam rem et cum singuiari 
cura et sine ullo tumultu investigasse^ quaestionem deinde 
de Bacchtfnalibus sacrisque nocturnis extra ordinem con- 
sulibus mandant; indicibus Aebutio ac Feceniae ne fraudi 
ea res sit curare, et aiios indices praemiis invitare iubent; 
sacerdotes eorum sacrorum, seu viri seu feminae essent, 
non Romae modo sed per omnia fora et conciliamola 
conquiri, ut in consulum potestate essent; edici praeterea 
in urbe Roma, et per totam Italiani edicta mitti, ne quis, 
quiBacchis initiatus esset, coisse aut convenisse causa 
sacrorum velit, neu quid taiis rei divinae fecisse; ante 
omnia ut quaestio de iis habeatur, qui coierint coniura- 
verintve, quo stuprum flagitiumve inferretur. haec sena- 
tus decrevit. consules aediiibus currulibus imperarunt, 
ut sacerdotes eius sacri omnes conquirerent, comprehen- 
sosque libero conclavi ad quaestionem servarent; aediles 
plebis videre, ne qua sacra in operto fierent. triumviris 



LIBER XXXIX. CAP. 14. 15. [a. C. 186] 1S 

capHalibus mandatimi est, ut vigilias disponerent per ur- 
bem servarentque, ne qui nocturni coetus fierent; utque 
ab incendiis caveretur, adiutores triumviris quinqueviri 
uti cisTiberim suae quisque regionis aedificiis praeessent. 
XV. Ad haec officia dimissis magistratibus consules 
in Rostra escenderunt, et contione advocata cum sotterrine 
Carmen precationis, quod praefari, priusquam populum 
adloquantur, magistratus solent, peregisset consul, ita 
eoepit. „nulli umquam contioni, Quirites, tam non solum 
apta sed etiani necessaria haec sollemnis deorum com- 
precatio fuit, quae vos admoneret hos esse deos, quos 
colere venerali precarique maiores vestii instituissent, 
non illos qui pravis et externis religionibus captas mentes 
velut furialibus stimulis ad omnè scelus et ad omnem libi- 
dinem agerent. equidem nec quid taceam nec quatenus 
proloquar inverno, si aliquid ignorabitis, ne locum negle- 
gentiae dem, si omnia nudavero, ne nimium terroris offun- 
dam vobis, vereor. quidquid dixero, minus quam prò 
atrocitate et magnitudine rei dictum scitote esse: ut ad 
cavendum satis sit, dabitur opera a nobis. Bacchanalia 
tota iam pridem Italia et nunc per urbem etiam multis 
locis esse, non fama modo accepisse vos sed crepitibus 
etiam ululatibusque nocturnis, qui personant tota urbe, 
certum habeo; ceterum quae ea res sit, ignorare: alios 
deorum aliquem cultum, aJios concessum ludum et lasci- 
viam credere esse, et qualecumque sit, ad paucos per- 
tinere. quod ad multitudinem eorum attinet, si dixero 
multa milia hominum esse, illieo necesse est exterreamini, 
nisi adiunxero qui qualesque sint. primum igitur mulie- 
rum magna pars est, et is fons mali huiusce fuit; deinde 
simillimi feminis mares, stuprati et constupratores, fana- 
tici vigiliis, vino, strepitibus clamoribusque nocturnis atto- 
niti, nullas adhuc vires coniuratio, ceterum incrementum 
ingens virium habet, quod in dies plures fiunt. maiores 
vestri ne vos quidem, nisi cum aut vexillo in arce posito 
comitiorum causa exercitus eductus esset, aut plebi con- 
cilium tribuni edixissent, aut aliquis ex magistratibus ad 
contionem vocasset, forte temere coire voluerunt; et ubi- 



14 LIBER XXXIX. CAP. 15. 16. [a. U. e. 566] 

dunque multitudo esset, ibi et legitimum rectorem rauki- 
tudinis censebant debere esse, quales prìmum nooturnos 
coetus, deinde promiscuos mulierum ac virorum esse ere- 
ditis? si quibus aetatibus initientur mares sciatis, non 
misereat vos eorum solum, sed etiam pudeat hoc sacra- 
mento initiatos iuvenes milites faciendos censetis, Quiri- 
tes? iis ex obsceno sacrario eductis arma committendaff 
hi cooperti sUtpris suis alienisque prò pudicitia coniugum 
ac liberorum vestrorum ferro decernent"? XVI. „minus 
tamen esset, si flagitiis tantum effeminati forent — ipso- 
rum id magna ex parte dedecus erat — , a facinoribus 
manus, mentem a fraudibus abstinuissent: numquam tan- 
tum malum in re pubiica fuit, nec ad plures nec ad plura 
pertinens. quid quid his annis libidine, quidquid fraude, 
quidquid scelere peccatum est, ex ilio uno sacrario sei- 
tote ortum esse, needum omnia, in quae coniuraverunt, 
edita facinora habent adhuo privatis noxiis, quia nondum 
ad rem publicam opprimendam satis virium est* coniu- 
ratio sese impia tenet. crescit et serpit quotidie malum. 
iam maius est, quam ut capere id privata fortuna possiti 
ad summam rem publicam spectat. nisi praecavetis, Qui- 
ri tes, iam huic diurnae, legitime ab consule vocatae, par 
nocturna contio esse poterit. nunc illi vos singuli univer- 
sos contionantes timent: iam ubi vos dilapsi domos et in 
rara vestra eritis, illi coierint, eonsultabunt de sua salute 
simul ac vestra pernicie: tum singulis vobis universi 
timendi erunt. optare igitur unusquisque vestrum debet, 
ut bona mens suis omnibus fuerìt. si quem libido» si furor 
in ilium gurgitem abripuit, illorum eum cum quibus in 
omne flagitium et facinus coniuravit, non suum iudicet 
esse, ne quis etiam errore labatur vestrum quoque, non 
sum securus. nihil enim in speciem faHacius est quam 
prava religio, ubi deorum numen praetenditur sceleribus, 
subit animum timor, ne fraudibus humanis vindicandis 
divini iuris aliquid immixtum violenius. hac vos religione 
innumerabilia decreta pontificum, senatus consulta, ha- 
ruspicum denique responsa liberant. quotiens hoc patrum 
avorumque aetate negotium est magistratibus datum, ut 



UBER XXXIX. CAP. 16. 17. [a. C. 186] 15 

sacra externa fieri vetarent, sacrifìculos vatesque foro 
circo urtyB prohiberent,vaticinios libros conquirerentcom- 
burerentque,omnemdisciplinam sacrifìcandi praeterquam 
more Romano abolerent. iudicabant enim prudentissimi 
viri omnis divini humanique iuris nihil aeque dissolven- 
dae religionis esse, quam ubi non patrio sed externo ritu 
sacrificaretur. haec vobis praedicenda ratus suip, ne qua 
superstitio agharet animos vestros , cuni demolientes nos 
Bacchanalia discutientesque nefarios coetus cerneretis. 
omnia diis propitiis volentibusque ea facicmus; qui quia 
suum numen sceleribus libidinibusque contaminari in- 
diane ferebant, ex occultis ea tenebris in lucem extraxe- 
ront, nec patefieri ut impunita essent, sed ut vindicarentui 
et opprimerentur, voluerunt. senatus quaestionem extra 
ordinem de ea re mihi collegaeque meo mandavit. nos, 
quae ipsis nobis agenda sunt, impigre exsequemur; vigi- 
liarum nocturnarum curam per urbem minoribus magistra- 
tibus mandavimus. vos quoque aequum est, quae vestra 
munia sunt, quo quisque loco positus erit, quod impera- 
bitur, impigre praestare, et dare operam, ne quid fraude 
noxiorum periculi aut tumultus oriatur." 

XVII. Recitari deinde senatus consulta iusserunt, in- 
dicique praemium proposuerunt, si quis quem ad se de- 
duxisset nomenve absentis detulisset. qui nominatus pro- 
fugisset, diem certam se finiluros, ad quam nisi citatus 
respondisset, absens damnaretur. si quis eorum, qui tum 
extra terram Italiam essent nominaretur, ei laxiorem diem 
daturos, si venire ad causam dicendam vellet. edixerunt 
deinde, ne quis quid fugae causa vendidisse neve emisse 
vellet; ne quis recipeset, celaret, ope ulla iuvaret fu- 
gicntes. 

Contione dimissa terror magnus urbe tota fuit, nec 
moenibus se tantum urbis aut finibus Romanis continuit, 
sed passim per totam Italiam, litteris hospitum de senatus 
consulto et contione etedicto consulum acceptis, trepi- 
dali coeptum est. multi ea nocte, quae diem insecuta est, 
quo in contione res palam facta est, custodiis circa portas 
positis fugientes a triumviris comprehensi etreducti sunt; 



16 LIBER XXXIX. CAP. 17. 18. [a. U. e. 666] 

multorum nomina delata, quidam ex iis viri feminaequa 
mortem sibi consciverunt. coniurasse supra septem miiia 
virorum ac mulierum dicebantur. capita autem coniura- 
tionis constabat esse M. et C. Atinios de plebe Romana 
et Faliscum L. Opiternium et Minium Cerrmium Campa- 
li um: ab his omnia faeinora et flagitia erta, eos maximos 
sacerdotes conditoresque eius sacri esse, data opera est, 
ut primo quoque tempore comprehenderentur. adducti 
ad consules fassique de se nullam moram iudicio fecerunt. 
XVIII. ceterum tanta fuga ex urbe facta erat, ut quia 
multis actiones et res peribant, cogerentur praetores T. 
Maenius et M. Licinius per senatum res in diem tricesi- 
mum differre, donec quaestiones a consulibus perfice- 
rentur. eadem solitudo , quia Romae non respondebant, 
nec inveniebantur quorum nomina delata erant, coegit 
consules circa fora proficisci ibique quaerere etiudicia 
exercere. qui tantum initiati erant, et ex Carmine sacaro 
praeeunte verba sacerdote precationes fecerant, in quibus 
nefanda coniuratio in omne facinus ac libidinem contine- 
batur, nec earum rerum ullam , in quas iureiurando obli- 
gali erant, in se aut alios admiserant, eos in vinculis re- 
linquebant: qui stupris aut caedibus violati erant, qui 
falsis testimoniis, signis adulterinis, subiectione testamen- 
torum» fraudibus aliis contaminati, eos capitali poena ad- 
ficiebant. plures necati quam in vincula coniecti sunt. 
magna vis in utraque causa virorum mulierumque fìiit. 
mulieres damnatas cognatis, aut in quorum manu essent, 
tradebant, ut ipsi in privato animadverterent in eas:_si 
nemo erat idoneus supplicii exactor, in publico animad- 
vertebatur. datum deinde consyjibus negothira est, ut 
omnia Bacchanalia Romae primum, deinde per totam Ita- 
liani diruerent, extraquam si qua ibi vetusta ara aut signum 
consecratum esset. in reliquum deinde senatus consulto 
cautum est, ne qua Bacchanalia Romae neve in Italia 
essent. si quis tale sacrum sollemne et necessarium du- 
cer et, nec sine religione et piaculo se id dimittere posse, 
apud praetorem urbanum profiteretur, praetor senatum 
consuleret. si ei permissum essel, cum in senatu centum 



LiBER XXXIX. CAP. 18. 19. 20. [a. C. 186] 17 

aoiì minus essent, ita id sacrum faceret, dum ne plus quin- 
que sacrificio interessent, neu qua pecunia communis neu 
quis magister sacrorum aut sacerdos esset XIX. aliud 
deinde huic coniunctum referente Q. Marcio eonsule se- 
nalus consultum factum est» ut de iis, quos prò indicibus 
eonsules habuissent, integra res ad senatum referretur, 
cum Sp. Postumius quaestionibus perfectis Romani re- 
disset. Minium Cerrinium Campanum Ardeam in vincula 
mittendum censuerunt, magistratibusque Ardeatium prae- 
dicendum, ut intentiore eum custodia adservarent, non 
solum ne effugeret, sed ne mortis consciscendae locum 
hàberet Sp. Postumius aliquanto post Romani venit: eo 
referente de P. Aebutii et Hispalae Feceniae praemio, 
quod eorum opera indicata Bacchanalia essent, senatus 
consultum factum est, uti singulis his centena milia aeris 
quaestores urbani ex aerano darent; utique consul cum 
tribunis plebis agerel, ut ad plebem primo quoque tem- 
pore ferrent, ut P. Aebutio emerita stipendia essent, ne 
invitus militaret neve censores equum publicum adsigna- 
rent; utique Feceniae Hispalae datio deminutio gentis 
enuptio tutoris optio item esset, quasi ei vir testamento 
dedisset; utique ei ingenuo nubere liceret, neu quid ei 
qui eam duxisset ob id fraudi ignominiaeve esset; utique 
eonsules praetoresque, qui nunc essent quive postea fu- 
turi essent, curarent, ne quid ei mulierì iniuriae fieret, uti- 
que tuto esset id senatum velie et aequum censere, ut 
ita fieret ea omnia lata ad plebem factaque sunt ex sena- 
tus consulto; et de ceterorum indicum impunitate prae- 
miisque consulibus permissum est. 

XX. Et iam Q. Marcius quaestionibus suae regionis 
perfectis in Ligures provinciam proficisci parabat, tribus 
milibus peditum Roman orum, centum quinquaginta equi- 
óbus, et quinque milibus Latini nominis peditum, ducentis 
equitibus in supplementum acceptis. eadem provincia, 
idem numerus peditum equitumque et collegae decretus 
erat exercitus acceperunt quos priore anno C. Flaminius 
et M. Aemilius eonsules habuerunt. duas praeterea legio 
nes novas ex senatus consulto scribere iussi sunt, et 
T. LIVI pars V. 2 



18 LIBER XXXIX. €AP. 90. 21. (a. V. e. *60] 

vigiliti «glia peditum sociis et nomini Latino fcnperaretit 
et e q uat to wttle tiweeetoe, et trìa «Mia pedftam Remane- 
min, dneentos equites. tetani feline exereitum praefter 4e- 
gionea in supptemenfrim Hiapanfeneis exercitas duci pia- 
oebat. itaque console* dum ipsi qaaestioivibus impe- 
diebantur, T. Maeniura dilettai habendo praefeoerunt 
perfect» quaestionibus prior Q. Marchia in lìgnres Apua- 
nos est protetti», dum penitus in abdites saltus , quae 
latebrae iwceptaculaque semper illis ftierent, pereequitur, 
in praeoocupatis «ngustiis loco iniquo est circumventus. 
quattuor milia anlitum amiasa, et legionis seeundae «igna 
trìa, «ndecim -vexille aocium Latini nominis in potestà*©» 
hostiwn venerunt, et arma multa, quae quìa impedimento 
fugientibus per silvestre* semitas erant, passim iacta- 
bantur. prins sequendi Ligure* flnem quam fcgae Romani 
fecerunt. consul ubi prìmum ex àostium agro evaait, ne 
quantum deminutae eopiae ferent appareret, in locis pa- 
catis exerckum dimisit non tamen obliterare famara rei 
malegestae potuit: nam saltus, unde eum Ligures finga- 
veroni, Marcita est appettata*. 

XXI. Sub Itone nuntkim ex Ligustinis vulgatum Ht- 
terae ex Hispania mixtam gaudio tristitiawi deferente* ve- 
nerunt. C. Atinius, «pai biennio ante praeter In eam prò* 
vinoiara profeetuseret, eum Lusitani* in agro Astensi signi» 
collatis pugnar*: ad sex milia hostium <sunt caesa, eeteri 
fusi et fugati castrisqoe exutt. ad oppidum deinde Astam 
oppugnandum legiones ducit: id quoque haud multo ma- 
lore certamine eepit qvam castra? sed dum incautius subit 
muros, ictus ex vulnero post dies paueos moritur. littorie 
de morte propraetoris recitati* senatus censuit mittendum 
qui ad Lunae portum C. Calpurnium praetorem conseque- 
retur, nuntiaretque sonatimi aequum cenarne, ne sroe im- 
perio provincia esset, maturare eum profidsci. quarto die 
qui missus erat Lunam venit: pancia ante diebus CaJpur- 
nius profeckrs «rat. et in citeriore Hispania L. Manlius 
Acidtwns, qui eodem tempere, quo C. Atinius in provi»- 
ciam ierat, eum Celtiberìs acie condrxit incerta Victoria 
discessum est, nisi quod Cehiberi castra inde nocte prò- 



LIBER XXX3X. CAP. 21. 22. [a. G. 186] 19 

xiraa moverai! t, Romanis et suos sepeliendi et spoti* le- 
getvdi ex hostibus pottstas feeta est. paueo* post die» 
malore coarto exertìta Celtiberl Ad Cala&urrim oppidum 
altro lacessiverunt proelio Romawos. nihil tradititi*, quae 
causa numero aucto infirmiores eos fecerft. superati proe- 
lio Sttfit: ad duodetim milht honiiivum caesa, phis duo 
capta, et «eastris Romanus potftus. et nfsi sucee&or ad- 
vetitu suo inhiboisset Impetum victoris, subacti €eltiberi 
forent novi praetores ambo exertitus in hibema de- 
ctaxerunt. 

XXII. Per eos dies, quibus haec ex Hispania nuntiata 
sunt , ludi Taurii per biduum facti religionis causa, appa- 
rata deinde ludos M. Futrius, quos voverat Aetolico bello, 
fecit. multi artiflces ex Grascia venerunt honoris eiu* 
causa, athletarum quoque oertamen tum primo Romanis 
spectacuto fuit, et venatio data leonum et pantherarum, 
et prope huhrs secali copia ac varietate iudicrum celebra- 
tum est. novendiale deinde sacrum tenuit, quod in Piceno 
per triduum lapidibus pluerat, ignesque caelestes multi- 
fariam orti adussisse oomplurium levi adflatu vestimela 
maxime dteebantur. additò et unum diem supplicatio est 
ex decreto pontifteum, quod aedis Opis in Capitolio de 
caeto tacta erat. hostiis maioribus consules procurami** 
urbemque lustraverwrt. sub idem tempus et ex Umbria 
nuntiatum est semimarem duodecim ferme annos natum m- 
ventom. id prodigium abominantes arceri Romano agro 
neearique quam primum iusserunt. 

fi&dem anno Galli Transalpini transgressi in Vene- 
tiam sine popula&ione aut bello haud proeul inde, ubi nunc 
Aquileia est, locarti oppido condendo ceperant. legatis 
Romanis de ea re trans Alpes missis responsum est ncque 
profeetos ex auctoritate mentis eos, nec in Italia quid fa- 
cerent sese scire. 

L. Scipio ludos eo tempore, quos bello Antiochi vo- 
visse sese dicebat, ex odiata ad id pecunia ab regibus 
ctvitatibusque per dies decem tedi, legatimi eum post 
damnationem et bona vendita missum in Asiani ad diri- 
menda inter Antiochum et Eumenem reges certamina Va- 

2* 



20 LIBER XXXIX. CAP. 22. 23. [a. U. e. 567] 

lerius Antias est auctor: tum collatas ei pecunias con- 
gregatosque per Asiam artiftees, et quorum ludorum post 
bellum, in quo votos diceret, mentionem non fecisset, de 
iis post legationem demum in senatu actum. 

XXIII. Cum iam in exitu annus esset, Q. Marcius ab- 
sens magistrata abiturus erat, Sp. Postumius quaestioni- 
bus cum summa fide curaque perfectis comitia habuit. 
creati sunt consules Ap. Claudius Pulcher M. Sempronius 
Tuditanus. postero die praetores facti P. Cornelius Cethe- 
gus A. Postumius Albinus C. Afranius Steilio C. Atilius 
Serranus L. Postumius Tempsanus M. Claudius Marcelli- 
nus. extremo anni, quia Sp. Postumius consul renuntia- 
verat peragrantem se propter quaestiones utrumque litus 
Italiae desertas colonias Sipontum supero, Buxentum in- 
fero mari invenisse, triumviri ad colonos eo scribendos 
ex senalus consulto ab T. Maenio praetore urbano creati 
sunt L. Scribonius Libo M. Tuccius Cn. Baebius Tamphilus. 

Cum Perseo rege et Macedonibus bellum quod immi- 
nebat, non unde plerique opinantur, nec ab ipso Perseo 
eausas cepit: inchoata initia a Philippo sunt; et is ipse, 
si diutius vixisset, id bellum gessisset una eum res, cum 
vieto leges imponerentur, maxime angebat, quod qui Ma- 
cedonum ab se defecerant in bello, in eos ius saeviendi 
ademptum ei ab senatu erat, cum quia rem integram Quin- 
ctius in condicionibus pacis distulerat, non desperasset 
impetrari posse. Antiocho rege deinde bello superato ad 
Thermopylas, divisis partibus, cum per eosdem dies con 
sul Acilius Heracleam, Philippus Lamiam oppugnasse!, 
capta Heraclea quia iussus abscedere a moenibus Lamiae 
erat Romanisque oppidum deditum est, aegre eam rem 
tulerat. permulsit iram eius consul, quod ad Naupactum 
ipse festinans, quo se ex fuga Aetoli contulerant, Philippo 
permisit, Athamaniae et Amynandro bellum inferret, et 
urbes quas Thessalis Aetoli ademerant, regno a diceret 
haud magno certamine et Amynandrum Athamania expu 
lerat et urbes aliquot receperat. Demetriadem quoque, ur- 
bem validam et ad omnia opportunam, et Magnetum gen- 
tem suae dicionis fecit. inde et in Thracia quasdam urbes, 



LIBER XXXIX. CAP. 23. 24. [a. C. 185] 21 

novae atque insuetae liberlatis vitio seditionibus princi- 
pimi turbatas, parlibus quae domestico certamine vince- 
rentur adiungendo sesecepit. XXIV. his sedata in prae- 
sentia regis ira in Romanos est. numquam tamen remisit 
animura a colligendis in paee viribus, quibus quandoque 
data fortuna esset ad belimi uteretur. vectigalia regni non 
fructibus tantum agrorum portoriisque maritimis auxit 
sed metalla etiam et vetera intermissa recoluit et nova 
multis locis instituit. ut vero antiquam mulUtudinem ho- 
mimmi, quae belli cladibus amissa erat, restitueret, non 
subolem tantum stirpis parabat cogendis omnibus pro- 
creare atque educare liberos, sed Thracum etiam magnam 
multitudinem in Macedoniam traduxerat, quietusque ali- 
quamdiu a bellis omni cura in augendàs regni opes inten- 
tus fuerat. rediere deinde causae, quae de integro irara 
moverent in Romanos. Thessalorum etPerrhaeborum que- 
relle deurbibus suis ab eo possessis, et legatorum Eu- 
menìs regis de Thraciis oppidis per vim occupatis tradu- 
ctaque in Macedoniam raultitudine, Ha auditae erant, ut 
eas non neglegi satis apparerei, maxime moverat senatum 
quod iam Aeni et Maroneae adfectari possessionem au- 
dierant; minus Thessalos curabant. Athamanes quoque 
venerunt legati, non partis amissae, non finium iacturam 
querentes, sed totam Athamaniam sub ius iudiciumque 
regis venisse; et Maronitarum exsules — erant pulsi, quia 
libertatis causam defendissent ab regio praesidio — : ii 
non Maroneam modo sed etiam Aenum in potestate nun- 
tiabant esse Philip pi. venerant et a Philippo legati ad pur- 
ganda ea, qui nihil nisi permissu Romanorum imperato - 
rum factum adfirmabant: civitates Thessalorum et Per- 
rhaeborum et Magnetum et cum Amynandro Athamanum 
gentem in eadem causa, qua Aetolos fuisse; Antìocho 
rege pulso occupatum oppugnandis Aetolicis urbibus con- 
sulem ad recipiendas eas civitates Philippum misisse; 
armis subactos parere, senatus ne quid absente rege sta- 
tueret, legatos ad eas contro versias disceptandas misit 
Q. Caecilhim Metellum M. Baebium Tamphilum Ti. Sem- 
pronium. quorum sub adventum ad Thessalica Tempe 



21 L1BKR XXXIX. GAP. 24. 25. [a. U. «, 667] 

omnibus iis curitatibua, quibus oum rege dttceptatio erat, 
concitium indtclum est XXV. ibi cum Romani tediti <J«* 
ceptatorui» loeo, Thessali PerrhaeUque et Athamw** 
hané dubtt accusatore, PbUippus ad audieofa criraina 
tawquam reus oonsedissent, prò ingente qittsque eoruft 
qui prucipes legationum erant e* gratta e*m PhUippo and 
odio aeerbius leniusve egerunt ut eontrowHftiam autem 
▼eniebant Philèppopetis Tricca Pbatoria etSurymGuae et 
celerà circa eas oppida utrum ThessaJwum {uria, cuoi vi 
ademptae possessaaque ab Aetoiis forent~ nam Philip- 
pou* Aetoiis adenisse eas eenstabat — , m Aetoliea an- 
tiquitus ea oppida fuissent; ita enim AàSimta regi coaces- 
sisse, si Aefcolorum fuissent, si volontà!» , non si Ti siane 
armis coatti cnm Aetatk esseot eraadem, formulile dis- 
ceptatio de Perritaeborum Magnetum<pift oppidis fuii: 
omnium enim tara possedendo por occasionai Aetali mi- 
souerant adhaec, quae disoeptatwnis era**,, quereli** 
THes&atonim adieetae, quod ea oppida > si iam reddoran- 
tur sibi, spoltata ae deserta redditurus asseti nam prs*W 
bcèH casibus amissos quingeatas prineipes iuventutis in 
Macedoaiam abduxisse, et opera eomm in servilibua sc- 
iiti ministerìis; et quae reddiderit eoaetus ThessaUs, in*- 
ftìlla ut redderet curasse. Thebaa Phthias uwuoa maritinuun 
emporium fuisse quondam Tbassalis quaesftuosuro et fru- 
gifera» t ibi navibua onerariis comparatis regem, qu* 6 
praeter Tbebas fìemetriadem cursum diriger ant, negotia 
tionem maritimam omnem eo avertiate, iam uè a legatis 
quidem, qui iure geatiuru sanati sint, violsndis abstinera: 
insidias positas cuntibus ad T. Quinctwm. itaque ergo in 
tantum metum emnes Thessaioa ooniectes, ut non in civi- 
tatibus suis, non in commuiubus gentis eoaciUis qui&qWfl 
hiscere audeet procui enim abesae Ubertatis auotore* 
Romano*: latori adhaereregravem dominum»proluheut^m 
uti benefìci** populi Romani, quid autem, si vox Ubera 
non sit, liberimi esse? nuae se fiducia et praesidio tega- 
torum ingemlscere magis qua» loqui. nisi provideanl ali- 
quid Romani, quo et Graecis Macedonio aetiQlentibH* 
metas et audacia Philippi minuatur, nequiquam et Muro 



LIBER XXXIX. CAP. 25.26. [a. C. Mi 23 

vietarne! se Jiberatos esse, ut equino tanatieok non pareo- 
lem, frenis asperioribus castigaodum. esse, haee acerbe 
postremi, cum priore* lenitec permulsissea* iram, eiuspe- 
teutes, ut ignoeoeret prò libertaLe laqiwrUibus, et ut depo- 
sita domini acerbitate adsuaseeret socium atque amfaum 
8«sa praestare, et inaitaretur populum Romamu% qui earir 
tate quam metu adiungere aibi soeios maUet ThessaJis 
audkùs Perrhaebi Gonnoeondylum, quod Pbilippus Olym- 
piadem appeilaverat, Perrhaebiae frisse , et ufcsilriresti- 
tuerebur, agehant; et de Malloea et Erieinio. eadem postu- 
lati*. e»at Àthamanes libertatem repetabant et castella 
Atheaaeim etPoetneum. XXVI. Philippe ut accusatoria 
potius quam rei speciem haberet, et ipse a querellis orsus 
Menelatdem in Dolopia, quae regni sui fuissct, Thessalos 
vi aUjue armi* expuguasse questua est;: itero Petram in 
Pterìa abr iiadem Theasalis Perrbaefeisque captam. Xynlas 
quidem, haud dubie Aetolicum oppidum, sitò eos contri- 
buiate; et Par&chelokìa, qnae sub Àthamania esset* nuLlo 
rareTfcessalorum formula© fa#tam. Bara quae sibi elimina 
obkùaitiur de imidas iegatorum et marilimis portubua fre- 
quentati* ani desertis, alterum deridioulum esse, se red- 
dere ratfeuem, q*os, porta» mereatoBes aiti nautici petant, 
alteru» mwes respuere suos. tot annua esse per quo» 
numquam cesaaverìnt legati nunc ad imperatores Romanos 
nu»e Roman ad aeaatum erimina de se defecre: quem 
umquam .verbo violatum esse? semel euntibus ad Quin- 
ctiam insidia dici faetast sed quid iis aeeiderit, non adici, 
quaerentiuin quod falso obieiant, cum veri nihil haheant, 
ea elimina esse, inselenter et immodiee abuti Thessalos 
mdulgeatia popuJIRomani, velut ex diutina siti nimis avide 
roeram haurientes. libertatem: ita servorum modo praeter 
spem repente manumissorum licentiam vocis et lingule 
experiri, et iactare sese inseotatione et eonvicùs domino- 
rum, elafcus deiade ira adieeit noadum omnium dierum 
sotem océtdisse. id minaciter dietum non. Thessali modo 
in *eae r sed etiam Romani aeeeperunt et cum fremito 
post ea&vocem ortua et tandem, sedatus esset, Pevrhae- 
borum inde AtèMwianttBàqme legatis respondit eandem, da 



J4 LIKR XXXIX. CAP. 26. 27. [a. U. e. 567] 

quibus flit ag&nt, civitatium causami esse, consulem Àci- 
lium et Romanos sibi dedisse eas, cum hostium essent. si 
suum munus qui dedissenl adimere velint, scire cedendum 
esse: sed meliori et fìdeliori amico in gratiam levium et 
inutilium sociorum iniuriam eos esse facturos. nec enim 
ullius rei minus diuturnam esse gratiam quam libertatis, 
praesertim apud eos qui male utendo eam corrupturi sint 
causa cognita pronuntiaverunt legati piacere deduci prae- 
sidia Macedonum ex iis urbibus, et antiquis Macedoniae 
terminis regnum finiri. de iniuriis quas ultro citroque illa- 
tas querantur, quo modo inter eas gentes et Macedonas 
disceptelur, formularci iuris exsequendi eonstituendanj 
esse. 

XXVII. Inde graviter offenso rege Thessalonicen ad 
cognoscendum de Thraciae urbibus proficiscuntur. ibi le- 
gati Eumenis, si liberas esse Aenum et Maroneam velint 
Romani, nihil sui pudoris esse ultra dicere quam ut ad- 
moneanl, re, non verbo eos libero* relinquant, nec suum 
munus intercipi ab alio patiantur. sin autem minor cura 
sii civitatium in Thraeia positarum, multo verius esse, 
quae sub Antiocho fuerint, praemia belli Eumenem quam 
Philippum habere, vel prò patris Attali meritis bello, quod 
adversus Philippum ipsum gesserit populus Romanus, vel 
suis, quod Antiochi bello terra marique laboribus pericu- 
lisque omnibus interfuerit. habere eum praeterea decem 
legatorum in eam rem praeiudicium, qui cum Chersone- 
sum Lysimachiamque dederint, Maroneam quoque atque 
Aenum profecto dedisse, quae ipsa propinquitate regionis 
velut appendices maioris muneris essent. nam Philippum 
quidem quo aut merito in populum Romanum aut iure im- 
perii, cum tam procul a finibus Macedoniae absint, Civita- 
tibus his praesidia imposuisse? vocari Maronitas iube- 
rent: ab iis certiora omnia de statu civitatium earum sci- 
turos. legati Maronltarum vocati non uno loco tantum 
urbis praesidium regium esse, sicut in aliis civitatibus, 
dixerunt, sed plurìbus simul, et plenam Macedonum Ma- 
roneam esse, itaque dominari adsentatores regios: his 
solis loqui et in senatu et in contionibus licere; eos omnes 



/ 
• 



LIBER XXXIX. CAP. 27.38. [a C. 186] 25 

honores et capere ipsos et dare aliis. optimum quemque, 
quibus libertatis, quibus legum cura sii, aut exsulare pui- 
sos patria aut inhonoratos et deterioribus obnoxios sii ere. 
de iure etiam finium pauca adiecerunt: Q. Fabium La beo - 
nem, cum in regione ea fuisset, direxisse finem Philippo 
veterem viam regiam, quae ad Thraciae Paroreiam subeat, 
nusquam ad mare declinantem : Philippum novam postea 
deflexis9e viam, qua Maronitarum urbes agrosque ampie 
clatur. XXVIII. ad ea Phiiippus longe aliam quam ad- 
versus Thessalos Perrhaebosque nuper ingressus disse- 
rendi viam „non cum Maronitis" inquit „mihi aut cum 
Eumene disceptatio est, sed iam vobiscum, Romani, a qui- 
bus nihil aequi me impetrare iam diu animadverto. civi- 
tates Macedonum, quae a me inter indutias defecerant, 
reddi mihi aequum censebam, non quia magna accessio 
ea regni futura esset — sunt enim et parva oppida et in 
finibus extremis posita — sed quia multum ad reliquos 
Macedonas continendos exemplum pertinebat. negatum 
est mihi. belio Aetolico Lamiam oppugnare iussus a con- 
sule M\ Acilio cum diu fatigatus ibi operibus proeliisque 
essem, transcendentem me iam muros a capta prope urbe 
revocavit consul et abducere copias inde coegit. ad huius 
solatium iniuriae permissum est, ut Thessaliae Perrhae- 
biaeque et Athamanum reciperem quaedam castella magis 
quam urbes. ea quoque ipsa vos mihi, Q. Caeeili, paucos 
ante dies ademistis. prò non dubio paulo ante, si diis pla- 
cet, legati Eumenis sumebant, quae Antiochi fuerunt, Eu- 
raenem aequius esse quam me habere. id ego longe aliter 
iudico esse. Eumenes enim non nisi vicissent Romani, sed 
pisi bellum gessissent, manere in regno suo non potuit. 
Haque ille vestrum merhum habet, non vos illius. mei au 
lem regni tantum aberat ut ulla pars in discrimine fuerit, 
uttria miliatalentum etquinquagintatectas naves etomnes 
Graeciae civitates, quas antea tenuissem, pollicentem nitro 
Antiochum in mercedem societatis sim aspernatus; ho- 
stemque ei me esse prius etiam quam M\ Acilius exerci- 
iam in Graeciam traiceret prae me tuli, et cum eo consule 
belli partem, quamcumque mihi delegavit, gessi, et inse- 



18 LIBER XXXIX. CAP, 28. 29. [a. U. e. 567] 

quanti consuli L.. Scipioni, euta terra staUusset ducere 
exercitam ad Hellespontam», non iter tantum per regni» 
nostrum dedi, sed vias etiam munivi > ponte* feci, com- 
meatus praebui? nec per IHaoedoniam tantum, sed* per 
Thracìam etiam, ubi inter celerà pax quoque praestaada 
a barbari» erat prò hoc studio meo erga v», ne dicam 
merito, utmm adicere vos, Romani, aliquid et amplificare 
et ampere regnum meum munifteentfa vostra oportebat, a» 
qua© haberem aut meo iure aut beneficio vostro eripere? 
ìd quod mine facitis. Macedonur» civìtates , qaas negai 
mei fuisse fatemini, non restftuufttur. Eumenes, tamquam 
ad Antiochum, ad spotiandura me veni*, et si diis placet, 
decem legatorum decretami catonmiae impudeiUissimae 
praatendit 5 quo maxime et refelli et coargul potest. diser- 
tissime e»ira pèaniseimeque in ee scriptum est Ghcrame- 
sum et Lysimachiara Eumeni dari. ubi tandem Aenus et 
Maronea et TfaraoMe mitatea adseriptae swrrt? quéd ab 
itti* ne postulare quidem est ausus, idi apud vos», tam* 
quasi ab illis impetra verit, obtinebit? quo in nùmero me 
apud voe esse velitis, refert. si tamquam intmfcum et bo- 
ston) insettari propostami est, pergite ut eoepistis Tacerei 
sin afiquis respectua est mei ut sodi atque amici regis, de* 
precor, ne me tanto iniuriadignum iodieetie." XXIX. mevft 
afiquantum oratio regis legaftos» itaque medio responso 
rem susjpjcwdemat si decem legatoruni decreto Eumeni 
datae cavitate» eae esse»*, nibil se mutare * fàPhilippus 
beilo cepèsseteas, praemium vietoriae iure belli babito- 
rum» si neutroni eorum foret , cognitionem placete sena- 
Itti rcservari, et ut omnia hi integro mawerent, praesi&a 
qa&e in iis urbibus snit dedneit 

Hae eausae maxime animum Ptaftippi al temi veruni ab 
Romania, ut non a Perseo Alio eius novi» eaaeis raotum, 
sed ob has a patre béttum, relictura fUto videri possit Ro- 
ma© nulla beili Macedonica suspme erat I* Manli»* prò- 
consul e&Hispania redierat,- eui postatami ab senato ia 
aedeBetìonae trinmpkum renna gestanu» magnitudo im- 
pefcrabilem faciebat r exemplum obstafeot, quod ito compa- 
ratomi more maiorum erat, ne qui» qui esercitimi non de- 



UBER XXXIX. CAP. 29. 30. [a. C. 185] 27 

portasset trmmpharet, nisi perdomitam pacatamque pro- 
viuciara tradidisset successori, medius tamen honos Man- 
lio habitus, utovans urbem iniret tulit coronas aureas 
quiaquaginta duas, auri praeterea pondo centum triginU 
duo, ardenti sedecim milia trecenta, et pronuntiavit in 
sanata decem mttia pondo argenti et octoginta auri Q. 
Fatturo quaestorem advehere; id quoque se in aerarium 
delatwwu 

Magnua motus servilis eo anno In Apulia fuiU Ta- 
rentum pravinciam L, Postumius praetor habebat, is de 
paatoorum coniuratione, qui vias iattociniis pascuaque 
pubica infesta habueraixt, quaestionem severe exercuit 
ad septem milia hominum eondemnavit: multi inde fuge- 
runt, de multis sumptum est supplichila, consules diu 
retanti ad urbem dileclibus tandem in provincias pro- 
feti &unt. 

XXX, Kodem anno in Hispania praetores C Calpur- 
niua et L. Quinctius, cum primo vere ex hibernis copias 
eductas in Baeturìa iunxissent, in Carpetaniam, ubi ho- 
stium castra eranJ, progressi suut, communi animo consi- 
Uoque pacati rem cerere, haud proeul Dipone et Toleto 
urbibua inter pabudatores pugna orla est, quibus dum 
uftimqwa suhvenitur acastris, paulatim omnes copiae in 
aemn eductaa swnt in eo tumultuario certamine et loca 
sua et genus pugnae prò bo&te fuere. duo exercitus Ro- 
mani (usi atque in castra compulsi sunt non institele per- 
culsis bostes. praetores Romani > ne postero die castra 
oppugnareatur, silentio proximae noctis tacito signo ex- 
ercitum abduxerunt» luce prima Hispani ade instructa ad 
vsùum acoesserunt, vaeuaque praeter spera castra in- 
gr#s$i, quaederelicta inter nocturnam trepidationem erant, 
diripuerunV regressique in sua castra paucos dies quietis 
stativi* manaerunt Romauorum sociorumque in proelio 
fugaquG ad quinque milia accisa, quorum se spoliis bostes 
armarunt, inde ad Xagum flumen profeti! sunt. praetores 
interim Romani omne id tampus coutrabendis ex civita- 
Ubus sociis Hispanorum auxiliis reficiendisque ab terrore 
adversae pugnae militupi animis consumpserunt. ubi satis 



28 LIBER XXXIX. CAP. 30. 31. [a. U. e. 567] 

placuere vires et iam miles quoque ad delendam priorem 
ignominiam hostem poscebat, duodecimi milia passuum ab 
Tago flumine posuerunl castra, inde tertia vigilia subiate 
signis, quadrato agmine principio lucis ad Tagi ripam per- 
venerunt. trans iluvium in colle hostium castra erant. ex- 
tempio, qua duobus locis vada nudabat amnis, dextra 
parte Calpurnius, laeva Quinctius exercitus traduxerunt 
quieto hoste dum miratur subitum adventum consultatque, 
qui tumultum inicere trepidantibus in ipso transito amnis 
potuisset. interim Romani, impedimentis quoque omnibus 
traductis contractisque in unum locum, quia iam moveri 
videbant hostem , nec spatium erat castra communiendi, 
aciem instruxerunt. in medio locatae quinta Calpurnii legie 
et octava Quinctii: id robur toto exercitu erat. campimi 
apertum usque ad hostium castra habebant, liberum a 
metu insidiarum. XXXI. Hispani postquam in citeriore 
ripa duo Romanorum agemina conspexerunt, ut priusquam 
se iungere atque instruere possent occuparent eos, castris 
repente effusi cursuad pugnam tendunt. atrox in principio 
proelium fuit, etHispanis recenti Victoria inflatis, et in* 
sueta ignominia milite Romano accenso. acerrime media 
acies, duae fortissimae legiones, dimicabant; quas cum 
aliter moveri loco non posse hostis cerneret, cuneo in- 
stitit pugnare; et usque plures confertioresque medios 
urgebant. ibi postquam laborare aciem Calpurnius praetor 
vidit, T. Quinctilium Varum et L. Iuventium Thalnam lega- 
tos ad singulas legiones adhortandas propere mittit, do- 
cere et monere iubet in illis spem omnem vincendi et reti- 
nendae Hispaniae esse: si illi loco cedànt, neminem eius 
exercitus non modo Italiani, sed ne Tagi quidem ulterio- 
rem ripam usquam visurum. ipse cum equitibus duarura 
legionum paulum circumvectus in cuneum hostium , qui 
mediam urgebat aciem, ab latere incurrit. Quinctius cum 
suis equitibus alterum hostium latus invadit. sed longe 
acrius Calpurnìani equites pugnabant, et praetor ante al io s: 
nam el primùs hostem percussit, et ita se immiscuit me* 
diis, ut vix utrius partis esset nosci posset; et equitei 
praetoris eximia virtute et equitum pedites accensi sunt 



LIBER XXXIX. CAP. 31. 32. [a. C. 185] 29 

pudor movit primos centuriones, qui inter tela hostium 
praetorem conspexerunt. itaque urgere signiferos prò se 
quisque, iubere inferro signa et confestim militem sequi, 
renovatur ab omnibus clamor: impetus fit velut ex supe- 
riore loco, haud secus ergo quam torrentis modo fundunt 
sternuntque perculsos, nec sustineri alii super alios infe- 
rentes sese possunt fugientes in castra equites persecuti 
sunt, et permixti turbae hostium intra valium penetrava 
runt; ubi ab relictis in praesidio castrorum proelium in- 
stauratimi, coactique sunt Romani equites descendere ex 
equis. dimicantibus iis legio quinta supervenit; deinde, 
ut quaeque potuerant, copiae adfluebant. caeduntur pas- 
sim Hispani per tota castra; nee plus quam quattuor mi- 
lia hominum effugerunt. inde tria milia fere, qui arma re- 
tinuerant, montem propinquum ceperunt; mille semiermes 
maxime per agros palati sunt. supra triginta quinque milia 
hostium fuerant, ex quibus tam exigua pars pugnae su- 
perfuit signa capta centum triginta tria. Romani sociique 
paulo plus sexcenti et provincialium auxiliorum centum 
quinquaginta ferme ceciderunt. tribuni militum quinque 
%missi et pauci equites Romani cruentae maxime victoriae 
speciem fecerunt. in castris hostium, quia ipsis spatium 
sua communiendi non fuerat, manserunt. prò contione 
postero die laudati donatique a C. Calpurnio equites pha- 
lerit, pronuntiavitque eorum maxime opera hostes fusos, 
castra capta et expugnata esse. Quinctius alter praetor 
suos equites catellis ac flbulis donavit. donati et centu- 
riones ex utriusque exercitu permulti, maxime qui mediam 
aciem tenuerunt. 

XXXII. Consules dilectibus aliisque, quae Romae 
agendae erant, peractis rebus in Ligures provinciam exer- 
citum duxerunt. Sempronius a Pisis profectus in Apuanos 
Ligures, vastando agros urendoque vicos et castella eo- 
rum aperuit saltum usque ad Macram fluvium et Lunae 
portum. hostes montem, antiquam sedem maiorum suo- 
nun, ceperunt; et inde superata locorum iniquitate proe- 
lio deiecti sunt et Ap. Claudius felicitatem virtutemque 
collegae in Liguribus Ingaunis aequavit secundis aliquot 



30 LIBER XXXIX. CAP. 32. 85. [a. U. t. 668] 

proeiiis. sex praeterea oppida corum ex pugnava ; amila 
milia hominum in iis cepit; belli auetores tra et quatta* 
ginta securi percussit 

Iam comitiorum appetebat tempi», prior tanta Claa- 
dius quam Sempronfos, cui sors comftia habendi obtige- 
rat, Romani venit, quia P. Claudius frater eius eonsalatute 
petebat. competitores habebat patrioR* L. AemStaai Q~ 
Fabium Ser. Sulpiciom Galbam, veteres candidato», et ab 
repulsis eo magia debitum, quia primo negatus erat > ho- 
norem repetentes. etiam quia plus quam unum ex patri- 
ciis creari non licebat, artior petitio quattuor petenti**» 
erat plebeii quoque grattasi homines petebaat, L. Porciot 
Q. Terentius Culleo Cn. Baebius Tamphilus, et hi repulsi, 
in spem impetrandf tandem aliquando honoris (filati. Clau- 
dius unus ex omnibus novus candidatus erat opinione 
hominum haud dubie destmabantur Q. Fabkis Labe* et L. 
Porcina Licinus. sed Claudius eonsul sine lietoribue ceni 
fratte toto foro volitando, elamitantibus adversariis et ma- 
lore parte senatus meminisse eum debere prius se consti» 
lem popuìi Romani quam fratrem P. Claudi! esse: quia 
ille sedens prò tribunali aut arbitrum aut tacitum spoeta» 
torem comitiorum se praeberett — coerceri tamen ab 
effuso studio nequit. magnis contentionibus tribunorum 
quoque plebei, qui aut contra consulenti aut prò studio 
eius pugnabant, comitia aliquotiens turbata, donec per- 
vadi Appius, ut deieeto Fabio fratrem traheret. creatas 
P. Claudius Pulcher praeter spem suam et ceterorum. 
locum suum tenuit L. Poreius Licinus, quia moderati* sta- 
diis, non vi Claudiana inter plebeios certatum est. prae- 
torum inde comitia sunt habita*. C. Decimius Flavus P. 
Sempronius Longus P.Cornelhis Cethegus Q. Naevius ftfatho 
C. Sempronius Blaesus A. Terentius Varrò praetores Itoti, 
haec eo anno, quo Ap. Claudius M. Sempronius consules 
fUerunt, domi militiaeque gesta. 

XXXIII. Principio insequentis anni P. Claudius L. 
Porchis consules, cum Q. Caecilius M. Baebius 11. Sem- 
pronius, qui ad diseeptandum Inter Philippum et Eume- 
nem reges Thessalorumque civitates missi erant, legatio- 



L1BER XXXIX. CAP. 83. 3*. [a C. M4] SI 

aem renuntiassent, regimi quoque eonim civitatìunufue 
fegato* in senalvut introduacerunt eaéem utrknque iterata 
quae dieta «pud legatos in Graecia eranU aliam deinde 
legatrenem novam patpes, cuius prmoeps Ap. Clawdms 
fuil, in Maeedeniam et in Óraeciam deereverunt ad visen- 
dum, redditaene civitates Thessalis et Perrhaebis essent. 
iistfen mandatimi, ut ab Aeno et Maronea praeswtta dedu- 
oerentwr , raavftiniaque omnia Thraciae era a Philippe et 
Macefonifcus liberaretur. Peloponneso quoque adire 
tinsi, uixje prior legatio discesserat incertlore stata rerum, 
quasi si non venissente nam super eetera etiam sine re- 
sponso dimissi, nec datoli petentibos erat Achaeorum con- 
ciliom. de qua re qnerente graviter Q. Caecilio, simul 
Ltcedaemonns deplorantibus moenia diruta, abducUn? 
ptebent in Aehaiam et venumdatam, ademptas, quibus ad 
eam «Kem eivitas stetisset, Lycurgi leges, Achaei maxime 
coneBfi negati erimen exeusabant recitando legem^ quae 
tósi betti paessve causa, et eum legati ab senato eum Jfcte- 
ris aut soriptis mandatis venirent, vetaret indici oonciKum. 
et ne peste* excusatio esset, estendit senatus curae iis 
esse debere, ut Romani* legatis semper adeundi concilium 
gerrtis potestà* fteret, quem ad modum et illis, quotiens 
vellent, senaftus daretur. 

XXXIV. Dimissis iis legatienitoas, Phiiippus a suis 
eertior faetus oedendum eivitatibus deduoendaque prae- 
sidta esse, infensus omnibus in Maronitas iram effundit 
Onomasto, «qui praeerat tnarUimae orae, mandat, ut partis 
adversae principes interficeret. iile perCasandrum quen 
dam, unum ex regiis iam diu habitantem Maroneae, nocte 
Thradbus intromissis velut in bello capta urbe caedem 
fecft. id apud Romanos legatos querentes tam crudeliter 
adversus mnoxios Maronitas, tam superbe adversus po- 
polimi Romanum factum, ut quibus Hbertatem restituen- 
dola senatus censuisset, ii prò hostibus trueidarentur, ab- 
naebat quicquam eorum ad se aut qaemquam suorum 
pertinere; sedHionre inter ipsos dimicatum, eum atii ad se 
affi ad Eumenem eivitatem traherent; id fàcile scituros 
esse; percunctarentur ipsos Maronitas : haud dubftis, per- 



32 LIBER XXXIX. CAP. 34. 35. [a. U. e. 568] 

culsis omnibus terrore lam recentis caedis, neminem hi- 
scere adversus se ausurum. negare Appius rem evidentem 
prò dubia quaerendam. si ab se culpam removere veilet, 
Onomastum et Casandrum, per quos acta res diceretur, 
mitteret Romam, ut eos senatus percunctari posset. primo 
adeo perturbavit ea vox regem, ut non color, non vultus 
ei constarci j deinde collecto tandem animo Casandrum, 
quiMaroneae fuisset, si utique vellent, se missurum dixit: 
ad Onomastum quidem quid eam rem pertinere, qui non 
modo Maroneae, sed ne in regione quidem propinqua 
fuisset? et parcebat magis Onomasto, honoratiorì amico, 
et eundem indicem haud paulo plus timebat, quia et ipse 
sermonem cum eo contulerat et multorum taìium mini- 
strimi et conscium habebat. Casander quoque, missis qui 
per Epirum a<! mare prosequerentur eum , ne qua indi- 
cium emanaret, veneno creditur sublatus. XXXV. et legati 
a Philippi colloquio ita digressi sunt, ut prae se ferrent 
nihil eorum sibi piacere; et Philippus minime quin rebel- 
landum esset dubius, quia tamen immaturae ad id vires 
erant, admoram interponendamDemetrium minorem ftlium 
mittere Romam simul ad purganda crimina, simul ad de- 
precandam iram senatus statuii, satis credens ipsum etiam 
iuvenem, quod Romae obses specimen indolis regiae de- 
disset, aliquid momenti facturum. interim per speciem 
auxilii Byzantiis ferendi, re ipsa ad terrorem regulis Thra- 
cum iniciendum profectus, perculsis iis uno proelio et 
Amadoco duce capto in Macedoniam rediit, missis ad ac- 
colas Histri fluminis barbaros, ut in Italiani irrumperent, 
sollicitandos. 

Et in Peloponneso adventus Romanorum legatoruoi* 
qui ex Macedonia in Achaiam ire iussi erant, exspecta- 
batur; adversus quos ut praeparata Consilia haberent, 
Lycortas praetor concilium indixit ibi de Lacedaemoniis 
actum: ex hostibus eos accusatores factos, et periculum 
esse, ne vieti magis timendi forent, quam bellantes fuis- 
sent. quippe in bello sociis Romanis Acbaeos usos: nunc 
eosdem Romanos aequiores Lacedaemoniis quam Achaeis 
esse, ubi Areus etiam et Alcibiades, ambo exsules, suo 



LIBER XXXIX. CAP. 35. 36. {a. C. 184] SS 

beneficio restituii, legationem Romani ad versus $entem 
Achaeonrm ita de ipsis meritam suscepissent, adeoque 
infesta oratkme usi essent, ut patria pulsi, non restituii in 
eam viderentur. clamor undique ortius, referret nominatim 
de iis; et cum omnia ira, non Consilio gererentur, capitis 
damnati sunt. paucos post dies Romani legati venerimi 
his Clitore hi Arcadia datum est concilium. XXXVI. prhis- 
quam agerent quicquam, terror Achaeis iniectus eratet 
cogHatio, quam non ex aequo disceptatio futura esset, 
quod Areum et Alcibiadem capitis ab se in concilio prò- 
ximo damnatos cum legatis videbant; nec hiscere quis- 
quam audebat. Appius ea quae apud senatum questi erant 
Lacédaemonii displicere senatui ostendit, caedem primum 
ad Compadroni factatli eorum, qui a Philopoemene ad cau- 
sam dicendam evocati venìssent; deinde cum in homines 
ita saevitum esset, ne in ulla parte crudelitas eorum ces- 
saret, muros dinrtos urbis nobilissimae esse, leges vetu- 
stisshnas abrogatas, inclutamque per gentes disciplinam 
Lycurgi sublatam. haec cum Appius dixisset, Lycortas, 
et quia praetor et quia Philopoemenis auctoris omnium 
quae Lacfedaemone acta fuerant, factionis erat, ita respon- 
dit „difMlior nobis, Ap. Claudi, apud vos oratio est 
quam Romae nuper apud senatum fuit. tunc enim Lace- 
daemoniis accusantibus respondendum ©rat: none a vobis 
ipsis accusati sumus, apud quos causa dioenda est. quam 
iniquìtatem condteionis subimus illa spe, iudicis animo te 
aaditurum esse, posita contentione qua paulo ante egisti, 
ego certe, cum ea quae et hic antea apud Q. Caecilium et 
postea Romae questi sunt Lacédaemonii, a te paulo ante 
relata sint, non tibi sed illis me apud te respondere ere 
data, caedem obicitis eorum, qui a Philopoemene prae- 
tore evocati ad causam dicendam interfecti sunt. hoc ego 
crimen non modo a vobis, Romani, sed ne apud vos qui- 
dem nobis obiriendum fuisse arbitror. quid ita? quia in 
vestro foedere erat, ut maritimis urbibus abstinerent La- 
cédaemonii. quo tempore armis captis urbes, a quibus 
abstinere tassi erant, nocturno impetu occupa verunt, si 
t. Quinctius, si exercitus Romanus, sicut antea, in Pelo- 
T. LIVI pars V. B 



34 L1BER XXXIX. CAP. 36. 37. [a. U. e. 568] 

ponneso fuisset, eo nimirum capti et oppressi confugis- 
sent. cum vos procul essetis , quo alio nisi ad nos socios 
vestros, quos antea Gythio opem ferentes, quos Lacedae- 
monem vobiscum simili de causa oppugnantes viderant, 
confugerent? prò vobis igitur iustum piumque bellura 
suscepimus. quod cum alii laudent, reprehendere ne La- 
cedaemonii quidem possint, dii quoque ipsi comproba ve- 
rint, qui nobis victoriam dederunt, quonam modo ea quae 
belli iure acta sunt in disceptationem veniunt? quorum 
tamen maxima pars nihil pertinet ad nos. nostrum est 
quod evocavimus eos ad causam dicendam qui ad arma 
multitudinem exciverant, qui expugnaverant maritima op- 
pida, qui diripuerant, qui caedem principum fecerant. 
quod vero illi venientes in castra interfecti sunt, vestrum 
est, Areu et Alcibiade, qui nunc nos, si diis placet, accu 
satis, non nostrum, exsules Lacedaemoniorum, quo ex 
numero hi quoque duo fuerunt, et tunc nobiscum erant, 
et quod domicilio sibi delegerant maritima oppida, se pe- 
titos credentes, in eos quorum opera patria extorres ne in 
tuto quidem exsilio posse consenescere se indignabantur, 
impetum fecerunt. Lacedaemonii igitur Lacedaemonios, 
non Achaei in ter fecerunt; nec iure an iniuria caesi sint 
argumentari refert. XXXVII. at enim illa certe vestra sunt, 
Achaei, quod leges disciplinamque vetustissimam Lycurgi 
sustulistis, quod muros diruistis. quae utraque ab iisdem 
obici qui possunt, cum muri Lacedaemoniis non ab Ly- 
curgo , sed paucos ante annos ad dissolvendam Lycurgi 
disciplinam exstructi sint? tyranni enim nuper eos arcem 
et munimentum sibi, non civitati paraverunt; et si exsistat 
hodie ab inferis Lycurgus, gaudeat ruinis eorum, et nunc 
se patriam et Spartani antiquam agnoscere dicat. non Phi- 
lopoemenem exspectare nec Aehaeos, sed vos ipsi, Lace- 
daemonii, vestris manibus amoliri et diruere omnia tyran- 
nidis vestigia debuistis. vestrae enim illae deformes velutì 
cicatrices servitutis erant, et cum sine muris per octin- 
gentos prope annos liberi, aliquando etiam principes Grae- 
ciae fuissetis , muris velut compedibus circumdatis vincti 
per centum annos servistis. quod ad leges ademptas atti- 



LIBER XXXIX. CAP. 37. [a. C. 184] 85 

net, ego antiquas Laeedaemoniis leges tyrannos ademisse 
arbitror; nos non suas ademisse, quas non habebant, sed 
nostras leges dedisse; nec male consultasse ci vitati, cuna 
concilii nostri eam fecerimus et nobis miscuerimus, ut 
corpus unum et concilium totius Peloponnesi esset tunc, 
ut opinor, si aliis ipsi legibus viveremus, alias istis iniun- 
xissemns, queri se iniquo iure esse et indignali possent. 
scio ego, Ap. Claudi, hanc orationem, qua sum adhuc 
usus, neque sociorum apud socios néque liberae gentis 
esse, sed vere servorum disceptantium apud dominos. 
nam si non vana illa vox praeconis fuit, qua liberos esse 
omnium primos Achaeos iussistis, si foedus ratum est, si 
societas et amicitia ex aequo observatur, cur ego quid 
Capua capta feceritis Romani non quaero, vos rationem 
reposcitis quid Achaei Laeedaemoniis bello victis feceri- 
mus? interfecti aliqui sunt, finge a nobis: quid? vos se- 
natores Campanos securi non percussistis? muros dirui- 
raus : vos non muros tantum sed urbem et agros ademistis 
specie, inquis, aequum est foedus : re apud Achaeos pre- 
earia libertas, apud Romanos etiam imperium est sentio, 
Appi, et si non oportet, non indignor: sed oro vos, quan- 
tumlibet intersit in ter Romanos et Achaeos, modo ne in 
aequo hostes vestii nostrique apud vos sint ac nos socii, 
iramo ne meliore iure sint. nam ut in aequo essent nos 
fecimus, cum leges iis nostras dedimus, cuna ut Achaici 
concilii essent effecimus. parum est victis, quod victori- 
bus satis est; plus postulant hostes quam socii habent. 
quae iureiurando, quae monumentis litterarum in lapide 
insculptis in aeternam memoriam sancta atque sacrata 
sunt, ea cum periurio nostro tollere parant. veremur qui- 
dem vos, Romani, et si ita vultis, etiam timemus : sed plus 
et veremur et timemus deos immortales." cum adsensu 
maximae partis est auditus, et locutum omnes prò maie- 
state magistratus censebant, ut facile appareret molliter 
agendo dignitatem suam tenere Romanos non posse, tum 
Appius suadere se magnopere Achaeis dixit, ut, dum liae- 
ret voluntate sua facere, gratiam inirent, ne mox inviti et 
coacti facerent. haec vox audita quidem cum omnium go 

8* 



46 LIBER XXXIX. CAP. 37. 38. [a. U. e. 568] 

ratta est, sed metani iniecit imperala recusandi. id modo 
petiesrunt, ut Romani quae wderentur de Lacedaemoaiis 
mvtarent, nec Achaeos religione obstringerent irrita ea 
quae iureiitr andò sanxissent Jaciendi. damnatio tantum 
Arei et Akùbiadis, quae n*per faeta erat, sublata est. 

XXXVIII. Remae principio eius anni, cuna de prò- 
vinciis consuJum et pr aetoruat aetum esset, consulibus Li- 
gmres, quia bellum nusquam alibi erat, decreti, praetores* 
C. Decknuts Flavus urbanam, P. Corneliius Cethegus in ter 
cives et peregrinos sortiti sunt, C. Sempronius Blaesus 
Siciliam, Q. Naevius Matho Sardiniam et ut idem de vene- 
fici» quaereret, A. Terenllus Varrò Hispaniam citeriorem, 
P. Sempronius Longu6 Hispaniam ulteriorem. de iis dua- 
bixs provineiis legati per id fere tempus Leuven tiusThalna 
et T. Quinctilius Varus venerunt, qui quantum beitum iam 
profligatum in Hispania esset senatu edooto postularunt 
simul, ut prò rebus tam prospere gestis dus immortalibus 
haberetur honos, et ut praetoribus exercitum deportare 
lioeret. supplicalo in biduum decreta est: de legionibus 
deportando, cuoi de consulum praetorumque exercitibus 
agenretur, rem integram referri iusserunt paucos post dies 
consulibus in ligure* binae legiones, quas Ap. daodius 
et M. Sempronius habuerant, deenetae sunt. de Hiapanien- 
sibus exercitibus magna oontentio fuit inter novos prae- 
ttwes et amieos absentium, Caipurnii Quinctikjue. utraque 
causa tribmaos piebis, utraque consulem kabebat hi se 
intercessuros senatus consulto, si deportando* cmserenl 
exereitus, denuntóabant; illi, si haec intercessio fìeret, 
nullam rem aliati* se decorni passuros. vieta postremo ab- 
sentimi gratia est et senatus consultami factum , ut prae- 
tores quattuor milia peditum Romanorum scriberent, tre- 
centos equites, et quinque railia sociorum peditum Latini 
nominis, quingentos equites, quos secum in Hispaniam 
portarent. cttmeas legiones quattuor descripsissent, quod 
plus quam quina milia peditum, treceni equites in singnlis 
legionibus esset, dimitterent, eos primum qui emerita sti- 
pendia haberent, deinde ut euiusque fortissima opera Cai 
purmus et Quinctius in proelio usi essent. 



L1BER XXXIX, CAP. 39. [a. C. 1W] 37 

XXXIX. Hac sedata contentione alia subinde C. De- 
cima praetorìs morte exorta est Cn. Sicinius et L. Pupkss, 
qui aedilas proximo anno fcterant, et C. Valerius flamen 
Dialis et Q. Fulvius Flaccus — is quia aedilis curulis de 
sig&afus erat, sine toga candida, sed maxima ex omnibus 
contentione — petebant. certamenque et cttm flamine erat 
et postquan primo acquare, mox superare etiam est visus, 
pars tribunorum plebis negare rationem eius habendam 
esse, quod duos simul unus magistrate, praesertim cura- 
le» r neque capere posset nec gerere? pars legibus euro 
solvi aequum censore, ut quem vellet praetorem ereandi 
popolo potestas fieret. L. Porcius consul primo in ea sen- 
tentia esse, ne nomen eius acciperet, deinde, ut ex aneto- 
ritate senaius idem fàceret, convocatis patrifeos referre se 
ad eos dixit, quod nec iure ullo nee exempto tolerabifti 
liberae civitati aedilis curulis designatus praeturam peie- 
ret, aibi, nisi quid aliud iis videretur, in animo esse e iege 
comitia habere. patres censuerunt, uti L. Porcius consul 
com Q. Fulvio ageret, ne impedimento esset, quo minus 
comitia praetoris in locum & Decimii subrogandi e lege 
haberentur. agenti consuli ex senatus consulto respondit 
Flaccus nihil, quod se indignum esset, facturum. medio 
responso sperai ad voluntatem interpretantibus fecerat ces- 
surum patrum auetoritati esse, comitiis acrìus etiam quam 
ante petebat, criminando extorqueri sibi a eonsule et se- 
nato populi Romani beneficami, et invidiam geminati ho- 
n «is fieri, tamquam non appareret, ubi designatus praetor 
ettet, extemplo aedilUate se abdicaturum. consul cum et 
pertinaciam petentis crescere et favorem populi magis 
^agisque in eum incliiìari cerneret, dimissis comitiis sena- 
to vocavit censuerunt frequentes, quoniam Flaccum 
^ctoritas patrum nihil movisset, ad populum cum Fiacco 
igttHium. contiene advocata cum egisset consul, ne tum 
<*oidem de sententia motus gratias populo Romano egit, 
quod tanto studio, quotiescumque declarandae voluntatis 
potestas faeta esset, praetorem se vohtisset facere t ea sibi 
stadia civium suoraro destituere non esse in animo, haec 
vero tam obstinata vox tantum ei favorem accendit, ut 



88 LIBER XXXIX. CAP. 39. 40. [a. U. e. 568) 

haud dubius praetor esset, si consul accipere nomen vellet 
ingens cerlamen tribunis et inter se ipsos et cum consule 
fuit, donec senatus a consule est habitus decreturaque, 
quoniam praetoris subrogandi comitia ne legibus fierent, 
pertinacia Q. Flacci et prava studia hominum impedi- A 
rent, senatum censere satis praetorum esse ; P. Cornelius 
ulramquein urbe iurisdictionem haberet, Apollinique ludos 
faceret. 

XL. His comitiis prudentia etvirtute senatus sublatis, 
alia maioris certaminis, quo et maiore de re et inter plures 
potentioresque viros, sunt exorta. censuram stimma con- 
tenderne petebant L. Valerius Flaccus P. et L. Scipione» 
Cn. Manlius Vulso L. Furius Purpurìo patricii, plebeii au- 
tem M. Pofcìus Cato M. Fulvius Nobilior Ti. et M. Sem- 
pronio Longus et Tuditanus. sed omnes patricios plebeios- 
que nobilissimarum familiarum M. Porcius longe anteibat 
in hoc viro tanta vis animi ingeniique fuit, ut quocumque 
loco natus esset, fortunam sibi ipse facturus fuisse vide- 
retur. nulla ars neque privatae neque publicae rei geren- 
dae ei defuit: urbanas rusticasque res pariter callebat 
ad summos honores alios scientia iuris, alios eloquentia, 
aJios gloria militaris provexit: huic versatile ingeniumsic 
pariter ad omnia fuit, ut natum ad id unum diceres quod- 
cumque ageret: in bello manu fortissimus multisque in- 
signibus clarus pugnis, idem postquam ad magnos hono- 
res pervenit, summus imperator, idem in pace, si ius 
consuleres, perìtissimus, si causa oranda esset, eloquentis- 
simus, nec is tantum cuius lingua vivo eo viguerit, monu- 
mentum eloquentiae nullum exstet: vivit immo vigetque 
eloquentia eius sacrata scriptis omnis generis, orationes 
et prò se multae et prò aliis et in alios : nam non solum 
accusando sed etiam causam dicendo fatigavit inimicos. 
simultates nimio plures et exercuerunt eum et ipse exer- 
cuit eas; nec facile dixeris, utrum magis presserit euro 
nobilitas, $n ille agitaverit nobilitatem. asperi procul du- 
bio animi et linguae acerbae et immodice liberae fuit, sed 
invidi a cupiditatibus animi etrigidae innocentiae, con- 
temptor gratiae, divitiarum. in parsimonia, in patientia la 



LIBER XXXIX. CAP. 40. 41. 42. [a. C. 184] 39 

boris periculi ferrei prope corporis animi que, quem ne 
senectus quidem, quae solvit omnia, fregerit, qui sexUim 
v et octogesimum annum agens causanti dixerit, ipse prò 
se oraverit scripseritque, nonagesimo anno Ser. Galbam 
ad populi adduxerit iudicium. XLI. hunc, sicui omni vita, 
s tum prensantem premebat nobilitas; coierantque praeter 
L. Flaccum, qui collega in consulatu fuerat, candidati 
omnes ad deiciendum honore eum, non solum ut ipsi po- 
tius adipiscerentur, nec quia indignabantur novum homi- 
nem censorem videre, sed etiam quod tristem censuram 
periculosamque multorum famae et ab laeso a plerìsque 
>t laedendi cupido exspectabant. etenim tum quoque mi- 
nitabundus petebat, refragari sibi qui liberam et fortem 
censuram timerent criminando. et simul L. Valerio suf- 
fragabatur : ilio uno collega castigare se nova flagitia et 
priscos revocare mores posse, his accensi homines, ad- 
versa nobilitate, non M. Porcium modo censorem fecerunt, 
sed collegam ei L. Valerium Flaccum adiecerunt. 

Secundum comitia censorum eonsules praetoresque 
in provincias profecti praeter Q. Naevium, quem quattuor 
non minus menses, priusquam in Sardiniam irei, quaestio- 
nes veneficii, quarum magnam partem extra urbem per 
nmnicipia conciliabulaque habuit, quia ita aptius visum 
«rat, tenuerunt. si Antiati Valerio credere libet, ad duo 
hominum milia damnavit. et L. Postumius propraetor, cui 
Tarentum provincia evenerat, magnas pastorum coniura- 
tiones vindicavit, et reliquias Bacchanalium quaestionis 
eum omni exsecutus est cura, multos qui aut citati non 
adfuerant aut vades deseruerant, in ea regione Italiae la- 
tentes partim noxios iudicavit, partim comprehensos Ro - 
mam ad senatum misit. in carcerem omnes a P. Cornelio 
coniecti sunt. 

XLII. In Hispania ulteriore fractis proximo bello Lu- 
^itanis quietae res fuerant: in citeriore A. Terentius in 
Suessetams oppidum Corbionem vineis et operibus expu- 
gTìavit, capti vos vendidit: quieta deinde hiberna et cite- 
rior provincia habuit. veteres praetores C. Calpurnius 
Wso et L. Quinctius Romam redierunt. utrique magno 



40 LIBER XXXIX. CAP. 42. 43. [a. U. e. 568] 

patrum consensi! tìriumphus est decretus. prior C. Cai- 
purnius de Lusitanis et Celtiberis trhimphavit: corona* 
aureas tulit octogiafea tres et duodecim milia pondo ar- 
genti, paucos post dies L. Quinctius Crispinus ex iisdem 
Lusitanis Celtiberisque triumphavits tantundem aurì atque 
argenti in eo triumpho praeiatum. 

Censores M. Porctus et L. Valerius metu mixta ex- 
spectatione sonatina legerunt* septem moverunt senato, 
ex quibus unum insignenti et nobilitate et bonoribus. L 
Quincthira Flamininum consiliare», patrum memoria insti- 
tutum fertur, ut censores motis senatu adscriberent notas. 
Catonis e* aliae quidem acerbae orationes exstant in eos, 
quos aut senatorio loco movit aut quibus equos ademit: 
longe gravissima in L. Quinctium oratio est, qua si accu- 
sator ante notam, non ce&sor post notam usas esset, reti- 
nere L. Qui&etium in senatu ne frater quidem T. Quinctius, 
si tum censor esset, potuisset. inter cetera obieck ei Phi- 
Jippum Poenum, carum ac nobile scortanti, ab Roma in 
(William provinciali spe ingentium donorum perductura. 
eum puerum, per lasciviara cum cavillar etur, exprobrare 
consuii persaepe solitum, quod sub ipsum spectaculum 
gladiatorium abductus ab Roma esset, ut obseqmun ama- 
tori iactaret fòrte epulantibus iis, cum iam vino inca- 
luissent, mtntiatum in convivio esse nobilem Boium curo 
liberis transfugam venisse; convenire oonsulem velie, ut 
ab eo ftdem praesens acciperet. introductum in taberua- 
eulum per interpretem adloqui oonsulem coepisse. inter 
cuius sermone»* Quinctius scorto „vte tu", inquit „quon- 
iam gladiatorium spectaculum reliquisti, iam bunc Galton 
morientem videre?" et cum is vixdum serio adttuisset, ad 
riutum scorti consulem stricto gladio, qui super caput 
pendebat, loquenti Gallo caput primum percuss$sse,deifid6 
fugienti fidemque populi Romani atque eorum qui aderant 
imploranti lattfs transfodisse. XLI1L Valerius Antias, ut 
qui nec oratkmem Catonis legisset et fabulae tantum sin* 
auctore editae credidisset, atóud argumentum, simile tamen 
et libidini et crudelitatì peragit. Placentiae famosam mu- 
lierem, cuius amore deperiret, in convivium arcessitam 



LIBER XXXIX. CAP. 43. 44. [a. C 184] 41 

scribit. ibi iactantem sese scorto inter eetera rettulisse, 
quam acriter quaestiones exercuisset, et quam multos ca- 
prtis daranatos in vincuKs haberet, quos securi percussu- 
ras esset. tum illam infra eum accubantem negasse um- 
quam vidisse quemquam securi ferientem, et pervelle id 
videro, hic indulgentem amatorem unum eie illis miseris 
atlrahi iussum securi percussisse. facinus, sive eo modo, 
quo censor obiecit, sive ut Valerius tradit conunissum 
est, saevum atque atrox: inter pocula atque epulas, ubi 
libare diis dapes, ubi bene precari mos esset, ad spoeta- 
culum scorti procacis, in siira consulis reeubantis, ma- 
ctatam humanam victimam esse et cruore mensam resper- 
sam! in extrema oratione Catonis condicio (hiinctio fer- 
tur, ut si id factum negaret ceteraque quae obiecisset, 
sponsione defenderet sese: sin fateretur, ignominiane sua 
quemquam doliturum censeret, cum ipse vino et Venere 
amens sanguine hominis in convivio lusisset? 

XLIV. In equitatu recognoscendo L. Scipioni Asia- 
^eni ademptus equus. in censibus quoque accipiendis 
tristi» et aspera in omnes ordines censura fuit. orna- 
menta et vestenti muliebrem et vehicula, quae pluris quam 
quindecim railium aeris essent deciens phtrù in censum 
referre iuratores hissit; item mancipia minora annis vi- 
ginti , quae post proximum lustrum deeem milibus aeris 
tut eo pluris venissent, uti ea quoque deciens tanto plu- 
ris quam quanti essent aestimarentur, et bis rebus omni- 
bus temi in milia aeris attribuerentur. aquam publicam 
omnem in prìvatum aediflcium aut agrum fluentem ade- 
roerunt; et quae in loca publica htaedificata immolitave 
privati habebant, intra dies triginta demoliti sunt. opera 
deinde facienda ex decreta in eam rem pecunia, lacus 
ftternendos lapide, detergendasque qua opus esset cloa- 
ca», in Aventino et in alits partibus, qua nondum erant, 
faeiendas locaverunt et separatim Flaccus molem ad 
Neptunias aquas, ut iter populo esset, et viam per For- 
mmnum montem, Cato atria duo Maenium et Titium in 
tautumiis, et quattuor tabernas in publicum emit, basili- 
camque ibi fecit, quae Porcia appellata est. et vectigalia 



42 L1BER XXXIX. CAP. 44. 45. 46. [a. U. e 569] 

summis pretiis, ultro tributa infimis locaverunt. quas 
locationes cam senatus precibus et iacrimis publicanorum 
victus induci et de integro locari iussisset, censores, edi- 
cto summotis ab hasta qui ludificati priorem locationem 
erant , omnia eadem paulum imminutis pretiis locaverunt 
nobilis censura fuit simuitatiumque piena, quae M. Por- 
cium, cui acerbitas ea adsignabatur, per omnem vitam 
exercuerunt. 

Eodem anno coloniae duae, Potentia in Picenum, Pi- 
saurum in Galltcum agrum, deductae sunt. sena iugera 
in singulos data, diviserunt agrum coloniasque deduxe- 
runt iidem triumviri, Q. Fabius Labeo, et M. et Q. Fulvii, 
Flaccus et Nobilior. XLV. consules eius anni nec domi 
nec militiae memorabile quicquam egerunt. in insequen- 
tem annum crearunt consules M. Claudium Marcellum Q. 
Fabium Labeonem. 

M. Claudius Q. Fabius idibus Martiis, quo die con- 
sulatum inierunt, de provinciis suis praetorumque rettu- 
lerunt. praetores creati erant C. Valerius flamen Dialis, 
qui et priore anno petierat, et Sp. Postumius Albinus et 
P. Cornelius Sisenna L. Pupius L. Iulius Cn. Sicinius. 
consulibus Ligures cum iisdem exeroitibus, quos P. Clau- 
dius et L. Porcius habuerant, provincia decreta est. Hi- 
spaniae extra sortem prioris anni praetoribus cum suis 
exercitibus servatae. praetores ita sortiri iussi, uti fla- 
mini Diali utique altera iuris dicendi Romae provincia es- 
set: peregrinam est sortitus. Sisennae Cornelio urbana, 
Sp. Postumio Sicilia, L. Pupio Apulia, L. Iulio Gallia, Cn. 
Sicinio Sardinia evenit. L. Iulius maturare est iussus 
Galli Transalpini per saltus ignotae antea viae , ut ante 
dictum est, in Italiani transgressi oppidum in agro, qui 
nunc est Aquileiensis, aedificabant. id eos ut prohiberet, 
quod eius sine beilo posset, praetori mandatum est si 
armis prohibendi essent, consules certiores faceret: ex 
his piacere alterarci adversus Gallos ducere legiones. 

Extremo prioris anni comitia auguris creandi habita 
erant. in demortui Cn. Cornelii Lentuli locum creatus 
erat Sp. Postumius Albinus. XLVI. huius principio anni 



LIBER XXXIX. CAP. 46. 47. [a. C. 183J 43 

P. Licinius Crassus pontifex maximus mortuus est, in cu- 
ras locum M. Sempronius Tuditanus pontifex est coopta- 
tus, pontifex maximus est creatus C. Servilius Geminus. 
P. Licinii funeris causa visceratio data, et gladiatores ceri- 
tum viginti pugnaverunt, et ludi funebres per triduum fa- 
cti, post ludos epuium. in quo cum toto foro strata tri- 
clinia essent, tempestas cum magnis procellis coorta co- 
egit plerosque tabernacula statuere in foro : eadem pauio 
post, cum undique disserenasset, sublata; defunctosque 
vulgo ferebant quod inter fatalia vates cecinissent, ne- 
cesse esse tabernacula in foro statui, hac religione leva- 
tls altera iniecta, quod sanguine per biduum pluvisset in 
area Vulcani; et per decemviros supplicatio indicta erat 
eius prodigii expiandi causa. 

Priusquam consules in provincias proficiscerentur, 
legationes transmarinas in senatum introduxerunt. nec 
umquam ante tantum regionis eius hominum Romae fue- 
rat. nam ex quo fama per gentes, quae Macedoniam ac- 
colunt, vulgata est crimina querimoniasque de Philippo 
non neglegenter ab Romanis audiri , multis operae pre- 
tium fuisse queri, prò se quaeque civitates gentesque, 
singoli etiam privatim — gravis enim accola omnibus erat 
— Romam aut ad spem levandae iniuriae aut ad deflen- 
dae solatium venerunt. et ab Eumene rege legatio cum 
fratre eius Athenaeo venit ad querendum simul quod non 
deducerentur ex Thracia praesidia, simul quod in Bithy- 
niam Prusiae bellum adversus Eumenem gerenti auxilia 
missa forent. XLVIT. respondendum ad omnia iuveni 
tum admodum Demetrio erat, cum haud facile esset aut 
ca quae obicerentur, aut quae adversus ea dicenda erant, 
memoria complecti. nec enim multa solum, sed etiam ple- 
raque oppido quam parva erant, de controversia lìnium, 
de hominibus raptis pecoribusque abactis, de iure aut 
dicto per libidinem aut non dicto, de rebus per vim aut 
Per gratiam iudicatis. nihil horum neque Demetrium dò- 
cere dilucide nec se satis liquido discere ab eo senatus 
cum cerneret posse , simul et tirocinio et perturbatane 
iuvenis moveretur, quaeri iussit ab eo, ecquem de bis re- 



44 LIBER XXXIX. CAP. 47. 48. [a. U. e 569] 

bus commentarium a patre accepisset. cum respondisset 
accepisse se, nihil prìus nec potiu* visum est quamregis 
ipsius de singulis respoasa accipere. librum eottemplo 
poposcerunt, deinde ut ipse reciterei permiserunt erant 
autem de singulis rebus in breve coactae causae, ut alia 
fecisse se secundum decreta legatorum diceret, alia non 
per se stetisse, quo minus faceret, sed per eos ipsos qui 
accusarent interposuerat et querelas de iniquitate de- 
cretorum , et quara non ex aequo diseeptatum apud Cae- 
cilium foret indigneque sibi nec ullo suo merito insulta- 
tomi ab omnibus esset. has notas irritati eius animi colle- 
git senatus: ceterum alia excusanti iuveni, alia recipienti 
futura ita ut maxime vellet senatus, responderi placuit 
nihil patrem eius neque rectius nec magis quod ex vo- 
luntate senatus esset fecisse, quam quod, uteumque ea 
gesta essent, per Demetrium filium satisAeri voluisset 
Romania, multa et dissimulare et oblivi&ci et pati prae- 
terita senatum posse, et credere etiam Demetrio creden- 
dum esse, obsidem enim se animum eius habere, etsi 
corpus patri reddiderit, et scire, quantum salva in pa- 
trem pietate possit, amicum populo Romano esse, hono- 
risque eius causa missuros in Macedoniam legatos, ut si 
quid minus factum sit quam debuerit, tum quoque sine 
piaculo rerum praetermissarum fiat velie etiam sentire 
Philippum integra omnia sibi cum populo Romano Deme- 
trii filli beneficio esse. XLVIII. haec, quae augendaa 
amplitudinis eius causa facta erant, extemplo in invìdiam, 
mox etiam in perniciem adolescenti verterunt. 

Laeedaemonii deinde introducti sunt multae et par- 
vulae disceptationes iactabantur: sed quae maxime rem 
continerent, erant utrum restituerentur quos Achaei dam- 
naverant, nec ne; inique an iure occidissent quos occi- 
derant. vertebatur et utrum manerent in Achaico conci- 
lio Laeedaemonii, an, ut ante fuerat, secretum eius unius 
in Peloponneso civitatis ius esset restituì iudiciaque fa- 
cta toUi placuit, Lacedaemonem manere in Achaico con- 
cilio scribique id decretum et consignari aLacedaemoniis 
et Achaeis. 



L1BER XXXIX. CÀP. 48. 49. [a. C. 183] 45 

Legati» in Macedoaiam Q. Morcius est missus, ius- 
sus idem in Peloponneso sociopum res aspicere. nam ibi 
quoque et ex veteribus discordi» residui motus erant, et 
Messemi descweiunt a concilio Àcbaico. cuius belli et 
causa» «4 ordinem si expromere velim, immemor sim 
propositi, -quo statui non «altra attìngere externa, nisi qua 
Romania eohaererent rèbus. XLIX. eventus memorabi- 
li* est, quod cum bello superiora essent Achaei, Philo- 
poemen praetor eorum copi tur, ad praeoooupandam Co- 
ronen, quam hostes pefcebant, ** in valle iniqua cum equi- 
tibus pàueis oppressus. ipsum potuisse effugere Thra- 
cum €retensiumque auxilio tradunt : sed pudor relinquen- 
di equiles, nobiliss»06 gentis, ab ipso nuper electos, 
temrit quibus dum locum ad evadendas angustias co- 
lendo ipse agmen praebet, sustinens impetus hostium, 
prohpso equo et suo ipse oasu et onere equi super eum 
mentis haud multumafuit, quin exanimaretur, septuagin- 
ta annos iam natus, et diutino morbo, ex quo tum pri- 
llami refìciebatar, viribus admodum aètenuatis. iaoen- 
iem kostes superfusi oppresserunt; oognitumque primum 
t venècundia memortaque meritorum haud secus quam 
ducem stura attollunt reftekmtque et ex valle devia in 
tiamportant, vix sibimet ipsl prae aecopinato gaudio 
crederi tes; pars nunUos Messene» praemittunt debella- 
tomi esse, Phitopoemenem eaptum adduci, primum adeo 
ineredibilis visa res, ut non prò vano modo sed vix prò 
sa» nuntius audireUir. deinde ut super altana alius idem 
omnes adftrmantes veatebant, tandem facta fldes ; et prius- 
qaam appropinquare urbi satis seirent, ad speetaculum 
omnes simul liberi ac servi, pueri quoque cum feminis, 
eflfunduntur. itaque clauserant portara turba, dum prò 
* quisque, nisi ipse oculis suis credidisset, vix prò com- 
perla tantam rem habhurus videretur. aegre summoven- 
tes obvios intrare portam qui adducebant PUlopoemenem, 
poluerunt. aeque eonlerta turba iter reliquum clauserat; 
«t cum pars maxima exclusa a spectaculo esset, thea- 
tram repeme, quod propinquum viae crat, eompleverunt, 
*t ut eo in conspectum populi adduceretur, ima voce dm- 



46 L1BER XXXIX. CAP. 49. 50. Ta. U. e. 569J 

nes exposcebant. magistratus etprincipes veri ti, ne quem 
motum misericordia praesentis tanti viri faceret, cum aiios 
verecundia pristinae maiestatis collata praesenti fortunae, 
alios recordatio ingentiummeritorum moturaesset, procol 
in conspectu eum statuerunt, deinde raptim ex ocuUs ho- 
minum abstraxerunt dicente praetore Dinocrate esse quae 
pertinentia ad summam belli percunctari eum magistra- 
tus vellent. inde abducto eo in curiam et senatu vocato 
consultari coeptum. L. iam invesperascebat, et non mo- 
do cetera, sed ne in proximam quidem noctem ubi satis 
tuto custodiretur, expediebant. obstupuerant ad magni- 
tudinem pristinae eius fortunae virtutisque, et neque ipsi 
domum recipere custodiendum audebant, nec cuiquam 
uni custodiam eius satis credebant. admonent deinde 
quidam esse tbesaurum publicum sub terra, saxo qua- 
drato saeptum. eo vinctus demittitur, et saxum ingens, 
quo operitur, machina superimpositum est. ita loco pò- 
tius quam homini cuiquam credendam custodiam rati, lu- 
cem insequentem exspectaverunt. postero die multitudo 
quidem integra, memor pristinorum eius in civitatem me- 
ritqrum, parcendum ac per eum remedia quaerenda esse 
praesentium malorum censebant: sed defectionis aucto- 
res, quorum in manu res publica erat, in secreto consul- 
tantes omnes ad necem eius consentiebant. sed utrum 
maturarent an differrent, ambigebatur. vicit pars avidior 
poenae, missusque qui venenum ferret. accepto poculo 
nihil aliud locutum ferunt quam quaesisse, si incolumis 
Lycortas — is alter imperator Achaeorum erat — equi- 
tesque evasissent postquam dictum est incolumes esse, 
„bene habet" inquit, et poculo impavide exhausto haud 
ita multo post exspiravit. non diuturnum mortis eius gau- 
dium auctoribus crudelitatis fuit. vieta namque Messene 
bello exposcentibus Achaeis dedidit noxios, ossaque red- 
dita Philopoemenis sunt, et sepultus ab universo Achai- 
co est concilio, adeo omnibus humanis congestis honori- 
bus,utne divinis quidem abstineretur. ab scriptoribus 
rerum Graecis Latinisque tantum huic viro tribuitur, ut a 
quibusdam eorum, velut ad insignem notam buius anni, 



LIBER XXXIX. CAP. 50. 51. [a. C. 185] 47 

memoriae mandatimi sit tres claros imperatores eo anno 
decessisse, Phiiopoemenem, Hannibalem., P. Scipionem. 
adeo in aequo eum duarum potentissimarum gentium 
summts imperatoribus posuerunt. 

LI. Ad Prusiam regem legatus T. Quinctius Flamini- 
nus ventt, quem suspectum Romanis et receptus post 
fugam Antiochi Hannibal et beilum adversus Eumenem 
motum faciebat. ibi seu quia a Fiaminino inter celerà ob- 
iectum Prusiae erat hominem omnium qui viverent infe- 
stissimum populo Romano apud eum esse, qui patriae 
suae primum, deinde fractis eius opibus Antiocho regi 
auctor belli adversus populum Romanum fuisset; seu 
quia ipse Prusias, ut gratifìcaretur praesenti Fiaminino 
Romanisque, per se necandi aut tradendi eius in pote- 
statem consilium cepit; a primo colloquio Flaminini mili- 
tes extemplo ad domum Hannibalis custodiendam missi 
simt. semper talem exitum vitae suae Hannibal prospe- 
xerat animo et Romahorum inexpiabile odium in se cer- 
nens, et fìdei regum nihil sane confisus : Prusiae vero 
levitatem etiam expertus erat: Flaminini quoque adven- 
lum velut fatalem sibi horruerat. ad omnia undique in- 
festa, ut iter semper aliquod praeparatum fugae haberet, 
septem exitus e domo fecerat, et ex iis quosdam occul- 
tos, ne custodia saepirenlur. sed grave imperium regum 
nihil inexploratum, quod vestigari volunt, effìcit. totius 
circuitum domus ita custodiis complexi sunt ut nemo inde 
elabi posset. Hannibal, postquam est nuntiatum milites 
regios in vestibulo esse, postico, quod devium maxime 
atque occultissimi exitus erat, fugere conatus, ut id quo- 
que occursu militumobsaeptum sensit et omnia circa clau- 
sa custodiis dispositis esse, venenum quod multo ante 
praeparatum ad tales habebat casus, poposcit. „libere- 
mus" inquit „diuturna cura populum Romanum, quando 
mortem senis exspectare longum censent. nec magnam 
nec memorabilem ex inermi proditoque Flamininus victo- 
riam feret. mores quidem populi Romani quantum muta- 
verint, vel hic dies argumento erit. horum patres Pyr- 
rho regi, hosti armato, exercitum in Italia habenti, ut a 



48 L1BER XXXIX. CAP. ò l. 52. 53. [a. U. e 569J 

veneno caveret praedixerunt: hi legatum consularem, qui 
auctor esset Prusiae per scelus occidendi hospitis, mise 
runt." exsecratus deinde in caput regnumque Prusiae, 
et hospitales deos vioiatae ab eo fidei testes invocans, 
poeulum exhausit. hic vitae exilus fuit Hannibalis. 

LII. Scipionem et Polybius et Rutilius hoc anno mor 
tuum scribunt. ego neque his neque Valerio adsentior, 
his, quod censoribus M. Porcio L. Valerio priacipem se- 
natus L. Valerium ipsum censorem lectum inveaio, cura 
superioribus tribus lustris Africanus fuisset, quo vivo, iti- 
si ut ilie senatu moveretur, quam notam nemo memorine 
prodidit, alius princeps in locum eius ìectus non esset. 
Antiatem auctorem refellit tribunus plebis M. Naevius, ad- 
versus quem oratio inscripta P. Africani est hic Naevius 
in magistratuum libris est tribunus plebis P. Claudio L. 
Porcio consulibus, sed iniit tribunatum Ap. Claudio H. 
Sempronio consulibus ante diem quartum idus Decem- 
bres. inde tres menses ad idus Martias sunt, quibusP. 
Claudius L. Porcius consulatum inierunt. ita et vixisse in 
tribunatu Naevii videtur, diesque ei dici ab eo potuisse, 
decessisse autem ante L. Valerii et M. Porcii censurata 

Trium clarissimorum suae cuiusque gentis virorum 
non tempore magis congruente comparabili* mors vide- 
tur esse, quam quod nemo eorum satis dignum splendore 
vitae exitum habuit. iam primum omnes non in paino 
solo mortui nec sepulti sunt. veneno absumpti Hannibai 
et Philopoemen ; exsui Hannibai, proditus ab hospite, ca- 
ptus Philopoemen in carcere et in vinculis exspira vit: 
Scipio etsi non exsul neque damnatus, die tamen dieta, 
ad quam non adfuerat reus, absens citatus, voluntarium 
non sibimet ipse solum sed etiam fùneri suo exsilium 
indixit. 

LUI. Dum ea in Peloponneso, a quibus devertit ora- 
tio, geruntur, reditus in Macedoniam Demetrii legatorum- 
que aliter aliorum adfecerat animos. vulgus Macedonura, 
quos belli ab Romanis imminentis metus terruerat, Deme 
trium ut pacis auctorem cuoi ingenti favore conspiciebant, 
simul et spe haud dubia regnum ei post mortem patite 



L 



LIBER XXXIX. GAP. 53. [a. C. 183] 49 

destinabant. nam etsf minor aetate quam Perseus esset, 
hunc iusta matrefamiiiae, illum pellice ortum esse; illum 
ut ex vulgato corpore genitum nullam eerti patris no- 
tam h abere, hunc insignem Philipp! similitudinem prae 
se ferre. ad hoc Romanos Demetrium in paterno so- 
lio locaturos, Persei nullam apud eos gratiam esse, 
haec vulgo loquebantur. itaque et Persea cura angebat, 
ne parum prò se una aetas valeret, cum omnibus aliis re- 
bus frater superior esset; et Phiiippus ipse, vix sui arbi- 
trii fore, quem heredem regni relinqueret credens, sibi 
quoque graviorem esse quam vellet minorem fìlium aie- 
bat. offendebatur interdum concursu Macedonum ad eum, 
et alteram iam se vivo regiam esse indignabatur. et ipse 
iuvenis haud dubie inflatior redierat, subnisus erga se 
iudiciis senatus, concessisque sibi quae patri negata es- 
serne et omnis mentio Romanorum quantam dignitatem 
ei apud ceteros Macedonas, tantam invidiam non apud 
fratrem modo sed etiam apud patrem conciliabat, utique 
postquam legati alii Romani venerunt, et cogebatur dece- 
dere Thracia praesidiaque deducere et alia aul ex decreto 
priorum legatorum aut ex nova constitutione senatus fa- 
cere, sed omnia maerens quidem et gemens, eo magis 
quod fìlium frequentiorem prope cum aliis quam secum 
cernebat, obedienter tamen ad versus Romanos faciebat, 
ne quam mo vendi extemplo belli causam praeberet. etiam 
avertendos animos a suspicione talium consiliorum ratus, 
mediani in Thraciam exercitum in Odrysas et Denthele- 
tos et Bessos duxit: Philippopolin urbem fuga desertam 
oppidanorum , qui in proxima montium iuga cum familiis 
receperant sese, cepit, campestresque barbaros, depo- 
pulatus agros eorum, in deditionem accepit. relieto inde 
ad Philippopolin praesidio, quod haud multo post ab 
Odrysis expulsum est, oppidum in Deuriopo condere in- 
stituit — Paeoniae ea regio est — , prope Erigonum flu- 
vium, qui ex Illyrico per Paeoniam fluens in Axium ani- 
nem editur, haud procul Stobis, vetere urbe: novam ur- 
bem Perseida, utis filio maiori haberetur honos, appel- 
lari iussit. 

T. LIVI pars V. 4 



50 L1BER XXXIX. CAP. 54. 55. [a. U. e. 569] 

LIV. Dum baeo in Macedonia geruntur, eonsitles in 
provincia8 profecti. Marcellus nuntium praemisit ad L. 
Porcium prooonsulem, ut ad novum Galloni» oppidum 
legkmes admoveret advenienti censuli Galli sese dedi- 
derunt. duodeoim milia armatorum erant: plerique arma 
ex agris rapta habebant: ea aegre patientibus Ù& adem- 
pta, quaeque aHa aut populanles agros rapoerant aut se- 
cuoi attuleranU de bis rebus qui quererentur, legatos Ro- 
mani miserunt. iatroducti in senatum a C. Valerio ple- 
tore expo8uerunt se superatile in Galiia muititudine ino- 
pia coaclos agri et egesiate ad quaerendam sedem Alpes 
transgressos, quae inculca per solRudines viderent, ibi 
sine ullius intarla eonsedisse. oppidum quoque aedifleare 
coepisse, quod indicium esset nec agro nec urbi ulli vin 
adlaturos venisse, nuper M. Claudium ad se nuntium mi- 
gisse bellum se cum iis , ni dederentur , pesturum. se eer- 
tam, elsi non speciosam pacem quam incerta belli prae- 
aptantesdedidisse se prius in fidem qua» in potestatem 
populi Romani, post paueos dies iussos et agre et urbe 
decedere sese tacitos abire, quo terrarum possent, in ani- 
mo habuisse. arma deinde sibi, et postremo omnia alia 
quae Terreni agerentque, adempta. orare se senatam po- 
pulumque Romanum ne in se innoxios deditos acerbio* 
quam in hostes saevirent huic orationi senatus ita re- 
sponderi iussit, neque illos recte fecisse, cum in Italiaw 
venerint oppidumque in alieno agro, nullius Romani ma- 
gistratus, qui ei provinciae praeesset, permissu aedificar* 
conati sint; neque senatui piacere deditos spoHari. ito- 
que se cum iis legatos ad consulem missuros, qui, si re- 
deant unde venerint, omnia iis sua reddi itibeant, quìqve 
protinus eant trans Alpes, et denuntient GaUicis populis, 
multitudinem suam domi contineant: Alpes propeinex- 
superabiiem finem in medio esse; non utique iis melius 
fore, quam qui eas primi pervias fecissent. legati missi 
L. Furius Purpurio Q. Minucius L.Manlius Acidinus. Galli» 
redditis omnibus quae sine cuiusquam infuria habebart 
Italia excesserunt LV. legatis Romanls Transalpini P ' 
pulì benigne responderunt. seniores eorum nimiam leni- 



LIBER XXXIX. CAP. 55. 56. [a. C. 183] 51 

latem populi Romani castigarunt, quod eos homines qui 
gentis iniussu profecti occupare agrum imperii Romani et 
in alieno solo aedificare oppidum conati sànt, impunitos 
dimiserint: debuisse gravem temeritatis mercedem statuì, 
quod vero etiam sua reddiderint, vereri ne tanta indul- 
genza plures ad talia audenda impellantur. et excepe- 
ront et prQseevti oum donis legatos sunt. 

M. Claudkis consul Gallis ex provincia exactis Hi- 
stricum bellum moliri eoepit litteris ad senalum missis, 
ut sibi in Histriam traducere legiones tieeret. id senatui 
placuit illud agitabant, uti colonia Aquileia deduceretur, 
nec satis constabat, utrum Latinam an civium Romano- 
rum deduci piacerei, postremo Latinam potius coloniam 
deducendam patres censuerunt. triumviri creati sunt P. 
Scipio Nasica C. Flamlnius L. Manlius Acidinus. 

Eodem anno Mutina et Parma coloniae Romanorum 
civium sunt deductae. bina milia hominum in agro qui 
proxime Boiorum, ante Tuscorum fuerat, octona iugera 
Parmae , quina Mutinae acceperunt. deduxerunt triumviri 
M. Aemilius Lepidus T. Aebutius Carus L. Quinctius Cri- 
spinus. et Saturnia colonia civium Romanorum in agrum 
Caletranum est deducta. deduxerunt triumviri Q. Fabius 
Labeo C. Afranius Stellio Ti. Sempronius Gracchus. in 
singulos iugera data decem. 

LVI. Eodem anno A. Terentius proconsul haud prò- 
cui flumine Hibero, in agro Ausetano, et proelia secunda 
cum Celtiberis fecit, et oppida quae ibi communierant 
aliquot expugnavit. ulterior Hispania eo anno in pace 
fuit, quia et P. Sempronius proconsul diutino morbo est 
implicitus, et nullo lacessente peropportune quieverunt 
Lusitani, nec in Liguribus memorabile quicquam a Q. 
Fabio consule gestum. 

Ex Histria M. Marcellus revocatus exercitu dimisso 
Romam comitiorum causa rediit. creavit consules Cn. 
Baebium Tamphilum et L. Aemilium Paulum. cum M. Ae- 
milio Lepido hic aedilis curulis fuerat; a quo consule 
quiutus annus erat, cum is ipse Lepidus post duas re- 
puJsas consul factus esset. praetores inde facti Q. Fui- 

4* 



52 LIBER XXXDC. CAP. 56. [a. U. e. 569. a. C. 183] 

vius Flaccus M. Valerius Laevinus P~Manlius iterum M. 
Ogulnius Gallus L. Caecilius Denter C. Terentius Istra. 

Supplicatio extremo anno fuit prodigiorum causa, 
quod sanguine per biduum pluvisse in area Concordiae 
satis credebant, nuntiatumque erat haud procul Sicilia in- 
sulam, quae non ante fuerat, novam editam e mari esse. 
Hannibalem hoc anno Antias Valerius decessisse est au- 
ctor legatis ad eam rem ad Prusiam missis praeter T. 
Quinctium Flamininum, cuius in ea re celebre est nomen, 
L. Scipione Asiatico et P. Scipione Nasica. 



TITI LIVI 

AB URBE CONDITA 
LIBER XL. 



EPITOME. Cum Philippus liberos eorum quos oocidcrat con- 
quiri obsides iussisset, Theoxena yerìta prò liberis suis ad- 
modum pueris regia libidinem, prolatis in medium gladiis et 
poculo, in quo erat venenum, suasìt iU, ut imminens ludi- 
brium morte effugerent; quod cum persuasisset , ipsa se eam 
Tiro e navi in mare praecipitavit. eertamina inter Philippi 
Macedoniae regia liberos Persen et Demetrium referuntur; et 
ut fraude fratris sui Demetrius eonficUs criminibus, inter quae 
acousatione parrìcidii et adfectati regni, primum petitus, ad 
ultimum, quoniam popoli Romani amicus erat, yeneno necatus 
est; regnumque Macedoniae mortuo Philippo ad Persen venit. 
item res in Liguribus et in Hispania contra Celtiberos a com- 
pluribus feliciter gestas continet. colonia Aquileia dedueta 
est. libri Numae Pompili! in agro L. Petillii scribae sub la- 
ntanio a cultorìbus agri, arca lapidea olausi, inventi sunt et 
Graeci et Latini; in quibus cum plura dissolvendarum religio - 
num praetor, ad quem delati erant, legisset, iuravit senato! 
contra rem publicam esse , ut legerentur servarenturque , et ex 
senatus consulto in comitio exusti sunt. Philippus aegritudine 
animi confectus, quod Demetrium filium falsis Persei alterios 
filli delationibus impulsus veneno sustulisset, et de poena Per- 
sei eogitavit, voluitque Antigonum potius amicum suum suo- 



LIBER XL. CAP. 1. 2. [a. U. e. 570. a. C. 182] 53 

oessorem regni sui relinquere. sed in aao cogitati one morte 
raptus est. regnum Perseti* acoepit. 

I. Principio insequentis anni consules praetoresque 
sortiti provincias sunt consulibus nulla praeter Ligure*, 
quae decerneretur, erat. iurisdictio urbana M. Ogulnio 
Gallo, inter peregrinos M. Valerio evenit, Hispaniarum 
Q. Fulvio Flaeeo citerior, P. Manlio ulterior, L. Caecilio 
Dentri Sicilia, C. Terentio Istrae Sardinia, dilectus ha- 
bere consules iussi. Q. Fabius ex Liguribus scripserat 
Apuanos ad rebellionem spoetare, periculumque esse, ne 
impetum in agmen Pisanum facerent. et ex Hispaniis ci- 
teriorem in armis esse et cum Celtiberis bellari sciebant; 
in ulteriore, quia diu aeger esset praetor, luxuria et otio 
solutam disciplinam militarem esse, ob ea novos exerci- 
tus conscribi placuit, quattuor legiones in Ligures, uti 
singulae quina milia et ducenos pedites, trecenos habe- 
rent equites, sociorum iisdem Latini nominis quindecim 
milia peditum addita et ootingenti equites. hi duo consu- 
lares exercitus essent. scribere praeterea iussi septem 
milia peditum sociorum ac Latini nominis, et quadrin- 
gentotf equites , et mittere ad M. Marcellum in Galliano, 
cui ex consulatu prorogatum imperium erat. in Hispa- 
niam utramque quae ducerentur, quattuor milia peditum 
civium Romanorum et ducenti equites, et sociorum se- 
ptem milia peditum cum trecentis equitibus scribi iussa. 
et Q. Fabio Labeoni cum exercitu, quem habebat, in Li- 
guribus prorogatum in annum imperium est. 

n. Ver procellosum eo anno fuit. pridie Parilia, me- 
dio ferme die, atrox cum vento tempestas coorta multis 
sacris profanisque locis stragem fecit, signa aenea in Ca- 
pitolio deiecit, forem ex aede Lunae quae in Aventino 
est raptam tulit et in posticis parietibus Cereris templi ad- 
flxit, signa alia in circo maximo cum columnis quibus 
superstabant evertit, fastidia aliquot templorum a culmi - 
nibus abrupta foede dissipa vit. itaque in prodigium versa 
ea tempestas, procurarique haruspices iusserunt. simul 
procuratum est quod tripedem mulum Reate natum nun- 
tiatum erat, et a Formiis aedem Apollinis ac Caietae de 



54 L1BER XL. CAP. 2. 3. 4. [a. U. e. 570.] 

cacio tactam. ob ea prodiga viginti hostiis maioribus sa- 
crificatum est et diem unum supplicano fuiL 

Per eos diet ex litteris A. Terentii propraetoris co- 
gnitam P. Sempronium in ulteriore provincia, oum plus 
annum aeger fuisset, mortuum esse, eo maturius in Hi 
spaaiam pmetores iussi profisci. 

Legationes deinde traasmarinae in seaatum introdu- 
clae sunt, prioaa Eumeni* et Pharnacis regum et Rhodia- 
rum querentium de Smopeasiom clade. Phittppi quoque 
legati et Achaeorura et Laoedaemonionim sub idem tem- 
pus venerunt. iis prius Marcio audito, qui ad ree Grae- 
ciae Maoedoniaeque visendas missus erat, responsa data 
sunt. Asiae regibus ac Rbodiis responsum est legatosad 
eas res visendas senatum missurum. III. de Philippe 
euram auxerat Marchia: nam ita fecisse eum quae sena- 
tui plactuseent fatébattur, ut facile apparerei non diutius 
quam necesse easet faoturum. neque obscurum erat re- 
bellaturum, omaiaque quae tuno ageret dioeretque eo 
spectare. iam primum omaem fere mulUtudinem civium 
ex maritimis oivttatibus oum familus suis in Ematfatam 
f«ae nune dicitur, quondam appellata Paeonia est, t» 
duxifc, Thracibusque et aliis barbaris urbes tradidit ható> 
tandas, fìdiora haee genera hominum fore ratus in Ro- 
mano bello, iagentera ea res fremitum in Macedonia tote 
fecit, relinquentesque penates suos cum coniugibusac li- 
berò pautiUcitumdoloremcontinebant; exsecrationesque 
in agminibus proflciscentium in regem vincente odio me- 
turn exaudiebantur. his ferox animvs omnes homines, 
omnia loea temporaque suspecta habebat. postremo no; 
gare propalami coepit satis tutum sibi quicquam esse, riisi 
liberos eorum quos interfecisset coinprehensos in custo- 
dia haberet et tempore alium alio tolleret IV. eam cru- 
deli tatem, foedam per se, foediorem unius domu* cladei 
fecit. Herodicum principem Thessalorun multis ante a** 
nis occiderat; generos quoque eius postea interfecit. io 
viduitate relictae filiae singulos filios parvos habentes 
Tbeoxena et Archo nomina iis erant mulieribus. Theo* 
xena multis petentibus aspernata nuptias est*. Archo Po* 



LIBER XL. CAP. 4. 6. [a. C. lgS] 55 

ridi cuMàm, longè prìncipi gentis Aenianum, nupsit, et 
apad enm plums enisa pàtftaa, parvis admodum reiictis 
omnibus, decesttit. Theòxetia, ut in sui» ttianibus liberi 
soroiis edticarentur, Paridi tiupsìt; et tamquam omnes 
ipsa enisa foret, suum slororisque filios in eadem habebat 
cura, postquam regia edicturti de comprehendendis libe- 
rìs edftim, quf intériedi essent, accepit, ludibrio futuros 
noiv regis moda sed custodii» etìam libidini rata ad rem 
atfocem animum adledit, aus^qae est dicere se sua manu 
pottes omnes foterfèeturam quam in jwftestatem Philippi 
venirent. Poris abominatila mentionem tam foedi factoo- 
ris Athenas deportatumm eós ad fidoa hospHes dixk, co- 
mifcemque ipstrm fugae ftituram esse, prcfleiscuntur ab 
Thessaloniea Aeniam ad statum saorìfìeium, quod Ae- 
neae conditori cum magna caeremonia quotannis faciunt. 
ibi die per sollemnes epolas oonsnmpto navem praepara- 
tam a Poride sopiti» omnibus de tenia vigilia consoen- 
dunt tttmquam redituii Thesaalonicam : aed traicere in 
Euboeam erat propositum. ceterum in adversorn ventum 
nequiquam eo« tendentes prope terram lux oppreasit , et 
regii, qui praeerant custodiae portus, lembum armatura 
ad pertrahendam eam navim misera*!*, cara gravi edicto, 
ne rdverterentur sine ea. cum iam appropinquabant, Po- 
ris quidem ad hoitatkmem remigum naa&rtmque inten- 
tus erat; interdum manua ad caeicnw tendens deos, ut 
ferrent opem, orabat ferox interim femina, ad molto 
ante praecogitatum revoluta faeinus, venenum dihiit fer- 
rumque proniit, et posito in oonspectu pwsulo strictisqne 
giadiis „mors" inquit „una vindieta est. vide ad mortem 
hae sunt: qua quemque animus fert, effugke .superbiam 
regiam. agite, ravenes mei, primrow, qui maiores estis, 
capite ferretti, aut haurite poculum, si segnior mors iu~ 
vat." et hostes aderant et auctor mortis instabat alii alio 
leto absampti semianimes e nave praecipitantur. ipsa de- 
inde vìrum comitem mortsìs complexa in mare sese dete 
cit. nave vacua dominis regii potiti sunt. 

V. Huius atrocitas faeinorte novam veiut flammam 
regis invidiae adiecrt, ut vulgo ipsum liberosque exsecra- 



56 LIBER XL. CAP. 5. [a. U. e. 570] 

rentur; quae dirae brevi ab omnibus diis exauditae, ut 
saeviret ipse in suum sanguinerà, effecerunt. Perseus 
enim cum in dies magis cerneret favorem dignitatemque 
Demetrii fratria apud multitudinem Macedonum crescere 
et gratiam apud Romanos, sibi spem nuilam regni super- 
esse nisi in scelere ratus ad id unum omnes cogitationes 
intendit. ceterum cum se ne ad id quidem, quod mulie- 
bri cogitabat animo, satis per se validum crederet, sin- 
guios amicorum patris templare sermonibus perplexis in- 
stitit. et primo quidam ex his aspernantium tale quic- 
quam praebuerunt speciem, quia plus in Demetrio spei 
ponebant: deinde crescente in dies Philippi odio in Ro- 
manos, cui Perseus indulgerete Demetrius summa ope ad- 
versaretur, prospicientes animo exitum incauti a fraude 
fraterna iuvenis, adiuvandum quod futurum erat rati fo- 
vendamque spem potentioris, Perseo se adiungunt ce- 
tera in suum quaeque tempus agenda differunt: in prae- 
sentia placet omni ope in Romanos accendi regem, im- 
pellique ad Consilia belli, ad quae iam sua sponte ani- 
mimi inclinasset simul ut Demetrius in dies suspectior 
esset, ex composito sermones ad rem Romanorum trahe- 
bant* ibi cum alii mores et instituta eorum, alii res ge- 
stas, alii speciem ipsius urbis nondum exornatae neque 
publicis neque privatis locis, alii singulos principum elu- 
derent, iuvenis incautus et amore nominis Romani et cer- 
tamine adversus fratrem omnia tuendo suspectum se pa- 
tri et opportunum criminibus faciebat. itaque expertem 
eum pater omnium de rebus Romanis consiliorum habe- 
bat: totus in Persea versus cum eo cogitationes eius rei 
dies ac noctes agitabat. redieranl quos forte miserat in 
Bastarnas ad arcessenda auxilia, adduxerantque inde no- 
biles iuvenes et regii quosdam generis, quorum unus so- 
rorem suam in matrimonium Philippi fìlio polhcebatur; 
erexeratque consociatio gentis eius animum regis. tum 
Perseus „quid ista prosuntf" inquit. „nequaquam tan- 
tum in externis auxiliis est praesidii quantum periculi 
fraude domestica, proditorem nolo dicere, certe specu- 
latorem habemus in sinu, cuius, ex quo obses Romae 



LIBER XL. CAP. 5. 6. 7. [a. C. 182] 57 

fuit, corpus nobis reddiderunt Romani , animum ipsi ha- 
beni, omnium paene Macedonum in eum ora conversa 
sunt, nec regem se alium aiunt habituros esse quam quem 
Romani dedissent". bis per se aegra mens senis stimula- 
batur, et animo niagis quam vultu ea crimina accipiebat. 
YI. Forte lustrandi exercitus venit tempus, cuius sol- 
lemne est tale: caput mediae canis praecisae et pars ad 
dextram, cum extis posterior ad laevam viae ponitur: 
inter hanc divisam hostiam copiae armatae traducuntur. 
praeferuntur primo agmini arma insignia omnium ab ul- 
tima origine Macedoniae regum, deinde rex ipse cum libe- 
ris sequitur, proxima est regia cohors custodesque cor* 
poris, postremum agmen Macedonum cetera multitudo 
claudit latera regis duo filii iuvenes cingebant, Perseus 
iam tricesimum annum agens, Demetrius quinquennio mi- 
nor, medio iuventae robore ille, hic flore, fortunati patris 
matura suboles, si mens sana esset. mos erat lustrationis 
sacro peracto decurrere exercitum, et divisas bifariam 
duas acies concurrere ad simulacrum pugnae. regii iu- 
venes duces ei ludicro certami ni dati: ceterum non imago 
fuit pugnae, sed tamquam de regno dimicaretur, ita con- 
currerunt, multaque vulnera rudibus facta, nec praeter 
ferrum quicquam defuit ad iustam belli speciem. pars ea, 
quae sub Demetrio erat, longe superior fuit. id aegre pa- 
rtente Perseo laetari prudentes amici eius, eamque rem 
ipsam dicere praebituram causam criminandi iuvenis. 
VII. convivium eo die sodalium, qui simul decurrerant, 
uterque habuit, cum vocatus ad cenam ab Demetrio Per- 
seus negasset. festo die benigna invitatio et hilaritas iu- 
venalis utrosque in vinum traxit. commemoratio ibi cer- 
taminis ludicri et iocosa dieta in adversarios, ita ut ne 
ipsis quidem ducibus abstineretur, iactabantur. ad has 
excipiendas voces speculator ex convivis Persei missus 
cum incautior obversaretur, exceptus a iuvenibus forte 
triclinio egressis male mulcatur. huius rei ignarus Deme- 
trius „quin comisatum" inquit „ad fratrem imus, et iram 
eius, si qua ex certamine residet, simplicilate et hilaritate 
nostra lenimus?" omnes se ire conclamarmi t, praeter eos 



58 UBER XL. CAP. 7. 8. [a. U. e. 570] 

qui speculatore ab se ptilsati pt aesentem ultionem m* 
fctebant. cum eos quoque Detóetrius Iraheret, ferrum veste 
*bdiderurtt> qticr se tatari, si qua vis fieret, possent. tìihil 
occulti esse in intestina discordia potest. utmque iomu» 
speculatorum et proditoria» piena erat praecncumt in- 
dex ad Persea, ferro succindos fcontiawà cam Demetrio 
quattuor adolescente venire» etsi causa apparebat— nare 
abiis pulsatomi convivam stima audierat — ,- tame»infe< 
mandae rei causa ianuam obscrari febei, et ex parte su- 
periore aedium versisque in viam fenestris comisatores, 
tamqmm ad eaedem suam veniente», aditi* ianuae arcet. 
Demetrtas per vinum, qued excladeretur, pauliaper voei- 
fóratiis in convivium redit r tetius rei ignaru&. 

Vili. Postero dtePerseus, cum primutti couvenieadi 
petestas patri* fuit, regiam ingressus perturbata vnltu in 
conspectu patris tacitus procul constiUt <m cum pater 
„satin sai ve t" et quaenam ea maestitia essai interrogare* 
eam, „de lucra tibi" inquit „vivere me setto* km non oc- 
culti* a fratre petimur insidila; nocte cum armatis domura 
ad interficiendum me venit, clausisque foribus parietum 
praesidio me a furore eius sum tutatus." cum parrorem 
mixtum admiratione patri iniecisset, „atqui si aures prae- 
berepotes" inquit, „manifestam rem teneasfociam." enim- 
vero se Philippus dicere auditurum , voc&rique extemplo 
Demetrium iussit? et seniores amicos duos, expertes ro- 
venalium Inter fratres certaminui», infrequente» ia» io 
regia, Lysimachum et Onomastum arcessit, quos in con- 
cilio haberet. dum veniunt amici, solus filio procul stasile 
multa secum animo volutans inambulavit. pestqoam ve' 
nisse eos nuntiatum est, secessit in partem interior enr cum 
duobus amicis, totidem custodibus corporis; filiis, ut ter- 
nos inermes secum intreducerent, permisi!, ibi cum eoa- 
sedisset, „sedeo" inquit „miserrimus pater, ukfcex inter 
duos filios, accusatorem parricidii etreum, «ut coniati 
aut commissi crìminis labem apud meos invemturus. iaffi 
pridem quidem hane procellam immmentem timebam, cum 
vuitus inter vos minime fraternos oernerem , cum voces 
quasdam exaudirem. sed interdum spes animum subibat 



LIBER XL. CAP. 8. 9. [a. C. 182] 59 

deflagrare iras vestras, purgari suspiciones posse, etiam 
hosies armis positis foedus ioisse, et privatas mukorum 
simultatesfinitas: subituram vobis aliquando germairitatis 
memoriam, puerili* quondam simplieitatis consuetudine 
que inter vos, meorum denique praeceptorum, quae ve- 
reor ne vana surdìs auribus cecinerito. quotkns ego 
aadientibus vobis detestati» exempla discordiaruro fra- 
ternanu» horrendos eventus eorum rettoli, qtiibus se stir- 
pemque suam, domo» r regna fundkus evertissent meliora 
quoque exempla parte altera posui, sociabilem coosor- 
tioneni inter binos Laeedaemoniorum reges, salutarem 
per multa secala ipsis patriaeque : eandem civitatem, post- 
quam mos sibi cuique rapiendi tyrannidem exortus sit, 
eversala, iam hos Eumenem Attalumque fratres, a quam 
exiguis rebus , prope ut puderet regii nominis, mihi An- 
tiocho et cuilibet regum huius aetatis, nulla re magi* quam 
fraterna unanimitate> regnum acquasse, ne Romania qui- 
dem exemplis abstinui, quae aut visa aùt audita habebam, 
T. et L. Quinctiorum, qui bellum mecum gesserunt, P. et 
L. Scipionum, qui Antiochum devieerunt, patris patruique 
eorum, quorum perpetuam vitae eoncordiam mors quoque 
miscuit. neque vos illorum scelus similisque seeleri even- 
tus deterrere a vecordi discordia potuit, neque horum 
bona mens, bona fortuna ad sanitatem flectere. vivo et 
spirante me hereditatem meam ambo et spe et cupiditate 
improba crevistis. eo usque me vivere vultis, donec alte- 
rius vestrum superstes haud ambiguum regem alterum 
mea morte faciam. nec fratrem nee patrem potestis pati, 
nihil cari, nihil sancti est. in omnium vicem régni unius 
insatiabilis amor successit. agite, conscelerate aures pa- 
ternas, decernite criminibus, mox ferro decr eturi, dieite 
palam quidquid aut veri potestis autlibet comminisci: 
reseratae aures sunt, quae posthac secretis alteriua ab 
altero criminibus claudentur." haec furens ira cum dixis- 
set, lacrimae omnibus obortae, et diu maestum silenti um 
ienuit- 

IX. Tum Perseus „aperienda nimirum nocte ianua 
fuit, et armati comisatores accipiendi, praebendumque 



60 LIBER XL. CAP. 9. [a. U. e 570] 

ferro iugulimi, quando non creditur nisi perpetratimi faci- 
nus, et eadem petitus insidiis audio quae latro atque in- 
sidiator. non nequiquam isti unum Demetrium filium te 
habere, me subditum et pellice genitura appellane nam si 
gradum, si carilatem fllii apud te haberem, non in me 
querentem deprehensas insidias, sed in eum qui fecisset, 
saevires, nee adeo Ubi vilis vita esset nostra, ut nee prae- 
terito perìculo meo movereris, neque futuro, si insidianti- 
bus sit impune, itaque si mori tacitum oportet, taceamus, 
precati tantum deos, ut a me coeptum scelus in me finem 
habeat, nee per meum latus tu petaris: sin autem, quod 
circumventis in solitudine natura ipsa subicit, ut hominum 
quos numquam viderint fldem tamen implorent, mihi quo- 
que ferrum in me strictum cernenti vocem mittere liceat, 
per te patriumque nomen, quod utri nostrum sanctius sit 
iam pridem sentis, ita me audias precor, tamquam si voce 
et comploratione nocturna excitus mihi quiritanti inter- 
venisses, Demetrium cum armatis nocte intempesta in 
vestibulo meo deprehendisses. quod tum vociferarer in 
re praesenti pavidus, hoc nunc postero die queror. frater, 
non comisantium in vicem iam diu vivimus inter nos. re- 
gnare utique vis. huic spei tuae obstat aetas mea, obstat 
gentium ius, obstat vetustus Macedoniae mos, obstat vero 
etiam patris iudicium. haec transcendere nisi per meum 
sanguinem non potes. omnia moliris et temptas. adhuc 
seu cura mea seu fortuna restitit parricidio tuo. hesterno 
die in lustratione et decursu et simulacro ludicro pugnae 
funestum prope proelium fecisti, nee me aliud a morte 
vindicavit, quam quod me ac meos vinci passus sum. ab 
hostili proelio, tamquam fraterno lusu, pertrahere me ad 
cenam voluisti. credis me, pater, inter inermes convivas 
cenaturum fuisse , ad quem armati comisatum veneranti 
credis nihil mihi a gladiis nocte perìculi fuisse, quem ru- 
dibus te inspectante prope occiderunt? quid hoc noctis, 
quid inimicus ad iratum , quid cum ferro succinctis iuve- 
nibus venis? convivam me tibi committere ausus non sum: 
comisatorem te cum armatis venientemrecipiam? si aperta 
ianua fuisset, funus meum parares hoc tempore, pater, 



L1BER XL. CAP. 9. 10. [a. C. 182] 61 

quo querenlem audis. nihil ego, tamquam accusator, cri- 
minose nec dubia argumentis collidendo ago. quid enim? 
negat se cum multitudine venisse ad ianuam meam, an 
ferro succinctos secum fuisse? quos nominavero, arcesse. 
possunt quidem omnia audere qui hoc ausi sunt: non 
tamen audebunt negare, si deprehensos intra ìimen meum 
cum ferro ad te deducerem, rem prò manifesto haberes: 
fatentes prò deprehensis habe. X. exsecrare nunc cupi- 
ditatem regni, et furias fraternas concita, sed ne sint cae- 
cae, pater, exsecrationes tuae, discerné, dispice insidia- 
torem et petitum insidiis: noxium incesse caput, qui 
occisurus fratrem fuit, habeat etiam iratos paternos deos t 
qui periturus fraterno scelere fuit, perfugium in patris mi- 
sericordia et iustitia habeat. quo enim alio confugiam, cui 
non soliemne lustrale exercitus tui, non decursus militum, 
non domus, non epulae, non nox ad quietem data naturae 
beneficio mortalibus tuta est? si iero ad fratrem invitatus, 
moriendum est; si recepero intra ianuam comisatum fra- 
trem, moriendum est: nec eundo nec manendo insidias 
evito, quo me conferam? nihil praeter deos, pater, et te 
colui, non Romanos habeo ad quos confugiam: perisse 
expetunt, quia tuis iniuriis doleo, quia libi ademptas tot 
urbes, tot gentes, modo Thraciae maritimam oram, indi- 
gnor, nec me nec te incolumi Macedoniam suam futuram 
sperant. si me scelus fratris, te senectus absumpserit, aut 
ne ea quidem exspectata fuerit, regem regnumque Mace- 
doniae sua futura sciunt. si quid extra Macedoniam tibi 
Romani reliquissent, mihi quoque id relictum crederem 
receptaculum. at in Macedonibus satis praesidii est. vi- 
disti heslerno die impetum in me militum. quid illis defuit 
nisi ferrum? quod illis defuit in terdiu, convivae fratris 
noctu adsumpserunt. quid de magna parte principum lo- 
luar, qui in Romanis spem omnem dignitatis et fortunae 
posuerunt, et in eo qui "omnia apud Romanos potesti nc- 
que hercule istum mihi tantum fra tri maiori, sed prope 
est ut tibi quoque ipsi, regi et patri, praeferant. iste enim 
est, cuius beneficio poenam tibi senatus remisit, qui nunc 
te ab armis Romanis protegit, qui tuam senectutem obli- 



62 LIBER XL. CAP. 10. 11. 12. [a. U. e 670] 

gatam et obnoxiam adolescentiae suae esse aequum cea- 
set. prò isto Romani stant, prò isto omnes urbes tao im- 
perio liberata*, prò isto Maeedones qui paee Roma» a 
gaudent. mihi praeter te, pater, quid usquam aut spei ani 
praesidii est? XI. quo spectare fllas litteras ad te nane 
missas T. Quinctii credis, quibus et bene te consuluisse 
rebus tuis alt, quod Demetrium Romam miseris, et borta- 
tur, ut iterum et eum pluribus legatis et primoribus eum 
remittas Macedonum? T. Quinctius nunc estauctor omnium 
rerum isti et magister. eum sibi te abdicato patre in locum 
tuum substìtuit. iliie ante omnia clandestina concocta sunt 
Consilia, quaeruntur adiutores consiliis, eum te plures et 
principes Macedonum eum isto mittere iubet. qui bine 
integri et sinceri Romam eunt, Philippum regem se babere 
credentes, imbuti iHinc et infecti Romanis delenimentis 
redeunt Demetrius iis unus omnia est, eum iam regem 
vivo patre appellant. haec si indignor, audiendum est sta- 
tini, non ab aliis solum sed etiam a te, pater, cupiditatis 
regni crimen. ego vero, si in medio ponitur, non agnosco. 
quem enim suo ioeo moveo, ut ipse in eius locum succe- 
dami unus ante me pater est, et ut diu sit, deos rogo, 
superstes — et ita sim, si merebor, ut ipse me esse vclit 
— * hereditatem regni, si pater tradet, accipiam. cupit re- 
gnum, et quidem scelerate cupit, qui transeendere festinat 
ordinem aetatis, naturae, moris Macedonum, iuris gen- 
tium. obstat frater maior, ad quem iure, voluntate etiam 
patris, regnum pertinet. tollatur : non prìmus regnum fra- 
terna caede petiero. pater senex et filio solus orbatus de 
se magis timebit, quam ut fìlii necem uiciscatur. Romani 
laetabuntur, probabunt, defendent factum, hae spes in- 
certae, pater, sed non inanes sunt. ita enim seres babet* 
periculum vitae propellere a me potes, puniendo eos qui 
ad me interficiendum ferrum sumpserunt; si facinori eo- 
rum success erit, mortem meam idem tu persequi non 
poteris." 

XII. Postquam dicendi finem Perseus fecit, coniectì 
eorum qui aderant oculi in Demetrium sunt, velut con* 
festìm responsurus esset. deinde diu fuit silentium, eum 



LIBER XL. CAP. 12. [a. C. 182] 63 

perfmam fletu appareret omnibus loqui non posse, tan- 
dem vktt dolorem ipsa necessitas, cum dicere iuberent, 
atque ita orsus est. „<Mnnia qua e reorum antea fuerant 
auxiiia, pater, praeoecupavit aecusator. simulatis lacrimis 
in *lterius permciem veras meas lacrimas suspectas tibi 
feeit. exm ipse, ex quo ab Roma redii, per occulta cum 
stiis colloquia dice noctesque insidietur, nitro mihi non 
insidiatone modo sed latronis manifesti et percussoris 
speeiem mimi, pcriculo suo te exterre t, ut innoxio fratrì 
per euncfam te maturet perniciem. perfiigium sibi nusquam 
gentiuin esse ait, ut ego ne apud te quidem spei quicquam 
reliquae habeam. cireumventum solum inopem invidia 
gratiae externae, quae obest potius quam prodest, onerat. 
iam tilud quam accusatorie, quod noctis huius crimen 
miscuit cum eetera insectatione vitae meae, ut et hoc, quod 
iam quale sit scies, suspectum alio vitae nostrae tenore 
faceret, et ittani vanam criminationem spei voluntatis con- 
siliorum meorum nocturno hoc fleto et composito argo- 
mento ftdeiret? simul et illud quaesivit, ut repentina et 
minime praeparata accusatio videretur, quippe ex noctis 
huius metti et tumuRu repentino exorta. oportuit autem, 
Perseu, si proditor ego patris regnique eram, si cum Ro- 
mania, si cum aliis inimicis patris inieram Consilia, non 
exspeetatam fafeulam noctis huius esse , sed proditionis 
meae ante me aeeusatum : si ilia separata hac vana ac- 
eusfttio erat invidiainque tuam adversus me magis quam 
erimen meum indicatura, hodie quoque eam aut preter- 
mini aut in aliud tempus differri, ut perspiceretur, utrum 
ipse ego tibi an tu mihi , novo quidem et simguiari genere 
odii, insidias feeisses. ego tamen, quantum in hac subita 
perturbatione poterò, separabo ea, quae tu confudisti, et 
noctis huius insidias aut tuas aut meas detegam. occi- 
dendi sui consilium inisse me videri vult, ut scilicet ma- 
lore fratre sublato, cuius iure gentium, more Macedonum, 
tuo etiam, ut ait, iudicio regnum est futurum, ego minor 
m eius, quem occidissem, succederem locum. quid ergo 
ilia sibi vult pars altera orationis, qua Romanos a me cul- 
tos ait atque eorum fiducia in spem regni me venisse? 



64 LIBER XL. CAP. 12. 13. [a. U. e 570] 

nam si et inr Romanis tantum momenti esse credebam, ut 
quem vellent imponerent Macedoniae regem, et meae tan- 
tum apud eos gratiae confidebam, quid opus parricidio 
fuit? an ut cruentum fraterna caede diadema gererem? 
ut illis ipsis, apud quos aut vera aut certe simulata pro- 
bitate partam gratiam habeo, si quam forte habeo, exse- 
crabilis et in visus essem? nisi T. Quinctium credis, cuius 
virtute et consiliis me nunc arguis regi, cum et ipse tali 
pietate vivat cum fratre,mihi fraternae caedis fuisse aueto 
rem. idem non Romanorum solum gratiam, sed'Macedo- 
num iudicia ac paene omnium deorum hominumque con- 
sensum collegit, per quae omnia se mihi parem in certa- 
mine non futurum crediderit: idem, tamquam in aliis 
omnibus rebus inferior essem, ad sceleris spem ultimam 
«onfugisse me insimulat. vis hanc formulam cognitionis 
esse, ut uter timuerit, ne alter dignior videretur regno, is 
consilium opprimendi fratris cepisse iudicetur? XI11. ex- 
sequamur tamen quocumque modo conficti ordinem cri- 
minis. pluribus modis se petitum criminatus est, et omnes 
insidiarum vias in unum diem contulit. volui interdiu eum 
post lustrationem, cum concurrimus, et quidem, si diis 
placet, lustrationum die occidere; volui, cum ad cenam 
invitavi, veneno scilicet tollere; volui, cum comisatum 
gladiis accincti me secuti sunt, ferro interficere. tempora 
quidem qualia sint ad parricidium electa vides: lusus, 
convivii, comisationis. quid? dies qualis? quo lustratus 
exercitus, quo inter divisam victimam, praelatis omnium 
qui umquam fuere Macedoniae regum armis regiis , duo 
soli tua tegentes latera, pater, praevecti sumus, et secu- 
tum est Macedonum agmen : hoc ego, etiam si quid antea 
admisissem piaculo dignum, lustratus et expiatus sacro, 
tam cum maxime in hostiam itineri nostro circumdatam 
intuens, parricidium venena gladios in comisationem prae- 
paratos volutabam in animo, ut quibus aliis deinde sacris 
contaminatam omni scelere mentem expiarem? sed cae- 
cus criminandi cupiditate animus, dum omnia suspecta 
efficere vult, aliud alio confundit. nam si veneno te inter 
cenam tollere volui. quid minus aptuir fuit quam perti 



LIBER XL. CAP. 13. 14. [a. C. 182] 65 

naci certamine et concursu iratum te efficere, ut merito, 
sicut f ecisti, invitatus ad cenam abnueresf cum autem 
iralus negasses, ùtrum ut placarem te danda opera fuit, 
ut aliam quaererem occasionerà, quoniam semel venenum 
paraveram, an ab ilio Consilio velut transiliendum ad aliud 
fuit, ut ferro te, et quidem eo die, per speciem comisatio- 
nis occiderem? quo deinde modo, si te-metu mortis cre- 
debam cenam evitasse meam, non ab eodem metu comi- 
satìonem quoque evitaturum existimabam? XIV. non est 
res, qua erubescam, pater, si die festo inter aequales lar- 
giore vino sum usus. tu quoque velim inquiras, qua lae- 
titia, quo lusu apud me celebratum hesternum convivium 
sit, ilio etiam— opravo forsitan — gaudio provehente, quod 
in iuvenali armorum certamine pars nostra non inferior 
fuerat. miseria haec et metus crapulam facile excusserunt, 
quaé si non intervenissent, insidiatores nos sopiti iacere- 
mus. si domum tuam expugnaturus, capta domo dominum 
interfecturus eram, non temperassem vino in unum diem, 
non milites abstinuissem meos? et ne ego me solus nimia 
simplicitate tuear, ipse quoque minime malus ac suspicax 
frater „nihil aliud scio," inquit „nihil arguo, nisi quod 
tftm ferro comisatum venerunt." si quaeram unde id 
ipsum scias, necesse erit te fateri aut speculatorum tuo- 
rum plenam domum fuisse meam, autillos ita aperte sum- 
psisse ferrum, ut omnes viderent. et ne quid ipse aut 
prius inquisisse aut nunc criminose argumentari videre- 
tur, te quaerere ex iis quos nominasset iubebat, an ferrum 
habuissent, ut tamquam in re dubia, cum id quaesisses 
quod ipsi fatentur, prò convictis haberentur. quin tu illud 
quaeri iubes, num tui occidendi causa ferrum sumpserint, 
Aum me^auctore et sciente? hoc enim videri vis, non 
illud quod fatentur et palam est. et sui se tuendi causa 
sumpsisse dicunt. recte an perperam fecerint, ipsi sui 
facti rationem reddent : meam causam, quae nihil eo facto 
contingitur, ne miscueris. aut explica, utrum aperte an 
clam te aggressuri fuerimus. si aperte, cur non omnes 
ferrum habuimus? cur nemo praeter eos qui tuum spe- 
cuìatorem pulsa verunt? si clam, quis ordo consilii fuitl 

T. LIVI PARS V 5 



«6 LIBER XL. CAP. 14. 15. [a. U. e. 570] 

convivio soluto cum eomisator ego discessissem, quattuor 
substitisaent, al sopitimi te adgTederentur, quoraodo fefel- 
lissent et alimi et mei et maxime suspectó, quia paulo ante 
in rìxa fuerant? quomodo auiem trucidato te ipsi evasuri 
focrunt? quattuor gladiis domus tua capi et expugnari 
potuit? XV. qmn tu omissa ista notturna fabula ad id 
quod dòles, qaod invidiam urit, re verterle? „cur usquam 
regni tui mentio flt, Demetri? cur dignior patria fortunae 
successor quibusdam videria quam ego? cur spem meam, 
quae, si tu non esses, certa erat, dubiam et soUicitam fa- 
ci» ?" haec sentit Perseus, etsi non dieit; haec istum ini- 
micum, haee accusatore» faoiunt; haec domum, haec 
regnum town crhninibus et susptcionibusr replent ego 
autem, pater, quem ad modum nec nunc sperare regnum 
nec ambigere umquam de eo forsitan debeam, quia minor 
sum, quia tu me malori cedere vis, sic illud nec debui fa* 
cere nee debeo, ut indignus te patre, indignus omnibus 
videar. id enim vitiis mei*, non cedendo cui ius fasque 
est, non modestia consequar. Romanos obicis raihi, et ea 
quae gloriae esse debent in criroen vertis. ego nec obses 
Romani* ut traderer nec ut legatus mkterer Romam petii. 
a te missus ire non recusavi. utroque tempore ita afe 
gessi, ne Ubi pudori, ne regno tuo, ne genti Macedonum 
essem. itaque mihi cum Romanis amicHiae causa tu fuisti, 
pater, quoad tecum illis pax manebit, mecum quoque 
gratia erit : si bellum esse coeperit, qui obses, qui legatus 
prò patre non inutilis fai, idem hostis illis aoerrimus ero. 
nec hodìe ut prosit mihi gratia Romanorum postulo: ne 
obsit tantum deprecor. nec in bello coepit, nec ad bellum 
reservetur: pacis pignus fui, ad pacem retinendara lega- 
tus missus sum : neutra res mihi nec gloriae nee crimini 
sit. ego si quid impie in te, pater, si quid scelerate in fra- 
treni admisi, nullam deprecor poenam: si innocens sum, 
ne invidia conflagrem, cum crimine non posshn, deprecor. 
non hodie me primum frater accusat, sed hodie primum 
aperte, nullo meo in se merito, si mihi pater succenseret, 
te maiorem fratrem prò minore deprecari oportebat, te 
adolescentiae, te errori veniam impetrare, in eo ubi prae- 



L1BER XL. CAP. 15. 16. [a. C. 182] 67 

sidium esse oportebat, ibi exitium est e convivio et comi* 
sationibus prope semisomnus raptus sum ad causam par- 
ricidii dicendam. sine advocatis, sine patronis ipse prò 
me dicere cogor. si prò alio dicendum esset, tempus ad 
meditandum et componendam orationem sumpsissem, 
cum quid aliud quam ingrenii fama periclitarer? ignarus, 
quid arcessitus essem, te iratum et iubentem dicere cau- 
sam, fratrem accusante») audivi, ille diu ante praeparata 
meditata in me oratione est ususs ego id tantum temporis, 
quo accusatus som, ad cognoscendum, quid ageretur, 
habui. utrum momento ilio horae accusatorem audirem 
an defensionem meditarer? attonitus repentino atque ino- 
pinato malo, vix quid obiceretur intelligere potui; nedum 
satis sciam, quo modo me tuear. quid mihi spei esset, 
nisi patrem iudicem haberem? apud quem etiam si a fratre 
amore vincor, misericordia certe reus vinci non debeo. 
ego enim ut me mihi tibique serves precor; ille ut me in 
securitatepi suam occidas postulai, quid eum, cumregnum 
ei tradideris, facturum credis in me esse, qui iam nunc 
sanguine meo sibi indulgerà aequum eenset?" 

XVI. Dicenti baec lacrimae simul spiritum et vocem 
intercluserunt. Philippus summotis iis paulisper coilocu- 
tus cum amicis pronuntiavit noti verbis se nec unius ho- 
rae disceptatione causam eorum diiudicaturum, sed in- 
quirendo in utriasque vitam mores, et dieta factaque in 
magnis parvisque rebus observando, ut omnibus appa- 
rerei noetÌ8 proximae crtmen facile revictum, suspeetam 
nimiam cum Romanis Demetrii gratiam esse, haec vivo 
Philippo velut semina iacta sunt Macedonici belli, quod 
maxime cum Perseo gereodum erat. 

Consules ambo in Ligures, quae tum una consularis 
provincia erat, proficiscuntur. et quia prospere ibi rea 
gesserunt, supplicatio in unum diem decreta est. Ligu- 
rum duo miiia fere ad extremum finem provinciae Gai- 
liae, ubi castra Marcellus habebat, venerunt, uti recipe- 
rentur orantes. Marcellus opperiri eodem loco Liguribus 
iussis senatum per litteras consuluit. senatus rescribere 
M. Ogulnium praetorem Marcello iussit verius fuisse con- 

5* 



68 LIBER XL. CAP. 16. 17. [a. U. e 570] 

sules, quorum provincia esset, quam se, quid e re publica 
esset, decernere; tum' quoque non piacere, si per dedi- 
tionem Ligures recipiat, receptis arma adimi; atque eos 
ad consulem mitti senatum aequum censere. 

Praetores eodem tempore, P. Manli us in ulteriorem 
Hispaniam, quam et priore praetura provinciam obtinue- 
rat, 0- Fulvius Flaccus in citeriorem pervenit, exercitum- 
que a Terentio accepit: nam ulterior morte P. Sempronii 
proconsulis sine imperio fuerat. Fulvium Flaccum oppi- 
dum Hispanum Urbicuam nomine oppugnantem Celtiberi 
adorli sunt. dura ibi proelia aliquot facta, multi Romani 
milites et vulnerati et interfecti sunt. vicit perseverantia 
Fulvius, quod nulla vi abstrahi ab obsidione potuit, Celti- 
beri fessi proeliis variis abscesserunt. urbs amoto auxilio 
corum intra paucos dies capta et direpta est: praedam 
mililibus praetor concessit. Fulvius hoc oppido capto, P. 
Manlius exercitu tantum in unum coacto , qui dissipatus 
fueral, nulla alia memorabili gesta re, exercitus in hiberna 
deduxerunt. haec ea aestate in Hispania gesta. Terentius, 
qui ex ea provincia decesserat, ovans urbem iniit. trans- 
latum argenti pondo novem milia trecenta vigiliti, auri 
octoginta pondo, et duae coronae aureae pondo sexaginta 
septem. 

XVII. Eodem anno Inter populum Carthaginiensem 
et regem Masinissam in re praesenti disceptatores Romani 
de agro fuerunt. ceperat eum ab Carthaginiensibus pa- 
ter Masinissae Gala; Galam Syphax inde expulerat, post- 
ea in gratiam soceri Hasdrubalis Carthaginiensibus dono 
dederat; Carthaginienses eo anno Masinissa expulerat 
haud minore certamine animorum, quam cum ferro et acie 
dimicarunt, res acta apud Romanos. Carthaginienses, 
quod primo maiorum suorum fuisset, deinde ab Syphace 
ad se pervenisset, repetebant. Masinissa paterni regni 
agrum se et recepisse et habere gentium iure aiebat; et 
causa et possessione superiorem esse; nihil aliud se in 
ea disceptatione metuere quam ne pudor Romanorum, 
dum vereantur, ne quid socio atque amico regi adversus 
communes suos atque illius liostes indulsisse videantur, 



L1BER XL. CAP. 17. 18. 19. [a. C. 182] 69 

ttamno sit. legati possessionis ius non mutarunt, causam 
integranti -Romam ad senatum reiecerunt. 

In Liguribus nihil postea gestum. recesserant pri- 
mum in devios saitus, deinde dimisso exercitu passim in 
vicos castellaque sua dilapsi sunt. consules quoque di- 
mittere exercitum voluerunt, ac de ea re palres consulue- 
runt. alterum ex his dimisso exercitu ad magistratus in 
annum creandos venire Romam iusserunt, alterum cum 
legionibus suis Pisis hiemare. fama erat Galios Transal- 
pinos iuventutem armare, nec in quam regionem Italiae 
effusura se multitudo esset sciebatur. ita inter se consu- 
les compararunt, ut Cn. Baebius ad comitia iret, quia M. 
Baebius frater eius consulatum petebat. 

XVIII. Comitia consuìibus rogandis fùere: creali P. 
Cornelius Cethegus M. Baebius Tamphilus. praetores inde 
farti duo Q. Fabii, Maximus et Buteo, Ti. Claudius Nero 
Q. Petillius Spurinus M. Pinarius Posca L. Duronius. his 
inito magistratu provinciae ita sorte evenerunt: Ligures 
consuìibus, praetoribus Q. Petillio urbana, Q. Fabio Ma- 
ximo peregrina, Q. Fabio Buteoni Gallia, Ti. Claudio Ne- 
ro ni Sicilia, M. Pinario Sardinia, L. Duronio Apulia; et 
Histri adiecti, quod Tarentini Brundislnique nuntiabant 
maritimos agros infestos transmarinarum navium latroci- 
niis esse, eadem Massilienses de Ligurum navibus que- 
rebantur. exercitus inde decreti, quattuor legiones con- 
sules, quina milia ducenos Romanos pedites, trecenos 
haberent equites, et quindecim milia socium ac Latini no- 
minis, octingentos equites. in Hispaniis prorogatum vete- 
ribus praetoribus imperium est cum exercitibus quos ha- 
berent, et in supplementum decreta tria milia civium Ro- 
manorum, ducenti equites , et socium Latini nominis sex 
milia peditum, trecenti equites. nec rei navalis curaomissa. 
duumviros in eam rem consules creare iussi, per quos 
naves viginti deductae navaiibus sociis civibus Roma- 
nis, qui servitutem servissent, complerentur, ingenui tan- 
tum ut iis praeessent inter duumviros ita divisa tuenda 
denis navibus maritima ora, ut promontorium iis Miner- 
vae velut cardo in medio esset; alter inde dextram par- 



70 L1BER XL. CAP. 18. 19. 20. [a. U. e. 571] 

tem usque ad Massiliam, laevam alter usque ad Barium 
tueretur. 

XIX. Prodiga multa foeda et Romae eo anno visa et 
nuntiata perete, in area Vulcani et Concordiae sangui- 
nem pluit; et pontiflces hastas motas nuntiavere, et Lami- 
vii simutacrum Iunonis Sospitae lacrimasse, pestilenti* 
in agris fbrisque et conciliabulis et in urbe tanta erat, ut 
Libiti»» tunc vix sufficeret. bis prodigils cladibusque 
anxii patres decreverunt, ut et consules, quibus dite vide 
re tur, hostiis maioribus sacrificarent, et decemviri libros 
adirent. eorum decreto supplicatio circa omnia pulvinari* 
Romae in diem unum indicta est. iisdem auctoribus et se- 
natus censuit et consules edixerunt, ut per totam Italiani 
triduum supplicatio et feriae essent. pestilentiae tanta vis 
erat, ut, cum propter defectionem Corsorum bellumque 
ab Iliensibus concitatimi in Sardinia octo milia peditam 
ex sociis Latini nominis placuisBet scribi et treeentos 
equttes, quos M. Pinarius praetor seeum in Sardiniam 
traiceret, tantum bominum demortuum esse, tantum ubi- 
que aegrorum consules renuntiaverint, ut is numerus effici 
militum non potuerit. quod deerat mtfkum, sumere a Co. 
Baebio proconsule, qui Pisis hibernabat, iussus praetor, 
atque inde in Sardiniam traicere. 

L. Duronio praetor i, cui provincia Apulia evenerat, 
adiecta deBacehanalibus quaestio est, cuius residua quae- 
dam velut semina ex prioribus malis iam priore anno ap- 
paruerant; sed magis inchoatae apud L. Pupium praeto- 
rem quaestiones era** quam ad exitum ullum perductae. 
id persecare novum praetorem, ne serperet Rerum latius, 
patres iusserunt. et leges de ambita consules ex auctori- 
tate sanatus ad populum tulerunt. XX. legationes deinde 
in senatum intreduxerunt, regum primas Eumenis et Aria- 
ratWs Cappadocis et Pharnads Polìtici, nec ultra quic- 
quaro eis responsum est quam raissuros qui de contro- 
versiis eorum cognoscerent statuerentque. Lacedaemo- 
niortrm deinde exsulum et Àdiaeorum legati introdacti 
sunt, et spes data easulibus est scripturum senatuin 
Achaeis, ut restituerentur. Acbaei de Messene recepii 



L1BER XL. CAP. 20. 21. {a. CL 181] 71 

compositisque ibi. rebus cum adsensu patrum exposue- 
runt. ei a Philippo rege Macedonum duo legati venerane 
Philocles et Apelies, nulla super re, quae petenda ab senafcu 
esset, speculatami magis inquisitumque missi de iis quo- 
rum Perseus Dtemetrium insàmulasset sermonum cum Re- 
mania, maxime cum T. Quinctio, adrereus fratrem de 
regno habitonuru hos tamquam medios nec in aterius fa- 
vorem inclinatos miserat rex: erant autem et hi itensei 
fraudss in fratrem ministri et participes» 

Demetrius omnium praeterquam fraterno soefere 
quod nuper eruperat ignarus primo neque magnam ne- 
que nuliam spem habebat patrem sibi placari posse; nù- 
nus deinde hi diee patris animo fidebat, omn obsideri 
aures a frotre cernerei. Uaque cirounwpiciens dieta faotar 
que sua, necuius suspiciones augeret, maxime ab omni 
mentione et contazione Romanorum abstinebat, ut neque 
scribi sibi vellet, quia hoc praecipue erìminum genere es- 
asperaci animimi sentiebat XXI. PhiKppus, simul ne otio 
miles deterior fiere t, simul avertendae suspioionis caos» 
quiequam a se agitali de Romano bello, Stofoos Paeoniae 
exercitu indioto in Maedfcam ducere pergit. cupido eum 
ceperat in verticem Haemi mentis ascendendo quia vul- 
gatae opinioni crediderat* Powtieum starai et Adriaéicum 
mare et Histrum amnem et Alpes ^auspici posse: sub- 
ieeta oeulis ea haud parvi sibi momenti futura ad oogfta- 
tfonem Romani belli, percunctatus regioni* perito* de 
asoentu Haemi, cum satis inter omnes oonstaret viam ex- 
eroitui nuliam esse, pameis et exipeditis pendiffleiltìonum 
adftum, ut sermone familiari minorem fiKum permuleeret, 
quera statuerat non ducere secuni, priroum quaerit ab<eo, 
cimi tanta diffieultas itineris prop<oa»atu*, utrum peraeve- 
randum sit in incepto an abstinendam. si pecgat tamen 
ire, non posse obfrrósci se in talibua rebus Antigeni, qui 
saeva tempestate iactatus, cum in eadem nave secum suos 
omnes tafouisset, praeoepisse liberis dieeretur, ut et ipsi 
meminissent et ita posteris proderent, ne quts eum tota 
gente siwral in rebus dubiis perictìtari auderet. memorem 
ergo se praecepti eius duos simul filios non commissu- 



72 L1BER XL. CAP. 21. 22. [a. U. e. 571] 

rum in aleam eius qui proponereiur casus; et quoniam 
maiorem fìlium secum duceret, minorem ad subsidia spei 
et custodiam regni remissurum in Macedoniam esse, non 
fallebat Demetrium ablegari se, ne adesset Consilio, cum 
in conspectu locorum consultarono qua proxime itinera 
ad mare Hadriaticum atque Italiani ducerent, quaeque 
belli ratio esset futura, sed non solum parendum patri 
[tutum] sed etiam adsentiendum erat, ne invitum parere 
suspicionem faceret. ut tamen iter ei tutum in Macedo- 
niam esset, Didas ex praetoribus regiis anus, qui Paeoniae 
praeerat, iussus est prosequi eum cum modico praesidio» 
hunc quoque Perseus, sicut plerosque patris amicorum, 
ex quo haud dubium cuiquam esse coeperat, ad quem ita 
inclinato regis animo hereditas regni perii neret, inter 
coniuratos in fratris perniciem habuit in praesentia dat 
ei mandata, ut per omne obsequium insinuaret se in quam 
maxime familiarem usum, ut elicere omnia arcana speci*- 
larique abditos eius sensus posset. ita digredita* De- 
metrius cum infestioribus quam si solus iret praesidiis. 

XXII. Philippus Maedicam prin^um, deinde solitudi- 
nes interiacentes Maedicae atque Haemo transgressus 
septimis demum castris ad radices montis pervenit ibi 
unum moratus diem ad deligéndos quos duceret secum, 
tertio die iter est ingressus. modicus primo labor in imis 
eollibus fuit quantum in altitudinem egrediebantur, magis 
magisque silveslria et pleraque invia loca excipiebant: 
pervenere deinde in tam opacum iter, ut prae densitate 
arborum immissorumque aliorum in alios ramorum per- 
spici caelum vix posset. ut vero iugis appropinquabant, 
quod rarum in altis locis est, adeo omnia contecta nebula, 
ut haud secus quam nocturno itinere impedirentur. tertio 
demum die ad verticem perventum. nihil vulgatae opi- 
nioni degressi inde detraxerunt, magis credo, ne vanitas 
itineris ludibrio esset, quam quod diversa inter se maria 
montesque et amnes ex uno loco conspici potuerint ve- 
xati omnes, et ante alios rex ipso, quo gravior aetate erat, 
difficultate viae est. duabus aris ibi Iovi et Soli sacratis 
cum immolasset, qua triduo ascenderai, biduo est degres- 



LffiER XL. CAP. 22. 23. [a. C. 181] 73 

sus, frigora nocturna maxime metuens, quae caniculae 
ortu similia brumalibus erant multis per eos dies diffi- 
eultatibus conflictatus nihilo laetiora in castris invenit, 
ubi summa penuria erat, ut in regione, quam ab omni 
parte solitudines clauderent. itaque unum tantum mora- 
tus diem, quietis eorum causa quos habuerat secum, iti- 
nere inde simili fugae in Dentheletos transcurrit. socii 
erant, sed propter inopiam haud secus quam hostium 
fìnes Macedones populati sunt: rapiendo enim passim 
villas primum, dein quosdam etiam vicos evastarunt, non 
sine magno pudore regis, cum sociorum voces nequiquam 
deos sociales nomenque suum implorantes audiret fru- 
mento inde sublato in Maedicam regressus, urbem, quam 
Petram appellane oppugnare est adortus. ipse a campestri 
aditu castra posuit, Perseum filium cum modica manu 
circummisit, ut a superìoribus locis urbem adgrederetur. 
oppidani, cum terror undique instaret, obsidibus datis in 
praesentia dediderunt sese: iidem, postquam exercilus 
recessit, obliti obsidum relieta urbe in loca munita et 
montes refugerunt. 

Philippus omni genere laboris sine ullo effectu fati- 
gatis militibus et fraude Didae praetoris auctis in filium 
suspicionibus in Macedoniam rediit. XXIII. missus hic 
comes y ut ante dictum est, cum simplicitatem iuvents in- 
cauti et suis haud immerito succensentis adsentando in- 
dignandoque et ipse vicem eius captaret, in omnia ultro 
soam oflferens operam, fide data arcana eius elicuit. fu- 
mana ad Romanos Demetrius meditabatur; cui Consilio 
adiutor deum beneficio oblatus videbatur Paeoniae prae- 
tor, per cuius provinciam spem ceperat elabi tuto posse, 
hoc consilium extemplo et fratri proditur et auctore eo 
indicatur patri, litterae. primum ad obsidentem Petram 
adlatae sunt inde Herodorus — princeps hic amicorum 
Demetrii erat — in custodiam est coniectus et Demetrius 
dissimulanter adservari iussus. haec super cetera tristem 
adventum in Macedoniam regi fecerunt movebant eum et 
praesentia crimina: exspectandos tamen, quos ad explo- 
*anda omnia Romam miserat, censebat. his anxius curis 



74 LIBER XL. CAP. 23. 24. 25. [a. U. e. 571] 

cum aliquot menses egisset, tandem legati, iam ante prae- 
meditati in Macedonia quae ab Roma remuHiarent, vene- 
ranti qui super celerà scelera falsas etiam litteras, signo 
adulterino T. Quinctii signatas, reddiderunt regi, depre- 
cata era! in litteris, si quid adolescens cupidiiate regni 
prolapsus secum egìsset: nihii eum adversus suorum 
quemquam faeturum; ncque eum sese esse, qui ullkis 
impii consilii auotor futurus videri possit. hae litterae 
fidem Persei eriminibus fecerunt itaque Herodorus ex- 
tempio diu exeruciatus sine inficio rei ullius in tormentis 
moritur: XXIV. Demetrium iterum ad patrem accusavit 
Perseus. fuga per Paeoniam praeparata arguebatur, et 
corrupti quidam, ut eomites itineris essent; maxime fekae 
litterae T. QuinctU urgebant. nihil tanien palam grami* 
pronuntiatum de eo est, ut dolo potius interficeretur, nee 
id cura ipsius, sed ne poena eius Consilia adversus Ro- 
manos nudaret. ab Thessalonice Demetriadem ipsi cum 
iter esset, Astraeum Paeoniae Demetrium mittit eum eo- 
dem comite Dida, Perseum Amphipolm ad obsides Thra- 
cum accipiendos. digredienti ab se Didae mandata de 
disse dicitur de Alio occidendo. saeriflcium ab Dida seu 
institutum seu simulatum est, ad quod celebrandoli invi- 
tatus Demetrius ab Astraeo Heracleam venti in ea cena 
dicitur venenum datum. poeulo epoto extemplo sen&h. et 
mox eoortis doloribus, rettelo convivio oum in cubiculum 
recepisse* sese, cradelitatem patiris eoaquerons, parrici 
dium fratris ac Didae. scelus iucusans torquebatur. intro- 
missi deinde Thyrsis quidam Statberaeus et Beroeneus 
Alexander inìectis tapetibus in caput faucesque spiritimi 
intercluserunt. ita innoxins adolescens, cum in eo ne sim- 
plici quidem genere mortis contenti inimici faissent, in- 
terficitur. 

XXV. Dum baee in Macedonia genmtur, L. Aemffins 
Pauìus, prorogato ex consolata imperio, principio veris 
in Ligures Ingamos induxit exereitum. ubi primum in 
hostium ftnibus castra pesuit, legati ad eum per speciem 
pacis petendae speoulatum venerunt neganti PauJIo nisi 
cum deditis pacisci se pacem, non tam id recusabant, 



L1BERXL. CAP. 26.26. [a. C. 181] 75 

quam tempore aiebanl opus esse, ut generi agresti homi- 
num persuaderetur. ad hoc [decem dierum] indutiae cum 
darentur, petierunt deinde, ne trans montes proximos 
eastris pabulatum lignatumque milites irenti eulta ea loca 
suorum finium esse, id ubi impetravere,. post eos ipsos 
montes, unde averterant hostem, exercitu omni coacto, 
repente multitudine ingenti castra Romanorum oppugnare 
simul omnibus portis adgressi sunt. summa vi totum diem 
oppugnarunt, ita ut ne efferendi quidem signa Romanis 
spattum nec ad explicandam aciem locus esset. conferii 
in portis obstando magis quam pugnando castra tutaban- 
tur. sub occasum solis cum recessissenl hostes, duos equi- 
tes ad Cn. Baebium proconsulem cum litteris Pisas mittit, 
ut obsesso per indutiae sibi quam primum subsidio ve- 
niret. Baebius exercitum M. Pinarìo praetori eunti in Sar- 
diniam tradì derat: ceterum et senatum litteris certiorem 
facit obsideri a Ligurìbus L. Aemilium, et M. Claudio Mar- 
cello, cuius proxima inde provincia erat, scripsit ut, si 
videretur ei, exercitum e Galiia traduceret in Ligures et 
L. Aemilium liberaret obsidione. haec sera futura auxilia 
erant. Ligures ad castra postero die redeunt. Aemilius 
cum et venturos scisset et educere in aciem potuisset, intra 
valium suos tenuit, ut extraheret rem in id tempus, quo 
Baebius cum exercitu venire a Pisis posset. XXVI. Ro 
mae magnam trepidationem litterae Baebii fecerunt, eo 
maiorem quod paucos post dies Marcellus, tradito exer- 
citu Fabio Romam cum venisset, spem ademit eum qui in 
Galiia esset exercitum in Ligures posse traduci, quia bel- 
lum eum Histris esset prohibentibus coloniam Aquileiam 
deduci: eo profectumFabium, neque inde regredì bello 
inchoato posse, una,- et ea ipsa tardior quam tempus 
postulabat, subsidii spes erat, si consules maturassent in 
provinciam ire. id ut facerent, prò se quisque patrum vo- 
ciferarl consules nisi confecto dilectu negare sese ituros, 
nec suam segnitiem sed vim morbi in causa esse, quo 
serius perficeretur. non tamen potuerunt sustinere con- 
sensum senalus, quin paludati exirent, et militibus quos 
conscriptos haberent diem edicerent, quo Pisas con veni- 



76 LIBER XL. CAP. 26. 27. [a. U. e. 571] 

rent permissum ut, qua irent, protinus subitarios mitites 
scriberent ducerentque secum. et praetoribus Q. Pelillio 
et Q. Fabio imperatimi est, ut Petillius duas legionesci- 
vium Romanorum tumultuarias scrìberet et omnes mino- 
res quinquaginta annis sacramento rogar et, Fabio, utso- 
ciis Latini nominis quindecim milia pedituni, octingentos 
equites imperarci duumviri navales creati C. Matienus et 
C. Lucretius, navesque iis ornatae sunt, Matienoque, cuius 
ad Gallicum sinum provincia erat, imperatum est, utcJas- 
sem primo quoque tempore duceret in Ligurum oram, si 
quo usui esse L. Àemilio atque eius exercitui posset 
XXVII. Aemilius, postquam nihil usquam auxilii ostende- 
batur, interceptos credens equites, non ultra differendum 
ratus, quin per se fortunam temptaret, priusquam hosles 
venirent, qui iam segnius socordiusque oppugnabant, ad 
quattuor portas exercitum instruxit, utsigno datosimui 
ex omnibus partibus eruplionem facerent quattuor ex- 
traordinariis cohortibus duas adiunxit praeposito M. Va- 
lerio legato, erumpere extraordinaria porta iussit. ad 
dextram principalem hastatos legionis primae instruxit; 
principes ex eadem legione in subsidiis posuit: M. Ser- 
vilius et L. Sulpicius tribuni militum his praep ositi, tertia 
iegio adversus principalem sinistram portam instructa est 
id tantum mutatura, principes primi et hastati in subsidiis 
locati: Sex. Julius Caesar et L. Aurelius Cotta tribuni mi- 
litum huic legioni praepositi sunt. Q. Fulvius Flaccus ie- 
gatus cum dextra ala ad quaestoriam portam positos; 
duae cohortes et triarii duarum legionum in praesidio 
castrorum manere iussi. omnes portas contionabundus 
ipse imperator circumiit, et quibuscumque irritamentis 
poterai iras militum acuebat, nunc fraudem hostium |n- 
cusans, qui pace petita, indutiis datis, per ipsum indutia- 
rum tempus contra ius gentium ad castra oppugnanda ve- 
nissent: nunc quantus pudor esset edocens ab Liguribus, 
latronibus verius quam hostibus iustis, Ronianvnn exerci- 
tum obsideri. „quo ore quisquam vestrum, si hinc alieno 
praesidio, non vestra virtute evaseritis, occurret, non dico 
eis militibus, qui Hannibalem, qui Philippum, qui Afltio- 



LIBER XL. CAP. 27. 28. [a. C. 181] 77 

chuni, maximos nostrae aelatis reges ducesque, vice- 
nini, sed iis, qui hos ipsos Ligures aliquotiens pecorum 
modo fugientes per saltus invios consertati ceciderunt? 
quod Hispani, quod Galli, quod Macedones Poentye 
non audeant, Ligustinus hostis valium Romanum subit, 
obsidei ultro et oppugnat, quem scrutantes antea de- 
vios saltus abdituni et latentem vix inveniebamus." ad 
haec consentiens reddebatur militum clamor, nullam mi 
litum culpam esse, quibus nemo ad erumpendum signum 
dedisset. daret signum: intellecturum eosdem qui antea 
fuerint et Romanos et Ligures esse. XXVIII. bina cis 
montes castra Ligurum erant. ex iis primis diebus sole 
orto pariter omnes compositi et instructi procedebant* 
tum nisi exsatiati cibo vinoque arma non capiebant, dis- 
persi inordinati exibant, ut quibus prò spe certuni essel 
kostes extra valium signa non elaturos. adversus ita in- 
compositos eos venientes clamore pariter omnium, qui in 
castris erant, calonum quoque et lixarum sublato simul 
omnibus portis Romani eruperunt. Liguribus adeo impro- 
visa res fuit, ut perinde ac si insidiis circum venti forent 
Irepidarent. exiguum temporis aliqua forma pugnae fuit: 
fuga deinde effusa et fugientium passim caedes erat. equi 
tibus dato signo, ut conscenderent equos nec effugere 
quemquam sinerent, in castra omnes trepida fuga compulsi 
sunt, deinde ipsis exuti castris. supra quindecim milia 
Ligurum eo die occisa, capti duo milia et quingenti. triduo 
posi Ligurum Ingaunorum nomen omne obsidibus datis 
in dicionem venit. gubernatores nautaeque conquisiti, qui 
praedatores fuissent navibus , atque omnes in custodiam 
coniecti. et a C. Matieno duumviro naves eius generis in 
Ligustina ora trìginta duae captae sunt. haec qui nuntia- 
rem litterasque ad senatum ferrent, L. Aurelius Cotta C. 
Sulpicius Gallus Romam missi, simulque peterent, ut L. 
Aemilio confecta provincia decedere et deducere secum 
nrilites liceret atque dimittere. utrumque permissum ab 
senatu, et supplicatio ad omnia pulvinaria per triduum 
decreta, iussique praetores Petillius urbanas dimittere le- 
tfones, Fabius sociis atque nomini Latino remittere di- 



78 L1BER XL. CAP. 28. 29. [a. U. e 571] 

lectum; et uti praetor urbanus consulibus scriberet sena- 
tum aequum eensere sfubttarios milhes, tumultus causa 
conscriptos, primo quoque tempore dimitti. 
\ XXIX. Colonia Graviscae eo anno deducta est in 
agrum Etruscum, de Tarquiniensibus quondam captam. 
quina iugera agri data; triumviri deduxerurrt C. Calpnr- 
nius Piso P. Claudius Puleher C. TerentittS tetra. Recitate 
et inopia frugum insignis anrtus ftiit sex ttieitses nua- 
quam pluvisse memoriae proditum. 

Eodem anno in agro L. Petillii seribae sub Iaaieulo, 
dum cultore* agri altfus moliuntur terram, dtRàe lapidea© 
arcae, octonos ferme pedes longae quatefnos latae, fave* 
tae sunt, operculis ptumbo devinctis. litterts Lattaie Grae- 
cisque utraque arca tascripta erat, in altera Numam Pom- 
pilium Pomponis flfkim, regem Romanorum, sepuktm 
esse, in altera libro* Nutaae Pompilii inesse, eas areas 
cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, q«ae 
tilulum sepulti regis habuerat, inanis inventa, stnetUo 
vestigio corporis humani aut uHius rei, per tabem tot an- 
norum omnibus absumptis. in altera duo fasces candeiis 
involuti septenos habuere libros, non integros modo sed 
recentissima specie, septem Latini de iure pontificio erast, 
septem Graeci de disciplina sapientiae, quae illius aetatis 
esse potuit. adicit Antias Valerius Pythagorieos frisse, 
vulgatae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem 
fuisse Numam, mendacio probabili accommodata fide, pri- 
mo ab amicis, qui in re praesenti feerunt, libri ledi; mox 
pluribus legentibus cum vulgarentur, Q. Petillius praetor 
urbanus studiosus legendi eos libros a L. Petillio sumpiit* 
et erat familiaris usus, quod scribam eum quaestorQ. Pe- 
tillius in decurìam legerat. lectis rerum summis cum anta - 
advertisset pleraque dissolvendarum religionum esse, I* 
Petillio dixit sese libros eos in ignem confecturum esse; 
priusquam id faceret, se ei permittere uti, si quod sento 
seu auxilium se habere ad eos libros repetendos existi- 
maret, experiretur: id integra sua gratia eum facturom. 
scriba tribunos plebis adit, ab tribunis ad senatum res est 
reiecta. praetor se iusiurandum dare paratum esse aiebat 



LiBER XL. CAP. 29. 30. 31. [a. C. 181] 79 

libros eos legi servarique non oportere. senatus censuit 
sali* habeaéum quod praetor iusiurandum polliceretur; 
libros primo quoque tempore in comitio oremandos esse; 
preiium prò libris» quamtum Q. Petiilio praetori raaiorique 
porti tribunorum plebis vkkretur, domino esse sol ven- 
dane id seriba non accepit. libri in comitio igne a vieti- 
mariis facto in oonspectu populi cremali sunt 

XXX. Maglioni bollirai ea aestate coortttm in Hispa- 
nta citeriore, ad quinque et triginta milia hominum, quan- 
tum numquam ferme antea, Celtiberi coaaparaverant Q. 
Fulvius Ftoccus eam obtinebat provinciam. is quia armare 
iuventutem Geltiberos audierat, et ipse quanta poterai a 
soeiis auxilia contraxerat, sed nequaquam numero milituro 
bestem aequabat. principio veris exercitum in Carpeta- 
ncam duxit, et castra locavit ad oppidum Aeburam, mo- 
dica praeridio in urbe posito. paucis post diebus Celti- 
beri milia duo ferme inde sub colle posuerunt castra, quos 
ubi adesse praetor Romanus sensi t, M. Fulvium fratrem 
cum duabas turmis sociorum equitum ad castra hostium 
speculatomi misit, quam proxime succedere ad valium 
iuftsum, ut viseret, quanta essent; pugna abstineret, reci- 
peretque sese, si hostium equitatum exeontem vidisset. 
ita ut praeceptum erat fecit per dies aliquot nihil ultra 
metani) quam ut hae duae turmae ostenderentur, dein sub- 
ducereatur, ubi equitatus hostium castris procucurrissent. 
postremo Celtiberi, omnibus simul peditum equitumque 
copiis castris egressi, ade directa medio ferme spatio 
inter bina castra constherunt. campus erat planus omnis 
et aptus pugnae* ibi stetere Hispani hostis exspeetantes. 
Renanus intra valium suos continuit per quadriduum con- 
UouuiT^ et illieodem loco aciem instructam tenuerunt. ab 
Romania nihil motum. inde quievere in castris Celtiberi, 
quia pugnae copia non fiebat: equites tantum in statio- 
nem egiediebantur, ut parati essent, si quid ab hoste mo- 
veretur. pone castra utrique pabulatum et lignatum ibant, 
neutri alteros impeóientes. XXXI. praetor Romanus ubi 
seti» tot dierum quiete credidit spem factam hosti nihil se 
priorem moturum, L. Acilium cum ala sinistra et sex mi- 



80 L1BER XL. CAP. SI. S2. [a. U. e. 571] 

libus provincialium auxiliorum circumìre montem iubet, 
qui ab tergo hostibus erat; inde, ubi clamorem audisset, 
decurrere ad castra eorum. nocte profeoti sunt, ne pos- 
sent conspici. Flaccus luce prima C. Scribonium praefe 
cium soeium ad valium hostium cum equitibus extraordi 
nariis sinistrae alae mittit; quos ubi et prophis accedere 
et pìures quam soliti erant Celtiberì conspexerunt, oranis 
equitatus effunditur castris, simul et peditibus signum ad 
exeundum datur. Scribonius, uti praeceptum erat, ubi 
primum fremitum equestrem audivit, aCVertit equos et castra 
repetit, eo effusius sequi bostes. primo equites, mox et 
peditum acies aderat, baud dubia spe castra eo die se 
oppugnaturos. quingentos passus, non plus a vailo ab- 
erant. itaque Flaccus ubi satis abstractos eos a praesidio 
castrorum suorura ralus est, intra valium exercitu instructo 
tribus partibus simul erumpit, clamore non tantum ad ar- 
dorem pugnae excitandum sublato, sed etiam ut qui in 
montibus erant exaudirent. nec morati sunt quin decur- 
rerent, sicul imperatum erat, ad castra; ubi quinque mi- 
liùm armatorum, non amplius, relictum erat praesidium, 
quos cum et paucitas sua et multitudo hostium et impro- 
visa res terruisset, prope sine certamine capiuntur castra, 
castris quae pars maxime pugnantibus conspici poterai, 
iniecit Acilius ignem. XXXII. postremi Celtiberorum qui 
in acie erant, primi flammam conspexere, deinde per 
totam aciem vulgatum est castra amissa esse et tum cum 
maxime ardere, unde illisterror, inde Romanis animus 
crevit. iam clamor suorum vincentium accidebat, iam ar- 
dentia hostium castra apparebant. Celtiberì parumper in- 
certis animis fluctuati sunt: ceterum postquam receptus 
pulsis nullus erat, nec usquam nisi in certamine spes, 
pertinacius de integro capessunt pugnam. acie media ur- 
gebantur acriter a quinta legione: adversus laevum coniu, 
in quo sui generis provincialia auxilia instruxisse Roma- 
nos cernebant, cum maiore fiducia intulerunt signa. iam 
prope erat ut sinistrimi cornu pelleretur Romanis, ni se- 
ptima legio successisset simul ab oppido Aebura, qui in 
praesidio relieti erant, in medio ardore pugnae ad vene- 



LIBER XL. CAP. 38, 33. [a. C. 181] «. 

ront, et AoHius ab tergo eraL. divi in medio cacai Celtiberi : 
tpxi supererant in omnes passim partes eapeasuot ftigan. 
equttes tripartito hi eos emissi magnata eaede«*£didefa. 
ad viginti tria milia hostiunt eo die oeoisa, capta quaUmar 
iM U ia et septingenti eum equis plus quingentis, et signa 
militarla octoginta octo. magna Victoria, non tamen in- 
erneola fuit: Roman de duabus iegionibug mititea panilo 
pi» ducenti, socium Latini nominis oetìngenH triginta, ex- 
tentormn auxiliarìum ferme duo milia et quadràgenti ce- 
cMerunt praetor in oaatra victorem exercilum reduxit, 
Aeilius manere in eaptis ab se eastris iussus. postero dfe 
spolia de hostibus leda, et prò oontioao donati quorum 
viitos inngnts fuerat. XXXIII. sauciis deinde in oppidum 
Aeburara deveetis per Carpetaniam »d Contrefeiamductoe 
tegnones. ea urbs etreumsessa eum a Geltiberis auxijia 
arcessisset, morantibus iis non quia ipei eunctati sunt, sed 
quia profectos domo inexplieabiles continuis imbribus 
viae et inflati amnes tenebant, desperato auxilio suorum 
in deditionem venit Flacous quoque tempestatibus foedis 
coaetus exerdturo omaem in urbem introduxit. Celtiberi, 
qui profeeti erant a domo deditionis ignari, eum tandem 
superati*, ubi primum jmbres remiserunt, amntbus Con- 
trebiam venissent, postquam castra nuHa extra moenia 
viderunt, aut in aKeram partem translata rati aut neces- 
stese feostes, per negiegentiara effusi ad oppidum acees- 
genmt in eos duabus portis Romani emptionem fecerunt, 
et incompositos adoni fuderunt. quae res ad resistendum 
eos e* ad eapessendan pugnasi impediti, quod non uno 
agmine noe ad signa frequente» veniebant, eactem magnae 
parti ad fugam saluti fuit: sparsi enira iato passim campo 
96 diffuderunt, nec usquam oonfertos eos hostis circuiti - 
treni*, tamen ad duodecim milia sunt caesa, capta plus 
quinque milia hominum, equi quadri nganfti, signa militarla 
sexaginta duo. qui palati e fuga domani se recipiebant, 
alteranti agmen Celtiberorum rtnientium deditionem Con- 
trebiae et snam eladem narrando avertemnt. extemplo in 
vicos castellarne sua omnes dilapsi. Flaeous a Contrebia 
profectus per Celtiberiam populabundus ducit legiones ; 
T. LIVI pars V. 6 



82 LIBERXL. CAP. 33.34. [a. U. e. 571. a. C. 181] 

multa castella expugna vit, donec maxima pars Celtibero* 
rum in deditionem venit. XXXIV. haec in citeriore Hi- 
spania eo anno gesta, in ulteriore P. Manlius praetor se- 
cunda aliquot proelia cum Lusitanis fecit. 

Aquileia colonia Latina eodem anno in agro Gallo- 
rum est deducta. tria milia peditum quinquagena iugera, 
centuriones centena, centena quadragena equites aecepe- 
runt. triumviri deduxerunt P. Cornelius Scipio Nasica C. 
Flaminius L. Manlius Acidinus. aedes duae eo anno dedi- 
catae sunt, una Veneris Erucinae ad portam Collinamt 
dedicavit L. Porcius L. F. Licinus duumvir, vota erata 
consule L. Porcio Ligustino bello, altera in foro olitorio 
Pietatis. eam aedem dedicavit M\ Acilius Glabrio duum- 
vir; statuamque auratam, quae prima omnium in Italia 
statua aurata est» patris Glabrionis posuit. is erat qui ipse 
eam aedem voverat, quo die cum rege Antiocbo ad 
Thermopylas depugnasset; locaveratque idem ex senalus 
consulto. 

Per eosdem dies, quibus hae aedes dedicatae sunt, 
L. Aemilius Paulus proconsul exLiguribus Ingaunis trium- 
phavit. transtulit coronas aureas quinque et viginti, nec 
praeterea quicquam auri argentique in eo triumpho lalum. 
captivi multi principes Ligurum ante currum ducti. aeris 
trecenos militibus divisit. auxerunt eius triumphi famam 
legati Ligurum pacem perpetuam orantest ita in animimi 
induxisse Ligurum gentem, nulla umquam arma nisi im- 
perata a populo Romano sumere, responsum a Q. Fabio 
praetore est Liguribus iussu senatus orationem eam non 
novam Liguribus esse : mens vero ut nova et orationi con- 
veniens esset, ipsorum id plurimum referre. ad consules 
irent, et quae ab iis imperata essent facerent. nulli alii 
quam consulibus senatum crediturum esse sincera fide in 
pace Ligures esse, pax in Liguribus fuit in Corsica pu- 
gnatum cum Corsis : ad duo milia eorum M. Pinarius prae- 
tor in acie occidit. qua clade compulsi obsides dedenmt 
et cerae centum milia pondo, inde in Sardiniam exercitus 
ductus, et cum Uiensibus, gente ne nunc quidem ova® 
: parte pacata, secunda proelia facta. Carthaginiensibus 



LIBER XL. CAP. 34. 36. [a. e. U. 572. a. C. 180] 83 

eodem anno cenlum obsides redditi, pacemque cum iis 
populus Romanus non ab se tantum. sed ab rege edam 
Masinissa praestitit, qui cum praesidio armato agrum, qui 
in controversia erat, obtinebat. 

XXXV. Otiosam provinciam consules habuerunt. M. 
Baebius comitiorum causa Romam revocatus consules 
creavit A. Postumium Albinum Luscum et C. Calpurnium 
Pisonem. praetores exinde facti Ti. Sempronius Gracchus 
L. Postumius Albinus P. Cornelius Mammula, Ti. Minucius 
Moliiculus A. Hostilius Mancinus C. Maenius. ii omnes 
magistratum idibus Martiis inierunt. 

Principio eius anni, quo A. Postumius Albinus et C. 
Calpurnius Piso consules fuerunt, ab A.Postumio consule 
in senatum introducti qui ex Hispania citeriore venerant 
a Q.Fulvio Fiacco , L. Minucius legatus et duo tribuni 
militum, T. Maenius et L. Terentius Massaliota. hi cum duo 
secunda proelia, inde deditionem Celtiberiae, confectam 
provinciam nuntiassent, nec stipendio, quod mitti solerei, 
nec frumento portato ad exercitum in eum annum opus 
esse, petlerunt ab senatu primum, ut ob res prospere 
gesias diis immortalibus honos haberetur, deinde ut Q. 
Fulvio decedenti de provincia deportare inde exercitum, 
cuius forti opera et ipse et multi ante eum praetores usi 
essent, liceret. quod fieri, praeterquam quod ita deberet, 
etiam prope necessarium esse: ita enim obstinatos esse 
milites, ut non ultra retineri posse in provincia videren- 
tar, iniussuque abituri inde essent, si non dimitterentur, 
autin perniciosam, si quis impense retineret, seditionem 
exar8urì. consulibus ambobus provinciam Ligures esse 
senatus iu&it. praetores inde sortiti sunt: A Hostilio ur- 
bana, Ti. Minucio peregrina obvenit, P. Cornelio Sicilia, 
C. Maenio Sardinia. Uispanias sortiti L. Postumius ulte- 
riorem, Ti. Sempronius citeriorem. is quia successurus 
Q. Fulvio Fiacco erat, ne vetere exercitu provincia spo- 
Baretur, „quaero" inquit „de te, L. Minuci, cum confe- 
ctam provinciam nunties, existimesne Celtiberos perpetuo 
in fide mansuros, ita ut sine exercitu ea provincia obtineri 
possit si neque de fide barbarorum qqicquam recipere 

6* 



84 LIBER XL. CAP. 35. 36. fa. U. e. 572] 

aut adfirmare nobis potes, et habendum ilKc utique exer- 
citum censes, utrum tandem auctor senatui sis supple- 
mentum in Hispaniam mittendi, ut ii modo quibus emerita 
stipendia sint milites dimittantar, veterìbus miiitibus tnro- 
nes immisceantur, an deductis de provincia veteribus le- 
gionibus novas conscribendi et mittendi, eum contemplila 
tirocinium etiam mitiores barbaros excilare ad rebelian- 
dum possit? dictu quam re facilhis sk provinciam inge- 
nio ferocem, rebeiiatrìeem conferisse, paueae civitates, 
ut quidem ego audio, quas vicina maxime hiberoa preme- 
bant, in ius dicionemque venerimi; ulteriores in armis 
sunt. quae cum ita sint, ego iam hine praedico, patres 
conscripti, me exercitu eo, qui nunc est, rem publieam 
administraturum : si dedueat seeum Flaccus legiones, loca 
pacata me ad hibernacula lecturum, neque novum milioni 
ferocissimo hosti obiecturum. l( XXXVI. legatas ad ea, 
quae interrogatus erat, respondit neque se neque quem* 
quam alìum divinare posse, quid in animo Caltifceri habe- 
rent aut porro habituri essent. ìtaqw negare no» posse, 
quìn reotius sit etiam ad pacates barbaros, nondwn satis 
adsuetos imperio, exercitum mitti. novo autem an vetere 
exercitu opus sit, eius esse dicere qui scire possit, qaa 
fide Celtiberi in pace mansuri smt, simul et qui illué ex- 
ploratum habeat, quieturos milites, si diutius in provincia 
retineanfnr. si ex eo, quod aut in ter setoquantur aut sufi* 
clamationibus aprad contionantemknperatorem signifieent, 
quid senti ani coniectandum sit, palam vociferatos esse 
aut imperatorem in provincia retenturos aut cum eo in 
Italiani venturos esse, disceptationem ìnter praetorem 
legatumque consuium relatio interrvpit, qut'feuas ornori 
provincias, priusquam de praetorìs exercitu ageretur, ae- 
quum censebant. novus omnis exercites eonsulibus est 
decretus, binae legiones Romanae cimi suo equitatu, et 
socium Latini nominis quantus semper numerus, quindi- 
cim milia peditum et octingenti equites. oom hoc exercitu 
Apuanis Liguribus ut bellum inferrent mandatum est. P- 
Cornelio et M. Baebio prorogatum imperami iussique prò- 
\incias obtinere, donec consules venissent; tum impera* 



UBER XL. CAP. 36. 37. [a. C. 180] 85 

tum, ut dimisso quem haberenl exercitu reverterentur 
Romam. de Ti. Sempronii deinde exercitu actum est no- 
vam legionari ei quinque milium et ducentorum peditum 
cum equitibus quadringentis consules scribere iussi, et 
mille praeterea peditum Romanorum, quinquagfata equi- 
tes, et sociis nominis Latini imperare septem milia pedi- 
tum, trecento* equites. cum hoc exercitu plaeuit ire in 
Hispaniam citeriorem Ti. Sempronium. Q. Fulvio permis- 
sum ut qui milites ante Sp. Postumium Q. Marchim con- 
sules cives Romani sociive in Hispaniam transportati es- 
sent, et praeterea supplemento adducto quo amplius dua- 
bus legionibus quam decem milia et quadrinomi pedites, 
sexcenti equites essent, et socium Latini nominis duode- 
eim milia, sexcenti equites, quorum forti opera duobus 
adversus Ceitiberos proeliis usus Q. Fulvius esset, eos, 
si videretur , seeum deportaret et supplicationes decre- 
tae, quod is prospere rem publicam gessisset et celeri 
praetores in provincias missi. Q. Fabio Buteoni proroga 
tum in Gallia imperium est odo legiones praeter exerci- 
tum veterem, qui in Liguribas in spe propinqua missionis 
erat, eo anno esse plaeuit. et is ipse exercitus aegre ex- 
plebatur propter pestiletitiam, quae iam tertiiun annum 
uxbem Romanam atque Italiani vastabat. XXXVII. prae- 
tor Ti. Minucius, et haud ita multo post consul C. Calpur- 
niu8 moritur, multique alii omnium ordinimi illustres viri, 
postremo predigli loco ea clades haberi coepta est C. 
Servilius pontifex maximus piacula irne deum conquirere 
iussus, decemviri libros inspicere, consul Apollini Aescu- 
lapio Saluti dona vovere et dare signa inaurata e quae 
vovit deditque. decemviri supplicationem in biduum vale* 
tudinis causa in urbe et per omnia fora oonciliabulaque 
edixerunti maiores duodecim annis omnes coronati et 
laureala in manu teaentes supplicaverunt fraudis quo- 
que humanae insinuaverat auspicio animis ; et venefici! 
quaestio ex senatus consulto, quod in urbe propiusve ur- 
bem decem minibus passuum esset eommissum, C. Clau- 
dio praatori, qui in locum Ti. Minucii erat suffectus, ultra 
decimum lapidem per fora conciliabulaque C. Maenio, 



86 LIBERXL. CAP. 37. 38. [a. U. e. 572] 

priusquam in Sardiniam provinciam traiceret, decreta, 
suspecta consulis erat mors maxime, necatus a Quarta 
Hostilta uxore dicebatur. ut quidem filius eius Q. Fulvius 
Flaccus in locum vitrici consul est declaratus, aliquanto 
magis infamis mors Pisonis coepit esse; et testes exsiste- 
bant, qui post declaratos eonsules Albinum et Pisonem, 
quibus comitiis Flaccus tulerat repuisam, et exprobratum 
ei a maire dieerent quod iam ei tertium negatus consula- 
tus petenti esset, et adiecisse, pararet se ad petendum: 
intra duos menses effecturam, ut consul fleret. inter multa 
alia testimonia ad causam pertinentia haec quoque vox, 
nimis vero eventu comprobata, valuit, cur Hostilia dam- 
naretur. 

Veris principio huius, dum eonsules novos dilectus 
Romae tenet, mors deinde alterius et creandi comitia con- 
sulis in locum eius omnia tardiora fecerunt. interim P. 
Cornelius et M. Baebius, qui in consulatu nihil memora- 
bile gesserant, in Apuanos Ligures exercitum induxerunt 
XXXVIII. Ligures, qui ante adventum in provinciam con- 
sulum non exspectassent bellum, improviso oppressi ad 
duodecim milia hominum dediderunt se. eos consulto per 
litteras prius senatu deducere ex montibus in agros cam- 
pestres procul ab domo, ne reditus spes esset , Cornelius 
et Baebius statuerunt, nullum alium ante finem rati fore 
Ligustini belli, ager publicus populi Romani erat in Sam- 
nitibus, Taurasinorum f udrai, eo cum traducere Ligures 
Apuanos vellent, edixerunt, Ligures Apuani de montibus 
descenderent cum liberis coniugibusque, sua omnia se- 
cum portarent. Ligures saepe per legatos deprecati, ne 
penates, sedem in qua geniti essent, sepulcra niaiorum 
cogerentur relinquere, arma obsides pollicebantur. post- 
quam nihil impetrabant, neque vires ad bellandum erant, 
edicto paruerunt. traducti sunt publico sumptu ad qua- 
draginta milia Hberorum capitum cum feminis puerisque. 
argenti data centum et quinquaginta milia, unde in novas 
sedes coropararentquae opus essent agro dividendo dan- 
doque iidem qui traduxerant, Cornelius et Baebius prae- 
positi, postulantibus tamen ipsis quinqueviri ab senatu 



L1BER XL. CAP. 38. 39. 40. [a. C. 180] 87 

dati, quorum ex Consilio agerent. transatta re cura vete- 
rem exercitum Romam deduxissent, triumphus ab senatu 
est decretus. hi omnium primi nullo bello gesto trium- 
pharunt. tantum hostes ducti ante currum, quia nec quod 
ferretur neque quod duceretur caplum neque quod mili- 
tibus daretur, quicquam in triumphis eorum fuerat. 

XXXIX. Eodem anno in Hispania Fulvius Flaccus 
proconsul, quia successor in provinciam tardius veniebat, 
educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberìae agrum, 
onde ad deditionem non venerant, institit vastare. qua re 
irrita vit magis quam conterruit animos barbarorum; et 
clam comparati» copiis saltum Manlianum, per quem trans* 
iturum exercitum Romanum satis sciebant, obsederunt 
in Hispaniam ulteriorem eunti L. Postumio Albino colle- 
ge Gracchus mandaverat, ut Q.Fulvium certiorem faceret, 
Tarraconem exercitum adduceret: ibi dimitti veteranos, 
supplementaque distribuere et ordinare omnem exercitum 
sese velie, dies quoque, et ea propinqua, edita Fiacco est, 
qua successor esset venturus. haec nova adiata res, omis- 
sis quae agere instituerat, Flaccum raptim deducere ex- 
ercitum ex Celtiberia cum coegisset, barbari causae ignari, 
Mani defectionem et clam comparata arma sensisse eum 
et pertimuisse rati, eo ferocius saltum insederunU ubi 
eum saltum prima luce agmen Romanum intra vit, repente 
ex duabus partibus simul exorti hostes Romanos invase- 
runt quod ubi vidit Flaccus, primos tumultus in agmine 
per centuriones stare omnes, suo quemque loco, et arma 
expedire iubendo sedavit, et sarcinis iumentisque in unum 
locum coactis copias omnes partim ipse partim per lega- 
tos tribunosque militum, ut tempus, ut locus postulabat, 
sino ulla trepidatione instruxit, cum bis deditis rem esse 
admonens, scelus et perfidiam illis, non virtutem nec ani* 
mum accessisse, reditum ignobilem in patriam clarum ac 
memorabilem eos sibi fecisse: cruentos ex recenti caede 
hostium gladios et manantia sanguine spolia Romam ad 
triumphum delaturos. plura dici tempus non patiebatur: 
mvehebant se hostes, et in partibus extremis iam pugna- 
batur. Deinde acies concurrerunt. XL. atrox ubique proe- 



88 LIBER XL. CAP. 4<K [a. U.c 572] 

liura, sed varia fortuna erat egregie legiones, nee segato 
daae alae pugnabant*. externa ailxilia ab simili armatura, 
meiiore atiquaiitum niilitum genere urgebantur, nec ftecum 
tueri poterant. Celtiberi ubi ordinata ade et signis celiata 
se non esse pares legionibus senserunt, cuneo impressio- 
nem fecero* ; quo tantum valent genere pugnae, ut qua- 
cumqué parte pereulere irapetu suo, sustineri neqneanL 
Urne quoque turtatae legiones su ut, prope interrupta 
acies. quam trepidationem ubi Flaccus coospexit, eqee 
advehitur ad legionarios equites, et „eequid auxilii in vo- 
tòs est? aetum iam de hoc exerettu eritt" cum undiqve 
acclamasse© t, qui» edere t, quid fieri velit, non segniti 
imperiami exsecutoros; ^duplicate tuttnas" inquit, n dut- 
TVLttì legkmtm equi te», et permittite eque* in cuneum ba- 
stioni» quo nostros urgent id cum maiore vi equorum fa- 
cietis, *i effrenatos in eoe eqms imruttiiie ; qood gaepe 
Romano* equites cum magna lanute fedsse sua meraoriae 
prodKum est 44 dioto paraerunt, detractisque frenisbis 
utero citroque cura magna strage bostium, infraetis omni- 
bus hastiS) transeurrerunt. dissipato cuneo, in quo omnia 
spes fuerat* Celtiberi trepidare et prope òraissa pugna 
l#et»i fiigae oircumspicere* et alarii equites postquam 
Romanorum equitum tam memorabile facinus ridere, et 
ipsi Tirtule eorum accensi sine ullius imperio in pertnr- 
bates iam hoetes equos fanmittunt tunc vero Celtiberi 
onmes in fugam eftiaduntur, et iraptrator Romanus aver- 
sob hostes contempiatus aedem Fortunae equestri lovique 
optimo maxime ludoB vovit caeduntur Celtiberi per totem 
saltata dissipati fuga, decem et septem matta hostium 
caetìa ee die traduntur, vìvi capti pfas quattuor milia, d*- 
centis eeptuatgifcta septem cum signis militaribus» eqws 
prope «lille tantum* nullis eastrìs eo die Victor esercito* 
maàsit Victoria non sine iactura tmikura fuk: quadri»- 
genti septaagitita duo milites Romani, sochun ac Latini 
nemfows mille decetn et novena cum Iris tria milia milito* 1 
aux*U*riorum perierunt. ita Victor eooercitus renovata 
priore gloria Tarraconem est perductu*. venienti Fulvio 
Ti. Semprottius praetor, qui Wduo ante venerat, obviam 



L1BER XL. CAP. 40. 41. 42. [a. C. 180] 89 

processtt, gratulatusque est, quod rem publicam egregie 
gessisaet onm stimma concordia, quos dimiftterent quos- 
que retinerent milites, eomposuerunt. inde Fulvius ex- 
auetoratis milkibus in naves impositis Romam est profe- 
rii», Sempronius in Ceitiberiam legiones duxit. 

XLI. Consules ambo in Ligures exercitus induxerunt 
diversi* partibus. Postumius prima et tertia legione Ba- 
tista» Suistnontiumque rao&tes obsedit» et premendo prae- 
sidiis angusto» saltus eorum eommeatus interclusit, ino* 
piaqoe omnium rerum eos perdomuit Fulvius secunda 
et quarta legione adortus a Pisis Apuanos Ligures, qui 
eomm circa Macram fluvium incolebant, in dedUionem 
acceptos, ad septem milia hemiaum, in naves impositos 
praeter oram Elrusci maiii Neapolùn transmisiL inde in 
Stmmum traducti, agerque his inter populares datus est. 
montanorum Ligurum ab A. Postumio vineae caesae fru- 
mentaque deusta, donec cladibus omnibus belli coacti in 
deditioftem venerunt armaque tradiderunt. navibus inde 
Postumius ad visendam oram Ingaunorum Intemeliorum- 
que ligurum processiti priusquam hi consules venirent 
ad exercitum, qui Pisas indictus erat, praeerant A. Postu- 
lata* et frater Q. Fulvii M. Fulvius Nobilior. secundae le- 
gionis Fulvius tribunus militum erat. is mensibus suis 
dimisit legionem, iureiuraado adactis centurionibus aes in 
aerarium ad quaestores esse delaturos. hoc ubi Placca- 
tomi *— nam eo forte erat profectus — Aulo nuntiatum est» 
«uà tquhibus expeditis secutus dimissos, quos eorum 
potute adsequi, deduxit castigatos Pisas $ de ceteris con- 
sulem certiorem fecit. eo referente senatus factum est 
consultimi, ut M» Fulvius in Htepaniam retegaretur ultra 
noram Carthaginem; litteraeque ei datae sunt a oonsule 
ad P ; Manlten in Htepaniam ulteriorem deferendae* mili- 
te iussi ad eigna redire, causa ignomimae uti semestre 
stipfcndium in eum annua esset ei legioni decretano s qui 
ntites ad exercitum non redieset, eum ipsum bonaque eius 
vendere consul iussus. 

XLII. Eodem anno L. Duronius, qui praetor anno 
superiore ex Ulyrico eum decem navibus Brundisium re 



90 LIBER XL. CAP. 42. [a. U. e 572] 

disset, inde in portu reliclis navibus cum venisset Romani, 
inter exponendas res quas ibi gessisset, haud dubie in 
regem IUyriorum Gentium latrocinii omnis maritimi cau- 
sam avertit: ex regno eius omnes naves esse, quae su- 
peri maris oram depopulatae essent; de his rebus se lega- 
tos misisse, nec eonveniendi regis potestatem factam. 
veneranl Romàm legati a Gentio, qui quo tempore Romani 
eonveniendi regis causa venissent, aegrum forte eum in 
ultimis partibus fuisse regni dieerent: petere Gentium ab 
senatu, ne crederent confictis eriminibus in se, quae ini- 
mici detulissent. ad ea Duronius adiecit multis civibus 
Romanis et sociis Latini nominis iniurias factas in regno 
eius, et cives Romanos dici Corcyrae retinerL eos omnes 
Romam adduci placuit, C. Claudium praetorem cogno- 
scere, neque ante Gentio regi legatisve eius responsum 
reddi. 

Inter multos alios, quos pestilentia eius anni absum- 
psit, sacerdotes quoque aliquot mortui sunt. L. Valerius 
Flaccus pontifex mortuus est: in eius locum suffectus est 
Q. Fabius Labeo. P. Manlius, qui nuper ex ulteriore Hi- 
spania redierat, triumvir epulo : Q. Fulvius M. F. in locum 
eius triumvir cooptatus, tum praetextatus erat. derege 
sacrifico sufficiendo in locum Cn. Cornelii Dolabellae con- 
tendo inter C. Servilium pontificem maximum fuit etL. 
Cornelium Dolabellam duumvirum navalem, quem ut in- 
augurare t, pontifex magistratu sese abdicare iubebat re- 
cusantique id facere ob eam rem multa duùmviro dieta a 
pontifico; deque ea, cum provocasset, certatum ad popu- 
lum. cum plures iam tribus intro vocatae dicto esse au- 
dientem pontifici duumvirum iuberent, multarti que remitti, 
si magistratu se abdicasset, ultimum de caelo quod comi- 
tia turbaret intervenit. religio inde fuit pontificibus inau- 
gurandi Dolabellae. P. Cloelium Siculum inaugurarunt, 
qui secundo loco inauguratus erat. exitu anni et C. Ser- 
viiius Geminus pontifex maximus decessit: idem decemvir 
sacrorum fuit. pontifex in locum eius a collegio cooptatus 
est Q. Fulvius Flaccus ; inde pontifex maximus M. Acmi- 
lius Lepidus, cum multi clari viri petissent; et decemvir 



LIBER XL. CAP. 42. 43. 44. [a. C. 180] 91 

sacrorum Q. Marcius Philippus in eiusdem locum est 
cooplatus. et augur Sp. Postumius Albinus decessiti in 
locum eius P. Scipionem, fllium Africani, augures co- 
optarunt. 

Cumanis eo anno petentibus permissum, ut publice 
Latine loquefèntur et praeconibus Latine vendendi ius 
esset. XLIII. Pisanis agrum pollicentibus, quo Latina co- 
lonia deduceretur, gratiae ab senatu actae ; triumviri creati 
ad eam rem Q. Fabius Buteo M. et P. Popillii Laenates. a 
C. Maenio praetore, cui provincia Sardinia cum evenisset, 
additum erat, ut quaereret de venefìciis longius ab urbe 
decem milibus passuum, litterae adlatae, se iam tria milia 
hominum damnasse, et crescere sibi quaestionem indi- 
ciist aut eam sibi esse deserendam aut provinciam di- 
mittendam. 

Q. Fulvius Flaccus ex Hispania rediit Romam cum 
magna fama gestarum rerum ; qui cum extra urbem triun> 
phi causa esset, consul est creaius cum L. Manlio Ad- 
dino, et post paucos dies cum militibus, quos secum de- 
duxerat, triumphans urbem est invectus. tulit in triumpho 
soronas aureas centum vigenti quattuor: praeterea auri 
pondo triginta unum, et signati Oscensis nummum centum 
septuaginta tria milia ducentos. militibus de praeda quin- 
quagenos denarios dedit, duplex centurionibus , triplex 
equiti, tantundem soeiis Latini nominis, et stipendium 
omnibus duplex. 

XL1V. Eo anno rogatio primum iata est ab L. Villio 
tribuno plebis, quot annos nati quemque magistratum pe- 
tórent caperentque. inde cognomen familiae inditum, ut 
Annales appellarentur. praetores quattuor post multos 
annos lege Baebia creati, quae alternis quaternos iubebat 
crearL hi facti Cn. Cornelius Scipio C. Valerius Laevinus 
0. et P. Mucii Q. F. Scaevolae. Q. Fulvio et L. Manlio con- 
sulibus eadem provincia, quae superioribus, pari numero 
copiae peditum equitum, civium sociorum decretae. in 
Kspaniis duabus H. Sempronio et L. Postumio cum iis- 
tem exercitibus, quos haberent, prorogatum imperium 
^t; et in supplementum consules scribere iussi ad tria 



92 L1BER XL. CAP- 44. 46. [a. U. e. *73] 

milia peditum Romanorum, ireeentos equites, quinque 
milia sodoma* Latini nomini» et quadringentos equità. 
P. Mucius Scaevola urbanam sortita* provinciam est, et 
ut idem quaereret de venefìciis in urbe et propius arbam 
decem milia passumn, Cn» Coroelius Scipio peregrinano, 
Q. Mucius Seaevola Siciliani, G. Valerius Laevinus Sar- 
diniam. 

Q. Fuivtus cansul priusquam «ilam rem publkam 
ageret, liberare et se et rem pubtteam religione votis sol- 
vendis dixit velie, vovisse qua die postremum eumOelti- 
berii pugnasset ludos Iovi optkno maxima et aedem 
equestri Fortunae sese facturum: in eam rem sifai pee* 
niam coUatam esse ab Hispams. ludi decreti, et ut étmt 
viri ad aedem locandam orearentur. de pecunia fìnitur, ne 
maior causa ludorum consumeretur, quam quanta Fulvio 
Nobiliori post Àetolicum bellum ludos faeienti decreta 
esset ; neve quid ad eos ludos arcesseret cogeret aeciperet 
faceret ad versus id senatas consultura, quod L. Aemilio 
Cn. Baebio consulibus de ludis factum esset decreverat 
id senatus propter eifusos sumptus factos in ludos Ti. 
Sempronii aedilis, qui graves non modo Italiae ae sociis 
Latini nominis, sed etiara provincia externis fuerant. 

XLV. Hiems eo anno nive saeva et omni tempesta- 
timi genere fuitt arboree , quae obnoxiae frigoribus sant, 
deusserat eunctas ; et ea tum aliqoanto quam alias longior 
fuit. itaque Latinas mox subito coorta et intolearabil» Wr 
pestas in monte turbavitj instaurataeque sunt ex decreto 
pontificum. eadem tempestas et in Capitello aliquot 
signa oonstravit, fulminibusque complura loca deformavi!, 
aedem Iovis Tarracinae, aedem Albam Capone portamqa* 
Romanam ; muri pinnoe aliquot locis deeassae erant. haee 
Inter prodigia nunliatum et ab Reato tripedem natimi rm- 
lum. ob ea decemviri iussi adire libros edider*, quibua 
diis et quot hostiiB sacrificaretar, et fulminibus compio* 1 
loca deformata ** aedem Iovis ut supplicato diem unum 
esset. ludi deinde votivi Q> Fulvii consulte per dies decem 
magno apparata facti. 

Censorum inde comitia habitat creati M. Aerailias 






LIBERXL. GAP. 45. 46. [a- C. 179] 93 

LepkUw pontifex maximus et M. Fulviu* Nobilior, qui ex 
Aetolis tritunphaveraL inter hoa viros nobile» ìnimicitiae 
erant, saepe muJtis et in senato et ad popuium atrocibus 
eeiebratae cerUmini**». eoraitiis confetto, ut traditum 
antiqultus est, censore* m Campo ad arati Marti* sellis 
curulibus conaederuat; quo» repente prineipes senatorum 
cura agamie venerimi civiutis, inter quoe Q. Caecilius 
Metellus verba fedi. XLVL „non obliti surous, censores, 
vos paulo ante ab universo populo Romano morìbus no- 
stri* praeposiios esse, et nos a votts et admoneri et regi, 
non vos a nobis debere, indicandum tamea est, quid 
omnes bonos in vobis aui offendat aut eerte imttatum ina- 
imi singntas cumintueaw, M~ Aerali, M. Fulvi, neminem 
hodie in civitate habemus, quem, si revocemur in suffra- 
gium, velimus vobis praetatum esse, ambo cum simul 
aspicimus, non possumus non vereri, ne male comparati 
sitia, nec tantum rei puWieae prosit quod omnibus nobis 
frogie placetis, quam quod alter alteri displicetis uoceat. 
inimìcitias per araos multos. vobis ipsis graves etatroces 
geritis, quae perieulum est ne ex bac die nobis et rei 
publicae quam vobis graviores fiant de quibus causis 
hoc limeamua, multa suoourrunt, quae dicerenUir, nisi forte 
tapfeeabiles fueritis ** implieaverint animos veatros. has 
w hodie, ut in isto tempio fimatis simuliate*, quaesumus 
vos universi, et quos coafcmxit suffragio snis popuius 
Romanus, hac etiam reeonettiatione gratiae eoniungi a 
nobis sfratta* uno animo, uno Consilio legatis senatum, 
equites reoenseatis,agatis oensum>lttstrum condatis; quod 
in omnibus fere preeattoaibus nuncupabitis verbi* , f „ut 
e* rea mihi eoUegaeque meo bene et felicitar evenist," " id 
ito ut vere, ut ex animo velitis evenire, effidatisque, ut 
quod deos preoati eritòs, id vos velie etiam homtaes cre- 
<kmus. T. Tatius et Romulus, in euia* urbis medio foro 
Mie bostes concunwaiU, ibi coneordes regsarunt non 
modo simuUates, sed bella quoque finiuntur: ex infestis 
«estibus plerumque socii fideles, interdum etiam cives 
jtait. Albani dirata Alba Romam traducti sunt, Latini, Sa 
Mai in cWitatem accepti. vulgatum illud, quia veruni erat, 



94 LIBER XL. CAP. 46- 47. [a. U. e 573] 

in proverbium venit, amicitias immortales, mortales ini- 
micitias debere esse." fremitus ortus cum adsensu, deinde 
universorum voces idem petentium confusae in unum ora- 
lionem interpeilarunt. inde Aemilius questus cum alia, 
tum bis a M. Fulvio se certo consulatu deiectum: Fulvius 
contra queri se ab eo seroper lacessitum et in probrum 
suum sponsionem factam. tamen ambo significare, si alter 
vellet, se in potestate tot prìncipum civitatìs futuros. omni- 
bus instantibus qui aderant dextras fidemque dedere mit- 
tere vere ac finire odium. deinde collaudantibus eunctis 
deducti sunt in Capitolium. et cura super tali re prìnci- 
pum et facilitas censorum egregie comprobata ab senatq 
et laudata est. censorìbus deinde postulantibus, utpe- 
cuniae summa sibi, qua in opera publica uterentur, attrf- 
bueretur, vectigal annuum decretum est 

XLV1I. Eodem anno in Hispania L. Postumius et Ti. 
Sempronius propraetores comparaverunt ita inter se, ut 
in Vaccaeos per Lusitaniam iret Aibinus, in Celtiberiam 
inde reverteretur ; Gracchus, si maius ibi bellura esset, in 
ultima Celtiberìae penetraret. Mundam urbem priraum vi 
cepit, nòcte ex improviso adgressus. acceptis deinde ob- 
sidibus praesidioque imposito castella oppugnare, agros 
urere, donec ad praevalidam aliam urbem — Ccrtimarc 
appellant Celtiberi — pervenit. ubi cum iam opera admo- 
veret, veniunt legati ex oppido, quorum sermo antiqua* 
simplicitatis fuit, non dissimular! tium bellaturos, sivires 
essent. petierunt enim, ut sibi in castra Celtiberorum ire 
liceret ad auxilia accipienda: si non impetrassero, toro 
separatim [eos] ab illis se consulturos. permittente Grac- 
cho ierunt, et post paucis diebus alios decem legatosi 
cum adduxerunt. meridianum tempus erat nihil prlwf 
petierunt a praetore quam ut bibere sibi iuberet dar! 
epotis primis poculis iterum poposcerunt, magno risa 
circumstantium in tam rudibus et moris omnis ignaris in- 
geniis. tum maximus natu ex iis „missi sumus" inquit „a 
gente nostra, qui sciscitaremur, qua tandem re fretti* arma 
nobis inferres." ad hanc percunctationem Gracchus exer 
citu se egregio fidentem venisse respondit; quem si ip sl 



LIBER XL. CAP. 47. 48. 49 [a. C. 179] 95 

visere velint, quo certiora ad suos referant, potestatem se 
eis facturum esse, tribunoque railitum iraperat, ut ornari 
omnes copias peditum equitumque et decurrere iubeat 
armatas. ab hoc spectaculo legati raissi deterruerunt suos 
abauxilio circumsessae urbi ferendo, oppidani cum ignes 
nocte e turribus nequiquam, quod signum convenerat, 
sustulissent, destituii ab unica spe auxilii in deditionem 
venerunt. sestertium quater et viciens ab iis est exactum, 
quadraginta nobilissimi equites, nec obsidum nomine — 
nam militare iussi sunt — , et tamen re ipsa ut pigri us 
ftdei essent. 

XLVIH. Inde iam duxit ad Alcen urbem, ubi castra 
Celtiberorum erant, a quibus venerant nuper legali, eoa 
cam per aliquot dies, armaturam levem immittendo in sta- 
tiones, lacessisset parvis proeliis, in dies maioracerta- 
mina serebat, ut omnes extra munì tiones eliceret. ubi 
quod petebatur sensit effectum, auxiliorum praefectis im- 
perat, ut contracto certamine, tamquam multitudine supe- 
rarentur, repente tergis datis ad castra effuse fugerent: 
ipse intra valium ad omnes portas instruxit copias. haud 
multimi temporis intercessit, cum ex composito reftigien- 
tium suorum agmen, post effuse sequentes barbaros con- 
spexit. instructam ad hoc ipsum intra valium habebat 
aciem. itaque tantum moratus, ut suos refugere in castra 
libero introitu sineret, clamore sublato simul omnibus por- 
tis erupit non sustinuere impetum necopinatum hostes. 
qui ad castra oppugnanda ven erant, ne sua quidem tueri 
potuerunt: nam extemplo fusi fugati, mox intra valium' 
paventes compulsi, postremo exuuntur castris. eo die no- 
vem niilia hostium caesa; capti vivi trecenti viginti, equi 
centrai duodecim, signa militarla triginta septem. de ex- 
«rcitu Romano centum novem ceciderunt. 

XLIX. Ab hoc proelio Gracchus duxit ad depopu- 
landum Celtiberiam legiones. et cum ferret passim cuncta 
atque ageret, populique alii voluntate alti metu iugum ac- 
ciperent, centum tria oppida intra paucos dies in deditio • 
nem accepit, praeda potitus ingenti est. convertit inde 
a&men retro, unde venerat, ad Alcen, atque eam urbem 



96 LIBER XL. CAP. 49. 50. [a. U. e. 573] 

oppugnare instith. oppidani primum impetum hosUam 
sustmuerunt; 4efcide cum iam non armi» mori* aed età» 
operibus oppugnarentur, diffigi praesidio urbis in antan 
universi concesserunt- postremo et inde praemissis on- 
toribus in dfcfonem se suaque omnia Romania permise- 
runt magna inde praoda facta est multi captivi nobita 
in potestatem venerunt, inter quos et Thurri fìUi duo et 
Alia, regulas hie earum genthun erat, longe potentissimi» 
omnium Hispanorum. audfta suorum clade, miasiB qui 
fldem venienti in castra ad Gracchum poterei*, venit. et 
primum quaesivit sub eone sibi liceret ac suis vivere, 
cum praetor victurum respondìsset, quaesivit iterum, si 
cum Romania militare liceret id quoque Graecho permit- 
tente, „sequar" inquit „vos adversus veteres socie» meo** 
quoniam iilos ad me ** suspicere." seeuiu* est inda Ro- 
manos, fortique ac fldeli opera multis locis rem Romaam 
adiuvit. L. Ergavica inde, nobilis et potens civitas, alio* 
rum circa poputarum cladibus terrìta portas aperuit 
Romanis. 

Barn deditionem oppidorum haud cum fide faeW 
quidam auotores suntt e qua regione abéuxtsaet legioaas, 
extemplo inde rebellatum, magnoque eum postea proelio 
ad montem Chaunum cum CeiUberis a prima luce ad sex- 
ani horara diei signis collatis pugnasse , multos utrimqve 
cecidisse, necaàiad magnopere — fere vietos erodere— 
fecisse Romanos, nisi ut postero die lacessieriot proetk) 
manentes intra valium: spolia per totum die» tegistf» 
• tertio die preelio maiore iterum pugnatimi, et turo demum 
haud dubie vietos Celtiberos castraoue eorum oapta et 
direpta esse, vigiliti duo mttia hostium eo die esse catf** 
plus trecentos captos, parem fere equorum «iwerwJ»* 61 
signa militarla septaaginta duo. inde debeilatum, vera»" 
que pacem, non fluxa, ut ante, fide Celliberos ftiisse. ea- 
dem aestate et L. Postumium ia Hispasia ulteriore bis 
eum Vaccaeis egregie pugnasse scrttmntt ad trigia^ el 
quènque mttia hostium oocidisse et castra expugaas6e. 
propius vero est aerina in provincia» pervenisse, qu* 
ut ea aestate potuerit res gerere. 



LIBER XL, CAP. 51. 52. [a. C. 179] 9? 

LI. Censores fideli concordia senatum legerunt prin- 
ceps lectus est ipse censor M. Aemilius Lepidus pontifex 
maximus: tres eiecti de senatu; retinuit quosdam Lepi- 
dus a collega praeteritos. opera ex pecunia attributa di- 
visaque inter se haec confeqerunt. Lepidus molem ad 
Tarracinam, ingTatum opus, quod praedia habebat ibi, 
privatamque publicae rei impensaminseruerat; theatrum 
et proscenium ad Apollinis, aedem Iovis in Capitolio, co- 
lumnasque circa poliendas albo locavit; et ab bis colum- 
nis, quae incommode opposita videbantur, signa amovit, 
clipeaque de columnis et signa militarla adflxa omnis ge- 
neris dempsit. M. Fulvius plura et maioris locavit usus, 
portum et pilas pontis in Tiberini, quibus pilis fornices 
post aliquot annos P. Scipio Africanus et L. Mummius 
censores locaverunt imponendos ; basilicam post argen- 
tarias novas et forum piscatorium circumdatis tabernis 
quas vendidit in privatum; et forum, et porticum extra 
portam Trigeminam, et aliam post navalia et ad fanum 
Herculis et post Spei ad Tiberini aedem Apollinis medici, 
habuere et in promiscuo praeterea pecuniam : ex ea com- 
muniter locarunt aquam abducendam fornicesque facien- 
dos. impedimento operi fuit M. Licinus Crassus, qui per 
ftrodum suum duci non est passus. portoria quoque et 
vectigalia iidem multa instituerunt. complura sacella 
publica, quae fuerant occupata a privatis, publica sacra- 
que ut essent paterentque populo curarunt. mutarunt suf- 
fragia, regionatimque generibus bominum causisque et 
quaestibus tribus descripserunt. LIL et alter ex censori- 
bus M. Aemilius petiit ab senatu, ut sibi dedicationis 
templorum reginae Iunonis et Dianae, quae bello Ligustino 
ante annos octo rovisset, pecunia ad ludos decerneretur. 
viginli milia aeris decreverunt dedicavit eas aedes, utram- 
que in circo Flaminio, ludosque scenicos triduum post 
dedicationem templi Iunonis, biduum post Dianae, et sin- 
fulos dies fecit in circo, idem dedicavit aedem Lariura 
Permarinum in Campo, voverat eam annis undecim ante 
L. Aemilius Regillus navali proelio adversus praefectos 
fegis Antiochi, supra valvas templi tabula cum titolo hoc 
*' LIVI pars V. 7 



98 LIBER XL. CAR 52. 53. 54. Fa. U. e, 573] 

fixa est „duello magno dirimendo , regibus subigendis, 
capti! patraftdae pàcis tiaec pugna toccanti L. Aenàiio M. 
Aemilii 'Alio ** autyptofo imperio felicitai ductuqfoe eius 
inter Ephesuto Samum Chiumque Jnspectante «06 ipso 
Antioeho, exercita omni, equKatu eféphantfsque, classis 
regis Antiochi àfitt* èie Vieta fusa cetetusa fugataqwe est, 
ibique eo die tiàves lotrgoe (5um omnibus sociis captae 
quadraginta duae. ea pugna pàgfcata rex Anttoehus re- 
gnumque *** eius rei ergo aedem Laribus permarinis vo- 
vit." eodem exempto tabtrta iti aede lovis in Capitolio 
supra valvas tea est 

Lin. Bidtio, qtio senatuhi RjgeHtnt censotfes, Q. Ful- 
vius consul profèttus ih Ligares, per invies raontes vai- 
lesqtre saltus eum exeròitu transgressus, sigws collatis 
cum hoste pugnttvit; neque tantum acie vieft, seti castra 
quòque eodem die «epit. tria milia ducenti hostmm omnis- 
que ea regio Ligurum in deditionem ventt cowsul deditos 
in campesttres agros deduxit, praesidiaque montibus im- 
posuit. celériter ** et ex provincia Irtterae Romam vene- 
runt: suppHcaftioneà <fo e&s Tes gestas In triduum éecre- 
tae sunt; praetores quadraginta hostiis maioribus per 
supplicatioties rem divinarti fecerunt ab altero constile 
L. Manlio nihil memoria dignum in Liguribus est gestirai. 
Galli Transalpini, tria fittila bemfrmm, in Italiani tfans- 
gressi, neminem belio lacesséttes agram a eonsulibus et 
senatu petebant, ut pacati sub imperlo poptiM Romani 
esstent. eos senatus excedere Italia fassit, et ocmsulem Q. 
Fulvium quaerere et animadvertere in eos, qui prìncipes 
et auctores tratiscendendi Alpes fuissent. 

LIV. Eodem anno Philippus rex Macedonfum, senio 
et maerore consumptus post tnortem filli, deoessit. Deme- 
triade hibemabat, cum desiderio ansrius fflii, itati pasni- 
tentia crudeiitatte sruae saevittaeque. stimulabat ammoni 
et alter fffius haud dubie et sua et aliorum opinione frex, 
conversique in eum omnium ocuii, et destituta Senedus 
aliis exspectamibus suam mortem, aliìs ne exspettsntibus 
quidem. quo magis angebatur, et cum eo Antigono» Ecbe- 
cratis nlius, nomen patini Antigoni ferens, qui tutor Phi- 



L1BER XL. CAP. 54. 55. [a. C. 179] 99 

lippi fueral, regiae vir niaicstatis, nobili etiam pugna ad- 
versus Cleomenem Lacedaemonium clarus. tulorem eum 
Graeci, ut cognoraine a ceteris regibus distinguerent, ap- 
pellarunt. huius fratris fllius Antigonus ex honoraiis Phi- 
lippi amicis unus incorruptus permanserat; eique ea fides 
nequaquam amicum Persea inimicissimum fecerat. is prò- 
spiciens animo , quanto cum perìcolo suo heredltas regni 
ventura esaet ad Persea, ut primum labare animum regis 
et ingeniiscere interdum Olii desiderio sensi t, nunc prae- 
bendo aures, nunc iacessendo etiam mentionem rei temere 
actae, saepe querenli querens et ipse aderat et eum multa 
adsoleat verilas praebere vestigia sui, omni ope adiuva- 
bat, quo maturius omnia emanarent. suspecti ut ministri 
facmoris Apelles maxime et Phiiocles erant, qui Romam 
legati fuerant litterasque exitiales Demetrio sub nomine 
Flaminini attulerant. LV. faisas esse et a scriba v&Uftas 
signumque adulterinum vulgo in regia fremebant. oeterum 
eum suspecta magis quam manifesta esse! res, forte Xy- 
chus obvius fit Antigono, comprehensusque ab eo in re- 
giara est perductus. relieto eo eustodibus Antigonus ad 
Phiiippum processi*. r ,multis" inquit „sermonibus intel- 
lexisse videor .magno te aestimatunam, si seire vera omnia 
possis de filiis tuis, uter ab utro petitus fraude et insidiis 
esset. homo unus omnium, qui nodum huìus errorte ex- 
soivere possit, in molestate tua est Xychus." forte oblotum 
perductumque in regiam vocari iuberet. adductus primo 
ita negare inconstanter, ut parvo metu «dinoto paratum 
indieem esse apparerei, conspectum tortoris verberum- 
que non sustinuit, ordinemque omnetn facinoris legatoruni 
ministeriique sui exposuit. extemplo missi qui legatos 
eomprehenderent, Philoclem, qui praesens erat, oppres- 
sero** Apelles missus adChaeream quendam persequen- 
dum indicio Xychi audito in Italiam traieoit. de Philocle 
nihil certi vulgatum est: alti primo audaciter negantem, 
postquam in conspectum adductus sit Xychus, non ultra 
tetendisse, alii tormenta etiam infltiantem perpessum ad- 
firmant. Philippo redintegraius esUuctus geminatasene; 
et infelicitatem suam in liberis graviorem, quod alter su 

7* 



100 LIBEH XL. CAP. 56. 57. [a. U. e. 573J 

peresset, censebat. LVI. Perseus certior factus omnia de- 
tecta esse, potentior quidem erat, quam ut fugam neces- 
sariam ducerei: tantum ut procul abesset curabat, interim 
velut ab incendio flagrantis irae, dum Philippus viveret, 
se defensurus. is spe potiundi ad poenam corporìs eius 
amissa quod reliquum erat, id studere, ne super impuni- 
tatem etiam praemio sceleris frueretur. Antigonum igitur 
appellai, cui et palam facti parricidii gratia obnoxius erat, 
neque pudendum aut paenitendum eum regem Macedoni- 
bus propler recentem palmi Antigoni gloriam fore cen- 
sebat. „quandó in eam fortunam veni," inquit „Antigone, 
ut orbitas mihi, quam alii detestantur parentes, oplabilis 
esse debeat, regnum, quod a patruo tuo forti, non solum 
fideli tutela et custoditum et auclum etiam accepi , id tibi 
tradere in animo est. te unum habeo, quem dignum regno 
iudicem. si neminem haberem, perire et exstingui id mal- 
lem quam Perseo scelestae fraudis praemium esse. De- 
metrium excitatum ab inferis restitutumque credam mihi, 
si te, qui morti innocentis, qui meo infelici errori unus 
illacrimasti, in locum eius substitutum relinquam." ab hoc 
sermone omni genere honoris producere eum non destitit. 
cum in Thracia Perseus abesset, circumire Macedoniae 
urbes principibusque Antigonum commendare; et si vita 
longior suppetisset, haud dubium fuit, quin eum in pos 
sessione regni relicturus fueril. ab Demetriade profectas 
Thessalonicae plurìmum temporis moratus fueràt. inde 
cum Amphipolim venisset, gravi morbo est implicitus. 
sed animo tamen aegrum magis fuisse quam corpore con- 
stat; curisque et vigiliis, cum identidem species et um- 
brae insontis interempti flìii agitarent, cum diris exslin- 
cium esse fexsecrationibus alterius. tamen admoneri po- 
luisset Antigonus, si haud ** slatini palam facta esset mors 
regis. medicus Calligenes, qui curationi praeerat, non 
exspectata morte regis, a primis desperationis notis nun- 
tios praedispositos ita ut convenerat misit ad Perseum, et 
mortem regis in adventum eius omnes qui extra regioni 
erant ceiavit LV1I. oppressit igitur necopinantes ignaros- 
que omnes Perseus, et regnum scelere partum invasit. 



L1BER XL. CAP. 67. 58. [a. C. 179] 101 

Peropportuna mors Philipp! fuit ad dilationera et ad 
vires bello contrahendas. nam post paucis diebus gens 
Bastarnarum, diu sollicitata, ab suis sedibus magna pe- 
ditum equitumque manu Histrum traiecit. inde praegressi, 
qui nuntiarent regi, Antigonus et Cotto : Cotto nobilis erat 
Bastarna, a rege Antigonus saepius cum ipso Cottone le* 
gatus ad concitandos Bastarnas missus. haud procul Am- 
phipoli fama, inde certi nuntii occurrerunt mortuum esse 
regem. quae res omnem ordinem consilii turbavit. com- 
positum autem sic fuerat, transitum per Thraciam tutum 
et commeatus Bastarnis ut Philippus praestaret. id ut fa- 
cere posset, regionum principes donis coluerat fide sua 
obligata pacato agmine transituros Bastarnas. Dardano- 
rum gentem delere propositum erat, inque eorum agro 
sedes fundare Bastarnis. duplex inde erat commodum 
futurum, si etDardani, gens semper infestissima Mace- 
doniae temp oribusque iniquis regum imminens, tollerelur, 
et Bastarnae relictis in Dardania coniugibus liberisque 
ad populandam Italiani possent mitti. per Scordiscos iter 
esse ad mare Adriaticum Italiamque ; alia via traduci ex- 
ercitum non posse, facile Bastarnis Scordiscos iter datu- 
ros*. nec enim aut lingua aut moribus aequales abhorrere; 
etipsos adiuncturos se, cum ad praedam opulentissimae 
gentis ire vidissent. inde in omnem eventum Consilia ac- 
commodabantur : sive caesi ab Romanis forent Bastarnae, 
Dardanos tamen sublatos praedamque ex reliquiis Ba- 
starnarum et possessionem liberam Dardaniae solatio 
fore; sive prospere rem gessissent, Romanis aversis in 
Bastarnarum bellum recuperaturum se in Graecia quae 
amisisset. haec Phiiippi Consilia fuerant. LVII1. ingressi 
sunt pacato agmine fide Cottonis et Antigoni, sed haud 
multo post faniam mortis Phiiippi neque Thraces com- 
mercio faciles erant, neque Bastarnae empto contenti esse 
poterant aut in agmine contineri, ne decederent via, inde 
iniuriae ultro citroque fieri, quarum in dies incremento 
bellum exarsit. postremo Thraces cum vim ac multitudi- 
nem sustinere hostium non possent, relictis campestribus 
vjcìs in montem ingentis altitudinis — Donucam vocant — 



102 LIBER XL. CAP. 58. 59. [a. U. e. 573. a. C. 179] 

concesserunt. cum subire Bastarnae vellent, quali tem- 
pestate Galios spoliantes Delphos fama est peremptos 
esse, talis tum Bastarnas nequiquam ad iuga montium 
appropinquantes oppressit. neque enim imbre tantum 
effuso dein creberrima grandine obruti sunt cum ingenti 
fragore caeli tonitribusque et fulguribus praestringentibus 
aciem ocuiorum, sed fulmina etiam sic undique micabant, 
ut peti viderentur corpora, nec sohim milites sed etiam 
principes icti caderent. itaque cum praecipiti fuga per 
rupes praealtas improvidi sternerentur ruerentque, insta- 
bant quidem perculsis Thraces, sed ipsi deos auctores 
fugae esse caelumque in se ruere aiebant. dissipati pro- 
cella cum tamquam ex naufragio plerique semiermes in 
castra, unde profecti erant, redissent, consultar! quid age- 
rent coeptum. inde orla dissensio aliis redeundum aliis 
penetrandum in Dardaniam censentibus. triginta ferme 
milia hominum — Clondico duce profecti erant — perve- 
nerunt: cetera multitudo retro, quavenerat, medkerra- 
neam regionem repetit. Perseus potitus regno interfici 
Anligonum iussit; et dum fìrmaret res, legatos Romam 
ad amicitiam paternam renovandam petendumque, ut rex 
ab senatu appellaretur, misit. haec eo anno in Macedo- 
nia gesta. 

LIX. Alter consulum Q. Fulvius ex Liguribus trium- 
phavitj quem triumphum magis gratiae quam rerum $ e ' 
starum magnitudini datum constabat. armorum hostilium 
magnam vim transtulit, nullam pecuniam admodum. divi- 
sit tamen in singulos milites trecenos aeris, duplex centu- 
rionibus, triplex equiti. nihil in eo triumpho magis insigne 
fuit quam quod forte evenit, ut eodem die triumpharet quo 
priore anno ex praetura triumphaverat. secundum trium- 
pbum comitia edixit, quibus creati consules suntM. Iu- 
nius Brutus A. Manlius Vulso. praetorum inde tribus 
^reatis comitia tempestas diremit. postero die reliqui tres 
facti, ante diem quartum idus Martias, M. Titinius Curvus 
Ti. Ciaudius Nero T. Fonteius Capito, ludi Romani instau- 
rati ab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Clau- 
dio Centone propter prodigia quae evenerant. terra mo- 



L1BEK XLI. CAP. 1. [a. U. e. 574. a. C. 178] 103 

vit; in foris publicis,, ubi lectistemiura erat, deorum ca- 
pita^ quao in ljectis trant, averterunt se, lanaque cum 
intsgumentis, quo* Io vi opposte fuit, decidit. de mensa 
oleaa quoque praegvsta^so mure$ uj prodigium versuni 
est. ad ea epcpianda nUul ultra quam ut ludi instauraren- 
tw aduni est. 



TITI LIVI 

AB URBE CONDITA 
UBERXLI. 



EPITOME. Ignis in aede Vestae exstinctus est. Ti. Sempronio» 
Graoehus proeonsul CeMberoa victoi in dediUonem accepk, mo- 
numentumque operaia suerum Gracohuvim oppidum in Hispania 
conati tuLt; et a Postumio Albino proconsole Vaccaei ac Lusitani 
aubadi sunt. uterque triumphavit. Antiochns Antiochi filius, 
obses Romanis a patre datus mortilo fratre Seleucp, qui patri de- 
functo successene, in regnum Syriae ab urbe dimissus, praeter 
religionem, qua muha tempie magnifica matyis loeii erexit, Athe- 
nìs Iovis CAympii et Aatioeheae Capitolini, vUissimum regeju e*it. 
iusiram a oensoribus couditum est: censa sunt omum capita du- 
cente se^aginta tria milia ducente nonaginta quattuor. Q. Voco- 
nius Saxa tribunus ulebis legem tulit , ne quis heredem mulierem 
institueret. suasit legem M. Ceto : exstat orati* eius. praeterea 
res contra Liguria Histeos Sardos et Celtiberos a oompluribua du- 
efbus prospere gesta* et initia belli Macedonici continet 9 quod 
Perseus Philippi AUus mojiebatur, mMerat ad Carthaginienses 
•legatjonem, et ab ii» nocte audita erat. sed et alias Graeciae civi- 
tates soltieitabat. 

I. ** a patre in pace habitam armasse, eoque iuventuti 
pra^dandi cupidae pergratus esse dieebatur. eonsilium 
de Ristrico bella cuoi haberet consul, alii gerendum ex- 
tempio, antequam contrahere copia» bostes po^sent, alii 
consuleadum prius senatum censebant. vicit sentenlia, 
quae diem non proferebat. profectus ab Aquileia consul 
castra ad lacum Timavi posuit: imminet mari is lacus. 



104 L1BER XLI. CAP. 1. 2. [a. U. e. 574] 

eodem decera navibus C. Furius duumvir navali» venU. 
adversuslllyriorumclassem creati duumviri navales erant. 
qui tuendae viginti navibus maris superi orae Anconam 
velut cardinem haberent: inde L. Cornelius dextra littore 
usque ad Tarentum, C. Furius iaeva usque ad Àquiieiam 
tueretur. eae naves ad proximum portum in Hislriae fines 
cum onerariis et magno commeatu missae, secutusque 
cum legionibus consul quinque ferme milia a mari posuit 
castra, in portu emporium brevi perfrequens factum, 
omniaque hinc in castra supportabantur. et quo id tutius 
fieret, stationes ab omnibus castrorum partibus circum- 
datae sunt: in Histriam versum praesidium stati vum, re- 
pentina cobors Piacentina opposita inter mare et castra, 
et ut idem aquatoribus ad fluvium esset praesidium, M. 
Aebutius tribunus militum secundae legionis duos mani- 
pulos militum adicere iussus est; T. et C. Aelii tribuni 
militum legionem tertiam, quae pabulatores et lignatores 
tueretur, via quae Aquileiam fert duxerant. ab eadem re- 
gione mille ferme passuum castra erant Gallorum: Cat- 
melus prò regalo erat tribus haud amplius milibus arma- 
torum. II. Histri, ut primum ad lacum limavi castra sunt 
Romana mota, ipsi post coiiem occulto loco consederunt, 
et inde obliquis itineribus agmen sequebantur, in omnem 
occasionem intenti; nec quicquam eos, quae terra mari- 
que agerentur, fallebat. postquam stationes invalidas esse 
prò castris, forum turba inermi frequens inter castra et 
mare mercantium sine ullo terrestri aut maritimo muni- 
mento viderunt, duo simul praesidia, Placentinae cohortis 
et manipulorum secundae legionis, adgrediuntur. nebula 
matutina texerat inceptum; qua dilabente ad primum te- 
porem solis perlucens iam aliquid, incerta tamen, ut solet, 
lux speciem omnium multiplicem intuenti reddens, tum 
quoque frustrata Romanos, multo maiorem iis quam erat 
hostium aciem ostendit. qua terrìti utriusque stationis 
milites ingenti tumultu cum in castra confugissent, haud 
paulo ibi plus quam quod secum ipsi attulerant terroris 
fecerunt. nam neque dicere, quid fugissent, nec percun- 
ctantibus reddere responsumpoterant; et clamor in porti*» 



L1BER XLI. CÀP. 2. 3. [a. C. 178] 105 

ut ubi nulla esset statio, quae sustineret impelum, àudie- 
batur; et concursatio in obscuro incidentium aliorum in 
alios incertum fuerat, an hostis intra valium esset. una 
vox audiebatur ad mare vocantium: id forte temere ab 
uno exclamatum totis passim personabat castris. itaque 
primo velut iussi id facere pauci armati, maior pars in- 
ermes ad mare decurrunt; dein plures, postremo prope 
omnes, et ipse consul, cum frustra revocare fugientes co- 
natus nec imperio nec auctoritate nec precibus ad extre- 
mum valuisset. unus remansit M. Licinius Strabo, tribunu? 
militum tertiae legionis, cum tribus signis ab legione sua 
relictus. hunc in vacua castra impetu facto Histri, cum 
alius armatus iis nemo obviam isset, in praetorio instru- 
entem atque adhortantem suos oppresserunt. proelium 
atrocius quam prò paucitate resistentium fuit, nec ante 
fimtum est, quam tribunus militum quique circa eum con- 
stiterant interfecti sunt. praetorio deiecto, direptis quae 
ibi fuerunt, ad quaestorium forum quintanamque hostes 
pervenerunt. ibi cum omnium rerum paratam expositam- 
que copiarn et stratos lectos in quaestorio invenissent, 
regulus accubans epulari coepit. mox idem ceteri omnes, 
armorum hostiumque obliti, faciunt; et ut quibus insue- 
tus liberalior victus esset, avidius vino ciboque corpora 
onerant. 

III. Nequaquam eadem est tum rei forma apud Ro- 
manos; terra mari trepidatur: nautici tabernacula deten- 
dunt, commeatumque in littore expositum in naves rapiunt, 
milites in scaphas et mare territi ruunt, nautae metu, ne 
compleantur navigia, alii turbae obsistunt, alii ab littore 
naves in altum expellunt. inde certamen, mox etiam pugna 
cum vulneribus et caede in vicem militum nautarumque 
oritur, donec iussu consulis procul a terra classis sum- 
mota est. secernere inde inermes ab armatis coepit vix 
mille ducenti ex tanta multitudine, qui arma haberent, per- 
pauci equites, qui equos secum eduxissent, inventi sunt: 
cetera deformis turba velut lixarum calonumque, praeda 
vere futura, si belli hosies meminissent. tunc demum nun- 
tius missus ad tertiam legionem revocandam et Gallorum 



106 LIBER XL1. CAP. 3. 4. [a. U. e. 574] 

praesidium $ et simul ex omnibus locis ad castra recipien- 
da demendamque ignominia*» rediri qoeptum est. tribuni 
militum tertiae legionis pabulum Ugnaqw proicere iubent, 
centurionibus imperante ut graviores retate milites binos 
ia ea iumenta, ex quibus onera deiecta erant, imponant, 
equites ut singuios e iuvenibus pedites secum in equos 
tollant. egregiam gloriam legioni? fare, si castra metu se- 
cundanorura amissa sua virtute recipiant et recipi facile 
esse, si in praeda occupati barbari subito opprimantur: 
sicut eeperint, posse capi, summa militum alacritate ad- 
hortatio audita est ferunt citati signa, nec signifero* ar- 
mati morantur. priores tamen consul copiaeque, quae a 
mari reducebantur, ad valium accesserunt. L. Atius tri- 
bunus primus secundae legionis non hortabatur modo mi- 
lites, sed docebat etiam, si victores Histri, quibus arais 
cepissent castra, iisdem qapta retinere in animo haberent, 
prìmum exutum castris hostem ad mare persecutoros 
fuisse, deinde statjones certe prò vallo habituros ; vino 
somnoque veri simile esse mersos iacere. IV. sub haec 
A.Baeculonium signiferum suum, notae fortitudinis virum, 
inferre signum iussit. ille, si unum se sequerentur, quo 
celerius fieret facturum dixit; conisusque cum trans val- 
ium signum traiecisset, primus omnium portam intravit 
et parte alia T. et C. Aelii tribuni militum tertiae legionis 
cum equitatu adveniunt. confestim et quos binos oneraria 
in iumenta imposuerant secuti, et consul cum toto agmine. 
at Histrorum pauci, qui modico vino usi eranymemores 
fuerant fugae, aliis somno mors continuata est; iotegra- 
que sua omnia Romani, praeterquam quod vini oibique 
absumptum erat, receperunt aegri quoque mttite$, qui in 
castri? relieti fuerant, postquam intra valium suos seqge- 
f unt, armis arreptis caedem ingentem fecerunt. ante omnes 
insignis opera fuit C. Popillii equitis : gabello cognomen 
erat. is pede saucio relictus longe plurimos hostium oc- 
cidit. ad octo milia Histrorum sunt caesa, captus nemo, 
quia ira et indignatio immemores praedae fecit. rex tamen 
Histrorum temulentus ex convivio, raptim a suis in equum 
impositus, fugit. ex victoribus ducenti triginta septem 



LIBER XL1. CAP. 4. 5. 6. [a. C. 178] 107 

milites perierunt, plures in matutina fuga quani in reci- 
piendìs castris. 

V. Forte ita evenit, ut Cn. et L. Gavillii Novelli, Aqui- 
leienses, cum commeatu venientes, ignari prope in capta 
castra ab Histris inciderent ii cum Aquileiam relictis im- 
pedimentis reftigissent, omnia terrore ac tumulto non 
Aquileiae modo sed Romae quoque post paucos dies im- 
pleverunt ; quo non capta tantum castra ab hostibus nee 
fuga, quae vera erat, sed perditas res deletumque exer- 
citum omnem adlatum est. itaque, quod in tumultu fieri 
solet, dilectus extra ordinem non in urbe tantum, sed tota 
Italia indicti. duae legiones civium Romanorum conscri- 
ptae, et decem milia pedifum cum equitibus quingentis 
sociis nominis Latini imperata. M. Iunius eonsul transire 
inGalliam et ab civitatibus provinciae eius, quantum quae- 
que posset, militum exigere iussus. simùl decretami, ut 
Ti. Claudìus praetor militibus legionis quartae et socium 
Latini nominis quinque milibus, equitum ducentis quin- 
quaginta, Pisas ut convenirent, ediceret, eamque provin- 
ciam, dum eonsul inde abesset, tutaretur; M. Fitinius 
praetor legionem primam, parem numerum sociorum pe- 
ditum equitumque, Ariminum convenire iuberet. Nero 
paludatus Pisas in provinciam est profectus ; Titinius C. 
Cassio tribuno militum Ariminum, qui praeesset legioni, 
misso diiectum Romae habuit. M. Iunius eonsul ex Ligu- 
ribus in provinciam Galliam transgressus, auxiliis protinus 
per civitates Galliae militibusque coloniis imperatis, Aqui- 
leiam pervenit. ibi certior factus exercitum incolumem 
esse, scriptis litteris Romam, ne tumuHuarentur, ipse re- 
missis auxiliis, quae Gallis impera verat, ad collegam est 
profectus. Romae magna ex neeopinato laetitiafuit: dile- 
ctus omissus est, exauctorati qui sacramento dixerant» et ex- 
ercitus, qui Arimini pestilentia adfectus erat, domumdimis- 
sus. Histri magnis copiis cum castra haud procul consulis 
castris haberent, postquarn alterum consulem cum exereitu 
novo advenisse audierunt, passim in civitates diiapsi sunt 
eonsules Aquileiam in hiberna legiones reduxerunt. 

VI. Sedato tandem Histrico tumultu senatus eonsul- 



108 L1BER XLI. CAP. 6. [a. U. e. 674] 

tum factum est, ut consules inter se compararent, uter eo- 
rum ad comitia habenda Romam redìret. cura absentem 
Manlium tribuni plebis Licinius Nerva et C. Papirius Tur- 
dus in contionibus lacerarent, rogationemque promulga- 
rent, ne Manlius post idus Martias — prorogatae namque 
consulibus iam in annum provinciae erant — imperiam 
retineret, uti causam extemplo dicere, cum abisset magi- 
stratu, posset, huic rogationi Q. Aelius collega intercessi^ 
magnisque contentionibus obtinuit, ne perferretur. 

Per eos dies Ti. Sempronius Gracchus et L. Postu- 
mius Albinus ex Hispania Romam cum revertissent, sena- 
tus iis a H. Titinio praetore datus in aede Beiionae ad 
disserendas res quas gessissent postulandosque honores 
meritos, ut diis immortalibus haberetur honos. 

Eodem tempore et in Sardinia magnum tumultum 
esse litteris T. Aebutii praetoris cognitum est, quas fìlius 
eros ad senatum attulerat. Ilienses adiunctis Balarorum 
auxiliis pacatam provinciam invaserant, nec eis invalido 
exercitu et magna parte pestUentia absumpto resisti pot- 
erat eadem et Sardorum legati nuntiabant orantes, ut 
urbibus saltem — iam enim agros deploratos esse — opero 
senatus ferrei, haec legatio totumque quod ad Sardiniam 
pertinebat ad novos magistratus reiectum est 

Aeque miserabilis legatio Lyciorum, qui crudelitatem 
Rhodiorum, quibus ab L. Cornelio Scipione attributi erant, 
querebantur. fuisse sub dicione Antiochi: eam regiara 
servitutem collatam cum praesenti statu praeclaram liber- 
tatem visam. non publico tantum se premi imperio, sed 
singulos iustum pati servitium. ipsos coniuges liberosque 
vexari, in corpus, in tergum saeviri, famam, quod in- 
dignum sit, maculari dehonestarique, et palam res odiosas 
fieri iuris etiam usurpandi causa, ne prò dubio habeant 
nihil inter se et argento parata mancipia interesse, motus 
his senatus litteras Lyciis ad Rhodios dedit, nec Lycios 
Rhodiis nec ullos alti cuiquam, qui nati liberi sint, in ser- 
vitutem dari piacere. Lycios ita sub Rhodiorum simul im- 
perio et tutela esse, ut in dicione populi Romani civitales 
sociae sint. 



USER XL1. CAP. 7. 8. [a. e. 178] 109 

VII. Triumphi deinde ex Hispania duo continui acti. 
prior Sem pronius Gracchus deCeltiberìs sociisque eorum, 
postero die L. Postumius de Lusitanis aliisque eiusdem 
regionis Hispanis triumphavit quadraginta milia pondo 
argenti Ti. Gracchus transtulit, vigiliti milia Albinus. mi- 
litibus denarios quinos vicenos, duplex centurioni, tri- 
plex equi ti ambo diviserunt; sociis tantumdem quantum 
Romanis. 

Per eosdem forte dies M. Iunius consul ex Histria 
comitiorum causa Romam venit eum cum in senatu fati- 
gassent interrogationibus tribuni plebis Papirius et Lici- 
nius de his, quae in Histria essent acta, in conlìonem quo- 
que produxerunt. ad quae cum consul se dies non plus 
undecim in ea provincia fuisse responderet; quae se ab- 
sente acta essent, se quoque, ut illos, fama comporta ha- 
bere; exsequebantur deinde quaerentes, quid ita non 
potius A. Manlius Romam venisset, ut rationem redderet 
populo Romano, cur ex Gallia provincia, quam sortitus 
esset, in Histriam transisset: quando id bellum senatus 
decrevisset, quando [id bellum] populus Romanus ius- 
sisset at hercule privato quidem Consilio bellum susce- 
ptum esse, sed gestum prudenter fortiterque. immo utrum 
susceptum sit nequius an inconsultius gestum, dici non 
posse, stationes duas necopinantes ab Histris oppressas, 
castra Romana capta, quod peditum, quod equitum in 
caslris fuerit caesum. ceteros inermes ftisosque, ante 
omnes consulem ipsum, ad mare ac naves fugisse. pri- 
vatum rationem redditurum earum rerum esse, quoniam 
consul noluisset. 

Vili. Comitia deinde habita. consules creati C. Clau- 
dius Pulcher Ti. Sempronius Gracchus. et postero die 
praetores facti P. Aelius Tubero iterum C. Quinctius Fla- 
mininus C. Numisius L. Mummius Cn. Cornelius Scipio C. 
Valerius Laevinus. Tuberoni urbana iurisdictio, Quinctio 
Peregrina evenit, Numisio Sicilia, Mummio Sardinia: sed 
e* propter belli magnitudinem provincia consularis facta. 
2 r acchus eam sortitur, Histriam Claudius. Scipio et Lae- 
tfiros Gailiam in duas divisam provincias sortiti sunt. idi- 



HO LIBER XL1. CAP. 8. 9. [a. U. e 575] 

bus Martiis, quo die Sempronius Claudiusque consolata 
inierunt, mentio tantum de provincia Sardinia Histriaque 
et utriusque hostibus fuit, qui in bis provinciis bellum oea- 
civissent postero die legati Sardorum, qui ad novos ma- 
gistrata dilati erant, et L. Minucius Thermus, qui legatus 
Manlii consulis in Histria fuerat, in senatum venit ab his 
edoctus estsenatus, quantum belli eae provinciae haberent 

Moverunt senatum et iegationes socium nominis La- 
tini, quae et censores et priorós consules fatigaverant, 
tandem in senatum introductae. summa querellarum erat, 
cives suosRomae censos plerosqueRomam commigrasse; 
quod si permittatur, perpaucis lustris futurum ut deserta 
oppida, deserti agri nullum militerò dare <posse»t. Fre- 
gellas quoque milia quattuor familiarum transisse ab se 
Samnites Pelignique querebantur, neque eo minus authos 
aut ilice m dilectum miiitura dare, genera autem fraudis 
duo mratandae virìtim civitatis inducta erant tóx soeiisac 
nominis Latini, qui stirpem ex sese domi relinquerent, 
dabat, ut cives Romani fierent. ea lege male utendo alii 
sociis, alii populo Romano iniuriam faciebant. nam et ne 
stirpem domi relinquerent, liberos suos quibusquibus Ro- 
manis in eam condicionem» ut manumitterentur, mancipio 
dabant, libertinique cives essent; et quibus stirpesde- 
esset, quam relinquerent, ut cives Romani fiebant**. 
postea his quoque imaginibus iuris «pretis, promiscue 
sine lege, sine stirpe in eivitatem Roraanam per migro- 
tionem et censuro transibant. haec ne postea fieuent peie- 
bant legati, et ut redire in civitates iuberent socios ; deinde 
.ut lege caverent, ne quis quem civitatis mutandae causa 
suum faceret neve alien aret; et si quis ita civis Romanos 
factus esset, civis ne esset. haec impetrata ab senato. 

IX. Provinciae deimde, quae in bello erant, Sardinia 
atque Histria deeretae. in Sardiniam duae legiones sento 
inssae, quina milia in singulas et ducei» pedites, treeew 
equites ; «et duodecim milia peditum sòciorum ac Latini 
nominis, et sexcenti equites, et deoem quinqueremes na- 
ves, si deducere ex navalibus vellet. tanturodem pedM* 
equitumque in Histrìam, quantum in Sardiniam, decreto©* 



LIBER XLI. CAP. 9. 10. [a. C. 1771 111 

et legionem unam cum equitìbus Irecentis, et quinque mi- 
lia peditum sociorum, et ducentos quinquaginta mittere 
equites in Hispaniam cònsules ad M. Titinium bissi, prius 
quam cònsules provincias sortirentur, prodigfa nuntiata 
sunt: lapidem !ti agro Cruàtimino in lacum Martis de caelo 
cecidisse; puerum trunci corporìs in agro Romano natum, 
et quadrupedem anguem visum; et Capuae multa in foro 
aedificia de caelo tacta, et PuteoHs duas naves fulminis 
ictu cotìcrematas esse. ìntter haec, quae nuntiabantur, lu- 
pus etìam Romae interdiu agitatus, cum Collina porta in- 
trasset, per TEsquilinam magno eonsectantium timnaHu 
evasit. eorum prodigiorum causa cònsules maiores hostias 
immòtarunt, et diem unum circa omnia pulvinaria sup- 
pliòatìò ftiit. sacrificiis rite perfectis provincias sortiti 
surit: Claudio Histrfa, Sempronio Sardinia obvenit. iegem 
deih de sociis C. Claudius tulit ex senatus consulto, et 
edixit, qui sodi ac nominis Latini, ipsi maioresve eorum, 
M. Claudio T. Quinctio censoribus postque ea apud socios 
nominis Latini densi essent, ut omnes in suam quisque 
civitatem ante Kal. Novembres redirent quaestio, qui ita 
non redissent, L. Mutnmio praetori decreta est. ad legem 
et edictutn consulis senatus consultarti adiectum est, ut 
dictator, consul, interrex, censor, praetor qui lune esset, 
apud eoftim quem qui manumitteretur, in libertatem vin- 
dicarfetur, ut iusiurandum daret, qui eum manumitteret, 
civilatis mutómdae causa manu non miniere: qui id non 
iuraret, eurti manumitténdum non censuerunt. haec in 
posterum causa iurisque dictio C. Claudio consuli de- 
creta est. 

X. Duto haec ROtoae geruntur, M. fiittius et A. Man- 
lius, qui priore anno cònsules fuerattft, cum Aquileiae hi- 
bernasseht, principio veris in flnes Histromm exercitum 
introduxerunt? ubi cum effuse popuiarentur, dolor magis 
et indignalo diripi res Sttas cementes Histros, quam eerta 
spes satis sibi virium adversus duos exercìtus excivit. 
concursu ex omnibus populis iuvetìtutis facto repentfnus 
et tumultuarius etfercftus acrius primo impetu quamper- 
severantius pugnavit. ad quattuor milia eorum in acie 



112 LIBER XLI. CAP. 10. 11. [a. U. e. 575] 

caesa: ceteri omisso bello in civitates passim diflugerunt 
inde legatos prìmum ad pacem petendam in castra Ro- 
mana, deinde obsides imperatos miserunt. haec cum Ro- 
mae cognita litteris proconsulum essent, C. Claudius con- 
sul veritus, ne forte ea res provinciam exercitumque sibi 
adimeret, non votis nuncupatis, non paludalis lictoribus, 
uno omnium certiore facto collega nocte profectus, prae- 
ceps in provinciam abiit; ubi inconsultius quam venerat 
se gessit nam cum contione advocata fugam e castris A. 
Manlii adversis auribus militum, quippe qui primi ipsi 
fugissent, iactasset, et ingessisset probra M. lunio, quod 
se dedecoris socium collegae fecisset,adextremum utrum- 
que decedere provincia iussit. quod cum fili tum consulte 
imperio dicto audientes futuros esse dicerent, cum is more 
rtiaiorum, secundum vota in Capitolio nuncupata, lictori- 
bus paludatis profectus ab urbe esset, furens ira vocatum 
qui prò quaestore Manlii erat catenas poposcit, vinctos 
se lunium Manliumque minitans Romani missurum. ab 
eo quoque spretum consulis imperium est; et circumfu- 
sus exercitus, favens imperatorum causae et consuli in- 
festus, animos ad non parendum addebat. postremo fati- 
gatus consul et contumeliis singulorum et multitudinis — 
jiam insuper irridebant — ludibriis, nave eadem qua ve- 
nerat Aquileiam redit. inde collegae scripsit, ut militum 
novorum ei parti, quae scripta in Histriam provinciam 
esset, ediceret Aquileiam ut conveniret, ne quid se Roraae 
teneret, quo minus votis nuncupatis paludatus ab urbe 
exiret. haec collegae obsequenter facta, brevisque dies 
ad conveniendum edicta est Claudius prope consecutus 
est litteras suas. contione adveniens de Manlio et Ionio 
habita, non ultra triduum moratus Romae, paludatis licto- 
ribus, votisque in Capitolio nuncupatis, in provinciam ae- 
que ac prius praecipiti celerìtate abit. XI. paucis ante 
diebus lunius Manliusque oppidum Nesactiura, quo se 
prìncipes Histrorum et regulus ipse Aepulo receperat, 
summa vi oppugnare coeperant eo Claudius duabus le- 
gionibus novis adductis, vetere exercitu cum suls ducibus 
dimisso, ipse oppidum circumsedit et vineis oppugnare 



LIBER XLI. CAP. 11. 12. [a. C. 177] 11» 

intendit, amnemque praeterfluentem moenia, qui et impe- 
dimento oppugnantibus erat et aquationem Histris prae- 
bebat, multorum dierum opere exceptum novo alveo aver- 
lit. ea res barbaros miraculo terruit abscisae aquae ; et ne 
tura quidem memores pacis, in caedem coniugum ac libe- 
rorum versi, etiam ut spectaculo hostibus tam foedum 
facinus esset, palam in muris trucidatos praecipitabant. 
inter simul complorationem feminarum puerorumque, si- 
mili nefandam caedem, milites transgressi murum oppi- 
dum intrarunt. cuius capti tumultum ut ex pavido cla- 
more fugientium accepit rex, traiecit ferro pectus, ne vi- 
vus caperetur: ceteri capti aut occisi. duo deinde oppida, 
Mutila et Faveria, vi capta et deleta. praeda, ut^p gente 
inopi, spe maiorfuit, et omnis militibus concessa est 
quinque milia capitum sexcenta triginta duo sub corona 
venierunt. auctores belli virgis caesi et securi percussi. 
Histria tota trìum oppidorum excidio et morte regis pacata 
est; omnesque undique populi obsidibus datis in dicio- 
nem venerunt. 

Sub Histrici finem belli apudLigures concilia de bello 
haberi coepta. XII. Ti. Claudius proconsul, qui praetor 
priore anno fuerat, cum praesidio legionis unius Pisis 
praeerat. cuius litteris senatus certior factus eas ipsas 
litteras ad C. Claudium — nam alter consul iam in Sardi- 
niam traiecerat — deferendas censet, et adicit decretum, 
quoniam Histria provincia confecta esset, si ei videretur, 
exercitum traduceret in Ligures. simul ex litteris consulis, 
quas de rebus in Histria gestis scripserat, in biduum sup- 
plicatio decreta, et ab altero consule Ti. Sempronio in 
Sardinia prospere res gesta, exercitum in agrum Sardo- 
rum Iliensium induxit: Balarorum magna auxilia Iliensi- 
bus venerant: ciun utraque gente signis collatis conflixit 
fusi fugatique hostes, castrisque exuti, duodecim milia 
armatorum caesa. postero die arma leda conici in acer- 
vum iussit consul, sacrumque id Vulcano cremavit. victo- 
rem exercitum in hiberna sociarum urbium reduxit. et 
C. Claudius litteris Ti. Claudii et senatus consulto accepto 
ex Histria legiones in Ligures transduxit. ad Scultennam 
T. LIVI pars V. 8 



114 LIBER XLI. CAP. 12. 13. 14. [a. U. e. 575. a. C. 177J 

flumen m campos progressi castra habebant hostes. ibi 
cuba bis acie diwcatqm. quindeciw milia caesa, plup 
sepjttag$9ti mi W proelio aut in castri^ — pam ea quo- 
que expugna^a suat — captò, et signa nìiiitaria u^ura et 
quinquaginia capta. Ljgwes, reliqwae caedi^, in wontes 
refìifarunt passim; populantique c^npeatres agros con- 
stili nulla usquam apparueruut arma. Claudius duarum 
gentiiu» ubo omo, Victor, duabu^ quod raro alw, i^ con- 
sulto p&o*U$ pjravinciis Romam reyertiJ,, 

XHI. Prodigio 9P apna Duati^Lta, in Crustua4no avem 
sangualem, qu^nj, volani, sacrum lapiderò, rostro cecidisse, 
bowm in Caftpwiia lQCUtw, vaccam aeneam Syracusis 
ab agrq^ tauro, qui pecore aberrasse*, iuitam a^c semine 
adspersam. in Crust^rn^o diem unum in ipso loco sup- 
plicatio tviX, eA in Qa^panift bos ajenda publice data, Sy- 
racusanumque prodigium expiatum editis ab baruspicibus 
diia, elibus supplicarsi- 

Ponlifex eo aw^ mortiws est Al Claudi^ Marcellus, 
qui consul censorque fuerat. in eius locum suffectus e$t 
pontifex fllius eius M. Marceli^, et Lunari colonia, eodem 
anno, duQ mili^ civium Romanor^m su^t deducta- trium- 
viri deduxerunt P. Aelius M. Aemilius Lepidus Cn. Sici- 
niusj qijinqua#ena et «ingoia iugera et semisses agri in 
singulos dati sjan^ de Ligure iscaptus ager erat; Etrusco^ 
nw ante quaj* Liguruijn fyeraV 

C. Claudws consul ad urbem venit; cui» cum in se- 
natii, de rebus in Histria, Liguribusque prospere gestis dis- 
seroissflt, postulanti triurophus est deoretus. triumphavit 
in rqagia^tu de duabus simui gentibus. tulit in eo trium- 
pho donarium trecenta septem milia, et victoriatum octo- 
ginta quinque qaUia. ^eptingentoa duo*, militibus in sin- 
guloa quini deni denajrii datf; duplex centurioni, triplex 
equiti. $pcii3 dimidio mlr^us quarn civibus da,tuHa. itaque 
taciti, ut irato* e$$e : sent^res, secutf ?unt curruna, 

XIY* Cqn* i& tàwplw 4P Liguribup agetyttur, #• 
gures postquam sen$#ru#t non consularem tantum exer- 
citum Romani abductum, sed tegionem ab TL Claudio W IS 
dimissam, soluti mpto*, clam exercitu indicto* per tiraps- 



/J 



LIBER XLI. CAP. 14. 15. [a. U. e. 576. a. C. 176] 115 

versos limites supearatis raontibus ia campos degressi, 
agrum Mutinensem populati, repentino impetu coloniam 
ipsaro ceperunt kl ubi Romani adlatum est, senatus C. 
Ctoidium consulenti comitia primo quoque tempore habere 
iussit, creatisque in anaum magistratibus in pravinciara 
redire et coloniam ex hostibus reoipere* ita uti censuit 
senatus, comitia habita. consulem creati Cu.. Coroelius Sci- 
pio Hispallus, Q. PetilJius Spurinus. praetores inde facti 
M. PopUlius LaenasP. Licinius Crassus M- CoruaUus Sci- 
pio L. Papirius Ma30 Ai Aburius l* Aquilliua Gallus. C 
Claudio consoli prorogatimi in annum imperium et Gallia 
provincia* et ne Bistri idem quod et Ligures facerenl, 
socios Dominis Latini in Histriam mitteret, quos triumphi 
causa de provincia deduaisset, Cn. Cornelio et Q. Peiiilio 
copsulibus, quo die magistratum inierunt, immolantibus 
loyi singulto bubos, uti solet, in sa bostia, qua Q. Petillius 
sacriflcavit, in ioefaere caput non inventati, id cum ad 
senatum rettulisset, bove perlitare iussus. de provinciis 
deinde consultus senatus Pisas et Ligures pirovincias con- 
sulibus decrevili cui Pisae provincia obvenisset, cum ma- 
gistratuuni creandorum tempus esset, ad comitia reverti 
iussit. additum decreto, ut binas legione? novas scribe- 
rent et trecenos equites; et dena milia peditum sociis no- 
minique Latino, et sexcenos imperarent equites. Ti. Clau- 
dio prorogatum est imperium in id tempus, quo in pro- 
vip ciam consul venisset. XV. dum deiis rebus in senatu 
agfóu:, Cu, Cornelia evocata* a viatore, cum tempio egres- 
su3 esset, paulo post redijt confuso vuitu, et exposuit 
pattfbus conscripUs boyis sssceuaris, quem Unmolavisset, 
iecur diflluxisse. id se victimario nuntianji parwn credeu- 
tem ipsum aquam effuwH ex, olla* ubi exta coquerentor, 
iussisse, et vidisse cetwam integra» partem extowuu, ie- 
qw oome inenarrabili t&bs absumfltum- tersitia eo prodi- 
gio, pattìbus, et alter consul cm;aw,adìe<&t, qui se, quod 
caput ìocineri defuisset, tribus bubus peritasse uegavit. 
senatus maioribus bostUs usque ad litationem sacrificar! 
Iussiu ceteiris diis perjitatum fuemnts Saluti PetUUum per- 
litasse negant inde consules praetorcsque provincias sor- 
fi* 



116 LIBER XLI. €AP. 15. 16. [a. U. e. 576] 

liti. Pisae Cn. Cornelio, Ligures Pelillio obvenerunt. prae- 
tores L. Papirius Maso urbanam, M. Aburius inter pere- 
grinos sortiti sunt. M. Cornelius Scipio Maluginensis Hi- 
spaniam ulteriorem, L. Aquiliius Gallus Siciliani habuit 
duo deprecati sunt, ne in provincias irent, M. Popillius in 
Sardiniam: Gracchum eam provinciam pacare, et T. Ae- 
butium praetorem adiutorem ab senatu datum esse, inter- 
rumpi tenorem rerum, in quibus peragendis continuatio 
ipsa efficacissima esset, minime convenire, inter traditio- 
nem imperii novitatemque successoris, quae noscendis 
prius quam agendis rebus imbuenda sit, saepe bene ge- 
rendae rei occasiones intercidere, probata Popillii excu- 
satio est. P. Licinius Crassus sacrificiis se impediri sol- 
lemnibus excusabat, ne in provinciam iret. citerior Hispa- 
nia obvenerat ceterum aut ire iussus, aut iurare prò 
contione sollemni sacrificio se prohiberi. id ubi in P. Li- 
cinio ita statutum est, et ab se uti iusiurandum aceiperent 
M. Cornelius postulavit, ne in Hispaniam ulteriorem iret 
praetores ambo in eadem verba iurarunt. M. Titinius et 
T. Fonteius proconsules manere cum eodem imperii iure 
in Hispania iussi; et ut in supplementum his tria milia 
civium Romanorum cum equitibus ducentis, quinque milia 
socium Latini nominis et trecenti equites mitterentur. 

XVI. Latinae feriae fuere ante diem tertium nonas 
Maias, in quibus quia in una hostia magistrato Lanuvinus 
precatus non erat populo Romano Quiriti um, religioni fuit 
id cum ad senatum relatum esset senatusque ad pontifi- 
cum collegium reiecisset, pontificibus, quia non recte 
factae Latinae essent, instauratis Latinis placuit Lanuvi- 
nos, quorum opera instauratae essent, hostias praebere. 
accesserat ad religiònem quod Cn. Cornelius consul ex 
monte Albano rediens concidit, et parte membrorum captus, 
ad Aquas Cumanas profectus ingravescente morbo Cumis 
decessit. sed inde mortuus Romam adlatus et funere ma- 
gnifico elatus sepultusque est pontifex idem fuerat. con- 
sul Q. Petillius cum primum per auspicia posset, collegae 
subrogando comitia habere iussus et Latinas edicere, co- 
mitia in ante diem tertium nonas Sextiles, Latinas in ante 



L1BER XLI. Ci». 16. 17. [a. C. 176] 117 

diem teriium idus Sextiles edixit. plenis religionum ani- 
mis prodiga insuper nuniiata, Tusculi facem in caelo vi- 
sam, Gabiis aedem Apoilinis et privata aedifìcia complura, 
Graviscis murimi portamque de caelo tacta. ea patres 
procurari, uti pontifices censuissent, iusserunt 

Dum consules primum religiones, deinde alterum al- 
terius mors et comitia et Latinarum instaurata impediunt, 
interim C. Claudius exercitum ad Mutinam, quam Ligures 
priore anno ceperant, admovit ante triduum quam op- 
pugnare coeperat, receptam ex hostibus colonis restituii. 
octo milia ibi Ligurum intra muros caesa; litteraeque Ro- 
mani extemplo scriptae, quibus non modo rem exponeret, 
sed etiam gloriaretur sua virtuteac felicitate neminem iam 
cis Alpes hostem populi Romani, agrique aliquantum 
Oaplura, qui multis milibus hominum dividi viritim posset. 
XVII. et Ti. Sempronius eodem tempore in Sardinia mul- 
tis secundis proeliis Sardos perdomuit. quindecim milia 
hostium sunt caesa: omnes Sardorum populi, qui defece- 
rant, in dicionem redacti. stipendiarìis veteribus duplex 
vectigal imperatum exactumque: ceteri frumentum con- 
tulerunt. pacata provincia obsidibusque ex tota insula 
ducentis triginta acceptis legati Romam, qui ea nuntiarent, 
missi, quique ab senatu peterent, ut ob eas res ductu au- 
spicioque Ti. Sempronii prospere gestas diis immortali- 
bus honos haberetur, ipsique decedenti de provincia ex- 
ercitum secum deportare liceret senatus in aede Apoilinis 
legatorum verbis auditis supplicationem in biduum decre- 
vit, et quadraginta maioribus hostiis consules sacrificare 
iussit,Ti. Sempronium proconsulem exercitumque eo anno 
in provincia manere. 

Comitia deinde consulis unius subrogandi, quae in 
ante diem tertium nonas Sextiles edidta erant, eo ipso die 
sunt confecta. Q. Petillius consul collegam, qui extemplo 
magistratum occiperet, creavit C. Valerium Laevinum. is 
iam diu cupidus provinciae, cum opportunae cupiditati 
eius litterae a^latae essent Ligures rebellasse, nonis Sex- 
tilibus paludatus ** litteris auditis tumultus eius causa le- 
gionem tertiam ad C. Claudium proconsulem in Galliam 



118 LIBER XLI. CAP. 17. 18. [a. U. e. 576. a. C. 176] 

proficisci rassit, et duumviros navales cum classe Pisas 
ire, qui Ligurum oram, maritimum quoqtie terrorem ad- 
moventes, c&rctimveetarenttir. eodem Pisas et Q. PetiHius 
consul ad conveniendum exercitui diem edixerat. et C. 
Claudius proconsul addita rebellione Ligurum praeter eas 
copias, quas secum Pàrmae habebat, subrtariis collectis 
militibus, exercitum ad fines Ligurum admovit. XVDI. ho- 
stes sub adventam C. Claudi! , a quo duce se meminerant 
nuper ad ScoRennam flumen tictos fug-atosque, locortnn 
magis praesidio adversus infeliciter expertam vim quam 
armfs se dtfeiwruri duos montes Letum et Balistam cepe- 
runt, muroque insuper ampfexi. tardius ex agris demi- 
gratites oppressi ad mine et quingenti perierant: ceteri 
moirtibus se tenebant, et ne in metu quidem feritatis fn- 
genitae obliti firaeviunt iti praedam, quae Mtetinae parta 
erat. captivos cum fòeda taceratione interficiunt; pècora 
in fanis traddant verius passim quam rite sacrificane sa- 
nati caede animantium, quae Inanima erant parietibus ad- 
fligtmt, vasa omms generis usui magis quam ornamento 
in speciem fecta. Q. PetiHius consul, ne abseate se débel- 
laretur, litteras ad C. Claudium misit, ut cum exercitu ad 
se in Ctalìiam venfret* campis Macris se eum exspeetata- 
rum. litteris acceptis Claudius ex Liguribus castra movH, 
exercitumque ad campos Macros consuli tradidìt. eodem 
[tempore] paucìs post diebus C. Valerius consul after venit. 
ibi divisis copiis, priusquam digrederentur, commtiniter 
ambo exercitus lustraverent tum sortiti, quia non ab ea- 
dem utrumque parte adgredi hosteni plaeebat, regìones 
quas peterent. Valerram auspicato sortitum constabat, 
quod in tempio ftiisset: in, Petillio id vitio factum postea 
augures responderunt, quod extra templum sortem in si- 
tellam in templum latam fòris ipse ** oporteret. profeti 
inde in diversas regiones. PetiHius adversus Balistae et 
Leti iugum, quod eos montes perpetuo dorso inter se ton- 
git, castra habuit. ibi adhortantem eum prò contione rfflh'- 
tes, immemorem ambiguitatis verbi, ominatum fferuntse 
eo die Letum capturtrm esse, duabus simui parUbus sub- 
ire in adversos montes coepit. ea pars, in qua ipse era*» 



L1BER XLI. GAP. 18. 19. [a. U. e. 577. a. C. 175] 119 

imjtógfe succedebal. aiteram hostes cum propulissent, ut 
restìtuetet rem inclinatala * consul equo advecttts suos 
quidem a fuga revocavit, ipse dum inflfcuttus atote signa 
obvèrsatur, toissiM Iraiectus cecidit. nec hosleft dfccem 
ocetsum sehseruirt, et suorum pauei, qui videràat, haud 
negfe£enter, ut ^vA Jtt eo vidtorkm vertì sdrfchtv eidfrpùs 
occuitavere. alia tnultitudo peditum e^uitumtjue deturba- 
tii hòstibus morttes sihe duce cepère. ad quiftque mliia 
Ligururti oecisa: et Romano ekeréitU duo et quinquagirtta 
cecidertint sttpèr tam evidentem tristìs orniate evfctttum, 
etiaitt ex pupario auditum est vititim tò auspicio flesse, 
nèfc WL e&risutem ignorasse. C. Valeriiis Mudila 

periti féligibbum iuris^ue publiei, quando duo ordinarli 
èòité&lèè èiufc almi alter morbo alter VsrtÒ fMéHsèet, àuf- 
fectUVrt eohsùléta negabant recte corniti* hftberé pdssé. 

deduxit. XIX. cis Apenninum Garuli et Lapicini et Her- 
gates^ trans Àpèfcttinum Briniates fwérant. intra Audenam 
amttètti P. Macfàs éttm iis, qui Luham Pi&asque depopu- 
lati èratit, belhim gestii, omnibiisque in dieidttéta redaètis 
arma afleitoft. ob eas rctì ih Galha LigUribus^ue gestas 
duorutti èòftiulum duétti auspicioque gettato* in triduum 
sn(}plicatibhes décrerit et quadragifìta hbstite teaétffìcari 
iusteH. 

Et tumultus quidem Gallicus et Liguàtitìus, qui prin- 
cipio ente ami efcortóà fuerat, haud magno eoaattì brevi 
6£pfléssu3 eràt: bèlli Macedonici subibat fa*n éurà, riii- 
sciite Perseo ìnter Datoàfioi Bàstornasque certamSria. et 
legati, <Jui riiissi étti res visertdas in Maeédoniàift erant, 
iam *evertfe*ant Romani, rentmtiavefantque bellutti ih Dar- 
dàhia etófc. simUl venerant et db rege Pè«èò oratdres, 
qui purgai 4 ^ nec acchos ab eò Bastarnas neC audóre 
Od quicqUam facere. éfctìatus nec iiberat étttè «flpàe 
tenérti fteqtie a^guit: moneti eum tantum mbdo iaSSit, Ut 
cttóm atyfcè ètiam curaret, ut sahetum hftbéret fcxeéàs, 
quoti éi cttto Romanis esse videri pdssel. Dàrdatli cum 
Bastarne non modo non excederé nnibus suis. quod $pe- 



LIBER XLI. CAP. 20. 21. [a. U. e. 578. a. C. 174] 121 

nis, unum in terris inchoatum prò magnitudine dei, potest 
testis esse: sed et Delon aris insignibus statuarumque 
copia exornavit, et Antiocheae Iovis Capitolini magnifi- 
cum templum, non laqueatum auro tantum, sed parieti- 
bus totis lamina inauratum, et alia multa in aliis locis pol- 
licitus, quia perbreve tempus regni eius fuit, non perfeeit 
spectaculorum quoque omnis generis magnificentia supe- 
riores reges vicit; reliquorum sui moris et copia Graeco- 
rum artiflcum: gladiatorum munus Romanae consuetudi- 
nis primo maiore cum terrore hominum, insuetorumad 
tale spectaculum, quam voluptate dedit; deinde saepius 
dando, et modo vulneribus tenus, modo sine missione 
etiam, et familiare oculis gratumque id spectaculum fecit, 
et annorum studium plerisque iuvenum aecendit itaque 
qui primo ab Roma magnis pretiis paratos gladiatores ar- 
cessere solitus erat, iam suo 

pio inter peregrinos. XXI. M. Atilio praetori provincia 
Sardinia ob venerati sed cum legione nova, quam consu- 
les conscripserant, quinquemilibus peditum trecentisequi- 
Ubus, in Corsicam iussus est transire. dum is ibi bellum 
frereret, Cornelio prorogatimi imperium, uti obtineret Sar- 
diniam. Cn. Servilio Caepioni in Hispaniam ulteriorem eV 
P. Furio Philo in eiteriorem tria milia peditum Romano- 
rum, equites centum quinquaginta, et socium Latini no- 
minis quinque milia peditum, trecenti equites: Sicilia L. 
Claudio sine supplemento decreta, duas praeterea legio- 
nes consules scrìbere iussi cum iusto numero peditum 
equitumque, et decem milia peditum sociis imperare et 
sexcentos equites. dilectus consulibus eo diffìcilior erat, 
quod pestilentia, quae priore anno in boves ingruerat, eo 
verterat in hominum morbos. qui inciderant, haud facile 
optimum diem superabant; qui superaverant, ionginquo, 
niaxime quartanae, implicabantur morbo, servitia maxime 
inoriebantur: eorum strages per omnes vias insepultorum 
«rat. ne liberorum quidem funeribus Libitina sufficiebat. 
cadavera intacta a canibus ac vulturibus tabes absumebat ; 
satisque constabat nec ilio nec priore anno in tanta strage 



122 LTBER XLT. CAP. 21. 22. [a- U. e. 578] 

bonm hommamque vulturium usquam visum. sacerdote 
pubtoi «a i*estflentia mortai sunt Cìy. Servitius Cappio $on- 
tifex, patetìr praetorfs, et Ti. SemfcròniuS Ti. F. Lotogus 
decemvir sacroiTHB, et P. Aelftià Pareti» augur, ti Ti. Sem- 
pronius Graccfous, <éft C. Atellus Maftftttfos «urlo màximus, 
et M. Sernprotóus Taditattus pótttifex. potitifices orifetti 
srunt C. Suipteìas Galba **in lo*ntt T«d»anL àugure* s*f- 
fecti snnt in GraccM tooum T. Vetufòm GTakfchw Sempno- 
nianti$, in P. Aelii {). Aeiius Paetus. «Bcettfitfr feàeroran 
C. Sempronius Longus, curio ittaximus C. Scriboniue Ca- 
riò suffìcitnr. eunfe pestilentiae finis non fiere!, een&tas 
decreVit, uti decemviri libros Sibylltaos adirei, ex de- 
creto eorum diem unum swpplkatio fui!, et $. Màrcio Phi- 
Mppó verba praeennte popuhis in foro ttftum concepii, 
si morbus pestilerrtiaque fcx agro ROtìWino eifttfa esset, 
biduum ferias ac supplicationem se habiturUta. in Veienti 
agro biceps natus puer, et Sinuessae unimanus, et Auximi 
puella cum dentibus $ et arcus mterdiu sereno cae*o super 
aedem Saturni iti foro Romano intenta*, et treseimul soles 
effulsfcrunt, et fàces eadem ttocte ptoes per caduta tapste 
sunt in Lanuvino ; Oàeritesque atìguem in oppidfc sto iu- 
bafurti , aureis wiaculis sparsum , appartasse adfìritobant; 
et ito -a§ro Campano bóvem locmtum esse satis constatai 
XXII. Legati nonis luniis ek Africa rfedièriffit, qui 
contento pritts Màsiaissa ré#e Garthagfòent ierant: cete- 
rum cerlius alquanto, qnae Cartilagine àete assetti* ab rege 
rèseieràtit quam ab ipsis CatthAglntetìsibus. comperili» 
tamfen adfìrmaverunt leg^tos ab rege Perseo lenisse, iis- 
que noeta senatum fa «tede Aoiculapii datata esse* a% Car- 
tilagine legato* In Ma^edoniam missos et na* adfirmaverat 
et ipsi partita eótìtìtanter negaverant. In Màcedoniam quo- 
que ittittendt» tegatos senatus censuit. tres misd sunt, 
C. Laelius M. Valèrius Messalla Sex,. Digitros. Petoevs 
per id tempii*, quia quidam Dolopum non parebant, et de 
quibus ambigebatur rèbus disceptationem ab rege ad Ro- 
tnanos rev^abant, cute exercitu profectus sub ius iudi- 
ciamque sitato totatìi cèegit gentem. inde per Oetaeos 
nioiites transgressus, religionibus quibusdam afetmo ob- 



LIBER XLI. CAP. 22. 23. [a. C. 174] 123 

iectis, oraculum aditurus Delphos escendiu cum in media 
repente Graecia appannsset, magtftìm non ftmlitais modo 
urbébas terrorem praebuit, sed in Asiam quoque ad regem 
Eumenen nuntii tumultuosi miss*, triduum, non plus Del- 
pMs moratus, per Phthkrtkìem Achaiam Thessaliamque 
sine damno iniuriaque agrorum, per quos iter fecìt, in 
regnimi rediit. nec earum tantum civftatiutn, per quas ìtu- 
rus erat, salis habuit animos sibi conciliare: aut iegatos 
aut litteras dtowsit, peftens ne diutius simultattam, quae 
«am patre s«* Mssent, memhiissetoti nec enim tam atro- 
ces fuisse eas, ut won eum ipso potuerìtìt ac debuerint 
finiri; secum qnidem omnia illis integra eese ad instituen- 
tom IdeJtoer amicittam: eum Achaeorum maxime gente 
retonciìiàfidae gratiae viam quaerebat. XXIII. hftec una 
ex ornai Graecia gens et Atheniensìum tcivitas, éo proces- 
serai imrum , ut finifoas interdleeret lliaóadonibus. itaque 
«ervitìis ex Achaia fógtentilbtts t^ceptaculufn Macedonia 
erst, quia, cum finibus &uis interdixissent, intrare regni 
termiaos ipsi non audebant. id cum Perseus animadver- 
tisset, comprèwsis omnibus litter&e * * . ceterutìi ne simiiis 
fuga servorum postea fieret, cogitandum et illis esse, reci- 
tatis bis titteris per Xenarchutn praetorem, qui privatae 
gfatiae aditum apud regem quaerebat, et plèrisque mode- 
rale et benigne scriptas esse eensentitwtó litteras, atque 
Ms maxime qui praeter spem reeepturi essent amissa man- 
cia, CalUcrates ex iis qui in eo verti salutem gentis cre- 
derei, s* cum Romanis inviolatum foedus servaretur, 
«parva 14 inquit „aut medtoeris res, Aohaei, quibusSam vi- 
dfetur agi: ego maxfmam omnium gravisshnatttque non 
agi tatuimi arbitror, sed quodam modo ac&m èsse, nam 
qui regibu& M&cfcdonum MacedonibUsque ipsis finibus in- 
todixissemus, matttereque id deeretum, sdiìcet uè iegatos, 
ne nunttes admftteremus regum, per quos aliquorum ex 
ftobis animi soHicitarentur, ii contionanlem quodam modo 
tòsentem audwius regem, et, si diis placet, orationem eius 
probamtts. et cum fferae bestiae cibum ad fraudem suam 
P^situtn plerumque aspernentur et refugiant, nos cacci 
specie parvi beneftcii inescamur, et servtìlorum minimi 



124 LIBER XLI. CAP. 23. [a. U. e. 578] 

pretii recipiendorum spe nostrani ipsorum libertatem sub- 
mi et temptari patimur. quis enim non videt viam regiae 
societatis quaeri, qua Romanum foedus, quo nostra omnia 
continentur, violetur? nisi hoc dubium alicui est, bellan- 
dum Romanis cum Perseo esse, et quod vivo Philippo 
exspectatum, morte eius interpellatum est, id post mortem 
Philippi futurum. duos, ut scitis, habuit filios Philippua 
Demetrium et Persea. genere materno, virtute, ingenio, 
favore Macedonum longe praestitit Demetrius. sed quia 
in Romanos odii regnum posuerat praemium, Demetrium 
nullo alio crimine quam Romanae amicitiae initae occidit, 
Persea, quem populo Romano prius poenae quam regni 
heredem futurum sciebat, regem fecit. itaque quid hic 
post mortem patris egit aliud quam bellum paravit? Ba- 
starnasprimumadterrorem omnium inDardaniom immisit; 
qui si sedem eam tenuissent, graviores eos accolas Grae- 
cia habuisset quam Asia Gallos habebat. ea spe depulsus 
non tamen belli Consilia omisit: immo, si vere volumus 
dicere, iam inchoavit bellum. Dolopiam armis subegit, nec 
provocantes de controversiis ad disceptationem populi 
Romani audiviU inde transgressus Oetam, ut repente in 
medio umbilico Graeciae conspiceretur, Delphos escendit 
haec usurpatio itineris insoliti quo vobis spedare videtur? 
Thessaliam deinde peragravit: quod sine ullius eorum 
quos oderat noxia, hoc magis temptationem metuo. inde 
litteras ad nos cum muneris specie misit, et cogitare iubet, 
quo modo in reliquum hoc munere non egeamus, hoc est 
ut decretum, quo arcentur Peloponneso Macedones, tolla- 
mus; rursus legatos regios, et hospitià cum principibus 
et mox Macedonum exercitus, ipsum quoque aDelphis 
— quantum enim interfluit fretum? — traicientem in Pe- 
loponnesum videamus, immisceamur Macedonibus arman- 
tibus se adversus Romanos. ego nihil novi censeo decer- 
nendum, servandaque omnia integra, donec ad certum 
redigatur, vanusne hic timor noster an verus fùeriU si pax 
inviolata inter Macedonas Romanosque manebit, nobis 
quoque amicitia et commercium sit: nunc de eo cogitare 
periculosum et immaturum videtur." 



LiBEft XLI. CAP. 24. [a. C. 174] 125 

XXIV. Post hunc Archo, frater Xenarchi praetoris, 
ita disseruit. „difficilem orationem Callicrates et mihi et 
omnibus, qui ab eo dissentimus, fecit: agendo enim Ro- 
manae societatis causam ipse, temptarique et oppugnari 
dicendo quam nemo neque temptat neque oppugnat, effe- 
cit, ut qui ab se dissentire^ adversus Romanos dicere vi- 
deretur. ac primum omnium, tamquam non hic nobiscum 
fuisset, sed aut ex curia populi Romani veniret aut regum 
arcanis interesset, omnia scit et nuntiat quae occulte facta 
sunt. divinat etiam quae futura fuerint, si Philippus vixis- 
set, quid ita Perseus regni heres sit, quid parent Macedo- 
nes, quid cogitent Romani, nos autem, qui nec ob quam 
causam nec quem ad modum perierit Demetrius scimus, 
nec quid Philippus, si vixisset, facturus fuerit, ad haec 
quae palam geruntur Consilia nostra accommodare opor- 
tet ac scimus Persea regno accepto legatos Romam mi- 
sisse, regem Persea ab populo Romano appellatum; au- 
dimus legatos Romanos venisse ad regem, et eos benigne 
exceptos. haec omnia pacis equidem signa esse iudico, 
non belli; nec Romanos offendi posse, si ut bellunige- 
rentes èos secuti sumus, mine quoque pacis auctores se- 
quamur. cur quidem nos inexpiabile omnium soli bellum 
adversus regnum Macedonum geramus, non video, op- 
portuni propinquitate ipsa Macedoniae sumus? an infir- 
missimi omnium, tamquam, quos nuper subiecit, Dolopes? 
immo contra ea vel viribus nostris, deum benignitate, vel 
regionis intervallo tuti. sed simus aeque subiecti ac Thes- 
sali Aetolique : nihilo plus fidei auctoritatisque habemus 
adversus Romanos, qui semper socii atque amici fuimus, 
quam Aetoli, qui paulo ante hostes fuerunt? quod Aeto- 
lis, quod Thessalis, quod Epirotis, omni denique Graeciae 
cum Macedonibus iuris est, idem et nobis sit. cur exse- 
crabilis ista nobis solis velut dissertio iuris humani est? 
fecerit aliquid Philippus, cur adversus eum armatum et 
bellum gerentem hoc decerneremus : quid Perseus, novus 
rex, omnis iniurìae insons, suo beneficio paternas simul- 
tates oblitterans, meruit, cur soli omnium hostes ei simus? 
quamquam et illud dicere poteram, tanta priorum Mace- 



126 LIBER XLI. CAP. 24. 25. [a. U. e. 5781 

doniae regum merita erga nos frisse, ut Philipp! unius in- 
iurias, si quae forte fuerunt, ** utique post mortem; cum 
classis Romana Cenehreis staret, consul cum esercita 
Elateae esset, triduum nos in concilio frisse consultanles, 
utrum Romanos an Philippum sequeremur. nihil metus 
praesens ab Romanis sententias nostras inclinarit: fuit 
certe tamen aliquid, quod tam longam deliberationem fa- 
cere t; id quod erat vetusta coniunctio cum Macedonibus, 
vetera et magna in nos regum meritar vajeant et nunc ea- 
dem ilio, non ut praecipue amici, sed ne praecipue inimici 
simus. ne id quod non agitur, Callicr atcs, simulaverimus: 
ac nemo novae societatis aut novi foederis, quo nos te- 
mere illigemus, conscribendi est auctor; 3ed commercium 
tantum iuris praebendi repetendique sit, ne interdictione 
flnium nostros quoque et nos re^no arceamus, ne servis 
nostris aliquo fugere liceaV quid hoc adversus Romana 
foedera est? quid rem parvam et apertam magnani et 
suspectam facimus? quid vaoQS tumultus ciemusf quid 
utipsi locura adsentandi Romanis habeamus, suspectos 
alios invisosqqe efficimus? si bellum erit, ne Perseus 
quidem dubitai, quin Romanos secuturi simus. in pace 
etiam si non odia finiuntur, intermittantur." cum iidem 
buie orationi, qui Utteris regis addensi erant, adsentiren- 
tur, indignatione principimi quod quam rem ne legatione 
quidem dignam iudicasset Perseus, litteris paucorum ver- 
suum impetraret, decretum differtur. legati deinde postea 
missi ab rege, cum Megalopoli conqilium esset; dataque 
opera est ab iis, qui offensionem apud Romanos timebant, 
ne admitterentur. 

XXV. Per haec tempora Aetolorum in semet ipsos 
versus furor mujuis caedibus ad internecionem adductu- 
rus videbalur gsntem. fessi deinde et Romana utreque 
pars miserunt legatos, et in ter se ipsi de reconcilianda 
concordia agebaptj quae novo facinore discussa res ve 
teres etiam iras excitavit, exsulibus Hypataeis, qui factio- 
nis Proxeni erant, cum reditus in patriam promissus esset 
fidesque data per principem civitatis Eupolemum, octo- 
ginta illustre* homines, quibus redeuntibus inter ceteram 



L1BER XLL CAP. 25. 26. [a. C. 174] 127 

multitudinem Eupolemus etiam obvius exierat, cum salu- 
tatione benigne excepli essent dextraeque datae, ingre- 
dientes portam, fidero datam deosque testes nequiquam 
invocantes interfecti sunt. inde gravius de integro belkim 
exarsit. C. Valerius Laevmus et Ap. Claudius Puleber et 
C. Memmius et M. Popittms et L. CaRuleras missi ab se- 
natu venerane apud ees cum Delphis utrrusque partis le- 
gali magno certamine agerent, Proxenus maxime cum 
causa tum eloquentia praestare visus est; qui pauoos post 
dies ab Orthobula uxore veneno est sublatus, damnaftaque 
eo crimine in exsilium abiit. idem fUror et Cretenses lace- 
rabat. adventu deinde Q. Miwucii legati, qui cum decero 
navibus missus ad sedanda eerum certaimna erat, in spem 
pacis venerant. ceterum mdutiae tantum sex mensum 
fuerunt : inde multo gravius bettum exarsit. Lycii quoque 
per idem tempus ab Rhodiis bello vexabantur. sed exter- 
norum inter se bella, quo quaeque modo gesta sunt, per- 
sequi non operae est satis superque oneris sustinenti res 
a populo Romano gestas scribere. 

XXVI. Celtiberi in Hispania, qui bello domiti se Ti. 
Graccho dediderant, pacati manserant M. Titinio praetore 
obtinente provinciam, rebeMarunt sub adventum Ap. Clau- 
dii, orsique belhim sunt ab repentina oppugnatone ca- 
strorumRomanorum. prima lux ferme erat, cum vigiks in 
vallo quique in portarum sbationibus erant, cum vidissent 
prooul venientem hostem, ad arma conclamaverunt. Ap. 
CTaudlus signo proposito pugnae, paucis adhortatus mili- 
tes, tribus simul portis eduxit obsistentibus ad exitum 
CeHiberis primo par utrimque proellum fuit, quia propter 
angustias non omnes in faucibus pugnare poterant Ro- 
mani: urgentes derade alii alios sicubi evaserunt extra 
valium, ut pandere aciem et exaequari oernibus hostium, 
quibus circumibantur, possent, ita repente irmperunt, ut 
sustinere impetam eorum Celtiberi nequirent. ante horam 
secundam pulsi sunt: ad quindecim miìia coesa avi capta: 
signa àdempta duo et triginta. castra etiam eo die expu- 
gnata, debellatumque: nam qui superfuere proelio, in 
oppida sua dilapsi sunt. quieti deinde paruerunt imperio* 



128 LIBER XU. CAP.27. [a. U. e 578] 

XXVII. Censores eo anno creati 0- Fulvius Flaccu* 
et A.Postumius Albinus legerunt senatum: princeps lectus 
M. Aemilius Lepidus pontifex maximus. de senaiu novem 
eiecerunt. insignes notae fuerunt M. Cornetti Maluginen- 
sis, qui biennio ante praetor in Hispania fuerat, et L. Cor- 
netti Scipionis praetoris, cuius tum inter cives et peregri- 
nos iurisdictio erat, et Cn. Fui vii, qui frater germanus et, 
ut Valerius Antias tradit, consors etiam censoris erat. 
consules votis [etiam] inCapitolio nuncupatis in provincias 
profecti sunt. exin M. Aemilio senatus negotium dedit, ut 
Patavinorum in Venetia seditionem comprimerei, quos 
certamine factionum ad inteslinum bellum exarsisse et 
! psorum legati attulerant. legati qui in Aetoliam ad simi- 
les motus comprimendos ierant, renuntiarunt coerceri ra- 
biem gentis non posse. Patavinis saluti fuit adventus con- 
sulis ; neque aliud quod ageret in provincia cum habuisset, 
Romam rediit. censores vias sternendas silice in urbe, 
glarea extra urbem substruendas marginandasque primi 
omnium locaverunt, pontesque multis locis faciendos; et 
seenam aedilibus praetoribusque praebendam ; et caree- 
res in circo, et ova ** ad notas curriculis numerand ** 
dam , et metas trans ** et caveas ferrea ** intromitteren- 
tur ** ferreis in monte Albano consulibus, et clivum Ca- 
pitolinum silice sternendum curaverunt, et porticum ab 
aede Saturni in Capitolium ad senaculum, ac super id 
curiam. et extra portam Trigeminam emporium lapide 
straverunt stipitibusque saepserunt, et porticum AemUiam 
reficiendam curarunt, gradibusque ascensum ab Tiberi in 
emporium fecerunt. et extra eandem portam in Aventinum 
porticum silice straverunt, et eo publico ab aede Veneris 
fecerunt. iidem Calatiae et Auximi muros faciendos loca- 
verunt; venditisque ibi publicis locis pecuniam, quae 
redacta erat, tabernis utrique foro circumdandis consum- 
pserunt. et alter ex iis Fulvius Flaccus — nam Postumius 
nihil nisi senatus Romani populive iussu se locaturum ** 
ipsarum pecunia Iovis aedem Pisauri, etFundis, etPoten- 
tiae etiam aquam adducendam, et Pisauri viam silice ster- 
nendam, et Sinuessam a ga ** aviariae, in his et ciò ** um 



L1BER XLI. CÀP. 27. 28. [a. C. 174] 120 

cìrcumducend ** et forum portìcibus tabernisque clau- 
dendum et Ianos tres faciendos. haee ab uno censore 
opera locata cum magna grafìa colonorum. in moribus 
quoque regendis diligens et severa censura fuit. multis 
equi adempti. 

XXVIII. Exitu prope anni diem supplicata fuit ob 
res prospere gestas in Hispania ductu auspicioque Ap. 
Claudii proconsulis ; et maioribus hostiis viginti sacrifi- 
catimi, et alterum diem supplicalo ad Cereris Liberi Li- 
beraeque fuit, quod ex Sabinis terrae motus ingens cum 
multis aediflciorum ruinis nuntiatus erat. cum Ap. Clau- 
dius ex Hispania Romam redisse t, decrevit senatus, ut 
ovans urbem iniret. iam consularìa comitia appetebant; 
quibus magna contentione habitis propler multitudinem 
petentiam creati L. Postumius Albinus et M. Popillius 
Laenas. praetores inde facti N. Fabius Buteo M. Matienus 
C. Cicereius M. Furius Crassipes iterum A. Atilius Serra- 
nus iterum C. Cluvius Saxula iterum. comitiis perfectis 
Ap. Claudius Centho ex Celtiberis ovans cum in urbem 
iniret , decem milia pondo argenti, quinque milia auri in 
aerarium tulit. fiamen Dialis inauguratus est Cn. Cornelius. 

Eodem anno tabula in aede matris Matutae cum in- 
dice hoc posita est. „Ti. Sempronii Gracchi consulis im- 
perio auspieioque legio exercitusque populi Romani Sar~ 
diniam subegit. in ea provincia hostium caesa aut capta 
supra octoginta milia. re publica felicissime gesta, atque 
liberatis ** vectigalibus restitutis, exercitum salvum atqut? 
ineolumem plenissimum praeda domum reportavit, iterum 
triumphans in urbem Romam rediit euius rei ergo hanc 
tabulam donum Iovi dedit." Sardiniae insulae forma era! 
atque in ea simulacra pugnarum pietà. 

Munera gladiatorum eo anno aliquot, parva alia data : 
unum ante celerà insigne fuit T. Flaminini, quod mortis 
causa patris sui cumviscerationeepuloquéet ludis scenici» 
quadriduum dedit. magni tamen munerìs ea summa fuit, 
ut per trìduum quattuor et septuaginta homines pugnaline 



r. uvi pars V. 



180 LIBER XU1. CAP. 1. [«. U. e. 4») 

TIT1 U¥I 

AB URBE CONDITA 
LIBER Xm, 



EPITOME. Q. Fulvia» Flaccua censor tcmplum Iunonis Laciniae 
tegnHa marmorei* spoliaYit , ni aedem qaam dedteabat tederei, 
tegutae ex senatas cornuto reporteiae. Bvnenes Asia* *ea Sb 
sanatn de ftrseo M«ce4oai*t rega quatto* est,; qafn» inferii* 
in popuium Romannm relejaaiiff. oh quae WU>, ei, indfcto P. 
Iicmius Crassua consul, eoi id mandalum erat, in Maeedoniam 
translit, levibusque expeditionibus, equestribus proeliis, in The* 
«alia enm Perseo panvn feliei evento pugaavH. rater Maria»- 
sa» ei Carthagiiiiensea de afro quaestio fait, die» eia ad diate* 
ptandtfin a, sanato dM«A^ legati vM4 »d Wfrtea, sosia* « 
regea rogandos ut in Me permanerant, dubjtaa>ibus Rbofljs, 
lustrnm a censoribus conditnm est: cenaa snnt civium capiti 
dacenta quinquaginta septem mina ducenta triginta unum, taf 
praeterea aèVersus Corso* et Liguret prospere gestaa eeatmet 

I. L. Postumi*» Àlbinus M. FopiHius Laenas con 
omnium primnm de prò vincite exerritibuwpae adi senatum 
rettulisaent, Ligures utrique deereli sunt, ut novas ambo, 
quibus taro proripcia» obtinereat, legione* — binae sto- 
gali* decreta* — et seekra Latini nominis dena milia p* 
ditum et sexeeaos equhes, et supplementum Hwponiaetri* 
milia peditwmRomanoPura scrifeerent et duoentos equites. 
ad hoc ontUe el quingenti pedites Romani cqm castro 
equitibus scribi iussi, cum quibus pvaetar, oui Sardi*» 
obtigisset, in Corsica» transgressus beUum girerei: i*> 
terim M. Atilius vetus praetor provinoiam obtineret Sar- 
dinia», praetores deinde provincias sortiti sunt, A. Ati- 
lius Serranti* urbana», C Cluvius Saxula inter oives et 
peregrinos, N. Fabius Quteo Hispaniam citeriorem, M* 
Matienus ulterknrem, M. Furius Grassipes Siciliam, C. Ci- 
cerehie Sardiniam. priusquam (in provincias magistrato* 1 
proficiscerentur, senatui placuit L. Postumium consulem 
ad agrum publicum a privato terminandum in Campania» 



LIBER XLII. CAP. 1. % [*. C. I7S] 181 

ire ; euius ingentem medum possìdere prtaatos pauJatim 
proferendo linea oonstebal. Me iratus Praenestinte, quod, 
cum oo privata^ sacrifieii in tempio Fortanae ftctandi 
causa profectus esset, nihil in se honorifloe neqae pnblice 
neqoe privati» factum a Praenestinis esset, priasquam ab 
Roma proActoeeretar, Htteras Pt*enesto misit, ut sibi ma* 
gwtratws obviam exiret, leeoni pubflcepararet, ubi deve**- 
teretor, ìmMMaqne, eon> exiret inde, praesto essent. ante 
hunc eonsulem nemo oroquam sociis> in ulla re oneri aut 
suroptui fliit. kteo magistratas malis tabernacultsqae et 
omni alio instrumento militari ornabantur, ne quid tate 
imperarent soeifs. privata hospitia habebant: ea benigne 
comiterque colebant; domusque eorum Romae hospitibus 
patebant, apud quos ipsis deverti mos esset. legati, qui 
repente aHquo mitterentur, singola rementa per oppida, 
iter qua fteiandnm «rat, hnperabantt etiam imjpensam so» 
en in magistrati» Romano* non faeiebant. inde ira con- 
sulis, etiamsi tasta non tamen in magistrata exereenda et 
silentium nimb ani medestnm aat timidum Praenestinorum 
ius, vehit probato exemplo, magìstratibns feeit gravforum 
in dies taKs generis imperìorum, 

II. Princìpio huius anni legati, qui in Àetoliam et 
Maeedoniam missi erant, renuntianmt sibi conreniendi 
regte Persei, cum alti abesse eui», alii aegrum esse, falso 
utrumque, fingerei*, potestatem non faetam. facile tamen 
appartasse sibi nane beihim parari, noe altra ad arma ire 
dilaturum. Rem in Aetolia sedhtonem gfiscere in dies, ne» 
quo dtecordiarum prmeipes aucteritate sua eoereeri pò» 
taisse. cam beiium Maeedonicam in exspeefatione esset, 
priusqnam M soscfperetor, prodigia expiari paeeraqoè 
deum peti precatfombus , qni editi ex fatafìbas libris es- 
sent, placuit Lanavi! classis magnae specie» in caelo vi- 
sae dfcebantur, et Priverai lana pulla terra enata, et in 
Veienti apud Rementem tapidatum, Pomptinum omne velut 
nubibus locustarum coopertum esse, in Gallico agro, qua 
induceretur aratram, sub exsistentibus glebis pisces emer- 
sfese. ob haee protfifeia libri fatales inspecti, editumque 
ab decemviri? est, et quibus diis quibusque hostiis sacri- 

9* 



Ì82 LIBER XJMI. CAP. 2. 3. [a. U. e. 579] 

ficaretur, et ut supplicatio prodigiis expiandis fieret: al- 
tera, quae priore anno valetudinis popuii causa vota esset. 
ea uti feriaeque essenU itaque sacriflcatum est, ut decem- 
viri scriptum ediderunt. 

III. Eodem anno aedis Iunonis Laciniae detesta. Q. 
Fulvius Flaccus censor aedem Fortunae equestris, quam 
in Hispania praetor bello Celtiberico voverat, faciebat 
enixo studio , ne ullum Romae amplius aut magnificentius 
templum esset. magnum ornamentum ei tempio ita ratus 
adiecturum, si tegulae marmoreae essent, profectus in 
Bruttios aedem Iunonis Laciniae ad partem dimidiam de- 
tegit, id satis fore ratus ad tegendum quod aedificaretur. 
naves paratae fuerunt, quae tollerent atque asportarent 
auctoritate censoria sociis deterritis id sacrilegium prohi- 
bere. postquam censor rediit, tegulae expositae de navi- 
bus ad templum portabantur. quamquam unde essent si- 
lebatur, non tamen celari potuit. fremitus eius igiturin 
curia ortus est: ex omnibus partibus postulabatur, ut con- 
sules eam rem ad senatum referrent. ut vero arcessitus 
in cufiam censor venit, multo infestius singuli universique 
praesentem lacerare: templum augustissimum regionis 
eius, quod non Pyrrhus, non Hannibal violassent, violare 
parum habuisse, nisi detexisset foede ac prope diruisset 
detractum culmen tempio, nudatum tectum patere imbri- 
bus putrefaciendum. et censorem moribus regendis crea 
tum, cui sarta tecta exigere sacris publicis et loca tuenda 
more maiorum traditum esset, eum per sociorum urbes 
diruentem tempia nudantemque tecta aedium sacrarum 
vagari, et quod, si in privatis sociorum aediflciis faceret, 
indignum videri posset, id deum immortalium tempia de- 
molientem facere, et obstringere religione populum Ro- 
manum, ruinis templorum tempia aedificantem, tamquam 
non iidem ubique dii immortales sint, sed spoliis aliorum 
alii colendi exornandique. cum, priusquam referretur, ap- 
pareret quid sentirent patres, relatione facta in unam 
omnes sententiam ìerunt, ut eae teguiae reportandae ìl 
templum locarentur piaculariaque Iunoni Sereni quae ad 
•eligionem pertinent, cum cura facta: tegulas relictas in 



LIBER XL1I. CAP. 3. 4. 5. [a. C. 173] 138 

area templi, quia reponendarum nemo ariifex inire ratio- 
nem potuerit, redemptores nuntiarunt. 

IV. Ex praetoribus, qui in provincias ierant, N. Fa- 
bius Massiiiae moritur, cum in citeriorem Hispaniam iret. 
itaque cum id nuntiatum a Massiliensibus legatis esset, 
senatus decrevit, ut P. Furius et Cn. Servilius, quibus sue- 
cedebatur, inter se sortirenlur, uter citeriorem Hispaniam 
prorogato imperio obtineret. sors opportuna fuit, utP. 
Furius idem, cuius ea provincia fuerat, remaneret. 

Eodem anno, cum agri Ligustini et Gallici, quod bello 
captimi erat, aliquantum vacaret, senatus consultimi est 
factum, ut is ager viritim divideretur. decemviros in eam 
rem ex senatus consulto creavit A. Atilius praetor urba- 
nus M. Aemilium Lepidum C. Cassium T. Aebutium Ca- 
rum C. Tremellium P. Cornelium Cethegum Q. et L. Ap- 
puleios M. Caecilium C. Salonium C. Munatium. diviserunt 
dena iugera in singulos, sociis nominis Latini terna. 

Per idem tempus, quo haec agebantur, legati ex Ae- 
tolia Romam venerunt de discordiis seditionibusque suis, 
et Thessali legati nuntiantes, quae in Macedonia gereren- 
tur. V. Perseus iam bellum vivo patre cogitatum in animo 
volvens, omnes non gentes modo Graeciae sed civitates 
etiam legationibus mittendis, pollicendo plura quam prae- 
stando, sibi conciliabat. erant tamen magnae partis homi- 
num ad favorem eius inclinati animi, et aliquando quam 
in Eumenem propensiores , cumEumenis beneficiis mu- 
neribusque omnes Graeciae civitates et plerique princi- 
pum obligati essent, et ita se in regno suo gereret, ut quae 
sub (licione eius urbes essent nullius liberae civitatis for- 
tunam secum mutatam vellent. contra Persea fama erat 
post patris mortem uxorem manu sua occidisse, Apellem, 
ministrum quondam fraudis in fratre tollendo atque ob id 
et quaesitum a Philippo ad supplicium et exsulantem, ar- 
cessitum post patris mortem ingentibus promissis ad prae- 
mia tantae perpetratae rei clam interfecisse. intestinis ex- 
ternisque praeterea multis caedibus infamem nec ullo 
commendabilem merito praeferebant vulgo civitates tam 
pio erga propinquos, tam iusto in cives, tam munifico erga 



134 L1BER XL1I. CAP. 5. 6. [a. U. e. 579] 

omne* horoiaes regi, seu fama et maiestaie Macedonum 
regum preoccupati ad speraendum oi%inem wvi regni, 
seu mutationis rerum cupidi, seu quia non subietti esse 
Rametti? volebanU erant autem non Aetoli modo m sedi- 
tionibus propter ingemma vini aeris alieni, sed Thessali 
etiam* ex coutagione, velut tabes, in Peprhaebiatt quo- 
que id pervaderai malum. cuna Thessalos io armis esse 
nuntiatum est, Ap. Claudium legatami ad éas rea aapicten- 
das componendasque senato mmU qui utriugque partis 
princtpibus castigatis, cum iniusto fenore gravatimi aes 
alienum, ipsis magna ex parte ooacedentibus qui onera- 
rsi*, levassat, iusti crediti solutionem in decem annorum 
pensiones distribuit. per eimdem Appium eodemquemodo 
compositae in Perrhaetaa res. Àetoìorum causas Marcel- 
la Delphis per idem tempus hostilibus actas anfanis, quo» 
intestino geaserant bello, cognevit. cum cartatura utrim- 
que temeritate atque audacia cerneret, decreto quidam 
suo neutram pattern aut levare aut onerare volititi com- 
muniter ab utrisque petiit, abstinerent belio et oblivione 
praeteritoruni disbordias finirent buius recoaeHiationis 
inter ipsos fides obsidibus nitro ckroque datis firmata est 
Corinlhus, ut ibi deponerentur obsides, convenir VI. a 
Delphis et Aetolico concilio Marcettus in Peloponnesum 
traiecit, quo Acbaeis edixerat conventi»», ubi collaudata 
gente quod oonstanter vetus deeretum de areendis adita 
fiuttium regibus Macedonum tenuissent, insigne adversus 
Persea odium Bomanorum fecit; quod ut maturili* ertun- 
peret, Euraenes rex commentarium ferens secata, quod 
de apparatibus belli omnia inquirens fecerat, Ro*ntoi ve- 
nit. per idem tempus quinque legati ad regem missi, qui 
res in Macedonia sspicerent. Alexandream itdem ad Pia* 
iemaeum renovandae amicitiae causa proficisci tassi, le- 
gati erant hi: & Valerius Cn. Lutatius Cere» Q. Baebius 
Sulca M. CoroeHus Mammula M. Caeoilius Dentar, et ab 
Antioeho rege sub idem tempus legati veneranti quonw 
pvinoeps Apollonius in senatum introductus mukis Ristia- 
que causis regem exeusavit, quod stipendium serius q«am 
ad diem praestarets id se omne advexisse, ne cuius nisi 



UBKR XLU. CAP* 6. 7. fa* C. m] 1S5 

temperie gratta regi fieret donum praeterea adferre, vasa 
anrea quingeotum pondow patere regem, vt, quae eum 
paire sud società* atque anaicitta ftusset, ea «down reao- 
varotur, imperaretque sibi peiputas Romanas, quae dono 
fìdelique socio regi esseai imperaiWlac se attHo usquam 
ceasaturum officio, ea merita iti de senato Aiisse 9 «un 
Romae essate eam comitatem tuventutia, ut faro rege, non 
prò obsMe omnibus ordinibu* fuerit. légatis benigne re- 
spoasoo), et societatem reoovarc eum Antòeehò, quae tram 
paure eius fuerat, A. Atilww piaetofurbantts tatto, quae- 
stores urbani stipeadtum* vaaa aurea censore* aooepcrunt, 
casqae negoftem datata est» «t ponetene ea ia qafbus 
teitìplis fideretur* atque legato cernuto railium aeris mu- 
bus misst», et aedee liberaè hospalto datae, stamptusque 
decreto*, donec in Italia esaet. legali, cfm va Syria fueraat, 
renuntiaveniBt in tnaximo eum honore apud regem asse 
amàcisawRitaque peptdo Romano. 

VIL In provinciis eo amo haee. &. Cioereius prae- 
tor tu Coreica sfgftis collatìs pugnavft: septeto milia Cor- 
sari]» eaesa* capti ampliiw mille et septingeiftL voverat 
in ea pugna praetor aedem limoni Monetai pax deibde 
data petentibtasCorsis, et exaeta cerne ducena milia pondo, 
ex Corsica sufcact* Cioereias in Sardiniam transmisit. et 
in Liguribus m agro Statettati pugnatum ad oppidum Ca- 
rystum* ao se màgnus exercitus Ligurem contulerat 
primo sub adrentum M. Popillii consutis moenibns sese 
eoutìnebadt) deinde postquam oppidum oppugnaturum 
Romanum oermbaat, progressi ante portaa ameni strmee- 
rant nec coosul, ut qui id ipsum cppugnatiowe conmn- 
nanda quaesisset, «fioram certomini fedt. pugnatum est 
amplius tre* horas, Ha ut neutro inetmaret spes. quod ubi 
oonsui vidit nulla parta moveri LtgUrara signa» imperat 
equHibus, ut equos cònscendànt, ao tribus shnal partita» 
in hostes, quanto maxinto possent towteultu, ineurrant. 
pars magna eqmtum mediani traàèch ackm et ad terga 
pognantium pérvaait. inde terror iniectus Liguribus? di- 
versi in omnes partes fagerunt, perpauci retro in oppi- 
dum, quia inde se maxime obteeerat eques. et pugna tam 



136 LIBER XLII. CAP. 7. 8. 9. [a. U. e. 679] 

pervicax multos absumpserat Ligurum, et in fuga passim 
caesi sunt. decem milia hominum caesa traduntur, am- 
plius septingenti passim capti, signa militarla relata octo- 
ginta duo. nec incruenta Victoria fuit: amplius tria milia 
militimi amissa, eum cedentibus neutris ex parte utraque 
primores caderent. Vili, post hanc pugnam ex diversa 
fuga in unum collecti Ligures, cum maiorem multo par- 
tem civium amissam quam superesse cernerent — nec 
enim plus decem milia hominum erant — , dediderunt sese, 
nihil quidem Oli pacti: speraverant tamen non atrocias 
quam superiores imperatores consulem in se saeviturm 
at Ole arma omnibus ademit, oppidum diruit, ipsos bona 
que eorum vendidit; litterasque senatori de rebus ab se 
gestis misit quas cum A. Atilius praetor in curia recitas- 
set — nam consul alter Postumius agris recognoscendb 
in Campania occupatus aberat — , atrox res visa senatiri, 
Stalellates, qui uni ex Ligurum gente non tulissent arma 
adversus Romanos, tum quoque oppugnatos non ultro in- 
ferentes bellum, deditos in fidem populi Romani ornili ul- 
timae crudelitatis exemplo laceratos ac deletos esse, tot 
milia capitimi innoxiorum, fidem implorantia populi Ro- 
mani, ne quis umquam se postea dedere auderet, pessimo 
exemplo venisse, et distractos passim iustis quondam 
hostibus populi Romani pacatos servire. >quas ob res pia- 
cere senatui M. Popillium consulem Ligures pretio empto- 
ribus reddito ipsos restituere in libertatem, bonaqueut 
iis, quidquid eius reciperari possit, reddantur curare : 
arma quoque adempta referri; nec ante consulem de pro- 
vincia decedere quam deditos in sedem suam Ligures re- 
stituisset. claram victoriam vincendo oppugnantes, non 
saeviendo in adflictos fieri. IX. consul qua ferocia animi 
usus erat in Liguribus, eadem ad non parendum senatoi 
fuit. legionibus extemplo Pisas in hibernacula missis ira- 
tus patribus, infestus praetori Romana redit; senatuqne 
extemplo ad aedem Bellonae vocato, multis verbis inve- 
ctus est in praetorem, qui cum ob rem bello bene gestam 
uti diis immortalibus honos haberetur referre ad senatam 
debuisset, adversus se prò hostibus senatus consuituni 



v LTOER XUL CAP. 9. 10. [a. C, 173J 137 

fecisset, quo victoriam suam ad Ligures Iransferret dedi- 
quo iis prope consulem praetor iuberet. itaque mullam ei 
se dicere; a palribus postulare, ut senatus consultum in 
se factum tolli iubcrent, supplicationemque, quam absen- 
te se ex litteris de bene gesta re publica missis decernere 
debuerint, praesente honoris deorumprimum causa, deinde 
et sui aliquo tamen respectu decernerent. nihilo leniori- 
bus quam absens senatorum aliquot orationibus increpitus 
neutra impetrata re in provinciam redit. 

Alter consul Postumius consumpta aestate in reco- 
gnoscendis agris, ne visa quidem provincia sua comitio- 
rum causa Romam rediit. consules C. Popillium Laenatem 
P. Aelium Ligurem creavit. praetores exinde facti C. Liei- 
nius Crassus M. Iunius Pennus Sp. Lucretius Sp. Cluvius 
Cn. Sicinius C. Memmius iterum. 

X. Eo anno lustrum conditum est: censores erant 
Q. Fulvius Flaccus A. Postumius Albinus: Postumius con- 
didit. censa sunt civium Romanorum capita ducenta sexa- 
ginta novem milia et quindecim, minor aliquanto nume- 
rus, quia L. Postumius consul prò contione edixerat, qui 
socium Latini nominis ex edicto C. Claudii consulis redire 
in civitates suas debuissent, ne quis eorum Romae, et 
omnes in suis civitatibus censerentur. concors et e re 
publica censura fuit. omnes, quos senatu moverunt qui- 
busque equos ademerunt, aerarios fecerunt et tribù move- 
runt; neque ab altero notatum alter proba vit. Fulvius ae- 
dem Fortunae equestris, quam proconsul in Hispania di- 
micans cura Celtiberorum legionibus voverat, annos sex 
postquam voverat dedicavit, et scenicos iudos per quadri- 
duum, unum diem in circo fecit. 

L. Cornelius Lentulus, decemvir sacrorum, eo anno 
mortuus est. in locum eius suffectus A. Postumius Albi- 
nus. locustarum tantae nubes a mari vento repente in 
Apuliam illatae sunt, ut examinibus suis agros late ope- 
ri rent; ad quam pestem frugum tollendam Cn. Sicinius 
praetor designatus, cum imperio in Apuliam missus, in- 
genti agmine hominum ad colligendas eas coacto aliquan- 
tum temporis absumpsit. 



138 L1BERXLU. CAP. 10.11. [a* U.**6*0] 

Prìnctpium insequentis anni, quo C. Popillims «tP. 
Aelius taercmt constàes, residnas coutcationes ex priore 
anno IwOawU patres referti et Ligurifcfcs renovarique so- 
nata* consultimi vetebotit, et constil Atéus r*terebat Po- 
pìliiUB et caHegam et tenatom prò fratre deprecatati*: 
prae se ferens, si quid decornerei*, urterceesmnim* eettò- 
gam deterrai*; palres eo magis utriqve parUcr consolimi 
intensi in inaepw perstabant. itaque cum de provmctn 
ageretur et Macedonia iam imméttente Petsei tetto phe- 
retar, Ligures ambobus consultò!» leeernunturt Mace- 
dotàam decrtturos negant, ni de IL Popillio referrtfcr. 
postulantibus deinde, ut novos exeretas scribereuutsup- 
plementum veteribus lfeeret, utrumque tiegatum tst prae- 
toribuft quoque in Hispaniam supplemento* petenttfeu 
negatum, M. Iunio in citedorem, Sp. Lucretio tu uKerio- 
rem. G. Licinius Crassttó urbana» iurisdictkmem, Cn. Si- 
cinius Inter péregrtnos era* eorthus, C.Memmius SiGiHaa, 
Sp. Cltivrus Sardfoiiam* conaries ob ea irati senatori, La 
tinis feriis in primam quamque diem indio tis> in provta- 
ciam abitoros esse denuntiaruM, net* quieqiam rei pubft- 
eae acturos praeterquam quod ad provincia*** admfet- 
strationem attineret. 

XI. Atlalum, regia Eumeni* fràtrem, legatum tenia» 
Romam Valerius Antias his eonsulibus seribit ad defe- 
renda de Perseo crimina indicandosque apparatati belli, 
plurìum annales, etquìkua eredidisse malis, IpeumEfr 
metiem venisse tradunt. Eumenes igitttr ut Romam vefllt, 
exceptus cum tanto honore quantum non tneritis tàwutm 
eius sed beneficia etiam suis, ingenita quae in eum con- 
gesta erant, existimaret deberi populuB Roman us, in sd- 
natum est introductus. eausam venfendt sibiRomam frisse 
dixit praeter copiditatem viseftdi deos hominesque, quo- 
rum beneficiò in ea fortuna esset, sopra quam ne optare 
quidem auderet, etiam ut coram moneret senaium utPereei 
conatis obviam iret. orsù* inde a Philipp! eonsiliis ttètm 
Demetrii BUI rettulit adversaittis Romano bètte. Bastarna- 
rum gentem excitam sedibus sola, quorum auxiKs fretus 
in Italiani transirett haec eum volutàntem in aafmo òp- 



LIBER XLIL CAP. 11. 12. {a. C. 171] ISO 

pressa» fato regnum ei reliquisse, quem infiestissimum 
esse sentisse* Romani*, itaque Persea faeredMttriam a 
patre relictam bellum, et simul eum imperio traditala, iant- 
ina primum alere ac fovere omntbos consiliis. Aerare 
praeterea roventate, quam stirpem longa pax ediderit, fio- 
rerà opibus regni, florere etiara aetate. quae cura oorporis 
robore ac viribus vigeat, anhnum esse inveteratami diu- 
tina aite atquo usu belli, iam inde a puero patris contu- 
bernio Romanis quoque bellis, non Anitimis tantum ad- 
attatimi, missum a patre in expeditiones multas variasque. 
iam ex quo ipse aecepisset regmim, «ulta, quae non vi, 
non dolo Phiiippus omnia expertus potuisset molili, ad- 
mirando rerum suecessu tenuisse. aocessisse ad vires 
eam, quae longo tempore muJtis magmsque meritis pare- 
retar, auctoritatem. XII. nam apud Graeciae atque Asiae 
crvitates voreri maiestatem eius omne&. nec prò quibus 
meritis, prò qua munificentia tantum ei tribuatur, cernere, 
nec dicere prò certo posse, utrum felicitate id quaderni 
eius accidat, an, quod ipse vereatur dieere, invidia ad- 
versus Romanos favorenti illi oonrìUet» iater ipsos quoque 
reges ingentem auctoritate Seleuci filiam duxisse eua non 
petentem sed petitum nitro, sororetu dedisse Prusiae pre- 
eanti adoranti; celebratas esse utrasque nuptias gratula- 
tiene donis innumerabilium iegationum, et vekit auspici- 
bus nobilissimis populis deductas esse. Boèòtorum gen- 
tem,captatamPhilippo, numquam ad scribendum amieitiae 
foedus adduci potuisse: tribus nunc locis cum Perseo 
foedus incisum litteris esse, uno Thebis, altero ad Delum, 
augustissimo et celeberrimo in tempio, tertio Delphis. in 
Achaico concilio vero nisi discussa res per paucos Ro- 
roanum imperium intentantes esset, eo rem prope addu* 
ctam, ut aditus et in Acbaiam daretur. at hercute suos ho- 
nores, cuius merita in eam gentem privatim an publice 
siut malora vix dici posset, partim desertos per incutami 
ae neglegentiam, partim hostiliter sublato* esse, iam Ae 
lolos quem ignorare in soditionibus suis non ab Romanis, 
sed a Perseo praesidium petisset his eum fultum socie 
tatibus atque amicitiis eos domesticos apparatus belli ha- 



140 L1BER XLI1. CAP. 12. 13. [a. U. e. 680] 

bere, ut externis non egeat triginta milia peditum quia 
que milia equitum, in decem annos frumentum praeparare, 
ut abstinere et suo et hostium agro frumentandi causa 
possit iam pecuniam tantam habere, ut decem milibus 
mercennariorum militum praeter Macedonum copias sti- 
pendium in totidem annos praeparatum habeat, praeter 
annuum, quod ex metallisregiis.capiat, vectigal. arma 
vel tribus tantis exercitibus in armamentaria congessisse. 
iuventutem, ut iam Macedonia deflciat, velut ex perenni 
fonte unde haurial, Thraciam subiectam esse. XIII. reli- 
quum orationis adhortatio fuit. „non ego haec" inquit 
„incertis iactata rumoribus et cupidius eredita, quia vera 
esse de inimico crimina volebam, adfero ad vos, patres 
conscripti, sed comperta et explorata, haud secus quam 
si speculator missus a vobis subiecta oculis referrem; 
neque relieto regno meo, quod amplum et egregium vos 
fecistis, mare tantum traiecissem, ut -vana ad vos adfe- 
rendo fldem abrogarem mihi: cernebam nobilissimas 
Asiae et-Graeciae civitates in dies magis denudantes iu- 
dicia sua, mox, si permitteretur, eo processuras, unde re- 
ceptum ad paenitendum non haberent; cernebam Perse* 
non continentem se Macedoniae regno, alia armis occu- 
pantem, alia, quae vi subigi non possunt, favore ac bene- 
volentia complectentem ; videbam quam impar esset sors, 
cum ille vobis bellum pararci, vos ei securam pacem prae- 
staretis, quamquam mihi quidem non parare sed gerere 
paene bellum videbatur. Abrupolim, socium atque ami- 
cum vestrum, regno expulit: Artetaurum IUyrium, quia 
scripta ab eo quaedam vobis coniperit, socium item atque 
amicum vestrum, interferiti Euersam et Callicritum The- 
banos, principes civitatis, quia liberius ad versus eum in 
concilio Boeotorum loculi fuerant, delaturosque ad vos 
quae agerentur professi erant, tollendos cura vii: auxilium 
Byzantiis adversus foedus tulit, Dolopiae bellum intulit, 
Thessaliam et Doridem cum exercitu pervasit, ut in bello 
intestino deterioris partis auxilio meliorem adfligeret: 
confudit et miscuit omnia in Thessalia Perrhaebiaque spe 
novarum tabularum, ut manu debitorum obnoxia sitò 



LIBER XLIL CÀP. 14. [a. C. 172] 141 

optimales opprimeret: haec cum vobis quiescentibus et 
patientibus fecerit, et concessam sibi Graeciam esse a 
vobis videat, prò certo habet neminem sibi, antequam 
in Italiani traiecerit, armatum occursurum. hoc quam 
vobis tutum aut honestum sit, vos videritis: ego certe 
mihi turpe esse duxi prius Persea ad bellum inferendum, 
quam me socium ad praedicendum, ut caveretis, venire 
in Italiam. functus necessario mihi officio, et quodam 
modo liberata atque exonerata fide mea, quid ultra fa- 
cere possum, quam uti deos deasque precer, ut vos et 
vestrae rei publicae et nobis sociis atque amicis, qui ex 
vobis pendemus, consulatis?" 

XIV. Haec oratio movit patres conscriptos. ceterum 
in praesentia nihil praeterquam fuisse in curia regem 
scire quisquam potuit: eo silentio clausa curia erat bello 
denique perfecto quaeque dieta ab rege quaeque respon- 
sa essent emanavere. 

Persei deinde regis legatis post paucos dies senatus 
d&*us est. ceterum praeoccupatis non aurìbus magis 
quam animis ab Eumene rege, omnis et defensio et de- 
precatio legatorum respuebatur. et exasperavit animos 
ferocia Harpali, qui princeps legationis erat. is velie 
quidem et laborare dixit regem, ut purganti se nihil ho- 
stile dixisse aut fecisse fides habeatur: ceterum si pervi- 
cactus causam belli quaeri videat, forti animo defensurum 
se. Martem communem esse et eventum iheertum belli. 

Omnibus civitatibus Graeciae atque Asiae curae erat, 
quid Persei legati, quid Eumenes in senatu egisset; et 
propter adventum eius, quem moturum aliquid rebantur, 
miserant pleraeque civitates, alia in speciem praeferen- 
tes, legatos. et legatio Rhodiorum erat ac Satyrus prin- 
ceps, haud dubius quin Eumenes civitatem quoque suam 
Persei criminibus iunxisset. itaque omni modo per patro- 
nos hospltesque cjisceptandi cum rege locum in senatu 
quaerebat. quod cum non contigisset, libertate intempe- 
rantius invectus in regem, quod Lyciorum gentem ad- 
versus Rhodios concitasset, graviorque Asiae esset quam 
Antiochus fuisset, popularem quidem neque ingratam 



142 LIBER XLII. CÀP. 15. [<u U e 580J 

populia Asiae «*~ aam ea quoque iam favor Perse! vene- 
rat — oretóonem habuit, eeterum iavisam senatui inutir 
'emque sibi et erottati 3uae. Eumeni vero conspirati o adr 
versus eum faverem «pud, Romanos faeit. ita omnee ei 
• toner es habiti, douaque quam amplissima data cwn sella 
curali atque eburneo Scipione, 

XV. Legationibus dimissia eum Harpaius, quanta 
maxwm celeritaie poterai, regressns in Macedoniam min- 
tiaaset regi nondum quidem perantes bellum ireliquisse sa 
Romanos» sed ita infesta ut. tacile appareret non dilatar 
ras, et ip«e, praeterqusm quod et ita eredebat futuruEn* 
iam etiam volebat, in flore virima se credens essa* 
Eumeni ante omnes inf estua erati a enius sanguine or- 
dieue belium, Kuaadiwn Gretensem,, ducem auxtfiorunv 
et Macedonas tre* adsuefeos ministeriia talium facinorum 
ad eaedem regia subornata Utterasque eia dal ad Praxa 
hospitam, principem auctoritate et opibus Delphoruro. 
satia eenstabat Eumenem, ut sacrificarci Apollini , Del- 
phes escensttrum, praegpeasi cum Euandra insidiatore* 
nihil almi ad perageodum inceptum. quam loci opportu- 
nitatei% omnia carcumeuntes, quaerebant, esceodeatibus 
ad templum a Corna, priusquam perveniretur ad fre- 
quenta aedificiia loca, maceria erat ab laevain semitam 
pauLuno exatantem a fundamento qua singxdi transirent, 
dextra pars labe terree m aliquantum altitudini* derupta 
erat post maceriam se abdideruni gradibus adstructis, 
ut ex ea velai e muro tela in praetereuntem conicerent. 
primo- a mari eircumfosa turba amicorwu ae satolli- 
tum p&oeedebat, deinde extenuabant paulatim anguatiae 
agmm ubi ad eum locum ventai» est, qua singulis era- 
dum erat, primus semita», ingnessus. Pantaleon Aetoliae 
princepa, cum qua tnetitatus regi sermo, erat tura iust- 
dialores exorti saxa duo ingentìa devolvila*, quarum air 
tero caput iotum est regi, altero biumenjs ; sopitusque ex 
semita proclivi ruit ro declive, multòsf super puolapsum 
iam saxis congeste, et ceceri quidem etiam auncorum et 
satellitum, postquam eadeotam videre* dìffugiunt; Panta- 
leon constanfter impavidus mansit ad protegendum, vegeta. 



MBER XLH. CAP. 1*. 17. [a. <X 1W] 143 

XVI. IsUtoms eum brevi eìreumitu macerile deour* 
rcare ad coafirisad*» samum poaseot, velai perfqcU re 
in iugum Parnasi refogerunt e© cursus ut, cum unus bob 
facile seguendo pei invia a*que ardua moraretur fugam 
eoruro, ne excowepreaflo indkàum emanarti, ooeiderint 
comitato, ad eocpua regia prim* amici deinde satqllites 
ac servi eancurrerunt, tallentesi sepituro vuiuece ac wM 
seotikaitem, vivere taaaen ex calare ei spirito remantate 
in praee^fdiis. senaeruat: vkturum esigua ac projta nulla 
spes eroi, quidam ex safcellitUMia sconti tafronum vestìh 
Sia, eiint usque ad iugum Parnasi nequiquam faticali per* 
veniBsent, re infecta redbeirant. adgressi faoinus Maeedo-< 
nes ut inconsulte ita audacter, cooptimi noe consulte et 
timide reliquevuat compatenti iana, sui regem amici postare 
die de&runt ad navem; inde Corinthum, ab Corintho per 
Isthmi iugum navibus traductis Aeginam traiciunt. ibiadeo 
secreta eiu& cintatici fui^ admiUentibus neminera, ut fama 
mqrtiuun io Asìaca perfecret Attalus quoque celerius 
quam disunì concordia frappa erat creAdiU nam et 
cum uxorei ftrairis et praefecto arci tamquam iam baud 
dufetus regni heres est ìocutus. quae postea non fefellere 
Eubmhicuh et quamquam dissimulare et tacite habere id 
patàque statiterat, tamen in primo congressu non tempe- 
ravi*, quia uxoris petendae praematuram festinationem 
fratti obicevet. Romam quoque fama de morte Euraems 
periata est, 

XVIL Sub idem tampu$ C. Vatarius ex Graeeia, qui 
legatus ad visendum statimi regieuis eius speculandaque 
Consilia* Peirsei regia missus erat, redift, eongruentiaque 
omnia oriminibus ab Eumene adlatia referebat. simul et 
adduxerat secumPraxo a Delphis, euius domus recepta- 
culum tatronum fuerat, et L. Rammium Brundiainum^ qui 
talis indicii delator erat. princeps Brandisti Rammhts ftiit; 
hospitio quoque et duces Romanos omnes et legatos ex • 
terarum quoque gentiumiasignes, praecipraa regios, acci- 
piebaà tx e*> notiti* ei cum arsente Perseo iterati iitte- 
riaque spem anoieitiae interiorte magpaeque inide fortunaa 
faoientibus ad regem profeotus brevi perfamiliaris babeli 



144 LIBER XLII. CÀP. 17* 18. [a. U. e. 580] 

trahique magis quara vellet in arcanos sermones est eoe* 
ptus. promissis enim ingentibus praemiis petere institit 
ab eo rex, quoniam duces omnes legatique Romani ho- 
spili o eius uti adsuessent, quibus eorum ipse scripsisset 
ut venenum dandum curaret. cuius scire se comparatio- 
nem plurimum diffìcultatis et perieuii habere: pluribus 
consciis comparali, eventu praeterea incerto esse, ut aut 
satis efficacia ad rem peragendam aut tuta ad rem celan- 
dam dentur. se daturum quod nec in dando nec datum 
ullo sigilo deprendi posset. Rammius veritus, ne si ab- 
nuisset, primus ipse veneni experimentum esset, facturum 
pollicitus proficiscitur. nec Brundisium ante redire quam 
convento C. Valerio legato, qui circa Chalcidem esse di- 
cebatur, voluit. ad eum primum indicio delato, iussu eius 
Romani simul venit. introductus in curiam, quae acta 
erant, exposuit. 

XVIII. Haec ad ea quae ab Eumene delata erant ac- 
cessere, quo maturìus hostis Perseus iudicaretur, quippe 
quem non iustum modo apparare bellum regio animo, sed 
per omnia clandestina grassari scelera latrociniorum ac 
^eneficiorum cernebant. belli administratio ad novos eon- 
sules reiecta est: in praesentia tamen Cn. Sicinium prae- 
lorem, cuius inter cives et peregrinos iurisdictio erat, 
scribere milites placuit, qui Brundisium ducti primo quo- 
que tempore Apolloniam in Epirum traicerentur ad occu- 
pandas maritimas urbes, ubi consul, cui provincia Mace- 
donia obvenisset, classem appellerò tuto et copias per 
eommodum exponere posset. Eumenes aliquamdiu Aegi- 
nae retentus periculosa et difficili curatione, cum primum 
luto potuit, profectus Pergamum, praeter pristinum odium 
recenti etiam scelere Persei stimulante summa vi parabat 
bellum. legati eo ab Roma gratulantes, quod e tanto pe- 
riodo evasisset, venerunt. 

Cum Macedonicum bellum in annum dilatum esset, 
ceteris praeloribus iam in provincias profectis M. Iunius 
et Sp. Lucretius, quibus Hispaniae provinciae obvenerant, 
fatigantes saepe idem petendo senatum, tandem pervice- 
runt, ut supplementum sibi ad exercitum daretur tria milia 



LIBER XLII. CAP. 19. 20. [a. C. 172] 145 

pedilum, centura et quinquaginta equites in Romanas le- 
gìones: in socialem exercitum quinque milia peditum et 
trecentos equites imperare sociis iussi. hoc copiarum in 
Hispanias cum praetoribus novis portatum est. 

XIX. £odem anno, quia per recognitionem Postumii 
consulis magna pars agri Campani, quem privati sine 
discrimine passim possederant, recuperata in publicum 
erat, M. Lucretius tribunus plebis promulgavit, ut agrum 
Campanum censores fruendum locarent, quod factum tot 
annis post captam Capuani non fuerat, ut in vacuo vaga- 
retur cupiditas privalorum. 

Cum in exspectatione senatus esset bello etsi non 
indicto, tamen iam decreto, qui regum suam, Persei qui 
secuturi amiciliam essent, legati Ariarathis, puerum filium 
regis secum adducentes, Romam venerunt; quorum ora- 
tio fuit, regem educendum filium Romam misisse, ut iam 
inde a puero adsuesceret moribus Romanishominibusque. 
petere, ut eum non sub hospitum modo privatorum cu- 
stodia, sed publicae etiam curae ac velut tutelae yellent 
esse, ea regis iegalio grata senatui fuit; decreverunt, ut 
Cn. Sicinius praetor aedes instructas locaret, ubi filius 
regis comitesque eius habitare possent. et Thracum lega- 
tis **que et** societatcm amicitiamque pelentibus et quod 
petebant datum est, et munera binum milium aeris sum- 
mae in singulos missa. hos utique populos, quod ab tergo 
Macedoniae Thracia esset, adsumptos in societatem gau- 
debant. sed ut in Asia quoque et insulis explorata omnia 
essent, Ti. Claudium Neronem M. Decimium legatos mi- 
serunt. adire eos Cretam et Rhodum iusserunt, simul re- 
novare amicitiam, simul speculari, num sollicitati animi 
sociorum ab rege Perseo essent. 

XX. In suspensa civitate ad exspectationem novi 
belli, nocturna tempestate columna rostrata in Capitolio 
bello Punico ** consulis , cui collega Ser. Fulvius fuit, 
tota ad imum fùlmine discussa est. ea res prodigii loco 
habila ad senatum relata est: patres et ad haruspices re- 
ferre et decemviros adire libros iusserunt. decemviri lu- 
strandum oppidum, supplicationem obsecrationemque ha- 

T. LIVI pars V. 10 



146 LIBER XLIL. CAP. 99. 91. [t. U. e. $80] 

hencjam, victimis maioribus sacrificandum et in Capitoli*» 
Romae et in Campani^ ad Minervae promontorium renun- 
tiarunt; hjdos per decem dies Iovi optano maximo primo 
quoque die faciepdos. ea omnia Qum cura facta. haru- 
spices ùj bonum versurum id procMgium, prolgtionemque 
finium et interitum perduelliuiq portendi responderunt» 
quod ex hostibus spotf^ fuis$ent sa mostra, quae tempesta* 
disiecisset. accesserupt quae cumnlapeqt religione ani- 
mis. Saturnia? nunti^tum erat sanguine per tridiwm in 
oppido pluviale; Calatiae asinum tripederp natum, et 
taurum cum quinque vaecis uno ietu fuiminis exanimatos; 
Auximi terra pluvisse. horum quoque prodigiorum causa 
res divinae factae et supplicatio unum diem feriae<gqe 
habitae. 

XXI. Consules ad id tempus in provkiciam non ex- 
ierant, quia neque uti de M. Popillio referrent senatui ob- 
sequebantur, et nihii aliud decernere prius statutum pa- 
tribus erat. aucta etiam invidia est Popillii litteris eiu$, 
quibus iterum cum Statellis Liguribus proconsul pugnasse 
se scripsit ac sex milia eorum occidisse; propter cujus 
iniuriam belli ceteri quoque Ligurum populi ad arma 
ierunt. tum vero non ab$ens modo Popilìius, qui dedjti$ 
contra ius ac fas bellum intulisset et pacatos ad rebellkun 
incitasset, sed consules, quod non exirent in provinciali), 
in senatu increpiti, hoc consensi* pajlrum accensi M. Mar- 
eius Sermo et Q. Marcius Scylla tribuni plebis et consur 
libu3 multam se dicturos, nisi in provinciam exirent, de- 
nuntiarunt, et, rogationem, quam de Liguribus deditis 
promulgare in animo haberent, in senatu recitarunt., sanr 
ciebatur, ut qui ex Statellis deditis in libertatem restitutus 
ante Kal. Sextiles primas non esset, cuius dolo inalo is 
in servituterfl venisset, ut iuratus senatus decernerei, qui 
eam rem quaereret aniipadverteretque. ex anctoritate de- 
inde senatus, eam rogationem promulgarono priusquam 
proflciscerentur consules, C. Cicereio praetori prioris anni 
ad aedem B$Uonae senatus datus est is exposilis quas 
in Corsica res gessisset, postulatoque frustra triumpho in 
mónte Albano, quod iam in morem venerai, ut sipe public*. 



USER XJLH. CAP. 33. 23, [a. a 17» 141 

auctoritote fiero* , triuHiphavU. rogationem Marciarti de 
Liguribus magno coBsensupiebes acivit iussitque. ex eo 
plebiscito C Licinius praetor consuluit senatum, quem 
quaerere ea rogaticene vellet. patres ipsum eum quaerere 
kisseronU XXII. tum demum consules in provinciam 
profecti sxmt, exercitumque a. M. PopUlio acceperunt 
neque tamen IL Popillius reverti Romani audebat, ne cau- 
sam dicerei adverso senato, infestiore populo, apud prae- 
torem, qui de quaestionein se posila senatum consuluisset. 
buie detractationi eius tribuni plebis alterius rogationis 
denuntiatione occurrerunt, ut si non ante idus Novembres 
In urbezn Romam introisset, de absente eo C. Licinius 
statueret ac iudicaret. hoc tractus vincalo cuna redisset, 
agenti cum invidia in senatum veniU ibi cum laceratus 
iurgiis multorum esset, senatus consultum factum est, ut 
qui Ligurum post Q. Fulvium L. Manlium consules hostes 
non fuissent, ut eoa C. Licinius Cn. Sicinius praetores in 
libertatem restituendos curarent, agrumque iis trans Par 
dum cooasul C* Popillius daret. multa milia hominum hoc 
senatus consulto restituta in libertatem , transductisque 
Padum ager est adsignatus. M. Popillius rogatione Marcia 
bis apud C. Licinium causam dixit: tertio praetor, gratta 
eonsulis absentis et Popilliae familiae precibus victus, 
idibus Martiis adesse reum iussit, quo die novi magistra- 
ta intimi erant honorem, ne diceret ius qui privatus fu- 
turus esset. ita rogatio de Liguribus arte fallaci elusa est. 
XXIIL Legati Carthaginienses eo tempore Romae 
erant, et Gulussa filius Masinissae. inter eos magnae con- 
tentiones in senatu fuere. Carthaginienses querebantur 
praeter agrum, de quo ante legati ab Roma, qui in re 
praesenti cognoscerent, missi essent, amplius septuaginta 
oppida casteUaque agri Carthaginiensis biennio proximo 
Hasinissam vi atque armis possedisse. id illi, cui nihil 
pensi sii, facile esse* Carthaginienses foedere illigatos 
silere: prohiberì enim extra fines efferre arma, quam- 
quam sciant in suis finibus, si inde Numidas pellerent, se 
gesturos bellum, ilio haud ambiguo capite foederis deter- 
rai, quo diserte vetentur cum sociis populi Romani bel- 
io* 



148 LIBER XLU. CAP. 23. 24. [a. U. e. 680] 

ium ger ere. sed iam ultra superbiam crudelilatemque et 
avaritiam eius non pati posse Carthaginienses. mìssos 
esse qui orarent senatum, ut trium harum rerum unam ab 
se impetrali sinerent: ut vel ex aequo apud socium po- 
puìum, quid cuiusque esset, disceptarent; vel permitterent 
Carthaginiensibus ut adversus iniusta arma pio iustoque 
se tutarentur bello ; vel ad extremum, si gratia plus quara 
veritds apud eos valeret, semel statuerent, quid donatum 
ex alieno Masinissae vellent. modestius certe daturos eos, 
etscituros, quid dedissent: ipsum nullum praeterquam 
suae libidinis arbitrio fìnem faclurum. horum si nihil im- 
petrare nt, et aliquod suum post datam a P. Scipione pa- 
cem delictum esset, ipsi potius animadverterent in se. 
tutam servitutem se sub dominis Romanis quam liberta- 
lem expositam ad iniurias Masinissae malie: perire nam- 
que semel ipsis satius esse, quam sub acerbissimi carni- 
ficis arbitrio spiri tum ducere, sub haec dieta lacrimante? 
procubuerunt, stratique humi, non sibi magis misericor- 
diamque **, XXIV. interrogari Gulussam placuit, quid 
ad ea responderet, aut si prius mallet, expromeret, super 
qua re Romani venisset. Gulussa neque sibi facile esse 
dixit de iis rebus agere, de quibus nihil mandati a patre 
haberet, neque patri facile fuisse mandare, cum Cartha- 
ginienses nec de qua re acturi essent nec omnino ituros 
se Romam indicaverint. in aede Aesculapii clandestinum 
eos per aliquot noctes consiliumprincipumhabuisse, unde 
** praeterea legatos occultis cum mandatis Romam milti. 
eam causam fuisse patri mittendi se Romam, qui depre- 
caretur senatum, ne quid communibus inimicis criminan- 
tibus se crederent, quem ob nullam aliam causam nisi 
propter constantem fldem erga populum Romanum odis- 
sent. his utrimque auditis senatus de postulatis Cartha- 
giniensium consultus respondere ita iussit, Gulussam pia- 
cere extemplo in Numidiam proflcisci et nuntiare patri, 
ut de iis de quibus Carthaginienses querantur legatos 
quam prìmum ad senatum mittat, denuntietque Cartha- 
giniensibus, ut ad disceptandum veniant. si aliquid pos- 
senl Masinissae honoris causa, et fecisse et facturos esse 



LIBERXLU. CAP.24.25. [a. C. 172] 149 

ius gratiae non dare, agnini, qua cuiusque sit, possideri 
velie, nec novos statuere fines, sed veteres observari in 
animo habere. Carthaginiensibus victis se et urbeni et 
agros concessisse, non ut in pace eriperent per iniuriam, 
quae iure belli non ademissent. ita regulus Carthaginien- 
sesque dimissi. munera ex instituto data ulrisque, aliaque 
hospitalia comiter conservata. 

XXV. Sub idem tempus Cn. Servilius Caepio Ap. 
Claudius Cento T. Annius Luscus legati ad res repeten- 
das in Macedoniam renuntiandamque amicitiam regi missi 
redierunt; qui iam sua sponte infestum Persei senatum 
insuper accenderunt relatis ordine quae vidissent quaeque 
audissent. vidis.se se per omnes urbes Macedonum sum- 
ma vi parari bellum. cum ad regem pervenissent, per 
multos dies conveniendi eius potestatem non factam* 
postrema cum desperato iam colloquio profecti essent, 
tum demuni se ex itinere revocatos et ad eum introductos 
esse, suae orationis summam fuisse foedus cum Philippe 
ictum, cum ipso eo post mortem patris renovatum, in quo 
diserte prohiberi eum extra fines arma efferre, prohiberi 
socios populi Romani lacessere bello, exposita deinde 
ab se ordine qìiae ipsi nuper in senatu Eumenen vera 
omnia et comporta referentem audissent. Samothracae 
praeterea per multos dies occultum consilium cum lega* 
tionibus civitatium Asiae regem habuisse. prò his iniuriis 
satisfìeri senatum aequum censere, reddique sibi res so* 
ciisque suis , quas contra ius foederis habeat. regem ad 
ea primo aceensum ira inClementer locutum, avaritiam 
superbiamque Romanis obicientem frequenterà quod alii 
super alios legati venirent speculatimi dieta factaque sua, 
quod se ad nutum imperiumque eorum omnia dicere ac 
tacere aequum censerent; postremo multum ac diu voci- 
feratum reverti postero die iussisse: scriptum se respon- 
sum dare velie, tum ita sibi scriptum traditum esse : foe- 
dus cum patre ictum ad se nihil pertinere; id se renovari 
non quia probaret, sed quia in nova possessione regni 
patienda omnia essent, passum. novum foedus si secum 
facere vellent, convenire prius de condicionibus debere; 



150 L1BER XLU. CAP. 25. 36. [a. U. e 580] 

et si in atnimum inducerent, ut ex aeqoo foedus forel, et 
se visurum qtrid sibi faciundum esset, -et illos credere rei 
publicae consultarci, atque ita se pitfiipiùsse , et sum- 
moveri e r*gia omnes coeptos. tum se aròttliam et socie- 
tattrn renuntiasse. qua voce eum accensum restitkse 
atque voce elata denuittiasse sibi, rat triduo regni sui de- 
cederent fìnibus: ita se profectos; uec* sibi aut venienti' 
bus ma manentibus quìcquam hospitaliter aut benigne 
toctaui. Thessali deinde AetoHque legali auditi, sanatili, 
ut scirent quam primum quibus dnrìbus usura refc public* 
«sset, lKleras mitti censulibus pkouit, ut «ter eorum esset, 
Homo» ad «ìagistratus creando* veniret. XXVI. oiUI 
mognopere, quod memorai attineat, rei pwtoaicae eo^nno 
consules gesserant. raagis e re publioa visiva erat com- 
primi ac sedali exasperatos Ligures. 

Cum Macedonicum bellum exspecftaretur, Geatium 
quoque lllyrioruni regem saspectum Issenses legati fece* 
runt, simul questi fìnes suos secundo populatum, simul 
mmtiantes uno animo vivere Macedonum atque Ulyrioruni 
regem, communi Consilio parare Bomanis beilum» et 
specie legatorum Ulyrios speoulatores Roniae esse Perse 
Motore missos, ut quid ageretur scirent IllyrM vocali in 
senatum; qui cum legatos se esse missos ab rege dice 
reni ad purganda crinìiia, si qua de rege Issenses defer- 
rent, quaesitum, eequdd ita non adisseut magistratum, ut 
ex mstiluto loca lautia acciperent, sciretur deiìtque ve- 
nisse eos, et super qua re veaissent. haesitantabus in re- 
sponso, ut curia eKcederent, dicium: responsum tamquam 
legatis, ut qui adire senatum non postuia&sent, datrl non 
placuit; toittendosque ad regem legatos censuerunt , qui 
mintiarent, qui socii quererentur apud senatum extistum 
a rege agran, non aequnm eum tacere» qui ab sociis suìs 
non abstineret iniuriam. in hanc legationem missi A. Te- 
renlius Varrò C. Plaetorius C. Cioereiiis. ex Asia, qui 
cirea socios reges missi erant, redierunt legati, qui renun- 
tiarunt Eumeaen in ea, Antiochum in Syria, Ptolemaeura 
in Alexandria sese convenisse, omnes sofliettatos lega- 
tiontbus Persei, sed egregie in Me permanere, poilkntós- 



L1BER XLlI. CAP. 26. 27. 26. t*- €< ili] 151 

que omnia, quae populus Roraatfms imperasse*, praèfiita- 
turos. et cìvHates soeias adisse: ceteras satià fidas, solos 
Rhodios fluctuaiitèé et iftbutos Persfei <ronsiliis invenis&e. 
venerant Rhodiì legati ad purgamela ea, quaè vulgo tartari 
de ci vitate sciebant: Oeterum sematum ite dari, cura novi 
consules magistrafum toissent, pfftòuit. 

XXVII. Belli apparatimi non differendum eensuerunt 
C. Licinio praetori negotiam datar, ut ex vetéritals quin- 
quereraibus in navalibus Romtìe sttbdUCtis, quae podtent 
usui esse, nefleeret paràrètque naves quihquaginta. si 
quid ad èum munerum expiendum dèesset , G. Memmio 
eoBegae in Siciliani scriberet, ut eas quaè in Sieilia naves 
e&sent réfìeéret atque expedtret, ut Brundisium primo 
quoque fétopore mkti possént. socios navales libertini 
ordmis in Vigftitì et quinque naves ex oivibus Romanis 
C. Liciniu* praetòr scribere Sussus, in quinque et viginti 
p&èm numerimi Cn. Sicinius sociis imperaret; idem prae- 
ter peditum octo rtiilia, quadringettòs equités ab sociis 
Latini norilinis exigeret. hunc militem qui Brandisti acci- 
perèt atque in Macedoniarri mhteret, A. Alilìws Serranus, 
qui priore anno praetor fuérat, deiigitur. Cn. Sicinius 
praelor [qui] ut exerritum paratum ad traiciendum habe- 
rtet, C. Popittio consuli ex auctoritaté senatus C. Lieinius 
pràiètor scribi! , ut et legionem securrdam, quae maxime 
veterana Ih Liguribus erat, et socios Latini nominis quat- 
tuor milia peditum, ducentos equites idibus Februàriis 
Bnindisii adesse iuberet. hac classe et hoc exercitu Cn. 
Sicinius provinciam Macedònici obtinere, dòtiec succes- 
so* vehirét, ìussus, prorogato in annum impedo, ea omnia, 
quae senàtus cènsuit, impigre fìréta sunt duodequadra 
&inta quinqueremes ex navaHbus deductae-, qui deducerei 
eas Brutldisium, L. Porcius Licitate prfcepositust duode- 
cfttt ex SieBià missae. ad frumentoni eiassi exeréittiique 
cofcmendum in A puttana Calabriamque tres legati mlssi, 
Sfcx. DigHlud T. IuVentius M. Caeeiiius. ad omnia prae 
parata Cn. Sièinius praètor, paludatus ex urbe profectus, 
Brundisium Venit. 

XXVIII. Exitu prope anni C. Popiltiis constil Romarti 



152 L1BER XUI. CAP. 38. [a. U. e. 580. «. C. 173] 

rediit aliquanto serius quam senatus censuerat, cui primo 
quoque tempore magistratus creari, cum tantum bellum 
immineret, e re publica visum erat. itaque non secondis 
auribus patrum auditus est consul, cum in aede Beilonae 
de rebus in Liguribus gestis dissereret. succlamationes 
frequentes erant interrogationesque, our scelere fratria 
oppressos Ligures in libertatem non restituisset. comitia 
consularia, in quam edicta erant diem , ante diem duode- 
cimum Kal. Martias sunt habita. creati consules P. Lici- 
nius Crassus C. Cassius Longinus. postero die praetores 
facti C. Sulpicius Galba L. Furius Philua L. Canuleius 
Dives C. Lucrelius Gallus C. Caninius Rebilus L. Villius 
Annalis. his praetoribus provinciae decretae, duae iure 
Romae dicendo, Hispania et Sicilia et Sardinia, ut uni sors 
integra esset, quo senatus censuisset. consulibus designa- 
tis imperavit senatus, ut qua die magistratum inissent, 
hostiis maioribus rite mactatis precarentur, ut quod bel- 
lum populus Romanus in animo hàberet gerere, ut id 
prosperum eveniret. eodem die decrevit senatus, C. Po- 
pillius consul ludos per dies decem Iovi optimo maximo 
voveret, donaque circa omnia pul vinaria dari, si res pu- 
blica decem annos in eodem statu fuisset. ita ut censue- 
rant, in Capitolio vovit consul ludos fieri donariaque dari, 
quanta ex pecunia decresset senatus, cum centum et quin- 
quaginta non minus adessent. praeeunte verba Lepido 
pontifice maximo id votum susceptum est 

Eo anno sacerdotes publici mortui, L. Aemilius Pa 
pus decemvir sacrorum et Q. Fulvius Flaccus pontifex, 
qui priore anno fuerat censor. hic foeda morte periit ex 
duobus filiis eius, qui tum in lllyrico militabant, nuntia- 
tum alterum decessisse, alierum gravi et periculoso morbo 
aegrum esse, obruit animum simul luctus metusque : mane 
ingressi cubiculum servi laqueo dependentem invenere, 
erat opinio post censuram minus compotem fuisse sui: 
vulgo Iunonis Laciniae iram ob spoliatum templum alie- 
nasse mentem ferebant. suffectus in Aemilii locum decem- 
vir M. Valerius Messalla; in Fulvii pontifex Cn. Doniitius 
Ahenobarbus oppido adoiescens sacerdos est lectus. 



LIBER XLI1. CAP. 29. 30. [a. U. e. 581. a C. 171J 153 

XXIX. P. Licinio C. Cassio consulibus non urbs tan- 
tum Roma nec terra Italia, sed omnes reges civìtatesque, 
quae in Europa quaeque in Asia erant, converterant ani- 
mos in curam Macedonici ac Romani beili. Eumenen curo 
vetus odium stimulabat, tom recens ira, quod scelere re- 
gis prope ut vidima mactatus Delphis esset. Prusias Bi- 
thyniae rex statuerat abstinere armis eventumque exspe- 
ctare: nam neque Romanos posse aequum censeread- 
versus fratrem uxoris arma ferre, et apud Persea victorem 
veniam per sororem impetrabilem fore. Ariarathes Cap- 
padocum rex, praeterquam quod Romanis suo nomine 
auxilia pollicitus erat, ex quo est iunctus Eumeni adfini- 
tate, in omnia belli pacisque se consociaverat Consilia. 
Antiochus imminebat quidem Aegypti regno, et pueritiam 
regis et inertiam tutorum spernens; et ambigendo de 
Coele Syria causam belli se habiturum existimabat, ge~ 
sturumque sine ullo impedimento occupatis Romanis in 
Macedonico bello id bellum: tamen omnia et per suofc 
legatos senatui et ipse legatis eorum enixe pollicitus erat. 
Ptolemaeus propter aetatem alieni etiam tum arbitrii erat: 
tutores et bellum ad versus Antiochum parabant, quo vin 
dicarent Coelen Syriam, et Romanis omnia pollicebantur 
ad Macedonicum bellum. Masinissa et frumento iuvabat 
Romanos, et auxilia cum elephantis Misagenenque filium 
mittere ad bellum parabat. Consilia autem in omnem for- 
tunam ita disposrta habebat: si penes Romanos Victoria 
esset, suas quoque in eodem statu mansuras res esse, 
neque ultra quicquam movendum; non enim passuros 
Romanos vim Carthaginiensibus adferri: si fractae essent 
opes Romanorum, quae tum protegerent Carlhaginienses, 
suam omnem Africam fore. Gentius rex Illyriorum fece- 
rat potius, cur suspectus esset Romanis, quam satis sta- 
tuerat, utram foveret partem, impetuque magis quam Con- 
silio his aut illis se adiuncturus videbatur. Cotys Thrax, 
Odrysarum rex, iam Macedonum partis erat. 

XXX. Haec sententia regibus cum esset de bello, in 
Uberis gentibus populisque plebs ubique omnis ferme, ut 
solet, deterioris erat ad regem Macedonasque inclinata: 



152 L1BER XUI. CAP. 28. [a. U. e. 580. a. C. 173J 

rediit aliquanto serius quam senatus eensuerat, cui primo 
quoque tempore magistratus creari, cum tantum bellum 
immineret, e re publica visum erat. itaque non secuodis 
auribus patrum auditus est consul, cum in aede Bellonae 
de rebus in Liguribus gestis dissereret. succlamationes 
frequentes erant interrogationesque, our scelere fratria 
oppressos Ligures in libertatem non restituisset. comitia 
consularia, in quam edicta erant diem, ante diem duode- 
cimum KaJ. Martias sunt habita. creati consules P. Lici- 
nius Crassus C. Cassius Longinus. postero die praetores 
facti C. Sulpicius Galba L. Furius Philus L. Canuleius 
Dives C. Lucretius Gallus C. Caninius Rebilus L. Villius 
Annalis. his praetoribus prò vinci ae decretae, duaeiure 
Romae dicendo, Hispania et Sicilia et Sardinia, ut uni sors 
integra esset, quo senatus censuisset. consulibus designa- 
tis impera vit senatus, ut qua die magistratum inissent, 
hostiis maioribus rite mactatis precarentur, ut quod bel- 
lum populus Romanus in animo haberet gerere, ut id 
prosperum eveniret. eodem die decre vit senatus, C. Po- 
pillins consul ludos per dies decem lovi optimo maximo 
voveret, donaque circa omnia pulvinaria dari, si res pu- 
blica decem annos in eodem statu fuisset. ita ut censue- 
rant, in Capitolio vovit consul ludos fieri donariaque dari, 
quanta ex pecunia decresset senatus, cum centum et quin- 
quaginta non minus adessent. praeeunte verba Lepido 
pontifice maximo id votum susceptum est 

Eo anno sacerdotes publici mortili, L. Aemilius Pa 
pus decemyir sacrorum et Q. Fulvius Flaccus pontifex, 
qui priore anno fuerat censor. bic foeda morte periit ex 
duobus filiis eius, qui tum in lllyrico militabant, nuntia- 
tum alterum decessile, alierum gravi et periculoso morbo 
aegrum esse, obruit animum simul luctus metusque t mane 
ingressi cubiculum servi laqueo dependentem invenere, 
erat opinio post censuram minus compotem fuisse sui** 
vulgo Iunonis Laciniae iram ob spoliatum templum alie- 
nasse mentem ferebant. suffectus in Aemilii locum decem- 
vir M. Valerius Messalla; in Fulvii pontifex Cn. Domitius 
Ahenobarbus oppido adolescens sacerdos est lectus. 



L1BER XLI1. CAP. 29. 30. [a. U. e. 581. a C. 17lJ 153 

XXIX. P. Licinio C. Cassio consulibus non urbs tan- 
tum Roma nec terra Italia, sed omnes reges civìtatesque, 
quae in Europa quaeque in Asia erant, converterant ani- 
mos in curam Macedonici ac Romani belli* Eumenen cum 
vetus odium stiraulabat, tum recens ira, quod scelere re* 
gis prope ut vidima mactatus Delphis esset. Prusias Bi- 
thyniae rex statuerat abstinere armis eventumque exspe- 
ctare: nam neque Romanos posse aequum censere ad- 
versus fratrem uxoris arma ferre, et apud Persea victorem 
veniam per sororem impetrabilem fore. Ariarathes Cap- 
padocum rex, praeterquam quod Romanis suo nomine 
auxilia pollicitus erat, ex quo est iunctus Eumeni adfini- 
tate, in omnia belli pacisque se consociaverat Consilia. 
Antiochus inuninebat quidem Aegypti regno, et pueritiam 
regis et inertiam tutorum speraens; et ambigendo de 
Coele Syria causam belli se habiturum existimabat, gè- 
sturumque sine ullo impedimento occupatis Romanis in 
Macedonico bello id bellum: tamen omnia et per suofc 
legatos senatui et ipse legatis eprum enixe pollicitus erat 
Ptolemaeus propter aetatem alieni etiam tum arbitrii erat: 
tutores et bellum ad versus Antiochum parabant, quo vin 
dicarent Coelen Syriam, et Romanis omnia pollicebantur 
ad Macedonicum bellum. Masinissa et frumento iuvabat 
Romanos, et auxilia cum elephantis Misagenenque filium 
mittere ad bellum parabat. Consilia autem in omnem for- 
Uinam ita disposita habebat: si penes Romanos Victoria 
esset, suas quoque in eodem statu mansuras res esse, 
neque ultra quicquam movendum; non enim passuros 
Romanos vim Carthaginiensibus adferri; si fractae essent 
opes Romanorum, quae tum protegerent Carlhaginienses, 
suam omnem Africam fore. Gentius rex Illyriorum fece- 
rat potius, cur suspectus esset Romanis, quam satis sta- 
tuerat, utram foveret partem, impetuque magis quam Con- 
silio his aut illis se adiuncturus videbatur. Cotys Thrax, 
Odrysarum rex, iam Macedonum partis erat. 

XXX. Haec sententia regibus cum esset de bello, in 
Uberis gentibus populisque plebs ubique omnis ferme, ut 
solet, deterioris erat ad regem Macedonasque inclinata: 



154 LIBER XL1I. CAP. 30. il. fr U. e. ÒSI) 

principimi diversa cernères studia, pars ita in ftòmanos 
efitosi erant, ut auctoritatem immòdico favore kottttmp& 
rent, pauci ex iis iustitia imperii Romani capti, plures ita, 
si praeeipuam operam navasàeni, pòtentes sese hi civi- 
tatibus suis futures rati, par* aitera regiae adustioni* 
erat, quos aes aHenum et desperatio rerum suafutti èodem 
manente stata praecipites ad tìòvanda omnia agebai; 
quosdam ventosum ingenmm, quia Perseus magis attrae 
popularis erat. tertìa pars, optimà eadem etprùdfeàtTs&fma, 
si utique oplio domini potìoris jdaretur, subRomanis quam 
sub rege malebat esse: si liberum Inde arbitrium fortu- 
nae esset, neutroni partem volebant potèntiorem aitera 
oppressa fieri, sed Hlibatis potius viribus uttìusque parlis 
paeem ex aequo manere: ita inter utrosque òptimam 
condicionem civitatium fere protegente altero semper in- 
opem ab alterius iniuria. haec sentietttes cettartrina fau- 
torum utrhisque partis tàciti e* luto spectabànt. 

COtisutes quo die magistrataminieruttt, efcsenatos 
consultò cum circa omnia fana, in quibug lectistemium 
maiorem partem anni esse solet, maioribus hostiifc ifflmo- 
lassent, inde preces suas acceptas ab dite ìmmortaKbus 
ominati, senatui rite sacrificatum precationemquè de bello 
factam renuntiarunt. haruspices ita respondertint, gi quid 
rei novae inciperetur, id maturandum esse: victoriam, 
triumphum, pfopagationem ftnium portenti, patta, quoà 
faustum felixque populo Romano esset, centufiàtrs còmi- 
tiis primo quoque die ferre ad populum conSUiés ktése- 
runt, ut quod Perseus Philippi filius, Macedonum rex, 
adversus foedus cum patre Phiiippo ictum et srecura post 
mortem eius renovatum sociis populi Romani arma intu- 
lisset, agros vaslasset urbesque occupasset, quodqUe betti 
parandi adversus populum Romanum Consilia inisset, 
arma milites classem eius rei causa comparasset, ut nisi 
de iis rebus satisfecisset, bellum cum eo iniretur. haec 
rogatio ad populum lata est XXXI. senatus consultum 
inde factum est, ut consules inter se provincias Italiani 
et Macedoniam compararent sortirenturve ; cui Macedònia 
obvenisset, ut is regem Persea quique eius sectam secati 



LIBER XLII. CAP. 31. &.[*.& ITI] 155 

essent, nlsi populo Romano satisfèdssent, bello perse* 
queretur. legiones quattuor novas scribi placuit, binas 
sraguiis consulibus. id praecipue provinciae Maeedoniae 
datura, quod, oum alteriti* eoasulis tagionitms qutna railia 
et eoceni pe&tas *x volere testifato darentur in singulas 
legfeties, in Bfaoedoniam sena miHa peditum scribi iussa, 
equites treoeni aequaliter in singulas legiones. et inso- 
ciali exercita consci alteri auctus irameras* sexdecim 
mflia peditum, ootingentos eqtàes, praeter eos, qtios Cn> 
Sicinius tfuxteset, sexcentos equites, in Maoedoniam tra* 
icerei. Italiae satis visa duodeeim milia sociorum peditum, 
sexcenti equites. ilhid quoque praecipuum datai* sorti 
Macedoniae, ut centurione* militesqne veteres scriberet 
quos veHet consnl usque ad quinquaginta anno*, in tri* 
trafiis militum novatum eo anno propter Macedonicum 
bellum , quod consules ex senatus consulto ad populum 
tulerunt ne tribuni militum eo anno suffragi» crearentur, 
sed consolum praetoramque in iis faoiendis iudicium ar- 
bitriumque esset inter praetores ita partita imperia: 
praetorem, cuius sors fuisset, ut iret quo senatus censuis- 
set, Brundisium ad classem ire placuit, atque ibi reeogno- 
sceret soeios navales, dimissisque si qui parum idonei 
essent, supplementum legeret ex libertini*, et daret ope- 
ram, ut duae partes civium Romanorum, tertia sociorum 
esset. commeatus classi legionibusque ut ex Sicilia Sar- 
diniaque subveherentur, praetoribus, qui eas provincias 
sortiti essent, mandari placuit, ut atfeeras deotfmas Siculis 
Sardisque imperarent, utque id frumentum ad exercitum 
in Macedoniam portaretur. SicHiam G. Caninhis Rebilus 
est sortftus, 1. Furius Philus SanBniam, L. Canuléius Bi~ 
spaniam, C. Sulpicius Galba urbanam iurrsdictiotiem, L. 
VUlius Annalis inter peregrinos: C. Lucretio Gallo» quo 
seftatus eensuisset, sors obvenit. 

XXXII. Inter consules magis cavillalo quam magna 
contendo de provincia fuit. Cassius sine sorte se Mace- 
doniam optaturum dicebat, nec posse coliegam salvo hi* 
murando secum sortiri. praetorem eum, uè in provinciara 
iret, In contione iurasse se stato loco statisque diebus 



156 LIBER XLII. CAP. 32. 33. [a. U. e 581] 

sacrificia habere, quae absente se recte fieri non possenti 
quae non magis consule quaro praetore absente recte 
fieri possent si senatus non quid vellet in consulatu pò* 
tius quam quid in praetura iuraverit P. Licinius animad- 
vertendum esse censeat, se tamen futurum in senatus 
potestate. consulti patres, cui consulatum populus Roma- 
nus non negasset, ab se provinciam negari superbum rati, 
sortiri consules iusserunt. P. Licinio Macedonia, C. Cassio 
Italia obvenit legiones inde sortiti sunt: prima et tertia 
in Hacedoniam traicerentur, secunda et quarta ut in Italia 
remanerent 

Dilectus tum consules multo intentiorem quam alias 
curam habebant. Licinius veteres quoque scribebat mili- 
tes centurìonesque ; et multi voluntate nomina dabant, 
quia locupletes videbant qui priore Macedonico belio 
aut adversus Antiochum in Asia stipendia fecerant cum 
tribuni militum centuriones, et prìmum quemque citarent 
tres et viginti centuriones, qui primos pilos duxerant, 
citati tribunos plebis appellarunt. duo ex collegio, M. 
Fulvius Nobilior et M. Claudius Marcellus, ad consules 
Teiciebant: eorum cognitionem esse debere, quibus di- 
lectus quibusque bellum niandatum esset: ceteri cogni- 
turos se, de quo appellati essent, aiebant, et si iniuria 
fieret, auxilium civibus laturos. XXXIII. ad subsellia 
tribunorum res agebatur: eo M. Popillius consularis, ad 
vocatus, centuriones et consul venerunt. consule inde 
postulanti, ut in contione ea res ageretur, populus in con- 
tionem advocatus. prò centurionibus M. Popillius, qui 
biennio ante consul fueral, ita verba fecit militares ho- 
mines et stipendia iusta et corpora et aetate et adsiduis 
laboribus confecta habere: nihil recusare tamen, quo mi* 
nus operam rei publicae dent. id tantum deprecari, ne 
inferiores iis ordines, quam quos cum militassenthabuis- 
sent, attribuerentur. P. Licinius consul senatus consulta 
recitari iussit, primum quo bellum senatus Perseo iussis- 
set, deinde quo veteres centuriones quam plurimum ad id 
bellum scribi censuisset, nec ulli, qui non maior annis 
quinquaginta esset, vacationem militiae esse, deprecatus 



L1BER XLII. GAP. 33. 34. [a. C. 171] 157 

est deinde, ne novo bello, tam propinquo Italiae, adver- 
sus regem potentissimum, aut tribunos militum dilectum 
habentes impedirent, aut prohiberent consulem, quem cui- 
que ordinem adsignari e re publica esset, eum adsignare. 
si quid in ea re dubium esset, ad senatum reicerent 
XXXTV. postquam consul quae voluerat dixit, Sp. Ligu- 
stinus ex eo numero, qui tribunos plebis appeilaverant, 
a consule et ab tribunis petiit, ut sibi paucis ad populum 
agere liceret. permissu omnium ita locutus fertur. „Sp. 
Ligustinus tribus Crustuminae ex Sabinis sum oriundus, 
Quirites. pater mihi iugerum agri reliquit et parvum tu- 
gurium, in quo natus educatusque sum; hodieque ibi 
habito. cum primum in aetatem veni, pater mihi uxorem 
fratris sui flliam dedit, quae secum nihil attulit praeter 
libertatem padieitiamque, et cum his fecunditatem, quanta 
ve\ in diti domo satis esset. sex filiinobis, duae fìliae 
sunt, utraeque iam nuptae. filii quattuor togas viriles ha- 
bent, duo praelextati sunt. miles sum factus P. Sulpicio 
C. Aurelio consulibus. in eo exercitu, qui in Macedoniam 
est transportatus , biennium miles gregarius fui adversus 
ttiilippum regem; tertio anno virtutis causa mihi T. 
QuinctiusFlamininus decimum ordinem haslatum adsigna- 
vit. devicto Philippo Macedonibusque cum in Italiani 
portati ac dimiss! essemus, continuo miles voluntarius 
cum M. Porcio consule in Hispaniam sum profectus. ne- 
minem omnium imperatorum, qui vivant, acriorem virtutis 
spectatorem ac iudicem fuisse sciunt qui et illuni et alios 
duces longa militia experti sunt. hic me imperator dignum 
iudicavit, cui primum hastatum prioris centuriae adsigna- 
ret. tertio iterum voluntarius miles factus sum in eum 
exercitum, qui adversus Aetoios et Anliochum regem est 
missus. a W. Aciiio mihi primus princeps prioris centu- 
riae est adsignatus. expulso rege Antiocho, subaclis Ae- 
tolis reportati sumus in Italiani; et deinceps bis quae 
annua merebant legiones stipendia feci, bis deinde in 
Hispania militavi, semel Q. Fulvio Fiacco, iterum Ti. Sem- 
pronio Graccho praetore. a Fiacco inter ceteros , quos 
virtutis causa secum ad triumphum deducebat, deductus 



158 UBER XML CAP. 9*. 36. [*. V* * 681] 

sum; a Ti Gracco rogatila in provinciam iL quater intra 
paucos annog primum pilum duxi, quater et tricieas vir- 
tutis causa donata* ab imperatoribus sum, sex civicas 
coronas accepi. viginti d«u> stipendia annua in exercitn 
emerita habeo, et maior aunis sum quinquaginta. quodsi 
mibi nec stipendia omnia emerita essent necdum aetas 
vacationem dar et, tamen, cura quattuor milites prò me 
uno vobis dare, P. Urini, possem, aequum crat me dimitti. 
sed haec prò eausa mea dieta accipiatis velini; ipse mei 
quoad quisquam, qui exer citus seribit, idoneum militem 
iudicabit, numquam sum excusaturus. ordine quo me 
dignum iudicent tribuni militum, ipsorum est potestatis 
ne quis me virtute in exercitu praestet, dabo operato , et 
semper ita fecisse me et imperatore» mei et qui una sti- 
pendia feeemnt testes sunt vos quoque aequum est, 
coramilitones, etsi appeUationig vobis usurpatis ius, cum 
adolesoentes nihil adversus magistraiuum senatusque 
auctoritatero usquam f eceri tis, nuno quoque in potevate 
senatus ae eonsulum esse, et omnia honesta loca ducere, 
quibus rem publicam defensuri sitis." XXXV. haec uhi 
dixit, eollandatum multis verbis consul ex contione in 
senatum duxit. ibi quoque ei ex auctoritate senatus gp*« 
tiae actae, tribunique militares in legione prima primum 
piloni virtutis causa ei adsignarunt ceteri centuriones re- 
missa appeUatione ad dilectum obedienter responderunt 
Quo malurius in provincias magistratus profìcisce- 
rentur, Latina* Kal. Iuniis fuere ; eoqne soUemni perfecto 
C. Lueretius praetor omnibus, quae ad classemopus erant 
praemissis Brundisium est profectus. praeter eos exerci- 
tus> quos consules comparabant, C. Sulpicio Galbaeprae- 
tori negotium datura* ut quattuor legiones scriberet urba- 
nas insto numero peditum equitumque, iisque quattuor 
tribunos militum ex senatu legeret qui praeessent; saciis 
Latini nominis imperaret quindecim mUia peditum, mille 
et dueentos equiteg: is exercitus uti paratus esset, quo 
senatus censuisseL P. Licinio consuli ad exercitum civi- 
lem socialemque petenti addita auxilia, Iàgurum duo mitia, 
Cretenses sagittarii — incertus numerus, quantum rogati 



UBER XJUU CAP. 36. 37, [». C. J71J 159 

auxilia CrQt^ftse§ miais^ent —, Numidae itera equites eie- 
phantique. in em rem legati ad, Masyiissam Carthagi- 
niensesque mim X*. Postuntfus Aftwas 0- Terentius Cul- 
leo (X Aburius, in Qretam ttem legato^ tres ire placuit, 
A. PQ$tuomw Afoinum C f Jf^cmivm A,, ticinium NemuL 

XXXVJ. Per idem tempus ledati ab ?ege Perseo ve- 
neruut, eo* in ^ppidum intronntti nwpbwmU, cumiam 
beUum regi eorwn et Macedonibus et seaatus decresset 
et populus iussisset. ia aedem BeJJonae in renatura ìntrp- 
duct| ita verba feeerunt, mirari Persea regem, quid in 
Maced^niaia e*ercitus tranaportati essent; si impetrali 
a senati* posset, ut il revocentur, regem de iniurils , si 
quas sociis faetas, quererentur, arbitrata senatus satis- 
facturum esse. Sp. Cardias ad eam ipsam rem ex Grae- 
eia reipissus ab Cn. Sicinio in senatu erat. is Perrhaebiam 
expugnatam armis, Thessaliae aliquot urbes captas, cetera 
quae aiU ageretaut pararet rex, cum argueret* respondere 
ad ea legati iusgi. postquajn haesitabant, negantes sibi 
ultra quicquam mandatum esse, iussi renuntiare regi con- 
stitene p. Liciniura brevi cum esercita futurum in Mace- 
donia esse : ad eum, si satisfacere in animo esaet, mitteret 
legatos. Romam quod praeterea mitteret, non esse: ne- 
UÙnem eoriun per Italiana ire liciiturum. ita dimissis P. 
Licinio oonsuli mandatum, intra uadecimum diem iuberet 
eps Italia expedere, et Sp. Carvilium mitteret, qui, dojiec 
navem CQnscewìissent, custodirei haee Romae acta non- 
duo* profeqtis in provinciam cousulibus. 

Iam Cn. Sicinius, qui priusquam magistrata abiret, 
Brundisium ad classem et ad exercitum praemissus erat, 
traiectis in, Epiriwn, quinque milibus peditum, trecentis 
equitibus, a4 Nymphaeum in agro Apolloniati castra ha- 
bebatr ipde tribunos cum duobus milibus militum ad oc- 
cupanda Dassaretiorum et lilyriorum castella, ipsis ar- 
ces&entibufc praesidia, ut tutiores a fìnitimorum impetu 
Macedonici essent, misit. XXXVII. paucis post diebus 
Q. Marcia A» Atilius et P. et Ser. Comelii Lentuli et L. 
Decimila, legati in Graeciam missi, Corcyram pediumi 
mille secum advexesunt: ibi inter se et regiones quas 



160 LIBER XLU. CAP. 37. 38. [a. U. e 681] 

obirent et mililes diviserunt Decimius niissus est ad 
Gentium regem Illyriorum, quem si aliquem respectum 
amicitiae cum populo Romano habere cerneret, temptaret 
aut etiam ad belli societatem perliceret iussus. Lentuli in 
Cephalleniam missi, ut in Peloponnesum traicerent, oram- 
que maris in occidentem versi ante hiemem circumirent 
Marcio et Atilio Epirus Aetolia et Thessalia circumeundae 
adsignantur; inde Boeotiam atque Euboeam adspicere 
iussi, tum in Peloponnesum traicere: ibi congressuros se 
cum Lentulis constituunt. prìusquam digrederentur a 
Corcyra, litterae a Perseo adiatae sunt, quibus quaerebat, 
quae causa Romanis aut in Graeciam traiciendi copias 
aut urbes occupandi esset. cui rescribi non piacili t; nun- 
tio ipsius, qui litteras attulerat, dici praesidii causa ipsa- 
rum urbium Romanos tacere. Lentuli circumeuntes Pelo- 
ponnesi oppida, cum sine discrìmine omnes civitates 
adhortarentur, ut quo animo, qua fide adiuvissent Roma- 
nos Philippi primum, deinde Antiochi bello , eodem ad- 
versus Persea iuvarent, fremitum in contionibus audiebant 
Achaeis indignantibus eodem se loco esse, qui omnia a 
principiis Macedonici belli praestitissent Romanis et Ma- 
cedonum Philippi bello hostes fuissent, quo Messenii at- 
que Elei, qui prò Antiocho hoste arma adversus populum 
Romanum tulissent, ac nuper in Achaicum contributi con- 
cilium velut praemium beili se victorìbus Achaeis tradì 
quererentur. XXXVIII. Marcius et Atilius ad Gitanas 
Epiri oppidum decem milia a mari cum escenderent, con- 
cilio Epirotarum habito cum magno omnium adsensu au- 
diti sunt; et quadringentos iuventutis eorum in Orestas, 
ut praesidio essent liberatis ab senatu Macedonibus, mi- 
serunt. inde in Aetoliam progressi, ac paucos ibi morali 
dies, dum in praetoris mortui locum alius sufficeretur, et 
Lycisco praetore facto , quem Romanorum favere rebus 
satis compertum erat, transierunt in Thessaliam. eo legati 
Acarnanum et Boeotorum exsules venerunt. Acarnanes 
nuntiare iussi, quae Philippi primum, Antiochi deinde 
bello, decepti pollicitationibus regiis adversus populum 
Romanum commisissent, ea corrigendi occasionerò illis 



LIBER XL1I. CAP. 38, 39. [a. C. 171] 161 

oblatam. si male ineriti ciementiam populi Romani ex- 
perti essent, bene merendo liberaiitatem experirentur. 
Boeotis exprobratum societatem eos cum Perseo iunxisse. 
cum culpam in Ismeniam principem ailerius partis con- 
ferrent, et quasdam eivitates dissentientes in causam de- 
ductas, appariturum id esse Marcius respoQdit: singulis 
enim civitatibus de se ipsis eonsulendi potestatem factu- 
ros. Thessalorum Larisae fuit conciljwp, ibi et Thessalis 
benigna materia gratias agendi Romanis prò libertalls mu- 
nere fuit, et legatis, quod et Philippi prius et post Antio- 
chi bello enixe adiuti a gente Thessalorum essent. hac 
mutua eommemoratione meritorum accensi animi multitu- 
dinis ad omnia decernenda quae Romani vellent 

Secundum hoc concilium legati a Perseo rege vene- 
runt, privati maxime hospitii fiducia, quod ei paternum 
cum Marcio erat ab huius necessitudinis eommemora- 
tione orsi petierunt legati, in colloquium veniendi regi 
potestatem faceret. Marcius et se ita a patre suo acce- 
pisse dixit, amicitiam hospitiumque cum Philippo fuisse. 
minime immemorem necessitudinis eius legationem eam 
suscepisee. colloquium, si satis commode valere t, non 
fuisse se dilaturum; nunc, ubi primum posset, ad Pe- 
neum ilumen, qua transitus ab Homolio Dium esset, prae- 
missis qui nuntiarent regi, venturos. XXXIX. et tum 
quidem ab Dio Perseus in interiora regni recipit se levi 
aura spei obiecta, quod Marcius ipsius causa suscepisse 
se legationem dixisset: post dies paucos ad constitutum 
locum venerunt magnus comitatus fuit regius cum ami- 
corum tum satellitum turba stipante, non minore agmine 
legati venerunt et ab Irrisa multis prosequentibus et le- 
gationibu&civitattum, quae convenerant tarisam et re* 
nuntiare domum certa quae audissent volebant. inerat 
cura insita mortalibus videndi congredientes nobilem re- 
gem et populi principis terrarum omnium legatos. in con- 
spectu steterunt dirimente amni : paulisper internuntian- 
do cunctatio fuit, utri transgrederentur. aliquid illi regiae 
laaiestati, aliquid hi populi Romani nomini, cum praeser* 
tim Perseus petisset colloquium, existimabant deberi, io- 

T. LIVI PARS V. 11 



162 L1BKR XLI1. CAP. 39. 40. [a. U. e. 581] 

co etiam Marcius cunctanles movit. „minor" inquii „ad 
maiorem et" — quod Philippo ipsi cognomen eral — 
„filius ad palrem transeat." facile persuasum id regi est* 
aliud deinde ambigebatur, cum quam multis transiret. rex 
cum omni comitatu transire aequum censebat: legati ve! 
cum tribus venire iubebant, vel si tantum agmen tradii- 
ceret, obsides darei nihil fraudis fore in colloquio. Hip- ' 
piam et Pantauchum, quos et legatos miserat, principes 
amicorum, obsides dedit. nec tam in pignus fidei obsi- 
des desiderati erant, quam ut appareret sociis nequaquam 
ex dignitate pari congredi regem cum legatis. salutati© 
non lamquam hostium, sed hospitalis ac benigna fuit; 
positisque sedibus consederunt. [TEL. cum paulisper si- 
lentium fuisset, „exspectari nos"fcnquit Marcius „art>itroc, 
ut respondeamus litteris tuis, quas Corcyram misisti, in 
quibus quaerìs quid ita legali cum militibus venerimi» 
et praesidia in singulas urbes dimittamus. ad hanc in- 
terrogationem tuam et non respondere vereor ne super- 
bum sit, et vera respondere ne nimis acerbum audienti 
Ubi videatur. sed cum aut verbis castigandus aut armis 
sit qui foedus rumpit, sicut bellum ad versus te alii quam 
mihi mandatum malim, ita orationis acerbitatem ad versus 
hospitem, utcunique est, subibo, sicut medici, cum sa 
lutis causa tristiora remedia adhibent. ex quo regnum 
adeptus es, unam rem te, quae facienda fuerit, senatus 
fecisse censet, quod legatos Romam ad renovandum ** 
iudicat potius quam cum renovatum esset violandum. 
Àbrupolim, socium atque amicum porpuli Romani, regno 
expulisti: Artetauri interfectores, ut caede, ne quid ultra 
dicam, laetatum appareret, recepisti, qui omnium Iily- 
riorum fldissimum Romano nomini regulum occiderant: 
per Thessaliam et Maliensem agrum cum exercitu contra 
foedus Delphos isti; Byzantiis item contra foedus misisti 
auxilia: cum Boeotis, sociis nostris, secretam Ubi ipsi 
societatem, quam non licebat, iureiurando pepigisti: The- 
banos legatos, Euersam et Callicritum, venientes a nobis 
quaerere malo quis interfecerit quam arguere. in Aetolia 
bellum intestinum et caedes principum per quos nisi per 



LIBER XLIL CAP. 40. 41. [a. C. 171] 163 

tuos factae videri possunt? Dolopes a te ipso evaslati 
sunt. Eumenes rex ab Roma cum in regnum rediret, prò- 
pe ut vidima Delphis in sacrato loco ante aras mactatus, 
quem insimulet piget referre: quae hospes Brundisinus 
occulta facinora indicet, certum habeo et scripta libi om- 
nia ab Roma esse et legatos tuos renuntiasse. haec ne 
dicerentur a me, uno modo vitare potuisti, non quaeren- 
do , quam ob causam exercitus in Macedoniam traiceren- 
tur , aut praesidia in sociorum urbes mitteremus. quae- 
renti tibi superbius tacuissemus, quam vera respondimus. 
equidem prò paterno nostro hospitio faveo orationi tuae, 
et opto, ut ali quam mihi materiem praebeas agendae tuae 
apud senatum causae." 

XLI. Ad ea rex „bonam causam, si apud iudices 
aequos ageretur, apud eosdem et accusatores et iudices 
. agam. eorum autem quae obiecta $unt mihi, partim ea 
sunt, quibiis nescio an gloriali debeam, partim quae fa- 
teri non erubescam, partim quae verbo obiecta verbo ne- 
gare sit. quid enim, si legibus vestris hodie reus sim, 
aut index Brundisinus aut Eumenes mihi obiciat, ut ac- 
cusare potius vere quam conviciari videantur? scilicet 
nec Eumenes, cum tara multis gravis publice ac privatim 
sit, alium quam me inimicum habuit; neque ego potio- 
rem quemquam ad ministeria facinorum quam Rammium, 
quem neque umquam ante videram nec eram postea vi- 
surus, invenire potui. et Thebanorum, quos naufragio 
perisse consta t, et Artetauri caedis mihi reddenda ratio 
est; in qua tamen nihil ultra obicitur quam interfectores 
eius in regno exsulasse meo. cuius condicionis iniquita- 
tem ita non sum recusaturus, si vos quoque accipitis, ut 
quicumque exsules in Italiani aut Romam se contulerunt, 
bis facinorum, propter quae damnati sunt, auctores vos 
fuisse fateamini. si hoc et vos recusabitis et omnes aliae 
gentes, ego quoque inter ceterps ero. et hercule, quid 
attinet cuiquam exsilium patere, si nusquam exsuli futu- 
res locus est? -ego tamen istos , ut primum in Macedo- 
nia esse admonitus a vobis comperi, requisitos abire ex 
regno iussi, et in perpetuum interdixi finibus meis. et 

li* 



164 LIBER XLII. CAP. 41. 42. [a. U. e. 581] 

haec quidem mihi lamquam causam dicenti reo obietta 
sunti Illa tamquam regi, et quae de foedere, quod mihi 
est vobiscum, disceptationem habeant. nani si est in foe- 
dere ita scriptum, ut ne si bellum quidem quis inferat, 
tuerì me regnumque meum liceat, mihi fatendum est, quod 
me armis adversus Abrupoiim socium popuji Romani de- 
fenderim , foedus violatimi esse, sia autem hoe et ex foe 
dere licuit, et iure gentium ita eomparatum est, ut arma 
propulsentur, quid tandem me facere decuit, cum Abru 
polis fines mei regni usque ad Amphipolim pervastasset, 
multa libera capita, magnam vim mancipiorura, multa mi- 
lia pecorum abegisset? quiescerem et paterer, donec 
Pellam et in regiam meam armatus pervenissetf at enim 
bello quidem iusto sum persecutus, sed vinci non opor- 
tuit eum, neque alia quae victts accidunt pati; quorum 
casum cum ego subierim, qui sum armis lacessitus, quid 
potest queri sibi accidisse, qui causa belfi fuit? non 
.um eodem modo defensurus, Romani, quod Dolo- 
pas armis coercuerim, quia, etsi non merito eorum, iure 
feci meo, cum mei regni, meae dicionis essent, vestro 
decreto patri attributi meo. nec, si causa reddenda tò, 
non vobis nec foederatis, sed iis, qui ne in servos qui- 
dem saeva atque iniusta imperia probant, plus aequo et 
bono saevisse in eos videri possum: quippe Euphrano- 
rem praefectum a me impositum ita occiderunt, ut mors 
poenarum eius levissima fuerit. XLII, at cum processis- 
sem inde ad visendas Larisam et Antrona et Pteleon, quo 
in propinquo multo ante debita vota persolverem, #el- 
phos sacrìflcandi causa escendi, et bis crimints augendi 
causa, cum exercitu me isse adicitur: scilicet ut, quod 
nunc vos facere queror, urbes occuparem, arcibus itó- 
ponerem praesidia. vocate in concilium Graeciae Civita^ 
tes, per quas iter feci, queratur unusquilibet militis mei 
iniuriam : non recusabo quin simulato sacrificio aliud pe- 
tisse videar. Aetolis et Byzantiis praesidia misimus, e( 
cum Boeotis amicHiam fecimus. haec qualiacumque sant, 
per legatos meos non solum indicata sed etiam excusai* 
sunt saepein senatu vestro, ubi aliquos ego disceptato- 



LIBEft XLII. CAP. 42. 4S. [a. C. 171] 165 

res non tam aequos quam te, Q. Marci, paternum ami- 
cum et hospitem, habebam. sed nondum Romam accu- 
sator Eumenes venerat, qui calumniando omnia detor- 
quendoque suspecta et invisa efficeret, et persuadere vo- 
bis conaretur non posse Graeciam in libertate esse et ve- 
stro munere fruì, quoad regnum Macedoniae incolume 
esset. circumagetur hic orbis : erit mox qui arguat nequi- 
quam Antiochum ultra iuga Tauri emotum, graviorem 
multo Asiae quam Antiocbus fuerit Eumenen esse, neo 
conquiescere socios vestros posse, quoad regia Pergami 
sitx eam arcem supra capita flnitimarum civitatium impo- 
sitam. ego haec, Q. Marci et A. Alili, quae aut a vobis 
obiecta aut purgata a me sunt, talia esse scio, ut aures, 
ut animi audientium sint, nec tam referre, quid ego aut 
qua mente fecerim, quam quomodo id vos factum acci- 
piatte, conscius mihi sum nihil me scientem deliquisse, 
et si quid fecerim imprudentia lapsus, corrigi me et emen- 
dari castigatane bac posse, nihil certe insanabile, nec 
quod bello et armis persequendum esse censeatis, com 
misi: aut frustra clementiae gravita tisque vestrae fama' 
vulgata per gente* est, si talibus de causis, quae. vi x que- 
rela et expostulatione dignae sunt, arma capitis et regi- 
bus sociis bella infertis." 

XLIII. Haec dicentem et cum adsensu Marcius ** 
auctor fuit mittendi Romam legatos, cum experienda om- 
nia ad ultimum nec praetermittendam spem ullam cen- 
suisset. reliqua consultatio erat, quonam modo tutum iter 
legatis esset. ad id cum necessaria petilio indutiarum vi- 
deretur, cuperetque Marcius neque aliud colloquio petis- 
s ^t, gravate et in magnam gratiam petentis concessit. ni- 
hil enim satis paratum ad bellum in praesentia habebant 
Romani, non exercitum, non ducèm, cum Perseus, ni 
spes vana pacis occaecasset Consilia, omnia praeparata 
atque instructa haberet, et suo maxime tempore atque 
alieno hostibtis incipere bellum posset. 

Ab hoc colloquio fide indutiarum interposita legati 
Romani in Boeotiam comparati sunt. ibi iam motus eoe- 
perat esse discedentibus a societate communis concilii 



166 L1BER XLI1. CAP. 43. 44. [a. U. e. 581J 

Boeotorum quibusdam populis, ex quo renuntiatum erat 
respondisse legatos appariturum quibus populis proprie 
societatem cum rege iungi displicuisset. primi a Chaero- 
nea legati, deinde a Thebis in ipso itinere occurrerunt, 
adfìrmantes non interfuisse se, quo societas ea decreta 
esset, concilio; quis legati nullo in praesèntia responso 
dato Chalcidem se sequi iusserunt. Thebis magna conten- 
tio orta erat ex alio certamine. comitiis praetoriis Boeo- 
torum vieta pars iniuriam persequens coacta multitudine 
decretum Thebis fecit, ne Boeotarchae urbibus reciperen- 
tur. exsules Thespias universi concesserunt; inde — re- 
cepii enim sine cunctatione erant — Thebas iam mutatis 
animis revocati decretum faciunt, ut duodecim, qui pri- 
vati coetum et concilìum habuissent, exsilio multarentur. 
novus deinde praetor — Ismenias is erat, vir nobilis ac 
potens — capitalis poenae absentes eos decreto damnat 
Chalcidem fugerant; inde ad Romanos Larisam profecli 
causam cum Perseo societatis in Ismeniam contulerant: 
ex contentione ortum certamen. utriusque tamen partis 
'legati ad Romanos venerunt, et exsules accusatoresque 
Ismenia&et Ismenias ipse. XLIV. Chalcidem ut ventum est, 
aliarum civitatium principes, id quod maxime gratuito erat 
Romanis, suo quoque proprio decreto regiam societatem 
aspernati Romanis se adiungebant: Ismenias gentem 
Boeotorum in fidem Romanorum permitti aequum cense- 
bal. inde certamine orto, nisi in tribunal legatorum per- 
fugisset, haud multum afuit, quin ab exsulibus fautori- 
busque eorum interficeretur. Thebae quoque ipsae, quod 
Boeotiae caput est, in magno motu erant, aliis ad regem 
trahentibus civilatem, aliis ad Romanos, et turba Coro- 
naeorumHaliartiorumque conveneratad defendendum de- 
cretum regiae societatis. sed constantia prìncipum do- 
centium cladibus Philippi Antiochi que, quanta esset vis 
fortuna imperii et Romani, vieta eadem multitudo et ut 
tolleretur regia societas decrevit, et eos qui auctores pa- 
ciscendae amicitiae fuerant ad satisfaciendum legatis 
Chalcidem misit, fideique legatorum commendari chrita- 
tem iussit. Thebanos Marcius et Atilius laeti audierunt 



L.1BER XL11. CAP. M. 45. [a. C. 17.1] 167 

auctoresque et his et separatiti) singulis fuerunt ad reno- 
vandam amicitiam mittendi Romam legatos. ante omnia 
exsules restituì iusserunt, et auctores regiae societatis 
decreto suo damnarunt. ita, quod maxime volebant, dis- 
cusso Boeotico concìlio Peloponnesum proficiscuntur 
Ser. Cornelio Chalcidem areessito. Argis praebitum est iis 
concilium; ubi nihil aliud a gente Achaeorum petierunt, 
quam ut mille milites darent. id praesidium ad Chalcidem 
tuendam,'dum Romanus exercitus in Graeciam traicere- 
tur, missum est. Marcius et Atilius peractis, quae agen- 
da in Graecia erant, principio hiemis Romam redierunU 
XLV. Inde legatio sub idem tempus in Asiam ac cir- 
cum insulas missa. tres erant legati, Ti. Claudius Sp. 
Postumius M. lunius. ii circumeuntes hortabantur socios 
ad suscipiendum adversus Persea prò Romanis bellum ; 
et quo quaeque opulentior civitas erat, eo accuratius 
agebant, quia minores secuturae maiorum auctoritatem 
erant. Rhodii maximi ad omnia momenti habebantur, 
quia non favere tantum sed adiuvare etiam viribus suis 
bellum poterant, quadraginta navibus auctore Hegesilo- 
tho praeparatis, qui cum in summo magistratu esset — 
prytanin ipsi vocant — multis orationibus pervicerat Rho- 
dios, ut omissa, quam saepe vanam experti essenl, re- 
gum fovendorum spe Romanam societatem , unam tum in 
lerris vel viribus vel fide stabilem, retinerent. bellum im- 
minere cum Perseo : desideraturos Romanos eundem na- 
Valem apparatimi, quem nuper Antiochi, quem Philippi 
ante bello vidissent. trepidaturos tum repente paranda 
classe, cum mittenda esset, nisi reficere naves, nisi in- 
struere navalibus sociis coepissent. id eo magis enixe 
faciundum esse, ut crimina delata ab Eumene fide rerum 
refellerent. his incitati quadraginta navium classem in- 
struclam omatamque legatis Romanis advenientibus, ut 
non exspectatam adhortationem esse appareret, ostende- 
runt. et haec legatio magnum ad conciliandos animos ci- 
vitatium Asiae momentum fuit. Decimius unus sine ullo 
effectu , captarum etiam pecuniarum ab regibus Illyriorum 
suspicione infamis, Romam rediit. 



168 LIBER XLII. CAP. 46. 47. [a- U. e. 581J 

XLVI. Perseus cum ab colloquio Romanorum in Ma- 
cedoniam recepisse! sese , legatos Romam de inchoalis 
cum Marcio condicionibus pacis misit, et Byzantium et 
Rhodum iitteras legatis ferendas dèdit. in litteris eadem 
sententia ad omnes erat, colloculum se cum Romanorum 
legatis ; quae audisset quaeque dixisset ita disposata, ut 
superior fuisse in disceptatione videri posset apud Rho- 
dios legati addiderunt confiderò pacem futuram; auctori- 
bus'enim Marcio atque Atilio missos Romam legatos. si 
pergerent Romani contra foedus movere bellum, tum orn- 
ili gratta, omni ope enitendum fore Rhodiis, ut reconci- 
lient pacem: si nihil deprecando proficiant, id agendum, 
ne omnium rerum ius ac potestas ad unum populum per- 
vcniat. cum ceterorum id interesse, tum praecipue Rho- 
diorum, qui plus inter alias civitates dignhate atque api- 
bus excellant; quae serva atque obnoxia fore, sinullus 
alio sit quam ad Romanos respectus. magis et litterae 
et verba legatorum benigne sunt audita quam momentum 
ad mutandos animoshabuerunt: potentior esse partis me- 
lioris auctoritas coeperat. responsum ex decreto est opta- 
re pacem Rhodios: si bellum esse*, ne quid ab Rhodiis 
speraret aut peteret rex, quod veterem amiciUam, mui- 
tis magnisque mentis pace belloque partam, diiungreret 
sibi ab Romanis. ab Rhodo redeuntes Boeotiae quoque 
civitates, etThebas et Coroneam et Haliartum, adierunt, 
quibus expressum invitis existimabatur, ut relieta regia 
societate Romanis adiungerentur. Thebani nihil moti sunt, 
quamquam nonnihil et damnatis pfincipibus et restitatis 
exsulibus succensebant Romanis. Coronaci et Haliartii 
favore quodam insito in reges legatos in Macedoniam mi- 
serunt praesidium petentes, quo se ad versus impotentem 
superbiam Thebanorum tueri possint. cui legatìoni re- 
sponsum ab rege est praesidium se propter indutias cum 
Romanis flactas mittere non posse: tatnen guaderò, ita ab 
Thebanorum iniuriis, qua possent, ut se vindicarentj ne 
Romanis praeberent causam in se saeviendi. 

XLYII. Marcius et Atilius Romam cum venissent, le- 
gationem in Capitolio ita renuntiarunt, ut nulla re magri* 



L1BER XLII. CAP. 47. 48. [a. C. 171] 169 

gloriarentur quam decepto per indutias et sperri pacis 
rege. adeo enim apparatibus belli fuìsse instructum, ipsis 
nulla parata re, ut omnia opportuna loca praeoccupari 
ante ab eo potuerint, quam exercitus in Graeciam traice- 
reiur. spatio autem indutiarum sumpto secum venturum 
Ulum nihilo paratiorem, Romanos omnibus instructiores 
rebus coepturos bellum. Boeotorum quoque se concilium 
arte distraxisse, ne coniungi amplius ullo consensu Ma- 
cedonibus possent. haec ut summa ratione acta magna 
pars senatus approbabat: veteres etmoris antiqui memo- 
rea uegabant se in ea legatione Romanas agnoscere artes. 
non per insidias et nocturna proelia, nec simulatam fugam 
improvisosque ad inoautum hostem reditus , nec ut astu 
magis quam vera virtute gloriarentur, bella maiores ges- 
sasse : indicere prìus quam gerere sol itos bella, denun- 
tiare etichi interdum **- finire in quo dimieaturì es$ent 
eadem fide indicatum Pyrrho regi medicum vitae eius in- 
sìdianterm; eadem Faliscis vinctum traditimi proditorem 
liberorum regis. haec Romana esse, non versuliarum Pu- 
nicarum neque caliiditatis Graecae, apud quos fallere 
hostem quam vi superare gloriosius fuerit. interdum in 
praesene tempus plus profici dolo quam virtute: sed eius 
demum animum in perpetuura vinci, cui confessio ex- 
pressa sit se neque arte neque casu, sed collatis commi- 
nus viribus, iusto ac pio bello esse superatum. haec se- 
niores» quibus nova ea minus placebat sapientia: vicit 
tamen ea pars senatus, cui potior utilis quam honesti cura 
erat, ut comprobaretur prior legatio Marcii, et eodem 
rursu8 in Graeciam cum quinqueremibus remitteretur, 
iubereturque cetera, uti e re publica maxime visum esset, 
agere. A. quoque Atilium miserunt ad occupandam Lari- 
sam in Thessaiia timentes, ne, si indutiarum dies exisset, 
Perseus praesidio eo misso caput Thessaliae in potestate 
haberet. duo milia peditum Atilius ab Cn. Sicinio actfipere 
ad eam rem agendam iussus. et P. Lentulo, qui ex Achaia 
redierat, trecenti milites. Italici generis dati, ut Thebis 
daret operam, ut in potestate Boeotia esset. 

XLVIII. His praeparatis, quamquam ad bellum con- 



170 LIBER XL11. CAP. 48. 49. [a. U. e. 581] 

silia erant destinata, senatum tamen praeberi legatis pla- 
cuit. eadem fere, quae in colloquio ab rege dieta erant, 
relata ab leg-atis. insidiarum Eumeni factarum crimen et 
maxima cura et minime tamen probpbiliter — manifesta 
enim res erat — defensum: cetera deprecatio erat. sed 
non eis animis audiebantur, qui aut doceri aut flecti pos- 
sent. denuntiatum, extemplo moenibus urbis Romae, 
Italia intra trìcesimum diem excederent P. Licinio deinde 
consuli, cui Macedonia provincia obvenerat, denuntiatum, 
ut exercitui diem primam quamque diceret ad convenien- 
dum. C. Lucretius praetor, cui classis provincia erat, cum 
quadraginta quinqneremibus ab urbe profectus : nani ex 
rèfectis navibus alias in alium usum retineri ad urbem 
placuit. praemissus a praetore est frater M. Lucretius cum 
quinquereme una, iussusque ab sociis ex foedere acceptis 
navibus ad Cephalleniam classi oceurrere. al* Reginis 
triremi una. ab Locris duabus, ab Urilibus quattuor, prae- 
ter oram ltaliae supervectusCalabriae extremum promonto- 
rium in Ionio mari, Dyrrhachium traicit. ibi decem ipsonim 
Dyrrhachinorum, duodecimlssaeorum, quinquaginta quat- 
tuor Gentii regis lembos nanctus, simulans se credere 
eos in usum Romanorum comparatos esse, omnibus ab- 
ductis die tertio Corcyram, inde protinus in Cephalleniam 
traicit. C. Lucretius praetor ab Neapoli profectus supe- 
rato freto die quinto in Cephalleniam transmisit. ibi stetit 
classis, simul opperiens ut terrestres copiae traicerentur, 
simul ut onerariae ex agmine suo per altum dissipatae 
consequerentur. 

XLIX. Per hos forte dies P. Licinius consul votis in 
Capitolio nuncupatis paludatus ab urbe profectus est 
semper quidem ea res cum magna dignitate ac maiestate 
geritur: praecipue convertit oculos animosque , cum ad 
magnum nobilemque aut virtute aut fortuna hostem eun- 
tem consulem prosequuntur. contrahit enim non officii 
modo cura sed etiam studium spectaculi, ut videant da- 
cem suum, cuius imperio consilioque summam rem publi 
cam tuendam permiserunt. subit deinde cogitatio animum, 
qui belli casus, quam incertus fortunae eventus comma- 



LlBERXLll. CAP. 49. 50. [a. C. 171] 171 

nisque Mars belli sii; adversa, secunda, quaeque inscitia 
et temeritate ducum clades saepe acciderint, quae contra ' 
bona prudentia et virtus attulerit quem scire mortalium 
u tri us mentis, utrius fortunae consulem ad bellum mittant? 
triumphantemne mox cum exercitu victore scandentem in 
Capitolium ad eosdem deos, a quibus proficiscatur, vi- 
sori, an hostibus eara praebituri laetitiam sint? Persi 
antera regi, adversus quem ibatur, famam et bello Clara 
Macedonum gens et Philippus pater, inter multa prospere 
gesta Romano etiam nobilitati^ bello, praebebat; tum 
ipsius Persei numquam, ex quo regnum accepisset, desi* 
tum belli exspectatione celebrari nomen. cum his cogita* 
tionibus omnium ordinum homines proflciscentem consu- 
lem prosecuti sunt. duo consuiares tribuni militum cum 
eo missi, C. Claudius Q. Mucius, et tres illustres iuvenes, 
P. Lentuius et duo Manlii Acidini: alter M. Manlii, alter 
L. Manlii filius erat. cum iis consul Brundisium ad ex- 
ercitum, atque inde cum omnibus copiis transvectus ad 
Nymphaeum in Apolloniatium agro posuit castra. 

L. Paucos ante dies Perseus, postquam legati ab 
Roma regressi praeciderant spem pacis, consilium habuit. 
ibi aliquamdiu diversis sententiis certatum est erant qui- 
bus vei stipendium pendendum, si iniungeretur, vel agri 
parte cedendum, si multarent, quidquid denique aliud 
pacis causa patiendum esset, non recusandum videretur, 
nec committendum, ut in aleam tanti casus se regnumque 
daret si possessio haud ambigua regni maneret, multa 
diem tempusque adferre posse, quibus non amissa modo 
reciperare, sed timendus ultro iis esse quos nunc timeret 
posset. ceterum multo maior pars ferocioris sententiae 
erat quidquid cessisset, cum eo simul regno protinus 
cedendum esse adfirmabant. neque enim Romanos pecu- 
nia aut agro egere, sed hoc scire, cum omnia humana, 
tum maxima quaeque et regna et imperia sub casibus 
multis esse. Carthaginiensium opes fregisse sese, et cer- 
vieibus eorum praepotentem finitimum regem imposuisse; 
Antiochum progeniemque eius ultra iuga Tauri emotum: 
unum esse Hacedoniae regnum, et regione propinquum, 



172 UBER XLII. CAP. 50. 51. [a. U. e. 58J J 

et quod, sicubi populo Romano sua fortuna labet, anti- 
quos animos regibus suis videatur posse facere. dum 
integrae re» sint, statuere apud animum suum Persea de- 
bere, utrum singula concedendo nudatus ad extremum 
opibus extorrisque regno Samothraciam aliamve quam 
insulam petere ab Romanis, ubi prìvatus superstes regno 
suo in contemptu atque inopia consenescat, malit, an ar- 
matus vindex fortunae dignitatisque suae, aut ut viro forti 
dignum sii, patiatur quodeumque casus belli tulerit, aut 
Victor liberet orbem terrarum ab imperio Romano, non 
esse admirabilius Romanos Graecia pelli quam Hanniba* 
lem Italia pulsum esse, neque hercule videre, qui con* 
veniat fratri, adfectanti per iniuriam regnum , summavi 
restitisse, alienigenis bene parto eo cedere, postremo ita 
bello et pace qu&eri, ut inter omnes conveniat nec turpius 
quicquam esse quam sine certamine cessisse regno, nec 
praeclarius quicquam' quam prò dignitate ac maiestat* 
omnem fortunam expertum esse. 

LI. Pellae, in vetere regia Macedonum, hoc consiiium 
erat. „geramus ergo" inquit, „diis bene iuvantibus, quan- 
do ita vide tur, bellum"; litterisque circa praefectos di- 
missis Citium — Macedoniae oppidum est— copias omnes 
contrahit ipse centum hostiis sacrificio regaliter Miner- 
vae, quam vocant Alcidemon, facto cum purpuratorura 
et satellitum manu profectus Citium est eo iam omnes 
Macedonum externorumque auxiliorum conrenerant co- 
piae. castra ante urbem ponit, omnesque armato» in canopo 
struxit, summa omnium quadraginta tria milia armata 
fuere, quorum pars ferme dimidia pbalangitae erantt 
Hippias Beroeaeus praeerat. delecta deinde et viribus et 
robore aetatis ex omni caetratorum numero duo milia 
erantt agema hame ipsi legionem vocabant; praefectos 
habebat Leonnatum et Thrasippum Eulyestas. ceterorum 
caetratorum, trium ferme milium hominum, dux erat An- 
tiphilas Edessaeus. Paeones et ex Parorea et Parstry- 
monia — sunt autem ea loca subiecta Thraciae *— et 
Agrianes, admixtis etiam Thracibus incolis, trium milium 
ferme et ipsi expleverunt numerum. armaverat contraxe* 



LIBER XLII. CAP. 51. 52. fa. C. 171] 173 

ratque eos Didas Paeon, qui adolescentem Demetrium 
occiderat. et armatorum duo milia Galiorum erant, prae- 
fecto Asclepiodoto. ab Heraclea ex Sintis tria milia Thra- 
cum liberorum suum ducem habebant. Cretensium par 
pene numerus suos duces sequebatur, Susum Phalasar- 
neum et Sylium Gnosium. et Leonides Lacedaemonius 
quingentis ex Graecia, mixto generi hominum, praeerat. 
regii is generis ferebatur, exsul damnatus frequenti con- 
cilio Aehaeorum, litteris ad Persea deprensis. Aetolorum 
etBoeotorum, qui non explebant plus quam quingentorum 
omnes numerum, Lyco Achaeus praefectus erat. exhis 
roixtis tot populorum, tot gentium auxiliis duodecim milia 
armatorum ferme efflciebantur. equitum ex tota Macedo- 
nia contraxerat tria milia. venerat eodem Cotys Seutbae 
filius, rex gentis Odrysarum, cum mille delectis equitibus, 
pari ferme peditum numero, ita summa totius exercitus 
triginta novem milia peditum erant, quattuor equitum. 
satis constabat, secundum eum exercitum quem magnus 
Alexander in Asiam traiecit, numquam ullius Macedonum 
regis copias tantas fuisse. LII. sextus et vicesimus an- 
nus agebatur, ex quo petenti Philippe* data pax erat: per 
id omne tempus quieta Macedonia et progeniem ediderat, 
cuius magna pars matura militiae esset, et levibus bellis 
Thracum aooolarum, quae exercerent magis quamfatiga- 
Tent, sub adsidua tamen militia fuerat. et diu meditatum 
Philippo primo, deinde et Persei Romanum bellum omnia 
ut instructa parataque essent effecerat. mota parumper 
acies, non insto decursu tamen, ne stetisse tantum in ar- 
mis viderentur; armatosque, sicut erant, ad contionem 
vocavit. ipse constitit in tribunali, circa se habens fìlios 
duos *, quorum maior Philippus natura frater, adoptione 
filius, minor, quem Alexandrum vocabant, naturalis erat. 
cohortatus est milites ad bellum; iniuriam populi Romani 
in patrem seque commemoravit. illum omnibus indigni- 
tatibus compulsum ad rebellandum, inter apparatum belli 
fato oppressum*. ad se simul legatos simul milites ad oc- 
cupandas Graeciae urbes missos. fallaci dein colloquio 
per speciem reconciliandae pacis extractam hiemem, ut 



174 LIBER XL1I. CAP. 52. 53. [a. U. e. '581] 

tempus ad comparandum haberent: consulem nunc ve- 
nire cum duabus Iegionibus Romanis, quae ** trecenos 
equites habeant, et pari ferme numero sociorum peditum 
equitumque. eo ut accedant regum auxilia Eumenis et 
Masinissae, non plus septem milia peditum, duo equitair 
futura, auditis hostium copiis respicerent suum ipsi ex- 
ercitum, quantum numero, quantum genere militum prae- 
starent tironibus raptim ad id bellum conscriptis ipsi a 
pueris eruditi artibus militiae, tot subacti atque dorati 
bellis. auxilia Romanis Lydos et Phrygas et Numidas 
esse, sibi Thraoas Gallosque, ferocissimas gentium. arma 
illos habere ea, quae sibi quisque paraverit paupermiles, 
Macedonas prompta ex regio apparatu, per tot annospa- 
tris sui cura et impensa facta. commeatum illis cum prò- 
cui tum omnibus sub casibus maritimis fore: se et peca- 
niam et frumentum, praeter reditus metallorum, in decem 
annos seposuisse. omnia quae deorum indulgentia, quae 
regia cura praeparanda fuerint, piena cumulataque habere 
Macedonas. animum habendum esse quem habueriot 
maiores eorum , qui Europa omni domita transgressi in 
Asiam incognitum famae aperuerintarmisorbemterraram, 
nec ante vincere desierint, quam Rubro mari inclusis 
quod vincerent defuerit at hercule nunc non de ultimis 
Indiae oris, sed de ipsius Macedoniae possessione cer- 
tamen fortunam indixisse. cum patre suo gerentes bellum 
Romanos speciosum Graeciae liberandae Udisse titulum: 
nunc propalam Macedoniam in servitutem petere, ne rex 
vicinus imperio sit Romano, ne gens bello nobilis arma 
habeaL haec enim tradenda superbis dominis esse cum 
rege regnoque, si absistere bello et facere imperata velini 
LUI. Cum per omnem orationem satis frequenti ad- 
sensu succlamatum esset, tum vero ea vociferatio sìmuJ 
indignantium minitantiumque, partim iubentium bonum 
animum habere regem, exorta est, ut flnem dicendi faceret, 
tantum iussis ad iter parare: iam enim dici movere castra 
ab Nymphaeo Romanos. contione dimissa, ad audiendas 
legationes civitatium Macedoniae se contulit. venerane 
autem ad pecunias prò facultatibus quaeque suis et fra* 



LIBERXLII. CAP. 53. 54. [a. 0. 1711 175 

mentum pollicendum ad bellum. omnibus gratiae actae, 
remissum omnibus i satis regios apparatus ad ea dictum 
gufficere. vehicula tantum imperata, ut tormenta telorum- 
que missilium ingentem vim praeparatam bellicunique 
aiiud instrumentum veherent 

Profectus inde toto exercitu, Eordaeam petens, ad 
Begorritem quem vocant lacum pogitis castris, postero 
die in Eiimeam ad Haliacmona fluvium processit. deinde 
salta angusto superatis montibus, quos Cambunios vocant, 
descendit ad Azorum Pythium et Dolichen : Tripolini vo- 
cant incoientes. haec tria oppida paulisper cune tata, quia 
obsides Larisaeis dederant, vieta tamen praesenti metu 
in deditionem concesserunt benigne his appellatis haud 
dubius Perrhaebos quoque idem **, urbem, nihil cuncta- 
tis qui incolebant, primo adventu recipit. Cyretias op- 
pugnare coactus, primo etiam die acri concursu ad porias 
armatorum est repulsus: postero die omnibus copiìs ad- 
ortus in deditionem omnes ante noctem accepit. L1V. My- 
lae, proxiinum oppidum, ita munitum, ut inexsuperabiiis 
munimenti spes incolas ferociores faceret, non portas 
claudere regi satis habuerunt, sed probris quoque in ipsum 
Macedonasque procacibus iacul&ii sunt. quae res cum 
infestiorem hostem ad oppugnandum fecisset, ipsos de- 
speratione veniae ad tuendos sese acrius accendit. itaque 
per trìduum ingentibus utrimque animis et oppugnata est 
et defensa. multitudo Macedonum ad subeundum in vicem 
proeiium haud diffìculter succedebaM oppidanos, diem 
noctem eosdem tuentes moenia , non vulnera modo sed 
etiam vigiliae et continens labor conflciebat. quarto die 
cum scalae undique ad muros erigerentur et porta vi 
maiore oppugnaretur, oppidani depulsi muris ad portam 
tuendam concurrunt eruptionemque repentinam in hostes 
faciunt; quae cum-irae magis inconsultae quam verae 
fiduciae virium esset, pauci et fessi ab integris pulsi terga 
dederunt, fugientesque per patentem portam hostes acce- 
perunt. ita capta urbs ac direpta est. libera quoque cor- 
por a, quae caedibus superfuerunt, venum data, diruto 
magna ex parte et incenso oppido profectus ad Phalan- 



176 L1BER XLIL CAP. 54. 55. [a. U. e. 581] 

nam castra raovit, inde postero die Gyrtonem pervenir, 
quo cum T. Minucium Rufum et Hippiam Thessalorum 
praetorem cum praesidio intrasse aceepisset, ne temptata 
quidem oppugnatane praetergressus, Eiatiam et Gonnum 
perculsis inopinato adventu oppidanis recepit utraque 
oppida in faucibus sunt qua Tempe adeunt, magis Gon- 
nus. itaque et firmare id praesidio tutum equitum pedi 
tumque, ad hoc fossa triplici ac vallo nmnitum reliquit 
ipse ad Sycurium progressus opperiri ibi hostium adven- 
tum statuti; simul et frumentari passim exercitum iubei 
in subiecto hostium agro, namque Sycurium est sub ra- 
dicibus Ossae montis. qua in meridiem vergit, subiectos 
habet Thessaliae campos, ab tergo Macedoniam atque 
Magnesiam. ad has opportunitates accedit summa sala- 
britas et copia, pluribus circumiectis fontibus, perennium 
aquarum. 

LV. Consul Romanus per eosdem dies Thessaliam 
cum exercitu petens iter expeditum primo per Epirum 
habuit; deinde postquam in Athamaniam est transgressus 
asperi ac prope invii soli, cum ingenti diffieultate parvis 
itineribus aegre Gomphos pervenit: cui si vexatis ho- 
orinibus equisque tironem exercitum ducenti aeteinstructa 
et loco suo et tempore obstitisset rex, ne Romani quidem 
abnuunt magna sua cum clade fuisse pugnaturos. post- 
quam Gomphos sine certamine ventum est, praeter gau- 
dium periculosi saltus superati contemptus quoque ho- 
stium adeo ignorantium opportunitates suas accessit 
sacrificio rite perfecto consul et frumento dato militibus 
paucos ad requiem iumentorum hominumque moratas 
dies, cum audiret vagari Macedonas effusos per Thessa- 
liam vastarique sociorum agros , satts iam refectum miU- 
tem ad Larisam ducit inde cum uria milia ferme abesset 
a Tripoli — Scaeam vocant — , super Peneum amnem 
posuit castra, per idem tempus Eumenes ad Cholcidem 
navibus accessit cum Attalo atque Athenaeo fratribus 
Philetaero fratre relieto Pergami ad tutelarli regni, cum 
Attalo et quattuor railibus pedttum mille equitum ad con- 
sulem venit: Chaleide relieta duo milia peditum, quibos 



LIBER XLII. CAP. 56. 66. [a. C. 171] 177 

Athenaeus praepositus. et alia eodem auxilia Romanis ex 
omnibus undique Graeciae populis convenerunt, quorum 
pleraque — adeo parva erant — in oblivionem adducta. 
Apolloniatae trecentos equites, centum pedites miserunt 
Aetolorum alae unius instar, quantum ab tota gente equi- 
tum [erat] venerant, et Thessalorum omnis equitatus se- 
paratus erat, non plus quam trecenti erant equites in 
castris Romanis. Acbaei iuventutis suae Cretico maxime 
armata ad mille quingentos dederunt. 

LYI. Sub idem tempus et C. Lucretius praetor, qui 
navibus praeerat ad Cephalleniam, M. Lucretio fratre cum 
classe super Maleara Chalcidem iusso petercipse trire- 
mem conscendit, sinum Corinthium petens ad praeoccu- 
pandas in Boeotia res. tardior ei navigatio propter infir- 
mitatem corporis fuit M. Lucretius Chalcidem adveniens 
cum a P. Lentulo Haliartum oppugnari audisse t, nuntium, 
praetoris verbis qui abscedere eum inde iuberet, misit. 
Boeotorum iuventute, quae pars cum Romanis stabat, eam 
rem adgressus legatus a moenibus abscessit. haec soluta 
obskLio locum alteri novae obsidioni dedit: namque ex- 
tempio M. Lucretius cum exercitu navali, decem milibus 
armatorum, ad hoc duobus milibus regiorum, qui sub 
Athenaeo erant, Haliartum circumsedit; parantibusque 
lam oppugnare supervenit a Creusa praetor. ad idem fere 
tempus et ab sociis naves Chalcidem convenerunt, duae 
Punicae quinqueremes, duae ab Heraclea ex Ponto trire- 
mes, quattuor Chalcedone, totidemSamo, tum quinque 
Rhodiae quadriremes. has praetor, quia nusquam erat 
maritimum bellum, remisit sociis. et Q. Marcius Chalci- 
dem navibus venit Alope capta, Larisa, quae Cremaste 
dicitur, oppugnata. 

Cum hic status in Boeotia esset, Perseus cum ad 
Sycurium, sicut ante dictum est, stativa haberet, frumento 
undique circa ex agrìs convecto, ad vastandum Pheraeum 
agrum misit, ratus ad iuvandas sociorum urbes longius a 
castris abstractos deprehendi Romanos posse, quos cum 
eo Uunultu nihil motos animadvertisset, praedam quidem 
praeterquam hominum — pecora autem maxime omnis 
T. LIVI pars V. 13 



178 LIBER XLIL CAP. 56. 57. [a. U. e. 581] 

generis fuere — divisit ad epulandura militibus. LYIL sub 
idem deinde tempus oonsttium et consul et retx habuerunt, 
unde bellum ordirenlur. regis ereverunt animi vastatione 
concessa sibi ab hoete Pheraei agri: itaque eundum inde 
ad castra nec dandum ultra spatium ounctaodi oensebat 
et Romaai cepsebant eunclationem suam mfamem apud 
socio» esse, maximopere indigne ferentes non latamPhe- 
raeis opem. consufttantibus, quid agerent — aderant au- 
tomi Eumenes et Attalus in Consilio — trepidila nuntins 
adfert hostem magno agnrine adesse. Consilio dimisso 
signum extemplo datur, ut arma capiant interim placet 
ex regiis auxiliis centum equites et parem numerum iacu- 
latorum peditum exire. Perseus bora ferme dki quarta, 
cum paulo plus mille passus abesset a castris Romani*» 
consistere signa peditum iussit. praegressus ipse cum 
eqUitibus ac levi armatura, et Cotys cum eo ducesque 
aliorum auxiliorum praecesserunt minus quingentos pa* 
sus ab castris aberant, cum in conspectn fuere hostiun 
equites i duae alae erant magna ex parte Galterum, Cas- 
signatus praeerat, et ievis armaturae centum fere et qui* 
quaginta Mysi aut Cretenses. constitit rex incertus, qn*n- 
tum esset hostium. dnas inde ex agmine turmas Thiactun, 
dna* Maeedonum cum bmis Cretensium cohortibus et 
Thracum misit proelram, cum pares numero essent nc- 
que ab hac aut illa parie nova auxilia subvenirent, incerta 
Victoria finitum est Eumenis ferme triginta interfecti, 
Inter quos Cassignatus dux Gallonino cecidit. et tane qm- 
dem Perseus ad Sycurium copias reduxit. postero die 
circa eandem horam in eundem locum rex copias admovit 
plaustris cum aqua sequentibus s nam duodectm miliura 
passuum via omnis sine aqua et plurimi pulveris eratj 
adfectosque siti, si primo in conspectn dimicasseot, pu* 
gnaturos ftrisse apparebat cum Romani quiessent statio- 
nibus etiam intra valium reduetis, regii quoque in castra 
redeunt. hoc per aliquot dies fecerunt, sperantes fere ut 
Romani equites abeuntium novissimum agmen adgrede- 
rentur; inde certamine orto cum longhis a castris eoa 
elicuissent, facile, ubiubi essent, se, qui equitatu et levi 



LIBER XLII. CAP. §7. 68. £a. C. 171] 179 

amarora plus possent, conversuros aciem. LVIil. post- 
quarn inceptum non suecedebat, castra propius hostem 
movit rex, et a quinque milibus passuum eommuniit. inde 
luce prima in eodem quo solebal loco peditum acie in- 
structa equitatum omnem levemque armaturam ad castra 
hostium ducit. visus et plurimus et propior solito pulvis 
trepidaiionem in caslris Romanis fecit. et primo vix ere- 
ditimi nuntianti est, quia prioribus continuis diebus num- 
qaam ante horam quartam hostis apparuerat, tum solis 
ortus erat. deinde ut plurium clamore et cursu a portis 
dubitatio exempta est, lumultus ingens oboritur. tribuni 
praeféetique et centuriones in praetoriura, miles ad sua 
quisque tentoria discurrit. minus quingentos passus a 
vallo instruxerat Perseus suos circa tumulum quem Calli* 
cinum vocant. laevo cornu Cotys rex praeerat cuna omni- 
bus suae genlis ; equitum ordines levis armatura inter- 
posto distinguebat. in dextro cornu Macedones erant 
equites, intennixti turmis eorum Cretenses : huic armatu- 
rae Midon Beroeaeus, equitibus et summae partis eius 
Meno Aniigonensis praeerat. proximi cornibus constite- 
rant regii equites, et mixtum genus, delecta plurium gen- 
thim auxilia: Patrocles AnUgonensis bic et Paeoniae 
praefectus Didas erant praepositi. medius omnium rex 
erat, circa eum agema quod vocant, sacraeque equitum 
alae. ante se statuit funditores iacuiatoresque: quadrin- 
gentorum manus utraque numerum explebat: Ionem 
Thessalonicensem et ** Neoptolemum iis praefecit sic 
regii constiterant consul intra valium peditum acie in- 
structa et ipse equitatum omnem cum levi armatura emi- 
Bit. prò vallo instructi sunt. dextro cornu praepositus C. 
Licinius Crassus consulis frater, cum omni Italico equi- 
tatu, velilibus intermixtis; sinistro M. Valerius Laevinus 
sociorum ex Graecis populis equites habebat et eiusdem 
gentis levem armaturam. mediam autem aciem eum dele- 
ctis equhibus extraordinariis tenebat Q. Mucius. ducenti 
equites Galli ante signa borum instructi, et de auxiliis 
Bumenis Cyrtiorum gentis trecenti. Thessali quadringenti 
equites parvo intervallo super laevum cornu locati. Eu- 

12* 



180 LIBER XLII. CAP. 58. 59. [a. U. e. 581] 

menes rex Attalusque cum omni marni sua ab tergo Inter 
postremam aciem ac valium steterunt. 

L1X. In hunc modum maxime instructae acies, par 
ferme utrimque numerus equitum ac levis armaturae con* 
currunt afunditoribus iaculatoribusque, qui praecesserunt, 
proelio orto, primi omnium Thraces, haud secus quam 
diu claustris retentae ferae, ita concitati cum ingenti cla- 
more in dextrum cornu, Italicos equites, incurrerunt, ut 
usu belli et ingenio impavida gens turbaretur ** giadiis 
hastas petere pedites ** nunc succidere crura equis, nunc 
ilia suffodere. Perseus in mediam invectus aciem Grae- 
cos primo impetu avertit; quibus cum gravis ab tergo 
instaret hostis, Thessalorum equitatus, qui a laevo corna 
brevi spatio diiunctus in subsidiis fuerat extra concursum, 
primo spectator certaminis, deinde inclinata remaximo 
usui fuit. cedentes enim sensim integris ordinibus, post- 
quam se Eumenis auxiiiis adiunxerunt, et cum eo tutum 
inter ordines suos receptum sociis fuga dissipatis dabant, 
et cum minus conferti hostes instarent, progredì etiam 
ausi multos fugientium obvios exceperunt. nec regii, 
sparsi iam ipsi passim sequendo, cum ordinatis et certo 
incedentibus gradu manus conserere audebant. cum Victor 
equestri proeiio rex, parvo momento si adiuvisset, debcl- 
lavisset, opportune ad hortandum supervenit phalanx, 
quam sua sponte, ne audaci coepto deessent, Hippias et 
Leonnatus raptim adduxerant, postquam prospere pu- 
gnasse equitem acceperunt. fluctuante rege inter spem 
metumque tantae rei conandae Cretensis Euander, quo 
ministro Delphis ad insidias Eumenis regis usus erat, 
postquam agmen peditum vènientium sub signis vidit, ad 
regem accurrit, et monere institit, ne elatus felicitate sum- 
mam rerum temere in non necessariam aleam daret: si 
contentus bene re gesta quies$et eo die, vel pacis hone- 
stae conditionem babiturum, vel plurimos belli socios, 
qui fortunam sequerentur, si bellare mallet. in hoc coin- 
silium pronior erat animus regis. itaque collaudato Euan- 
dro signa referri peditumque agmen redire in castrali** 
equitibus receptui canere. 



L1BER XL11. CAP. 60. 61. [a. C. 171] 181 

LX. Cecidere eo die ab Romanis ducenti equites, 
duo milia haud minus peditum; capti sexcenti ferme equi- 
tes. ex regiis autem viginti equites, quadraginta pedites 
interfecti. postquam rediere in castra victores, omnes 
quidem laeti, ante alios Thracum insolens laelitia emine- 
bat : cum cantu enim superfixa hastis capita hostium por- 
tantes redierunt. apud Romanos non maestitia tantum ex 
male gesta re, sed pavor etiam erat, ne extemplo castra 
hostis adgrederetur. Eumenes suadere, ut trans Peneum 
transferret castra, ut prò munimento amnem haberet, dum 
perculsi miiites animos colligerent. consul moveri flagitio 
timoris fatendi : victus tamen ratione silentio noctis trans- 
ductis copiis castra in ulteriore ripa communit. rex po- 
stero die ad lacessendos proelio hostes progressus, post- 
quam trans amnem in tuto posita castra animadvertit, 
fatebatur quidem peccatimi, quod pridie non insti tisset 
victis, sed aliquanto maiorem culpam esse, quod nocte 
foret cessatum : nam ut neminem alium suorum moveret, 
levi armatura immissa trepidantium in transitu fluminis 
hostium deieri magna ex parte copias potuisse. Romanis 
quidem praesens pavor demptus erat, in tuto castra ha- 
bentibus : damnum inter cetera praecipue famae movebat 
et in Consilio apud consulem prò se quisque in Aetolos 
conferebant causam : ab iis fugae terrorisque principium 
ortum; secutos pavorem Aetolorum et ceteros socios 
Graecorum populorum. quinque principes Aetolorum, qui 
primi terga vertentes conspecti dicebantur, Romam missi. 
Thessali prò contione laudati, ducesque eorum etiam vir- 
tutis causa donati. 

LXI. Ad regem spolia caesorum hostium refereban- 
tur. dona ex his aliis arma insignia, aliis equos, quibus- 
dam captivos dono dabat. scuta erant supra mille quingen- 
ta ; loricae thoracesque mille amplius summam explebant; 
galearum gladiorumqueret missilium omnis generis maior 
aliquanto numerus. haec per se ampia, aucta atque mul- 
tiplicata verbis regis, quae ad contionem vocato exercitu 
habuit. „praeiudicatum eventum belli habetis. meliorem 
partem hostium, equitatum Romanum, quo invictos se 



182 LIBER XLII. CAP. 61. 62. [a. U. e. 581 J 

esse gloriabantur, fudistis. equites enim illis principes 
iuventutis, equites seminarium senati»; inde lectos in 
patrum numerimi consules, inde imperatores creant: ho* 
rum spolia paulo ante divisimus inter vos. nec minorem 
de legionibus peditum victoriam habetis, quae nocturna 
fuga vobis subtractae naufragorum trepidatione passim 
natantium flumen compleverunt sed facilius nobis se- 
quentibus victòs Peneum superare erit, quam illis trepi- 
dantibus fuit; transgressique extemplo castra oppugna- 
bimus, quae hodie cepissemus, ni fugissent: aut si arie 
deceraere volent, eundem pugnae pedestris eventum ex- 
spedate, qui equitum in certamine fuerit." et qui viceranl 
alacres, spolia caesorum hostium humeris gerentes faci- 
nora sua audivere, ex eo quod acciderat spem futuri prae- 
cipientes ; et pedites aliena gloria accorai, praecipue qui 
Macedonum phaiangis erant, sibi quoque et navandae 
regi operae et similem gloriam ex hoste pariendi occa- 
sionem optàbant. contione diniissa, postero die profectos 
inde ad Mopselum posuit castra, tumulus hic ante Tempe 
est, imminet Larisae medius * abest * Gonnum. 

LXII. Romani, non abscedentes ab ripa Penei, trans- 
tulerunt in locum tutiorem castra, eo Misagenes Numida 
venit cum mille equitibus, pari peditum numero, ad hoc 
elephantis duobus et vigiliti, per eos dies consilium ha- 
benti regi de summa belli, cum iam consedisset ferocia 
ab re bene gesta, ausi sunt quidam amicorum consilium 
dare, ut secunda fortuna in condicionem honestae pacis 
uteretur potius, quam spe vana evectus in casum irrevo- 
cabilem se daret. modum imponere secundis rebus, nec 
nimis credere serenitati praesentis fortunae, prudentis 
hominis et merito felicis esse, mitteret ad consulem qui 
foedus in easdem leges renovarent, quibus Phiiippus pa- 
ter eius pacem ab T. Quinctio victore accepisset neque 
Aniri bellum magnificentius quam ab tam memorabili 
pugna; neque spem firmiorem pacis perpetuae dari, quaffl 
quae perculsos adverso proelio Romanos moiliorcs fa- 
ctura sit ad paciscendum. quodsi Romani tum quoque 
insita pertinacia aequa aspernarentur, deos hominesque 



r 



LIBER XLIL CAP. 62. 63. [a C. 171] 183 

et riloderationis Persei et illorum pervicacie superbtae 
fùtàros testes. numquam ab talibus consitiis abhonrebai 
regis animus, itaque plurium adsensu comprobata est 
sententia. legati ad consulem miss! adhibito frequenti 
Consilio auditi sunt. ^acem petiere, vectigal quantum 
Philippus pactus esset, daturum Persea Romani» polli - 
centes; urbibus agris locisque, quibus Philippus cessis- 
set, cessurum primum. haec legati, summotis his cóm 
consultarent, Romana constantia vicit in Consilio, ita tum 
mos erat, in adversis YUltum secundae fortunae gerere, 
moderari animos in secundis. responderi placuit ita pa- 
cem dari , si de summa rerum liberum senatori permiUat 
rex de se deque universa Macedonia stataendi ius. haec 
cum renuntiassent legati, miracuio ignaris morie pertina- 
cia esse, et plerique vetare amplius mentionem pacis la- 
cere : ullro mox quaesituros quod oblatum fastidtant. 
Perseus hane ipsam superbiam, quippe ex fiducia virium 
esse, timere; et summam pecuniae augens, si pretio pa- 
cem emere posset, non destitit animum cohsutis templare, 
postquam nihil ex eo quod primo responderat mutabat, 
desperata pace ad Sycurium, unde profectus erat, rediri, 
belli casum de integro temptaturus. 

LXII1. Fama equestris pugnae volgata per Graeciam 
nudavit voluntates hominum. non enim sottrai qui partis 
Maeedonum erant, sed plerique ingentibus Romanorum 
obligati beneficiis, quidam vìm superbiamque regisex- 
perti, laeti eam famam accepere, non ob aliam eausam 
quam pravo studio , quo etiam in certammibus ludieris 
vulgus utitur, deteriori atque infirmiori favende. 

Eodem tempore in Boeotia summa Ti Haliartum Lu- 
cretius praetor oppugnabat; et quamquam nec habebant 
externa auxilia obsessi praeter Coronaeorum kmiores, 
qui prima obsidione moenia intraverant, neque sperabant, 
tamen ipsi animis magis quam viribus resistebant nam 
et erupliones in opera crebro feeiebant, et arietem ad- 
motum nunc ** libramento phimbi gravatum ad terram 
urgebant, et si qua declinarent qui agebant i«lum , prò 
diruto muro novum tumultuario opere raptim ex ipsa 



182 LIBER XLII. CAP. 61. 62. [a. U. e. 581 J 

esse gloriabantur, fudistis. equites enim iliis principes 
iuventutis, equites seminarium senatus; inde lectos in 
patrum numerum consules, inde imperatores creant: ho- 
rum spolia paulo ante divisimus inter vos. nec minorem 
de legionibus peditum victoriam habetis, quae nocturna 
fuga vobis subtractae naufragorum trepidatione passim 
natantium flumen compleverunt sed facilius nobis se- 
quentibus victòs Peneum superare erit, quam illis trepi- 
dantibus fuit; transgressique extemplo castra oppugna- 
bimus, quae hodie cepissemus, ni fìigissent: aut siacie 
deceraere volent, eundem pugnae pedestrìs eventum ex- 
spedate, qui equitum in certamine fuerit." et qui vicerant 
alacres, spolia caesorum hostium humeris gerentes faci- 
nora sua audivere, ex eo quod acciderat spem futuri prae- 
cipientes ; et pedites aliena gloria accorai, praecipue qui 
Macedonum phalangis erant, sibi quoque et navandae 
regi operae et similern gloriam ex hoste pariendi occa- 
sionem optatomi, contione dinrissa, postero die profectus 
inde ad Mopselum posuit castra, tumulus hic ante Tempe 
est, inaminet Larisae medius * abest * Gonnum. 

LXII. Romani, non abscedentes ab ripa Penei, trans- 
tulerunt in locum tutiorem castra, eo Misagenes Numida 
venit cum mille equitibus, pari peditum numero, ad hoc 
elephantis duobus et vigiliti, per eos dies consilium ha- 
benti regi de summa belli, cum iam consedisset ferocia 
ab re bene gesta, ausi sunt quidam amicorum consilium 
dare, ut secunda fortuna in condicionem honestae p*às 
uteretur potius, quam spe vana evectus in casum irrevo- 
cabilem se daret. modum imponere secundis rebus, nec 
nimis credere serenitati praesentis fortunae, prudente 
hominis et merito felicis esse, mitteret ad consulenti qui 
foedus in easdem leges renovarent, quibus Philippus pa- 
ter eius pacem ab T. Quinctio victore accepisset neque 
Aniri bellum magnificentius quam ab tam memorabili 
pugna ; neque spem firmiorem pacis perpetuae dari, quam 
quae perculsos adverso proelio Romanos moiliores fa- 
ctura sit ad paciscendum. quodsi Romani tum quoque 
insita pertinacia aequa aspernarentur, deos hominesqu* 



r 



LIBER XLIL CAP. 62. 63. [a C. 171] 183 

et nloderationis Persei et illorum pervicacie superbtae 
futùros testes. numquam ab talibus consifiis abhorrebai 
regìs animus, itaque plurium adsensu comprobata est 
sententia. legati ad consulem missi adhibito frequenti 
Consilio auditi sunt. ^acem petiere, vectigaì quantum 
Philippus pactus esset, daturum Persea Remante polli - 
centes ; urbibus agris locisque, quibus Philippus cessis- 
set, cessurum primum. haec legati, summotis his cton 
consultarent, Romana constantìa vicit in Consilio, ita tum 
mos erat, in adversis vultum secundae fortunae gerere, 
moderali animos in secundis. responderi placuit ita pa- 
cem dari , si de summa rerum liberum senatori permittat 
rex de se deque universa Macedonia stataendi ius. haec 
cum renuntiassent legati, miracuio ignarìs moris pertina- 
cia esse , et plerique vetare amplius mentionem pacis fia- 
cere: ullro mox quaesituros quod oblatum fasttdtant. 
Perseus hanc ipsam superbiam, quippe ex fiducia virium 
esse, timere; et summam pecuniae augens, si pretto pa- 
cem emere posset, non destitit animum consuMs temptare. 
postquarn nihil ex eo quod primo responderat mutabat, 
desperata pace ad Sycurium, unde profeetus erat, rediri, 
belli casum de integro temptaturas. 

LXII1. Fama equestris pugnae volgata per Graeciam 
nudavit voluntates hominum. non enim solum qui partis 
Maeedonum erant, sed plerique ingentibus Romanorum 
obligatì beneficiis , quidam vìm superbiamque regis ex- 
perti, laeti eam fàmam accepere, non ob aliam eausam 
quam pravo studio, quo etiam in certammibus ludicris 
vùlgus utitur, deteriori atque infìrmiori favendo. 

Eodem tempore fn Boeotia summa Ti Haliartum Lu- 
cretius praetor oppugnabat; et quamquam nec habebant 
externa auxilia obsessi praeter Coronaeorum hiniores, 
qui prima obsidione moenia intraverant, neque sperabant, 
tamen ipsi animis magis quam viribus resistebant nam 
6t eruptiones in opera crebro foeiebant, et arietem ad- 
motum nunc ** libramento phimbi gravatum ad terram 
urgebant, et si qua decììnarent qui agebantfotum, prò 
<Rruto muro novum tumultuario opere raptim ex ipsa 



184 LIBER XLIL CAP. 63. 64. [a. U. e. 581] 

ruinae strage eongestis saxis exstruebant. cum opeHbus 
oppugnatio lentior esset, scaias per manipulos dividi 
praetor iussii [ut] corona undique moenia adgressuras, 
eo magis suffecturam ad id multitudinem ratus, quod qua 
parte palus urbem cingit, nec attinebat oppugnali nec 
poterat. ipse ab ea parte, qua duae turres quodque inter 
eas muri ruerat, duo milia militum delectorum admovit, 
ut eodem tempore, quo ipse transcendere ruinas cona- 
retur, concursu ad versus se oppidanorum facto scalis 
vacua defensoribus moenia capi parte aiiqua possent 
haud segniter oppidani vim eius arcere pftrant nam su- 
per stratum ruinis Iocum fascibus aridis sarmentorum 
iniectis stantes cum ardentibus facibus accensuros ea se 
saepe minabantur, ut incendio intersaepti ab hostespa- 
Uum ad obiciendum interiorem murum haberent. quod 
inceptum eorum fors impediit: nam tantus repente effu- 
sus est imber, ut nec accendi facile pateretur et exstin- 
gueret accensa. itaque et transitus per distracta furaanlia 
virgulta patuit, et in unius loci praesidium omnibus ver- 
sis moenia quoque pluribus simul partibus scalis capiun- 
tur. in primo tumultu captae urbis seniores impubesque, 
quos casus obvios obtulit, passim caesi : armati in arcem 
confugerunt; et postero die, cum spei nihii superesset, 
deditione facta sub corona venierunt. fuerunt autem duo 
milia ferme et quingenti. ornamenta urbis, statuae etta- 
bulae pictae, et quidquid pretiosae praedae fuit, ad naves 
delatum; urbs diruta a fundamentis. inde Thebas ductus 
exercitus; qulbus sine certamine receptis urbem tradidit 
exsulibus et qui Romanorum partis erant, adversaefa- 
ctionis hominum fautorumque regis ac Macedonum fa- 
milias sub corona vendidit. his gestis in Boeotia ad mare 
ac naves rediit. 

LXIV. Cum haec in Boeotia gererentur, Perseus ad 
Sycurium stativa dierum aliquot habuit. ubi cum audisset 
raptim Romanos circa ex agris demessum frumentoni 
convellere, deinde ante sua quemque tentoria spicas fa- 
scibus desecantem, quo purius fhimentum tereret, ingen- 
tes acervos per tota castra stramentorum fecisse, ratw 



LIBER XLII. CAP. 64. 65. [a. C. 171] 185 

incendia opportuna esse, faces taedamque et malleolos 
stuppae illitos pice parari iubet; atque ita media nocte 
profectus , ut prima luce adgressus falleret nequiquam. 
primae stationes oppressae tumultu ac terrore suo cete- 
ros excitaverunt, signumque datum est arma ex tempio 
capiendi; simulque In vallo, ad portas, miles instructus 
erat. et ** oppugnationis castrorum Perseus et extemplo 
circumegit aciem, et prima impedimenta ire, deinde pe- 
dilum signa ferri iussit. ipse cum equitatu et levi arma- 
tura substitit ad agmen cogendum, ratus, id quod accidit, 
insecuturos ad extrema ab tergo carpenda hostes. breve 
certamen levis armaturae maxime cum procursatoribus 
fuit : equites peditesque sine tumultu in castra redierunt. 
Demessis circa segetibus Romani ad Cranonium in- 
tactum agrum castra movent. ibi cum securi et propter 
castrorum longinquitatem et vi&e inopis aquarum diffì- 
cili tatem, quae inter Sycurium et Cranona est, stativa 
haberent, repente prima luce in imminentibus tumulis 
equitatus regius cum levi armatura visus ingentem tumul- 
tuili fecit. pridie per meridiem profecti ab Sycurio erant; 
peditum agmen sub luce reliquerant in proxima planitie. 
stetit paulisper in tumulis, elici posse ratus ad equestre 
certamen Romanos-, qui postquam nihil movebant, equi- 
tem mittit qui pedites referre ad Sycurium signa iuberet, 
ipse mox insecutus. Romani equites .modico intervallo 
sequentes, sicubi sparsos ac dissipatos invadere possent, 
postquam confertos abire, signa atque ordines servantes 
viderunt, et ipsi in castra redeunt. 

LXV. Inde offensus longinquitate itineris rex ad 
Mopselum castra movit; et Romani demessis Cranonis se- 
getibus in Phalannaeum agrum transeunt. ibi cum ex 
transfuga cognosset rex sine ullo armato praesidio pas- 
sim vagantes per agros Romanos metere, cum mille equi- 
tibus, duobus milibus Thracum et Cretensium profectus, 
cum quantum accelerare poterat effuso agmine isset, im- 
proviso adgressus est Romanos. iuncta vehicula, plera- 
que onusta, mille admodum capiuntur, sexcenti ferme ho- 
mines. praedam custodiendam ducendamque in castra 



186 L1BER XLII. CAP. 65. 66. [a. U. e 581] 

trecentis Cretensium dediti ipse revocato ab effusa caede 
equite et reliquis peditum ducit ad proxknum praesidium, 
ratus haud magno certamine opprimi posse. L. Pompeius 
tribunus miiitum praeerat, qui perculsos milites repentino 
hostium adventu in propinquum tumulum recepit, loci se 
praesidìo , quia numero et viribus impar erat, defensurus. 
ibi cum in orbem milites coegisset, ut densatis scutis ab 
ictu sagittarum et iacuiorum sese tuerentur, Perseus cir- 
eumdato armatìs tumulo alios ascensum undique teraptare 
iubet et comminus proelium conserere, alios eminustela 
ingerere. ingens Romanos terror tireumstabaU naia nc- 
que conferii pugnare propter eos qui in tumulum comte- 
bantur poterant, et ubi ordines procurando solvissent, 
patebant iaculis sagHUsque. maxime cestrosphendonis vul- 
nerabantur. hoc ilio bello novum genus teli inventasi est 
bipalme spiculum bastili semicubitali infìxum erat crassi- 
tudine digiti $ huic abiegnae breves pinnae tres, velutsa- 
gittis solent, circumdabantur; funda media duo scutalia 
imparia habebat. cum matori nisu libratum funditor ha- 
bena rotaret, excussum vetot glans emicabat cum et hoc 
et alio omni genere teloram pars vulnerata militino «sset, 
nec facile iam arma fessi sustinerent, instare rex, utde- 
derent se, fldem dare, praemia interdum polliceli, neccu- 
iusquam ad deditionem flectebatar animus , cum ex inspe- 
rato iam obstinatis mori spes adfulsit. nam cum ex tot 
mentatoribus refugientes quidam in castra auntiasseot 
consuii circumsideri praesidium, motus periculo tot eivium 
— nam octingenti ferme, et omnes Romani erant — cbd» 
equitatu ac levi armatura — aecesserant nova auxilia, 
Numidae pedites equitesque et elephanti — castìris egre- 
ditur, et tribunis miiitum imperai, ut fegionum signa se- 
quantur. ipse velitibus ad flrmanda levium armorum auxi- 
lia adieetis ad tumulum praecedit. consulis latera te- 
gunt Eumenes Attalus et Misagenes regulus Numidarum. 
LXVI. cum in conspectu prima sigila suorum eireums^' 
sis fuerunt, Romanie quidem ab ultima desperaiione re- 
creatus est animus * Perseus , cui primum omnium tastà 
ut contentus fortuito successu, captis aliquot CrumeBtato- 



L1BER XLIl. CAP. 66. 67. [a. C. 171] 187 

ribus occisisque, non tereret tcmpus in obsidione praesi- 
<m, secundum, ea quoque temptatautcumque, cum sciret 
nihil roboris secum esse, dum lìceret intaeto, abire, et 
ipse hostium adventum elatus successu mansit, et qui 
phalangem arcesserent propere misit ; qua et serius quam 
res postuiabat et raptim acta, turbali eursu ad versus in-, 
slructos et praeparatos erant adventuri. consul anteve- 
niens extemplo proelium conseruit. primo resistere Ma- 
cedones, deinde, ut nulla re pares erant, amissis trecentis 
pedilibus, viginti quattuor primoribus equitum ex ala, 
quam sacram vocant, Inter quos Àntimachus etiam prae- 
fectus alae cecidit, abire conantùr. ceterum iter prope 
ipso proelio tumultuosius fuit. phalanx abs trepido nuntio 
accita cum raptim duceretur, primo in angustiis eaptivo- 
rum agmini oblata vehiculisque frumento onustis haesit. 
ingens ibi vexatio partis utriusque fuit nullo exspectante 
ut utcumque explicaretur agmen, èed armalis deicientibus 
per praeceps impedimenta — neque enim aliter via ape- 
riri poterat — , iumentis, cum stimularentur, in turba sae- 
vientibus. vix ab incondito agmine captivorum expedie- 
rant sese, cum regio agmini perculsisque equitibus occur- 
runt. ibi vero clamor iubenlium referre signa ruinae quo- 
que prope similem trepidationem fecit, ut si hostes introire 
angustias ausi longius insecuti essent, magna clades ac- 
cipi potuerit. consul recepto ex tumulo praesidio, con- 
tentus modico successu, in castra copias reduxit. sùnt qui 
eo die magno proelio pugnatum auctores sint: octo milia 
hostium caesa, in his Sopatrum et Àntipatrum reglos du- 
ces, vivos captos circiter duo milia octingentos, signa 
militaria capta viginti septem. nec incruentam victoriam 
fuìsse: supra quattuor milia et trecentos de exercitu con- 
sulis cecidisse, signa sinistrae alae quinque amissa. 

LXVII. Hicdies etRomanis refecit animos etPersea 
perculit, ut dies paucos ad Mopselum moratus sepulturae 
maxime militum amissorum cura, praesidio satis valido 
ad Gonnum relieto in Macedoniam reciperet copias. Timo- 
theum quendam ex regiis praefectis cum modica manu re- 
iinquit adPhilam, iussum Magnetas ex propinquo tem- 



186 L1BER XLIL CAP. 65. 66. [a. U. e. 581] 

trecentis Cretensium dediti ipse revocato ab effusa caede 
equite et reliquia peditum ducit ad proximum praesidium, 
ratus haud magno certamine opprimi posse. L. Pompeius 
tribunus militum praeerat, qui percutsos milites repentino 
hostium adventu in propinquum tumulum recepit, loci se 
praesidio , quia numero et virìbus impar erat, defensurus. 
ibi cum in orbem milites coegisset, ut densatis scutis ab 
ictu sagittarum et iaculorum sese tuerentur, Perseus cir- 
eumdato armatis tumulo alios ascensum uadique templare 
iubet et comminus proelium conserere, alios eminus tela 
ingerere. ingens Romanos terror ctreumstabat* nana nc- 
que conferii pugnare propter eos qui in tumulum comle- 
bantur poterant, et ubi ordines procursando solvissent, 
patebant iaculis sagHUsque. maxime cestrosphendonis vul- 
nerabantur. hoc ilio bello novum genus teli inventasi e$L 
bipalme spiculum hastili semicubitali infixum erat crassi- 
tudine digiti $ huic abiegnae breves pinnae tres, velutsa- 
gittis solent, circumdabantur; funda media duo scutalia 
imparia habebat. cum malori nisu libratum funditor ha- 
bena rotar et, excussum vetot glaiw emicabat cum et hoc 
et alio omni genere teloram pars vulnerata militum «sset, 
nec facile iam arma fessi sustinerent, instare rex, utde- 
derent se, fldem dare, praemia interdum polliceli, neccu- 
iusquam ad deditionem flectebatar animus, cum ex inspe- 
rato iam obstinatis mori spes adfuisit. nam cum ex ùf 
mentatoribns refugientes quidam in castra nuntiasseot 
consuii circumsideri praesidium, motus perniilo tot civium 
— nam octingenti ferme, et omnes Romani erant — e»» 
equitatu ac levi armatura — accesserant nova auxilia, 
Numidae pedites equitesque et elephanti — castris eg#* 
di tur, et tribunis militum imperai, utJtegiwram signase- 
quantur. ipse velitibus ad flrmanda levium armorum auxi- 
lia adieetis ad tumulum praecedit. consulis latera te* 
gunt Eumenes Attalus et Misagenes regulus Numidarum- 
LXVI. cum in conspeetu prima signa suorum circumses- 
sis fuerunt, Romanie quidem ab ultima desperattone re- 
ereatus est animus * Perseus , cui primum omnium taera^ 
ut contentus fortuito successu, eaptis aliquot frumeatato- 



L1BER XLIL CAP. 66. 67. [a. C. 171] 187 

ribus occisisque, non tereret tempus in obsidione praesi- 
dU , secundum, ea quoque temptata utcumque, cum sciret 
nìhil roboris secum esse, dum lìceret intaeto, abire, et 
ipse hostìum adventum elatus successu mansit, et qui 
phalangem arcesserent propere misit ; qua et serius quam 
res postulabat et raptim acta, turbali cursu adversus in-, 
slructos et praeparatos erant adventuri. consul anteve- 
niens extemplo proelium conseruit. primo resistere Ma- 
cedones, deinde, ut nulla re pares erant, amissis trecentis 
peditibus, viginti quattuor primoribus equitum ex ala, 
quam sacram vocant, Inter quos Àntimaehus etiam prae- 
fectus alae cecidit, abire conantùr. ceterum iter prope 
ipso proelio tumultuosius fuit. phalanx abs trepido nuntio 
accita cum raptim duceretur, primo in angustiis captivo- 
runi agnini oblata vehiculìsque frumento onustis haesit 
ingens ibi vexatio partis utriusque fuit nullo exspectante 
ut utcumque explicaretur agmen, èed armalis deicientibus 
per praeceps impedimenta — neque enim aliter via ape- 
riri poterat — , iumentis, cum stimularentur, in turba sae- 
vientibus. vix ab incondito agmine captivorum expedie- 
rant sese, cum regio agmini perculsisqtie equitibus occur- 
runt. ibi vero clamor iubentium referre signa ruinae quo- 
que prope similem trepidationem fecit, ut si hostes introire 
angustias ausi longius insecuti essent, magna clades ac- 
cipi potuerit. consul recepto ex tumulo praesidio, con- 
tentus modico successu, in castra copias reduxit. sunt qui 
eo die magno proelio pugnatum auctores sint: octo milia 
hostium caesa, in his Sopatrum et Àntipatrum regios du- 
ces, vivos captos circiter duo milia octingentos, signa 
militarla capta viginti septem. nec incruentam victoriam 
fuisse: supra quattuor milia et trecentos de exercitu con- 
sulis cecidisse, signa sinistrae alae quinque amissa. 

LXVII. Hic dies etRomanis refecit animos etPersea 
perculit, ut dies paucos ad Mopselum moratus sepulturae 
maxime militum amissorum cura, praesidio satis valido 
ad Gonnum relieto in Macedoniam reciperet copias. Timo- 
theum quendam ex regiis praefectis cum modica manu re- 
iinquit adPhilam, iussum Magnetas ex propinquo tem- 



188 LffiER XLII. CAP. 67. [a. U. e. 581] 

piare, cum Peliam venisset, exercitu in hiberna dimisso 
ipso cum Cotye Thessalonicam est profectus. eo fama ad- 
fertur Atlesbim regulum Thracum et Corragum Eumeni» 
praefectum in Cotyis fines impetum ferisse» et regionem 
Marenen quam vocant cepisse. itaque dimittendum Cotyn 
ad sua tuenda ratus magnis profìciscentem donis prose- 
quitur. ducenta talenta, semestre stipendium, equitalui 
numerat, cum primo annuum dare constituisset. 

Consul postquam profectum Persea audivit, ad Gon- 
num castra movet, si potiri oppido posset. ante ipsaTempe 
in faucibus situm Macedoniae claustra tutissima praebet, 
et inThessaJiam opportunumMacedonibus decursum. crai 
et loco et praesidio valido inexpugnabilis [res] esset, ab- 
stitit incepto. in Perrhaebiam flexis itineribus MaUoea 
primo impetu capta ac direpta, Tripoli aliaque Perrhae- 
bia recepta Larisam rediit. inde Eumene atque Attalo do* 
mum remissis Misagenem Numidasque in hiberna in pro- 
ximis Thessalis urbibus distribuita et partem exercitus ita 
per totam Thessaliam di visi t, ut et hiberna commoda om- 
nes haberent et praesidio urbibus essent. Q. Mucium le- 
gatura cum duobus milibus ad obtinendam Ambraciam 
misit. Graecarum ci vitatium socios omnes praeter Achaeos 
dimisit. cum exercitus parte profectus in Achaiam Phihio- 
tim, Pteleum desertum fuga oppidanorum diruit a funda- 
mentis, Antrona voluntate colentium recepit. ad Larisam 
deinde exercitum admovit urbs deserta erat; in arcem 
omnis multitudo concesserat: eam oppugnare adgreditur. 
primi omnium Macedones, regium praesidium, metu ex- 
cesserant; a quibus relieti oppidani in deditionem extera- 
plo veniunt. dubitari inde, utrum Demetrias adgredienda 
foret an in Boeotia aspiciendae res. Thebani, vexantibus 
eos Coronaeis, in Boeotiam arcessebant. ad horumpr* 
ces , quia hibemis aptior regio quam Magnesia erat; te 
Boeotiam duxit. 



J 



LIBER XL1II. CAP. 1. [a. C. 171] 189 

TITI LIVI 

AB URBE CONDITA 
LIBER XLIII. 



EPITOME. Praetores aliquot, eo quod crudeliter et avare provin- 
cias administrassent, damnati sunt. P. Licinius Crassus procon- 
sul complurea in Graecla urbes expugnavit et crudeliter diripuit: 
ob id captivi, qui ab eo sub corona venierant, ex senatus con- 
sulto postea restituti sunt. item a praefectis classium Romanarum 
multa impotenter in socios facta. res praeterea a Perseo rege in 
Thracia prospere gestas continet, victis Dardanis et Illyrico, cuius 
res erat Gentius. motus , qui in Hispania ab Olonico factus erat, 
ipso interempto eonsedit. M. Aemilius Lepidus a censoribus prin- 
ceps in senatu lectus. 

I. Eadem aestate, qua in Thessalia haec gesta sunt, 
Q. Mucius legatus in Illyricum a consule missus , opulenta 
duo oppida oppugnavit. eorum unum vi atque armis coe- 
git in deditionem; omniaque iis sua concessit, ut opinione 
clementiae eos qui Carnuntem munitam urbem incolebant 
adliceret. postquam nec ut dederent se compellere neque 
capere obsidendo poterat, ne duabus oppugnationibus ne- 
qtiiquam fatigatus miìes esset, quam prius intactam ur- 
bem reliquerat, diripuit. 

Alter consul C. Cassius nec in Gallia, quam sortitus 
erat, memorabile quicquam gessit, et per Illyricum du- 
cere legiones in Macedoniam vano incepto est conatus. 
ingressum hoc iter' consulem senatus ex Aquileiensium 
legatis cognovit, qui querentes coloniam suam novam et 
infirmam necdum satis munitam inter infestas nationes 
Istrorum et Illyriorum esse cum peterent, ut senatus cu- 
rae haberet ; quomodo ea colonia muniretur, interrogati, 
vellentne eam rem C. Cassio consuli mandari , responde- 
runt Cassium Aquileiam indicto exercitu profectum per 
Illyricum in Macedoniam esse, ea res primo incredibilis 
Visa, et prò se quisque credere Carnis forsitan aut Istris 



190 LIBER XLIIL CAP. 1. 2. [a. U. e 581] 

bellum illatum. tum Aquileienses nihil se ultra scire nec 
audere adfirmare quam triginta dierum frumentum militi 
datum, et duces qui ex Italia itinera in Macedoniam nos- 
sent, conquisitos abductosque. enimvero senatus indi- 
gnai! tantum consulem ausum, ut suam provinciam relin- 
queret, in alienara transiret, exercitum novo pericoloso 
itinere inter exteras gentes ducerete viam tot nationibus 
in ltaliam aperiret. decernunt frequentes, ut C. Sulpicius 
praetor tres ex senatu nominet legatos, qui eo die profi- 
cisoantur ex urbe, et quantum accelerare possent, Cas- 
sium consulem, ubicumque sft, persequantur; nuntient, 
né bellum cum una gente moveat, nisi cum qua senatus 
gerendum censuerat legati hi profecti M. Cornelius Ce- 
thegus M. Fulvius P. Marcius Rex. metus de consule atque 
exercitu distulit eo tempore muniendae Aquileiae eurara. 
II. Hispaniae deinde utriusque legati aliquot popolo- 
rum in senatum introducti. ii de magistratuum Romano- 
rum avaritia superbiaque conquesti, nixi genibus ab se- 
natu petierunt, ne se socios foedius spoUari vexarique 
quam hostes patiantur. cum et alia indigna quererentur, 
manifestum autem esset pecunias captas, L. Canuleio prae- 
tor i, qui Hispaniam sortitus erat, negotium datum est, ut 
in singulos, a quibus Hispani pecunias repeterent, quinos 
reciperatores ex ordine senatorio daret, patronosque quos 
vellent sumendi potestatem faceret. Vocatis in curiam le- 
gatis recitatum est senatus consultum, iussique nominare 
patronos quattuor nominaverunt, M. Porcium Catonem 
P. Cornelium Cn. F. Scipionem L. Aemilium L. F. Paulum 
C. Sulpicium Gallum. cum M. Titinio primura, qui praetor 
A. Manlio M. Iunio consulibus in citeriore Hispania fuerat, 
reciperatores sumpserunt. bis ampliatus , tertio absolutos 
est reus. dissensio inter duarum provinciarum legatos est 
orta: citerioris Hispaniae populi M. Catonem et Scipio- 
nem, ulterioris L. Paulum et Gallum Sulpicium patronos 
sumpserunt. ad reciperatores adducti a citerioribus popu- 
lis P. Furius Philus, ab ullerioribus M. Matienus: ille Sp. 
Postumio Q. Mudo consulibus triennio ante, bic biennio 
prius, L. Postumio M. Popillio consulibus praetor fuerat 



LIBER XLIII. CAP. 2. 3. 4. [a. C. 171] 191 

gravissimis erimlnibus accusati ambo ampliatique: cum 
dkenda de integro causa esset, excusati exsilii causa so- 
lum verlisse. Furius Praeneste, Matienus Tibur exsulatum 
abierunt. fama erat prohiberi a patronis nobiles ac poten- 
tee eompellare; auxitque eam suspicionemCanuleius prae- 
tor, quod omissa ea re dilectum habere instituit, dein re- 
pente in provinciam abiit, ne piures ab Hispanis vexaren 
tur. ita praeteritis silentio oblitteratis , in futurum consul- 
tum tamen ab senaiu Hispanis, quod impetrarunt, ne 
frumenti aestiraationem magistrata» Romanus haheret, 
neve eogeret vicesimas vendere Hisp&nos quanti ipse vei- 
let, et ne praefecti in oppida sua ad pecunias eogendas 
imponerentur. 

III. Et alia novi generis hominum ex Hispania legatio 
veniL ex militibus Romanis et ex Hispanis mulieribus 
cum quttras conubium non esset, natos se memorantes, 
supra quattuor milia hominum orabant, ut sibi oppidum, 
in quo habitarent, daretur. senatus decrevit, uti nomina 
sua àpud L. Canuleium profiterentur; eorumque si quos 
manumisisset, eos Carteiam ad Oceanum deduci piacere, 
qui Carteiensium domi manere vellent, potestatem fore, 
uti numero cotonorum essent, agro adsignato. Latinam 
eam coloniam esse, libertinorumque appellari. 

Eodem tempore ex Africa et Gulussa reguius, Masi- 
nissae filius, legatus patris, et Cartfaaginienses venerunt. 
Gulussa prior in senatum introductus, et quae missa erant 
ad bellum Maoedonicum a patre suo exposuit, et si qua 
praeterea vellent imperare, praestaturum merito populi 
Romani est pollicitus, et monuit patres conseriptos, ut a 
fraude Carthaginiensium caverent. classis eos magnae pa- 
randae consilium cepisse, specie prò Romanis et adver- 
sus Maoedonas: ubi ea parata instructaque esset, ipso- 
rum fore potestatts quem hostem aut socium habeant. 
haac iniec 

IV. tis tantus exstìtit pavor ** ingressi castra, ostentan- 
te* capita, feeemnt, ut si admotus extemplo exercitus fo- 
rct, capi castra potuerint. tum quoque fuga ingens facta 



192 LIBERXLIII. CAP.4.5. [a. U.c. 582] 

est: et erant qui legatos mittendos ad pacem precibus 
petendam censerent; civitatesque complures eo nuutio 
andito in deditionem venerunt. quibus purgantibus sese 
culpamque in duorum amentiam conferentibus, qui se 
nitro ad poenam ipsi obtutissent, cum veniam dedissel 
praetor, profectus extemplo ad alias civitates , omnibus 
imperata facientibus quieto exercitu pacatum agrum, qui 
pauio ante ingenti tumulai arserat, peragravit. haec leni- 
tas praetoris, qua sine sanguine ferocissimam gentem do- 
muerat, eo gratior plebi patribusque fuit, quo crudelius 
avariusque in Graeéia bellatum et ab consule Licinio et 
abLucretio praetore erat. Lucretium tribuni plebis ab- 
senlem contionibus adsiduis lacerabant, cum rei publicae 
causa abesse excusaretur: sed tum adeo vicina edam 
inexplorata erant, ut is eo tempore in agro suo Antiati 
esset, aquamque ex manubiis Antium ex flumine Lora- 
cinae duceret. id opus centum triginta milibus aeris lo- 
casse dicitur: tabulis quoque pictis ex praeda fanoni 
Aesculapii exornavit. invidiam infamiamque ab Lucretio 
averterunt in Hortensium successorem eius Abderitae 
legati, flentes ante curiam querentesque oppidum suora 
ab Hortensio expugnatum ac direptum esse: causam ex- 
eidii fuisse urbi, quod cum centum milia denarium et tri- 
tici quinquaginta milia modium impererei, spatium petie- 
rint, quo de ea re et ad Hostilium consulem et Roma» 
mitterent legatos. vixdum ad consulem se pervenisse, et 
audisse oppidum expugnatum, principessecuripercussos, 
sub corona ceteros venisse, indigna res senatui visa, de- 
creveruntque eadem de Abderitis, quae de Coronaeis 
decreverant priore anno; eademque prò contiòne edicere 
Q: Maenium praetorem iusserunt. et legati duo, C. Sem- 
pronius Blaesus Sex. Iulius Caesar, ad restituendosin 
libértatem Abderitas missi. iisdem mandatum, utetflo- 
stilio consuli et Hortensio praetori nùntiarent senattf» 
Abderitis iniustum bellum illatum, conquirique omnes qw 
in servitute sint et restituì in libértatem aequum censere. 
V. Eodem tempore de C. Cassio, qui consul priore 
anno fuerat, tum tribuiras militum in Macedonia cum A* 



LIBER XLIIL CAP. 5. 6. [a. C. 170] 193 

Hostilio erat, querellae ad sénatum delatae sunt et legati 
regis Gallorum Cincibili venerunt frater eius verba in 
senatu fecit, questus Alpinorum populorum agros socio- 
rum suorum depopulatum C. Cassium esse et inde malta 
milia hominum in servitutem abripuisse. sub idem tem- 
pus Carnorum Istrorumque et Iapydum legati venerunt: 
doces sibi ab consule Cassio primum imperatos, qui in 
Maeedoniam ducenti exercitum iter monstrarenl; paeatum 
ab se tamquam ad aliud bellum gerendum abisso, inde 
ex medio regressum itinere hostiliter peragrasse fines 
suos, caedes passim rapinasque et incendia facta; nec se 
ad id locorum scire, propter quam causam consuli prò 
hostibus fuerint. et regulo Gallorum absenti et bis popu- 
lis responsum est senatum ea, quae facta querantur, ne- 
que scisse futura, neque si sint facta, probare, sed indicta 
causa damnari absentem consularem virum iniurium esse, 
cum is rei publicae eausa absit: ubi ex Macedonia redis- 
set C. Cassius, tum, si coram eum arguere vellent, cognita 
re senatum daturum operam, uti satisfiat. nec responderì 
tantum iis gentibus, sed legatos mitti, duos ad regulum 
trans Alpes, tres circa eos populos placuit, qui indicarent, 
quae patrum sententia esset. munera mitti legatis ex binis 
milibus aeris censuerunt. duobus fratribus regulis baec 
praecipua, torques duo ex quinque pondo auri facti et 
vasa argentea quinque ex viginti pondo et duo equi pha~ 
lerati cum agasonibus et equestria arma ac sagula, et 
comitibus eorum vestimenta liberis servisque. haec mis- 
sa: illa petentibus data, ut denorum equorum iis com- 
mercium esset educendique ex Italia potestas fìeret. le- 
gati cum Gallis missi trans Alpes C. Laelius M. Aemilius 
Lepidus, ad ceteros populos C. Sicinius P. Cornelius 
Biasio T. Memmius. 

VI. Multarum simul Graeciae Asiaeque civitatium 
legati Romam convenerunt. primi Atheniensesintroducti: 
ii se quod navium habuerint militumque P. Licinio con- 
suli et C. Lucretio praetori misisse exposuerunt, quibus 
eos non usos frumenti sibi centum milia imperasse, quod, 
quamquam sterilem terram arent, ipsosque etiam agrestes 

T. LIVI PARS V. 13 



1*4 LIBER XLIIL CAP. 6. 7. [•. U. e 582] 

peregrino frumento alerent, tfcmen, ne deessent officio, 
conferisse; et olia quae imperare&iur praestare paratos 
essa Aftlesii nitrii praestitisse memorantes, si quid im- 
perare ad bollimi senaèus reilet, prafestare se paratos esse 
polKciti sunt. Atabandenses templum urbis fìomae se 
fecisse commemora verunt, Indossile aiuti versarios ei di* 
vae instituisse; et corónam auream quittquaginta pondo, 
quam in Capitolio ponerent donom Iovi ottimo maximo, 
attutisse, et scuta equestria tre beata; ea, cui iussissetìt, 
traditore*, domm ut in Capitolio ponore ei sacrificare 
licere t, petebant hoc et Lampsaceni, octoginta pondo 
coronam adferentes, petebant, commemorante» dfcces- 
sisse se a Perseo, postquara Roraanus exercitas iaMaee* 
doniam venisse t, cum sub dicione Persei et ante Philippe 
fuissent. prò eo et quod imperatoribus Ronoaais omnia 
praestitissent, id se tantum orare, ut in amicitiam popuK 
Romani reoiperentur, et si pax cu» Perseo fieret, exc^ 
pertntur, ne in regiam potestatem reciderent oeteris br 
gatis eomiter responsum ; Lampsaeenos in sociorura (or- 
m*lam referre Q. Maenius praetor iussus. munera omnibus 
in singtlos bùium miiium aeris data. Alabandenses sento 
reportare ad A. Hostiliura consuiem in Maeedoniam hisst 

Et ex Africa legati simul Cartbaginiensiwn ** Utfei 
deciens centoni milia et hordei quingenta indicaates se 
ad mare devecla habere, ut quo senatus eensuisset de- 
portarenti id munus offieiumque antan scire mkHisesse 
quam prò mentis populi Romani et voluntate sua; sed 
saepe alias, boote in rebus utriusque populi, se grifiorua 
ftdeliumque sociura muneribus functos esse, itesi Itasi" 
nissae legati tritici eandem summam pollidti, et mille et 
ducentos equites, duodecim elepbantos; et si quid alivi' 
opus esset, uti imperaret senatus : aeque propenso atiima, 
et quae ipse ultro pollicitus sit, praestaturum esse. gra- 
tiae et Carthaginiensibus etregiactae, rogatique, ut e* 
quae polliceretitur ad Hostilium consuiem in Macedonia* 
deportarent. legati» in singulos Unum miiium aeris mu- 
nera missa. 

VII. Cretensium legatis commemorantibus se, ****** 



LIBER XL11I. CAP. 7. 8. [a. C. 170] 196 

Inni sibi imperatum a P. Licinio consule esset sagittario» 
raffi, in Macedonia» orasse, cum interrogati non infitia- 
remar apudPersea maioreni munerum sagittariorum quam 
apud Romano» militare, responsum est, si Cretenses bene 
ae naviter destroarent potiorem populi Romani quam 
regis Persei *micitiam habere, senatum quoque Romanuna 
Iàs taraqaam certis sociis responsum daturum esse, la* 
terea nuntiarent suis piacere senatui dare operam Creften- 
ses, ut, quos milites intra praesidia regis Persei haberent» 
eos primo quoque tempore domum revocarent 

Cretensibus cum hoc responso dimissis Qjhalcidenses 
vocati, quorum legatio ipso introitu, ob id quod Mieythio 
prinoeps eorum pedibus captus lectica est introlatus, ul- 
timae meoessitatis extemplo viso, res, in qua ita adfecto 
excusatio valetudinis aut ne ipsi quidem petenda visa 
foret aut data petenti non esset. eum sibi nihil vivi reli- 
quum .praeterquam linguam ad deplorandas patriae suae 
calaantates praefatus esset, exposuit civitatis primura 
auae benefaeta et velerà et ea quae Persei bello praesti- 
tissent ducibus exerettibusque Romanis ; tira quae primo 
C. Lucretius in populares suos praetor Romanus superbe 
avare crudeKter ferisse*, deinde quae tum eum maxime 
L. Hortensius faeeret. quem ad modum omnia sibi, etiam 
iis quae patiantur tristiora, patienda esse dueant potius, 
quam fide deeedatar, sic quod ad Lucretium Hortensium* 
que attineret scire tutius fuisse claudere portas quam in 
urbem eos accipere. qui exclusissent eos, Emathiam 
Amphipoiim Maroneam Aenum incolumes esse: apud se 
tempia omnibus ornamentis spoliata compilataque sacri- 
legiis C. Lucretium navibus Antium devexisse, libera 
corpora in servitutem abrepta, fortunas sociorum populi 
Romani direptas esse et quotidie diripi. nam ex instituto 
C. Lucretii Hortensium quoque in tectis hieme pariter 
atque aestate navales socios habere, et domos suas ple- 
nas turba nautica esse; versari inter se coniuges liberos 
que suos, quibus nthil neque dicere pensi sit neque facere. 
Vm. arcessere in senatum Lucretium placuit, ut discepta- 
ret eoram purgatetene sese. ceterum multo plura prae- 

13* 



106 LIBERXLIII. CAP. 8. 9. [a. U. e. 682] 

sens audivit quam in absentem iaota erant; et grayiores 
potentioresque accessere accusatores duo tribuni plebis, 
M\ Iuventius Thalna et Cn. Aufidius. ii non in senato 
modo eum lacerar un t, sed in contionem eliam pertracto 
muitis obiectis probris diem dixerunt. senatus lussa Chal- 
cidensibus Q. Maenius praetor respondit, quae bene me- 
ritos sese et ante et in eo belio quod geratur de popolo 
Romano dicant, ea et scire vera eos referre senatum, et 
perinde ac debeant grata esse, quae facta a C. Lucretìo 
fierique ab L. Hortensio praetoribus Romanis querantor, 
ea neque facta neque fieri voluntate senatus quem non 
posse existimare, qui sciat bellum Persei et ante Philippe 
patri eius intulisse populum Romanum prò liberiate Grae- 
ciae, non ut ea a magistratibus sodi atque amici pateren- 
tur? litteras se ad L. Hortensium praetorem daturos esse, 
quae Chalcidenses querantur acta, ea senatui non pia- 
cere; si qui in servitutem liberi venissent, ut eos con- 
quirendos primo quoque tempore restituendosque te 
libertatem curaret; sociorum na valium neminem, praeter 
magistros, in hospitia deduci aequum censore, haec Hor- 
tensio iussu senatus scripta, munera binum milium aeris 
teg^atis missa, et vehicuta Micythioni publioe locata, quae 
eum Brundisium commode perveherent. C. Lucretium, 
ubi dies quae dieta erat venit, tribuni ad populum accu- 
sarunt, multamque deciens centum milium aeris dixerunt. 
comitiis habitis omnes quinque et trìginta tribus eum con- 
demnarunt. 

IX. in Liguribus eo anno nihil memorabile gestum. 
nam nec hostes moverunt arma, neque consul in agrum 
eorum legiones induxit; et satis explorata pace eius armi, 
milites duarum legionum Romanarum intra dies sexaginta 
quam in provinciam venit dimisit. sociorum nominis La- 
tini exercitu mature in hiberna Lunam et Pisas deducto, 
ipse eum equitibus GaJIiae provinciae pleraque oppida 
adiit. 

Nusquam alibi quam in Macedonia bellum erat: su- 
spectum tamen et Gentium Iliyriorum regem habebant. 
itaque et octo naves ornatas a Brundisio senatus censuit 



LIBER XLIIL CAP. 9. 10. [a. C. 170] 197 

mittendas ad C. Furium legatum Issam, qui cuna praesidio 
duarum Issensium navium insulae praeerat, ** miserunt 
— duo milìa militum in eas naves sunt imp osila, quae 
M. Raeeius praetor ex senatus consulto in ea parte Ita- 
Éiae, quae obiecta Illyrico est. conscripsit — : et consul 
Hostilius Ap. Claudium in Illyricum cum quattuor milibus 
peditum misit, ut accolas Ulyrici tutarentur. qui non con- 
tentus iis, quas adduxerat copiis, auxilia ab sociis corro- 
gando ad octo milia hominum vano genere armavit, per* 
agrataque omni ea regione ad Lychnidum Dassaretiorum 
consedit. X. haud procul inde Uscana oppidum finium 
plerumque Persei erat decem milia civium habebat, et 
modicum custodiae causa Cretensium praesidium, inde 
nuntii ad Claudium occulti veniebant, si propius copias 
admovisset, paratos fore qui proderent urbem. et operae 
pretium esse: non se amicosque tantum, sed etiam mili- 
tes praeda expleturum. spes cupiditati admota ita occae- 
cavit animum, ut nec ex iis qui venerunt quemquam re- 
tineret, nec obsides, pignus futuros aforefraudemagendae 
rei, poseeret, nec mitteret exploratum, nec fìdem accipe- 
ret die tantum statuta profectus a Lychnido, duodecim 
milia ab urbe, ad quam tendebat, posuit castra, quarta 
inde vigilia signa movit mille ferme ad praesidium castro* 
rum relictis. incompositi, longo agmine effusi, infrequen- 
tes, cum nocturnus error dissiparet, ad urbem pervene- 
runt. crevit neglegentia, postquam neminem armatum in 
muris viderunt ceterum ubi primum sub ictu teli fuerunt, 
duabus shnul portis erumpitur, et ad clamorem erumpen - 
tium ingens strepitus e muris ortus ululantium mulierum 
cum crepitu undique aeris, et incondita multitudo turba 
immixta servili variis vocibus personabat. hic tam multi* 
plex undique obiectus terror effecit, ne sustinere primam 
procellam eruptionis Romani possent. itaque fugientes 
plures quam pugnantes interempti sunt: vix duo milia 
hominum cum ipso legato in castra perfugerunt. quo lon- 
gius iter in castra erat, eo plures fessos consectandi 
hostibus copia fuit. ne moratus quidem in castris Appius, 
ut suos dissipatos fuga colligeret, quae res palatis per 



198 L1BER XLIII. CAP. 10. 11. [a. U. e 583. a. C. 170J 

agros saluti fuisset, ad Lychnidum prottnus reliquia* 
cladis reduxit. 

XI. Haec et alia haud prospere in Macedonia gesta 
ex Sex. ÌHgitio tribuuo militum, qui sacrifica causa Ro- 
mani venerat, subì audita, propter quae venti patres, ne 
qua maior ignominia acciperetur, legatos in Macedoniam 
M. Fulvium Flaccum et M. Canioium Rebilum miserati, 
qui comperta quae agerenturreferrent; et ut A. Hostilius 
consul comitia oonsulibus subrogandis ita ediceret, uti 
mense Ianuario comitia haberi poseent, et ut primo quo- 
que tempore in urbem rediret interim M. Raecio praetori 
roandatum, ut edicto senatore* omnes ex tota Italia, ma 
qui rei publicae causa abessent, Remasi revocaret: qu 
Romae essent, ne quis ultra mille passuum ab Roma ab- 
esset ea, uti senatus censuit, sunt facta. comitia consa- 
lana ante diem quintum Kal. Februarias fuere. creati 
consules sunt Q. Mareius Philippus iterum et Cn. Servi- 
liusCaepio. post diem tertium praetores sunt facti C.De- 
timius M. Claudius Marcellus C. Sulpicims Galius C. Mar- 
cius Figulus Ser. Cernelius Lentulus P. Fonteios Capito. 
desigiratis praetoribus praeter duas urbanas quattuor 
proviaciae sunt decretae, Hiapania et Sardinia et Sicilia 
et ciassis. legati ex Macedonia exacto admodum mense 
Februario redierunt. hi quas res ea aestate prospere ges- 
sisset rex Perseus referebant, quantusque timor socios 
populi Romani cepisset tot urbibus in potestaiem regfo 
redactis. exercitum consulis infrequentem commeatibus 
vulgo datis per ambHionem esse; culpam eius rei consu- 
lem in tribunos militum, contra illos in consulem conferre. 
tgnomtaiam Claudi! temerìtate acceptam elevare eos patres 
laeti acoeperunt: quippe perpaucos Italici generis, et 
magna ex parte tumultuario dilectu conscriptos ibi milites 
amissos referebant. consules designati ubi primum n** 
éistratum inissent, de Macedonia referre ad senatum iussi; 
destinataeque provinciae iis sunt Italia et Macedonia. 

Hoc anno intercalarmi est: tertio die post Terminai 
eatendae intercaiares fuere. sacerdotes intra eum anmun 
mortui L. Flamininus ** pontifices duo decesserunt. I» 



LIBER XL1IL GAP. 11. 13. 15. [a. U.c. 683. a. C. 169] lf# 

Furius Pbilus et C. Livius Salinator. in locumFurii T.Man- 
li um Torquatum, in Livii M. Servilium pontifìces legerunt. 

XII. Principio insequentis anni cum consules novi 
Q. Marcius et Cn. Servilins de provinciis rettulissent, 
primo quoque tempore aut comparare eos inter se Italiani 
et Macedoniam aut sortili plaeuit: priusquam id sors cer- 
aerei, in incertum, ne quid gratia momenti faceret, in 
utramque provinciam quod res desideraret supplementi 
decersi, in Macedoniam peditum Romanorum sex milia, 
sociorum nominis Latini sex milia; equites Romanos du- 
centos quinquaginta, socios trecentos. veteres milite* 
dimitti, ita ut in singulas Romanas legiones ne plus sena 
milia peditum, treceni equites essent. alteri constili nul- 
lus certus fìnitus numerus civium Romanorum, quem in 
supplementum iegeret. id modo finitura, ut duas legiones 
gcriberet, quae quina milia peditum et ducenos haberent, 
equites trecenos. Latinorum maior quam collegae decre- 
tus numerus, peditum decem milia et sexcenti equites. 
quattuor praeterea legiones scribi iussae, quae, si quo 
$pus esset, educerentur. tribunos iis non permissum ut 
consules facerent: populus creaviu sociis nominis Latini 
sexdecim milia peditum et mille equites imperati, hunc 
exercitum parari tantum plaeuit, ut exiret, si quo res po- 
sceret. Macedonia maxime curam praebebat. in elassem 
mille socii navales cives Romani libertini ordinis, ex Ita- 
lia quingenti scribi iussi, totidem ut ex Sicilia scriberen- 
tur, et cui ea provincia evenisset, mandatum ut eos in 
Macedoniam, ubicumque classis esset, deportandos cu- 
rareL in Hispaniam tria milia peditum Romanorum in 
supplementum, trecenti equites decreti, fìnitus ibi quoque 
in legiones milttum numerus, peditum quina milia duceni, 
et treceni equites. et sociis imperare praetor, cui Hispa- 
lia obvenisset, ius&us quattuor milia peditum et trecento» 
equites. 

XJ1I. Non sum nescius ab eadem neglegentia, qua 
nihil deos portendere vulgo nunc credant, [ncque] nun* 
tiari admodum nulla prodigia in publicum neque in anna 
les referri, ceterum et mihi vetustas res scriventi nesdo 



200 LIBER XLIII. CAP. 13. 14. [a. U. e. 585] 

qua parto antiquus fit animus, et quaedam religio tenet, 
quae illi prudentissimi viri publice suscipienda censue- 
rint, ea prò dignis habere, quae m meos annales referara. 
Anagnia duo prodiga co anno sunt nuntiata, facem in 
caelo conspectam, et bovem feminam locutam public* 
ali. Minturnis quoque per eos dies caeli ardeniis species 
adfulserat. Reale imbri iapidavit. Cumis in aree Apolo 
trìduum ae tres noctes lacrimavit in urbe Romana duo 
aeditui nuntiarunt, alter in aede Fortunae anguem iubatora 
a complurìbus visum esse, alter in aede Primigeaiae 
Fortunae, quae in colle est, duo diversa prodiga, palmam 
in area enatam , et sanguine interdiu pluvisse. duo non 
suscepta prodigia sunt, alterum, quod in privato loco fa- 
ctum esset, — palmam enatam in impluvio suo T. Mar- 
ciusFigukis nuntiabat— , alterum, quod in loco peregrino: 
Fregellis in domo L. Atrei hasta, quam filio militi «merat, 
interdiu plus duas horas arsisse, ita ut nihil eius ambo- 
reret ignis, dicebatur. publicorum prodigiorum causa libri 
a decemviris aditi: quadragirtta maioribus hostiis quibus 
diis consules sacrificarent ediderunt, et ut supplicati*) 
fieret, cunctique magistratus circa omnia pulvinaria vieti- 
mis maioribus sacrificarent, populusque coronato» esset 
omnia, uti decemviri praeierunt, facta. 

XIV. Censoribus deinde creandis comitia edicta sunt 
petierunt >eensuram principes civitatis , C. Valerius Lae- 
vinus P. Postumius Albinus P. Mucius Scaevola M. Iunius 
Brutus C. Claudius Pulcher Ti. Sempronius Gracchus. 
hos duos censores creavit populus Roraanus. cum dile- 
ctus habendi maior quam alias propter Macedonicum 
bellum cura esset, consules plebém apud senatum acca- 
sabant, quod et iuniores non responderent adversus 
quos C. Sulpicius et M. Clatfdius praetores plebis causasi 
egerunt non consulibus, sed ambitiosis consulibus di- 
lectum difficilem esse: neminem invitum militem abiis 
fieri, id ut ita esse scirent et patres conscripti, praetores, 
quibus et vis imperii minor et auctoritas esset, dilectum, 
si ita senatui videretur, perfecturos esso, id praetoribus 
magna patrum ** non sine sugiliatione consulum manda- 



L1BER XLIII. GAP. 14. 15. [a. C. 169] 201 

tum est censores ut eam rem adiuvarent, ita in contione 

edixerunt, legem censui censendo dicturos esse, ut prae- 

ter commune omnium civium iusiurandura haec adiura- 

rent „tu minor annis sex et quadraginta es, tuque ex 

edicto C. Claudii Ti. Sempronii censorum ad dUeetunr 

prodibis ; et quotiescumque dilectus erit, quamdiu hi cea- 

sores magistratum habebunt, si miles Cactus non eris, in 

dilectu prodibis ?" item quia fama erat muitos ex Mace- 

donici8 legionibus incertis commeatibus per ambitionem 

imperatorum ab exercitu abesse, edixerunt de militibus 

P. Aelio C. Popillio consuiibus postve eos consules in 

Maeedoniam scriptis, ut qui eorum in Italia essent, intra 

dies triginta, censi prius apud sese, in provinciam redi- 

rent; qui in patris aut avi potestate essent, eorum nomina 

ad se ederentur. missorum quoque causas sese cognita" 

ros esse; et quorum ante emerita stipendia gratiosa mis- 

sio sibi visa esset, eos milites fieri iussuros. hoc edicto 

litterisque censorum per fora et conciiiabuia dimissis tanta 

multitudo iuniorum Romam convenit, ut gravis urbi turba 

insolita esset XV. praeter dilectum eorum, quos in sup- 

plementura mitti oporlebat, quattuor a C. Sulpicio prae- 

tore seriptae legiones sunt, intraque undecim dies dilectus 

est perfectus. consules deinde sortiti provincias sunt nam 

praetores propter iurisdictionem maturius sortiti erant 

urbana C. Sulpicio, peregrina C. Decimio obtigerat; Hi- 

spaniam M. Claudius Marcellus, Siciliani Ser. Cornelius 

Lentulus, Sardiniam P. Fonteius Capito, ciassem C. Mar- 

cius Figulus «rat sortitus. consulum Cn. Servilio Italia, 

Q. Marcio Macedonia obvenit Latinisque actis Marcius 

extemplo est profectus. Gaepione deinde referente ad 

senatum, quas ex novis legionibus duas legiones secum 

in Galliam duceret, decrevere patres, ut C. Sulpicius M. 

Claudius praetores ex his quas scrìpsissent legionibus, 

quas rideretur, consuli darent. indigne patiens praetorum 

arbitrio consulem subiectum, dimisso senatu ad tribunal 

praetorum stans postulavit, ex senatus consulto destina- 

rent sibi duas legiones. praetores consulis in eligendo 

arbitrium fecerunt 



202 UBER XL1I1. CAP. 15. 16. [a. U. e 5831 

Senatum deinde censores legerunt: IL AemiliusU- 
pidus princeps ab tertiis iam censoribus lectus. septea 
e senatu eiecti sunt in censu accipiendo popoli milita 
ex Macedonica exercitu, qui quam multi abesseet ab signis 
census docuit, in provinciam cogebani*. causas stipendi^ 
missorum cognoscebant, et cuius nondum iusta roissio 
visa esset, ita iusiurandum adigebant „ex tui animi sen- 
tentia, tu ex edicio G. Claudii Ti. Sempronii censorura io 
provinciam Macedoniam redibis, qùod sine dolo malo 
facere poteris?" XVL in equttibus recensendo tristi* 
admodum eorum atque aspera censura fuit: multis equo* 
ademerunt in ea re cum equestrem ordinem offendisseot, 
flammam invidiae adieeere edicto, quo edixerunt, ne qui» 
eorum, qui Q, Fulvio A. Posturaio censoribus publica 
vectigalia aut ultro tributa conduxissent, ad hastam suam 
accederei, sociusve aut adfinis eius conductionis esset 
saepe id querendo veteres publicani cum impetrare ne- 
quissent ab senatu, ut modum potestati censoriae appo- 
nerent, tandem trìbunum plebis P. Rutilium, ex rei priva- 
tae contentione iratum censoribus, patronum causae nan- 
cti sunt clientem libertinum parietem in Sacra via ad- 
versus aedes publicas demoliri iusserant, quod pubjico 
inaediflcatus esset appellati a privato tribuni, cum prue- 
ter Rulilium nemo intereederet, censores ad pignera ca- 
pienda miserunt, multamque prò contione privato dia* 
runt hinc contentione orla cum veteres publtcaoi sfi tà 
tribunum contulissent, rogatio repente sub uaius tribuni 
nomine promulgato, quae publica vectigalia, ultro tributo 
C. Claudius et Ti. Sempronius locassent, ea rata locati© 
ne esset: ab integro locarentur, et ut omnibus redimendi 
et conducendi promiscue ius esset diem ad eius roga- 
tionem concilio tribunus plebis dixit qui postquam venit, 
ut censores ad dissuadendum processerunt, Graocbo di- 
cente silentium fuit: cum Claudio obstreperetur, audton- 
tiam facere praeconem iussit eo facto avocatam a tf 
contionem tribunus questus et in ordinem secoactum, «* 
Capitòlio, ubi erat concilium, abiit postero die ingentes 
tumultus ciere. Ti Gracchi primum bona consecravit, 



LIBER XLI1I. CAP. 16. 17. [a. C 169] 203 

quod in multa pignoribusque eius, qui tribnnum appel- 
lasse^ intercessioni non parendole in ordinemooegisset; 
C. Claudio diem dixit, quod eontionem ab se avocasset; 
et utrique censori perduellione» se iudicare pronuntiavit, 
diemque comitiis a, C. Sulpioio praetore urbano petiit. 
non reeusantibus censoribus qui mlnus primo quoque 
tempore iudicram de se popatus faceret, in aste dies 
octavum et septinram Kal. Oetobres eomitiis perduellioni* 
dieta dies, censores extempio in alrium Libertatis escen- 
derunt, et ibi signatis tabellis pubiieis eiausoque tabulano 
et dimissis servis pubiieis negarunt se prius quicquam 
publici negotii gesturos, quam iudicium popoli de se fa- 
ctum esset. prior Claudius causam dixit; et cum ex duo- 
decim cealuriis equitum odo censorem condemnassent 
multaeque aliae primae classis, extemplo principes civi- 
tatig in conspectu populi annulis aureis positis vestem 
mutarant, ut supplices plebem circumirent maxime tamen 
sententtani venisse dicitur Ti. Gracchus, quod cum cla- 
mor undiqne pìebis esset periculum Graccho non esse, 
conceptis verbis iuravit, si collega damnatus esset, non 
exspectato de se iudicio comitem exsilii eius ftiturum. 
adeo tamen ad extremum spei venit reus, ut octo centu* 
riae ad damnationem defuerint. absoluto Claudio tribunus 
plebis negavit se Gracchum mor^oj 

XV1L Eo anno postulantibus Aquileiensiura legatis, 
ut numerimi eoionorum augerent, mille et quingentae 
familiae ex senatus consulto scriptae, triumvirique qui eas 
dedueerent miss* sunt T. Annius Luscus P. Decius Subulo 
M. Cornelius Gethegus. eodem anno C. Popiilius et Cd. 
Octaróas legati, qui in Graeciam missi erant, senatus con- 
sultum Thais prknum reoitatum per omnes Peloponnesi 
urbes eircumtulerunt, ne quis ullam rem in bellum magi- 
stratibus Romanis conferret praeterquam quod senatus 
censuisset hoc ftduciam in posterum quoque praebuerat, 
ìevatos se oneribusque impensisque, quibus alia aliis im- 
peranttbus exhaariebantur. Achaico concilio Aegii iis dato 
benigne locuti auditique, egregia spe futuri status Adissi- 
b» gente relieta, m Aetoliam traiecerunt. ibi nonduni 



204 LIBER XLIII. CAP. 17. 18. [a. U. e. 683] 

quidem seditio erat, sed omnia suspeeta criminumque 
inter ipsos piena; ob quae obsidibus postulato, neque 
exitu rei imposito in Aearnaniam inde profecti legati sant 
Thyrii concilhim legatis Acarnanes dederunt. ibi quoque 
inter facttones erat certamens quidam prìncipum postu- 
lare, ut praesidia in urbes suas inducerentur ad versus 
amentiam eorum, qui ad Macedonas Acarnanieam geotem 
trahebant; pars reeusare, ne, quod bello captis et hosti- 
bus mos esset, id pacatae et sociae civitates ignominiae 
aeciperent iusta deprecatio haec visa. Larisam ad Ho- 
stilium proconsulem — ab eo enim missi erant — legati 
redierunt Octavium retinuit secum, Popillium cum milto 
ferme militibus in hiberna Ambraciam misit 

XVIII. Perseus principio hiemis egredi Macedonia* 
flnibus non ausus, ne qua in regnum vacuum irrumperent 
Romani, sub tempus brumae, cum inexsuperabiles ab 
Thessalia roontes nivis attitudo facit, occasionem esse ra* 
tus frangendi finitimorum spes animosque, ne quid a verso 
se in Romanum bellum perìculi adesset, cum a Thracia 
pacem Cotys, ab Epiro Cephalus repentina defectione ab 
Romanis praestarent, Dardanos recens domuisset bellum, 
solum infestum esse Macedoniae latus, quod ab Illyrico 
pateret, cernens, neque ipsis quietis lllyriis et aditimi 
praebentibus Romanis, si domuisset proximos Illyriorura, 
Gentium quoque regem iam diu dubium in societatem 
perlici posse, cum decem milibus peditum, quorum pars 
phalangitae erant, et duobus milibus ievium armarum et 
quingentis equitibus profectus Stuberam venit. inde fru- 
mento complurium dierum sumpto, iussoque apparata 
oppugnandarum urbium sequi, tertio die ad Uscanam — 
Penestianae terrae ea maxima urbs est — posuit castra, 
prius tamen quam vim admoveret missis qui temptareot 
nunc praefectorum praesidii nunc oppidanorum animos. 
erat autem ibi cum iuventute IUyrìorum Romanum prae- 
sidium, postquam nihil pacati referebant, oppugnare est 
adortus et corona eam capere conatus est cum sine in- 
termissione interdiu noctuque alii aliis succedentes, pars 
scalas muris, ignem portis inferrent, sustinebant tamen 



LIBER XL11I. CAP. 18. 19. {«. C. 1§9] 205 

eam tempestateci propugnatores urbis, quia spes erat 
neque hiemis vim diutius pati Macedonas in aperto posse, 
nec ab Romano beilo tantum regi laxamenti fore, ut pos- 
set raorari. ceterum postquam vineas agi turresque ex- 
cUari viderunt, vieta pertinacia est nam praeterquam 
quod adversus vim pares non erant, ne frumenti quidem 
aut ullius alterius rei copia intus erat, ut in neeopinata 
obsidione. itaque cum spei nihil ad resistendum esset, 
C Carvilius Spoletinus et C. Afranius a praesidio Romano 
mis8i, qui a Perseo peterent primo, ut armatos suaque 
secum ferentes abire sineret, dein, si id nrinus impetra- 
rent, vitae tantum libertatisque fidem acciperent. pro- 
missum id benignius est ab rege quam praestitum: exire 
enim sua secum efferentibus iussis primum arma ademit 
bis urbe egressis et Illyriorum cohors — quingenti erant 
— et Uscanenses se urbemque dediderunt. XIX. Perseus 
praesidio Uscanae imposito multitudinem omnem dedito- 
rum, quae prope numero exercitum aequabat, Stuberam 
abducit. ibi Romanis — quattuor milia autem hominum 
erant — - praeter principes in custodiam civitatium divisis, 
Dscanensibus Illyriisque venditis in Penestiam exercitum 
reducit ad Oaeneum oppidum in potestatem redigendum: 
et aiioqui opportune situm, et transitus ea est in Labea- 
tes, ubi Gentius regnabat. praetereunti frequens castelium, 
Draudaeum nomine, peritorum quidam regionis eius nihil 
Oaeneo capto opus esse ai t, nisi in potestate et Drauda- 
eum sii: opportunius etiam ad omnia positum esse, ad- 
moto exereitu omnes extemplo dediderunt sese. qua spe 
celeriore deditione erectus, postquam animadvertit, quan- 
ius agminis sui terror esset, undecim alia castella eodem 
meta in potestatem redigit, ad perpauca vi opus fuit, 
cetera voluntate dedita; et in his recepti mille et quin- 
genti dispositi per praesidia milites Romani, magno usui 
Carvilius Spoletinus erat in colloquiis, dicendo nihil in 
ipsos saevitum. inde ad Oaeneum perventum est, quod 
sine iusta oppugnatione capi non poterat. et maiore ali- 
quanto quam cetera iuventute, et validum oppidum moe- 
nibus erat, et bine amnis Artatus nomine, hinc moni 



206 UBER XLfliL CAP. lfc 90. SI. f*. U .e 583) 

praealtus et adita diffieilis cingebat. haee spemadresr 
stendimi oppidanis dabant Persene «freumvattaio oppido 
aggerem a parte superiore ducere instituit, cukis altitu- 
dine muros supcraret quod opus dona perficitur, crebris 
interim proeliìs, quttras per exeureiones et moeniasos 
oppidani tutabatitur et opera hosthuu knpediebant, magna 
eorum multitudo variis casibus absompta est, et qui su- 
pererant, labore diurno nocturnoque et vulneribus inutile* 
erant. ubi primwn agger iniunctua muro est, et cohon 
regia, quos Nieatoras eppeltant, transcendit, et scalis mul- 
tis simul partibus knpetùs in urbem est Cactus, pubere* 
omnes interfecti sunt; coniuges Uberosque eorum in cu 
stodiam dedit; praedae alia militare cessere. Stubersn 
inde Victor revertens ad Gentium legatos Pleuratum IBy- 
rium, exsulantem apud se, et Adaeum Macedonem a Be* 
roea mittitt iis mandat, ut exponerent aestatis eius hiemis- 
que aeta sua adversus Romanos Dardanosque; adiaeratf 
recentia in Illyrico hibernae expeditioms opera, horta- 
rentur Gentium in amicitiam secum et eum Macedowfcas 
iungendam. XX. hi transgressi inguai Scordi montis, per 
lllyrici solitudmes, quas de industria populando Maee- 
dones fecerant, ne transitus faciles Dardants in Myriam 
aut Macedoniam essent, Scodram labore ingenti tandem 
pervenerunt Lissi rex Gentius erat. eo oociti legati man- 
data exponentes benigne auditi sunt; qui responsum sice 
effectu tulerunt, voluntatem sibi non deesse ad bellandum 
cum Romanis ; ceterum ad conandum id quod velit pecu- 
niam maxime deesse, baec Stuberam rettutere regi , tua 
maxime captivos ex Illyrico vendenti, extemplo Kdem 
legati addito Glaucia ex numero custodum corporis re* 
mittuntur sine mentione pecuniae, qua non data barbami 
inops impelli ad bellum non poterat. Ancyram inde po- 
pulatus Perseus in Penestas rursum exercitum teducit, 
firmatisque Uscanae et* circa eam per omnia castella quae 
receperat praesidiis in Macedoniam sese recipit 

XXL L. Coelius legatus Romanus praeerat Illyrico; 
qui moveri non ausus, cum in iis locis rex esset, post 
profectionem demum eius conatus in Penestis Uscanam 



LIBER XL1IL CAP. 2i. 22- [a. C. 169] 207 

recipere a praesidio, quod ibi Macedoaura «rat, cum mul- 
te vulneribus repulsus Lychnidum copias redimi, inde 
post dies paucos M. TrebeIHum Fregellanum cum sails 
valida mazra in Penestas mistt ad obsides ab bis urbtbus, 
quae in amici tia cum fide permanserant, accipiendos : 
procedere etiam in Parthfoos — ii quoque obsides dare 
pepigerant — iussit. ab utraque gente sine tumultu ex- 
%it Ptenestarum obsides ApoHoniam, Parthinorum I>yp* 
rifcachkun — tum Epidamni magis celebre nomen Graecis 
erat — missi. Ap. Glaudius acceptam in Ittyrico ignomi- 
niara corrigere cupiens Phanotam, Epirì castellum, ador- 
tus oppugnare, et auxilia Athamanum Tbesprotorumque 
praeter Romanum exercilum, ad sex milia bominum, se- 
cum adduxit; neque operae ptfetiam fecit Cleua, qui re- 
tteti» a Perseo «rat, eum valido praesidio defendente, et 
Pérseus Elimefcm profectus, et circa eam exercitu lustrato, 
ad Straturn vocantibus Epirotis ducit Stratus validissima 
tum urbs Aetoliae erat: sita est super Amforaciuto sinum, 
prxxpe afanem Inacbum. cum deoetn nritibus pedhum eo 
profectus est et equitibus trecentts, quos pauciores pro- 
pine» angutftias viarum et asperkatem duxit. tertio die cum 
pervenisse! ad Citium montoni , vix transgressis propter 
atótadi&em nivis locum quoque castris aegre inveniu 
protesto» faide magis quia manere non poterat, quara 
quod toterabilis aut via aut tempestas esset, cum ingenti 
wxatkme, praecipue iumentorum, altero die ad templura 
tevis, Nìcaeura quem voeant, posuit castra, ad Arachthum 
taée flumen itinere ingenti emenso retentus altitudine 
«rnnis ** maasit. quo spallo temporis ponte perfecto, 
Ir&duetis òopiis'diei progressus iter obvium Archidamum 
principem Aiétdtorum, per quem ef Stratus tradebatur, 
fetbuk. XXII. eo die ad ftnem agri Aetoli castra posita: 
tnde altero die ad Straluni perventum ; ubi prope Inacbum 
anmem castris positis cum exspectaret effusos omnibus 
portis Aetolòs in fidem suam venturos, clausas portas 
«tque ipsa ea nocte, qua venerat, receptum Romanum 
proesìdumi cum C. Popiliio legato invenit prfncipes qui 
pràesemis Archidami auetoritate compulsi regem arces- 



208 LÌBER XLII1. GAP. 23. 23. [a. U. e. 583] 

sierant, obviam emesso Archidamo seniores facli locum 
adversae factioni dederant ad Popillium cuna mille pedi- 
tibus ab Ambracia arcessendum. in tempore et Dinarchus, 
praefectus equitum gentis Aetolorura, cum sexcentis pe- 
ditibus et equitibus cenium venti, satis constabat eum 
tamquam ad Persea tendentem Stratum venisse, malato 
deinde cum fortuna animo Romanis se, ad versus quos 
venerat, iunxisse. nee Popiilius securìor quam debebat 
esse inter tam mobilia ingenia erat. claves portarum eu- 
stodiamque murorum suae extemplo potestatis fecit, Di- 
narchum Aetolosque cum iuventute Stratiorum in arcem 
per praesidii speciem amovil. Perseus ab imminentibus 
superiori parti urbis tumulis temptalis colloquiis, cum 
obstinatos atque etiam telis procul arcentes videret, quin- 
que milia passuum ab urbe trans Petitarum amnem posuit 
castra, ibi Consilio advocato cum Archidamus Epirota- 
rumque transfugae retinerent, Macedonum principes non 
pugnandum cum infesto tempore anni censerent, nuliis 
praeparatis commeatibus, cum inopiam prius obsidentes 
quam obsessi sensuri essent, maxime quod hostium band 
procul inde hiberna erant, territus in Aperantiam castra 
movit. Aperanti eum propter Archidami magnam in ea 
gente gratiam auctoritatemque consensu omnium accepe- 
runt : is ipse cum octingentorum militum praesidio his 
est praepositus. XXIII. rex cum non minore vexatione 
iumentorum hominumque, quam venerat, in Macedoniam 
rediit: Appium tamen ab obsidione Phanotes fama du- 
centis ad Stratum Persei summovit. Cleuas cum praesidio 
impigrorum iuvenum insecutus sub radicibus prope inviis 
montium ad mille hominum ex agmine impedito occidit, 
ad ducentos cepit. Appius superatis angustiis, in campo, 
quem Meleona vocant, stativa dierum paucorum habuit 
interim Cleuas adsumpto Philostrato, qui Epirotarum 
gentem habebat, in agrum Antigonensem transcendit 
Macedones ad depopulationem profecti; Philostratus cum 
cohorte sua in insidiis loco obscuro consedit. in palatos 
populatores cum erupissent ab Antigonea armati, fugien- 
tes eos persequentes effusius in vallem insessam ab ho- 



LIBER XL1II. CÀP. SS. [a. C. 169] 209 

stibus praecipitant. inde mille occisis, centum ferme ca- 
ptis, et ubique prospere gesta re prope stativa Appii 
castra movent, ne qua vis sociis suis ab Romano exercita 
inferri possit. Appius nequiquamìn bis locis terens terii 
pus, dimissis Chaonumque et si qui alii Epirotae erant 
praesidiis cum ltalicis militibus in lllyricum regressus, 
per Parthinorum socias urbes in hiberna militibus dimis- 
sis, ipse Romam sacriflcii causa rediit. Perseus ex Pene- 
starum gente mille pedites ducentos equites revocatos 
Cassandream, praesidio ut essent» misit. ab Gentio eadem 
adferentes redierunt. nec deinde alios atque aliosmittendo 
temptare eum destitit, cum appareret quantum in eo prae- 
sidii esset, nec tamen impetrare ab animo posset, ut im- 
pensati in rem maximi ad omnia momenti faceret. 



TITI LIVI 

AB URBE CONDITA 
LIBER XLIV. 



SPITOME. Q. Maroius Philippus per invio» saltus penetraverat 
in Macedoniam, compluresque urbes occupavit. Rhodii misere 
legate» Romam, minante» se Perseo auxilio faturos, nisi popu- 
Ina Romanus cum eo paeem atque amicitiam iungeret. indigna 
id latum. cum id bellum L. Aemilio Paulo, sequentis anni 
confluii iterum, mandatum esset, Paulus in contione precatus, 
ut quidquid diri populo Romano immineret, in domum suam 
converteretur, et in Macedoniam profectus, vicit Persen totam- 
qne Macedoniam in potestatem redegit. antequam confiigeret, 
G. Sulpicius Gallus tribunus militum praedixìt exercitui, ne 
mlraretur, quod luna noote proxima defectura esset. Gentius 
quoque, rex lllyriorum, cum rebeilasset, a L. Anicio praetore 
rictus venit in deditionem, et cum uxore et liberis et propin- 
qute Romam missus est. legati Alexandria a Cleopatra et Pto- 
lemaeo regibus venerunt querentes de Antiocho rege Syriae, 
quod his bellum inferret. Perses sollicitatis in auxilium Eumene 
rege Pergami et Gentio rege lllyriorum, quia iis pecuniam quam 
promiserat non dabat, relictus ab his est. 
*. Livi PARS V. 14 



210 LIBERXL1V. CAP. 1.3. [a.U.*6e« 

I. Principio verte, quod hieotem eam , <*ua baec gt- 
sta sunt, feuecutam est, ab Roma profectus Q>. Marrana 
Philippus crasul ctim quiititue railibus, quod io supple- 
mentum tegieiwtói sbonm traiecturus erat, Brundisìum 
pervenir M. Popillius eonsularis et ali! pati nobilitate 
adolesoentes tribuni militimi in IfaeedDnkas iegiones 
coasulem secuti sunt per eoa dies et C. Marcius Figulus 
praetor, eia eAassìs ptòvincia evenerai, Brundisium venitj 
et sirairi ex Italia profecii Corcjram «Itero die, tertia 
Afttium Àcarnaniae portimi tenuerant» inde oonsul ad 
Afebraciam egressas Ulcere terrestri petit Thessatiam» 
praetor superata Leaeata Corinttóum sinura ktvectus et 
Creu8ae relictis navibua terra et ipae per mediani Boeo- 
tiam — diei unius expedtto iter est -— Chaleidem ad da*- 
sem contendit. castra eo tempore A. Hostilius in Thessa- 
lia circa Palaepharsalum habebat sicut nulla re bellica 
memorabili gesta, ita ad cunctam militarem disciplinam 
ab effusa licentia formato milite, et sdciis cum fide cultìs 
et ab omni genere iniurìae deFensis. audito successoris 
adventu cum arma viros equos cum cura inspexisset, 
ornato exercitu obviam venienti consuli processit. et pri- 
mus eorum congressus ex dignitate ipsorum ac Romani 
nominis , et in rebus deinde gerendis ** proconsul enim 
ad exercitum ** paucis post diebus consul contioaena 
apud milites babuit. orsus a parricidio Perse* perpetrato 
in fratrem, cogitato in parentem, adiecit post scelere par- 
tum regnum veneflcia, caedes, latrocinio nefando petìtum 
Eumenen, iniurias in populum Romanum, dlreptiones so- 
ciarum urbium centra foedus, ea omnia quam diìs quoque 
invisa essent, sensurum in eatitu «rum suarum: favere 
enim pietati fideique deos , per qtsae populus Romanus 
ad tantum fastigii venerit. vires deinde populi Romani, 
iam terrarum orbem complectentis, cum viribus Macedo- 
niae, exercitus cum exercitibus compara vit: quanto ma- 
iores Philipp! Antiochtque opes non maioribus copte 
fractas esse? II. huius generis adhortatione accensis mi- 
litum animis, consultare de summa gerendi belli coepit 
eo et C Marcius praetor a Chalcide classe accepta venit. 



LIBER XLIV. CAP. 2.3. [a. C. KB] 3U 

placali non ultra inorando in Thessalia tempus terere, sed 
movere extemplo castra atque inde pergere in Maoedo- 
niam et praetorem dare operam, ut eodem tempore clas- 
8is quoque invehatur hostium littorìbus. praetore dimisso 
consul jnenstroum iusso milite secum ferre profectus de* 
cimo post die quam exercitum acceperat, castra movit; 
et unius diei progressus iter convocatis itinemm ducibus 
cum ©xponerent in Consilio iussisset, qua quisque ductu- 
rus-esset, summcrtis iis qnam potissimum peteret, rettulit 
ad consilium. aliis per Pythium placebat via, aliis per 
Cambunios montes, qua priore anno duxerat Hostilius 
consul, aliis praeter Ascuridem paludem. restabat ali- 
quantum viae communis: itaque in id tempus, quo prope 
divortium hinerum castra posituri erant, deliberatio eius 
rei differtur. in Perrhaebiam inde ducit, et inter Àzorum 
et Doiichen stativa habuit ad eonsulendum rursus quam 
potissimum capesseret viam. per eosdem dies Perseus, 
cum appropinquare bostem sciret, quod iter petifterus 
esset ignarus, omnes saltus insidere praesidiis statuit. in 
iugum Cambuniorum montium — Volustana ipsi vocant 
— decem milia levis armaturae iuvenum cum duce A- 
sclepiodoto mittit; ad castellimi quod super Ascuridem 
paludem erat — Lapathus vocatur locus — Hippias te- 
nere saltum cum duodecim milium Macedonum praesidio 
iussus. ipse cum reliquis copiis primo circa Dium stativa 
habuit, deinde, adeo ut obtorpuisse inops consilii videre- 
tur, cum equitibus expeditis littore nunc Heracleum nunc 
Pbilam percurrebat, eodem inde cursu Dium repetens. 

IO. Interim constili sententia stetit eo saltu ducere» 
ubi propter Ottolobum diximus regis castra ** praemitti 
tamen quattuor milia armatorum ad loca opportuna prae- 
occupanda placuit; quis praepositi sunt M. Claudius Q. 
Marcius consulis ftlius. confestim et universae copiae 
sequebantur. ceterum adeo ardua et aspera et confragosa 
via fuit, ut praemissi expediti brduo quindecim milium 
passuum aegre itinere confecto castra posuerint **. Die- 
tim quem eepere locum appellane inde postero die se- 
ptem milia progressi, tumulo haud procul hostium castris 

14* 



212 LTBER XLIV. CAP. 5. 4. [a. U. e. 583] 

capto , nuntium ad consulem remittunt pervertirai ad ho* 
stem esse; loco se tuto et ad omnia opportuno consentisse; 
ut quantum extendere iter posset consequeretur. sollicito 
consoli et propter itineris difficultatem, quod ingressus 
erat, et eorum vicem, quos paucos inter media praesidia 
hostium praemiserat, nuntius ad Ascuridem paludem oc- 
curriL addita igitur et ipsi fiducia est, coniunctisque co- 
pifs castra tumulo qui tenebatur, qua aptissimum ad loci 
naturam erat, sunt acclinata. non hostium modo castra, 
quae paulo plus mille passuum aberant, sed omnis regio 
ad Dium et Philam oraque maris late patente ex tam alto 
iugo prospectu oculis subicitur. quae res accendit militi 
animos, postquam summam belli ac regias omnes copias 
terramque hostilem tam e propinquo conspexerunt ita» 
que cum alacres, protinus duceret ad castra hostium, 
consulem hortarentur, dies unus fessis labore viae ad 
quietem datus est. tertio die, parte copiarum ad praesi- 
dium castrorum relieta, consul ad hostem ducit IV. Hip- 
pias nuper ad tuendum saltum ab rege missus erat; qui 
ex quo castra Romana in tumulo conspexit, praeparatis 
ad certamen animis suorum venienti agmini consulis ob- 
vius fuit et Romani expediti ad pugnam exierant et ho- 
stes: levis armatura erat, promptissimum genus ad laces- 
sendum certamen. congressi igitur extemplo tela con- 
iecerunt; multa utrimque vulnera temerario incursu et 
accepta et illata: pauci utriusque partis ceciderunt. irri- 
tatis in posterum diem animis maiorìbus copiis atque 
infestius conéursum ab illis, si loci satis ad explicandam 
aciem fuisset: iugum montis in angustum dorsum cunea- 
tum vix ternis ordinibus armatorum in fronte patuit ita- 
que paucis pugnantibus cetera multitudo, praecipue qui 
gravium armorum erant, spectatores pugnae stabant: le- 
vis armatura etiam per amfractus iugi procurrere, et ab 
lateribus cum levi armatura conserere, per iniqua atque 
aequa loca pugnam petere. ac pluribus ea die vulnerati» 
quam interfectis proelium nocte diremptum est. 

Tertio die egere consilicrRomanus imperator: nam 
neque manere in iugo inopi neque regredì sino flagitio 



LIBER XL1V. CAP. 4. 5. [a. C. 160] 213 

atque etiam periculo, secedenti ex superioribus locis in- 
stare hoslis poterat; nec aliud restabat quam audacter 
commissum pertinaci audacia, quae prudens interdum in 
exitu est, corrigere. ventam quidem erat eo, ut si hostem 
similem antiquis Macedonum regibus habuisset consul, 
magna elades accipi potuerit. sed cuna ad Dium per Ut- 
torà cum equitibus vagaretur rex, et ab duodeeim milibus 
prope clamorem et strepitum pugnantium audire t, nee 
auxit copias integros fessis summittendo, neque ipso, 
quod plurimum intererat, certamini adfuit, cum Romanus 
«imperator maior sexaginta annis et praegravis corpore 
omnia militaria munera ipse impigre obiret. egregie ad 
ultimum in audacter commisso persevera vit; etPopillio 
rettcto in custodia iugi, per invia transgressurus, prae- 
missis qui repurgarent iter, Attalum et Misagenem cum 
suae gentìs utrumque auxiliaribus praesidio esse saltum 
aperientibus iubet, ipse equites impedimentaque prae se 
habens cum legionibus agmen cogit. V. inenarrabilis 
labor descendentibus cum mina iumentorum sarcinarum- 
que. progressis vixdum quattuor milia passuum nihii 
optabilius esse quam redire qua venerai! t, si possent 
hostiiem prope tumultum agmini elephanti praebebant, 
qui ubi ad invia venerant, deiectis rectoribus cum hor- 
rendo stridore pavorem ingentem, equis maxime, incutie- 
bant, donec traducendi eos ratio inita est. per proclive 
sumpto fastigio longi duo validi asseres ex inferiore parte 
in terra defigebantur, distantes inter se paulo plus quam 
quanta belluae latitudo est: in eos transverso incumbente 
tigno ad tricenos longi pedes, ut pons esset, iniungeban- 
tur, humusque insuper iniciebatur. modico deinde infra 
intervallo similis alter pons, dein tertius, et plures ex or- 
dine, qua rupes abscisae erant, fìebant. solido procedebat 
elephans in pontem; cuius priusquam in extremum pro- 
cederei, succisis asseribus collapsus pons usque ad al- 
terius initium pontis prolabi eum leniter cogebat. alii 
elephanti pedibus insistentes, alii clunibus subsidentes 
prolabebantur. ubi planities altera pontis excepisset eos, 
rursus simili mina inferioris pontis deferebantur, donec 



tl4 LIBER XL1V. CAP. 5. 6. [a. U e. 583] 

ad aequiorem valtem perventum est paulo plus septem 
milia die Romani processerunt; minimum pedibusitimri* 
conflectom. ptaramque provoiventes se simul eum armi» 
aHisque oneribus cum ornai genere vexationis procea- 
serunt, adeo ut ne dux quidam et auctor itinftria infitiare- 
tur parva manu deieri omnem exercUum pattasse, nocte 
ad modicam planiUem pervenerunt; neque an infesti» ig 
locus esset saeptus undique circumspiciendi spatium fuit 
vix tandem ex insperato stabilem ad insistendum nanctfo 
locum postero quoque dia in tam cava vaile oppeririPo 
pWùua ac reiictas cum eo copias Decesse fuit; quos et 
ipsos, cum ab nulla parte hostis temrisset, looorum aspe- 
rità» hostiliter vexavit. tertio die Cduunotis copte eunt 
per saltum, quem incoiae Callipeueen appettanti quarto 
inde die per aeque invia, sed adsuetudine periato et me- 
ttere eum ape, quod nae hostis umquam apparebat et mari 
appropinquabant, depressi in campos inter Heracieum et 
Libethrum posuerunt castra peditum, quorum pars maior 
tumulos tenebot. ibi vailo campi quoque pattern* uhi eques 
tenderet, amplectebantur^' 

VL Lavanti regi dicitu* nuntiatum boston adesse, 
quo nuntio eum pavidi» exsiluiaset e solio» vietum se 
sine proelio ciamitans proripuit; et subinde per alfe , 
alia que pavida Consilia et imperia trepidans, duos ex ami- 
cis Pellam, altòrum usque ad pathum ** pecunia deposita 
erat ** expraesidiis revocat, omnesqueaditu? aperit bello. 
Ipso ab Dio auratis statuis omnibus raptis, ne praeda hosti 
essent, ineolas eius loci demigrare Pydnam cositi et quae 
temeritas consulis videri potuisset, quod eo processisi 
unde invito hoste regredì nequiret, eam non inconsultam 
audaeiam fecit. duos enim saltus, per quo* inde evadere 
possent, habebant Romani, unum per Tempe in Thessa- 
liam, alterum in Macedoniam praeter Dium; quae utraquo 
regiis tenebantur praesidiis. itaque si dux intrepidus de- 
oem dies primam speciem appropinquantis terroris sus 
tinuisset, neque receptus Romania per Tempe in Thes- 
saliam neque commeatibus penrebendis eo patuisset iter 
sunt enim Tempe saltus, etiamsi non bello fiat infestus, 



UBEBXLIV. CÀP.6.7. [a.C.i69] 215 

transita dftfieihs. nam praeter angustias per quiaque mi- 
Ma, aua exiguum iuroento onusto iter est, rupes utrimque 
ita abseisae sunt, ut despici vix sine vertigine quadamsi- 
mui oeulorum animique possit terret et sonitus et atti- 
ludo per medfatm vaflem fluenti^ Penei amnis. hie loess 
lem suapte natura infestus per quattuor distantia loca 
preesidiis regiis fuit insessus. unum in priim aditu ad 
Gonnum era*, altercai CondylO, castello inespugnabili, 
tertktm circa Lapathunta, queni Characa appeilant, quar- 
tum viae ipsi, qua et media et angustissima vallis est, im- 
postemi, quam vel deoem armati* tueri facile est inter- 
cluso per Tempe siniul aditu oommeatibus simnK reditu, 
ipsi raootes per c^lùs descenderant repetendi erant. quod, 
ut farlo fefoilerant, i ta propalami, tenentibus superiora ca- 
cumina hostibus non poterant; et experta difAeultas spem 
onmem incidisset. supererai nihil alkid in temere com- 
misso quam in Maceéoniar» ad Dwm per raedios evadere 
hostes; quod, nisi dii mentem regi ademissent, et ipsum 
ingentis dSffieultatis erat. nam cum Oiympi radices rnon- 
tìs paufo plus quam mille passuum ad mare rdinquant 
spaiium, cuius dimidium loci occupat ostium late resta- 
gnans Baphyri amnis, partem planitiae aut lovis templnm 
aut oppidum tenet, reliquum perextguum fossa mod&ea 
valloque elaudi poterat, et saxorum ad mamma silvpstris- 
que materiae tantum erat, ut vel murus obici twresque 
excitari potuerint. quorum nihil cum dispaxìsset caecata 
mens subito terrore, nudatis omnibus praesidris patefa- 
ctisque beHo ad Pydnam refugit, 

VII. Consul ^pjurmrarp et praesidii et s)pei cernens in 
stultftia et segnitiafiostìsT remisso nuntio ad Sp. Lucre- 
tium Larream, ut castella relieta ab heste circa Tempe oc- 
cuparet, praemissoPopiWi© ad explorandos transito» circa 
Dium, postquam patere omnia in omnes partes animad- 
vertit, secundls casUjs pervenit ad Dium, raetarique sub 
ipso tempio, ne quuTsacro in loco viotaretnr, iossit ipso 
urbem ingressus, sicut non magnani, ita exomatam publi- 
eis loeis et mukitudine statuarum raunHamque egregie, 
vix satis credere in tantis rebus skie causa relictis non 



216 LIBER XL1 V. CÀP. 7. 8. [a. U. * 583] 

aliquem subesse dolam. unum diem ad exploranda circa 
omnia moralus castra movei; satisque credens in Pieri» 
frumenti copiam fore eo die ad amnem nomine Milyn 
processit. postero die progressus Agassas urbem tra- 
dentibus sese ipsis recepit; et ut reliquorum Macedonum 
animos sibi conciliaret, obsidibus contentus sine praesidio 
relinquere se eis urbem immunesque ac suis legibus 
victuros est pollicitus. progressus inde diei iter ad A- 
scordum flumen posuit castra; et quantum procederei 
longius a Thessalia, eo maiorem rerum omnium inopiam 
sentiens regressus ad Dium est dubitatione omnibus exemp- 
la, quid intercluso ab Thessalia paliendum fuisset, cui 
procul inde abscedere tùtum non esset Perseus coactis 
in unum omnibus copiis ducibusque increpare praefectos 
praesidiorum, ante omnes Asclepiodotum atque Hippiam* 
ab his dicere claustra Macedoniae tradita Romanis esse,* 
cuius culpae reus nemo iustius quam ipse fuisset. consuli 
postquam ex alto conspecta classis spem fecit cum com- 
meatu naves venire — ingens enim caritas annonae ac 
prope inopia erat — ab invectis iam portum audit one- 
rarias naves Magnesiae relictas esse, incerto inde quid- 
nam agendum foret — adeo sine ulla ope hostis quae 
adgravaret, cum ipsadifRcultate rerum pugnandumerat— 
peropportune litterae a Sp. Lucretio adlatae sunt castella 
se, quae super Tempe essent, et circa Philan tenere om- 
nia, frumentique in iis et aliarum in usum rerum copiam 
invenisse. Vili, his magnopere laetus consul ab Dio ad 
Philan ducit, simul ut praesidium eius firmaoet, simulut 
militi frumentoni, cuius tarda subvectio erat, dividerei, 
ea profectio famam haudquaquam secundam habuit 
nam alii metu recessisse eum ab hoste ferebant, quia 
manenti in Pieria proelio dimicandum foret, alii ign&~ 
rum, belli quae in dies fortuna novaret, ut bpperienti- 
bus sese rebus omisisse de manibus ea, quae mox 
repeti non possent. simul enim cessit possessione ##> 
excitavit hostem, ut tunc tandem sentiret recuperanda 
esse quae prius sua culpa amissa forent. audita enim 
profectione consulis regressus Dium, quae disiecta ac 



LIBER XLIV. CAP. 8. 9. [a. G. 169] 217 

vastata ab Romania erant, reficit. pinnas moenium decus- 
sas reponit, ab omni parte muros firmat; deinde quinque 
milia passuum ab urbe citra ripam Enipei amnis castra 
ponit, amnem ipsum transitu perdifficilem prò munimento 
habiturus. fluit ex valle Olympi montis, aestate exiguus, 
hibernis idem incitatila pluviis et supra rupes ingentes 
gurgites facit, et infra prorutam in mare evolvendo terram 
praealtas voragines, cavatoque medio alveo ripas ulrim- 
que praecipites. hoe flumine obsaeptum iter hostis ere- 
dens extrabere reliquum tempus eius aestatis in animo 
habebat 

Inter haec consul a Phila Popillium cum duobus mi- 
libus armatorum Heracleum mittit. abest a Phila quinque 
milia ferme passuum, media regione inter Dium Tempe- 
que, in rupe amni imminente positum. IX. Popillius 
priusquam armatos muris admoveret, misit qui magistra- 
tibus prìncipibusque suaderent, fldem clementiamque Ro* 
manorum quam vim experiri mallent. nihil ea Consilia 
moverunt, quia ignes ad Enipeum ex regiis castris appa- 
cebant. tum terra marique — et classis appulsa ab littore 
stabat — simul armis simul operibus machinisque op- 
pugnari coepti. iuvenes etiam quidam Romani ludicro 
circensi ad.usum belli verso partem humillimam muri ce- 
penmt. mos erat tum, nondum hac effusione inducta 
\bestiis omnium gentium circum compleridi, varia specta- 
Hculorum con quirere genera: nam semel quadrigis, semel 
Resultare misso vix unius horae tempus utrumque curri- 
culum complebat. inter cetera sexageni ferme iuvenes, 
interdum plures apparatioribus ludis, armati induceban tur. 
horum inductio ex parte simulacrum decurrentis exercrtus 
erat, ex parte elegantioris quam militaris artis, propior- 
^ue giadiatorium armorum usum. cum alios decursus 
edidissent motus, quadrato agmine facto, scutis super ca- 
pita densatis, stantibus primis, secundis summissioribus, 
tertiis magis et quartis, postremis etiam genu nixis, fasti - 
gatam, sicut teeta aediflciorum sunt, testudinem faciebant. 
Wnc quinquaginta ferme pedum spatio distantes duo ar- 
mati procurrebant, comminatique inter se, ab ima in sum- 



218 USER XLIV. CAP. 9. 1*. (a. U. e 583] 

mani testudroero per densata seuta cum evasissent, mise 
velut propugnante» per oras extremae testudinis, none io 
inedia inter se eoncurrentes, haud secus quam stabiliscilo 
persultabant huio testudini simttlima parti muri admota 
cura armati superstantes subrssent, propugnatoribus muri 
fastigio aHitudinis aequabantur; depulsisque is m tisbeo 
duorum signoroni milites transcenderunt id tantum disa- 
mile ftrit, quod et in fronte extrema et ex teteribt» soli 
non habebant super capita elata senta, ne nudareni cor- 
potrà, sed praetenta pugnantium more, ita nec ipsos tela 
ex muro missa subeuntes iaeserunt, et testudini iniecta 
imbris in modum lubrico fastigio innoxia ad fanum labe- 
bantur. et consul capto iam Heracleo castra eo promovit, 
tamquam Dium atque inde summoto rege in Pieriam etiam 
progressurus. sed hiberna kun praeparans vias commea- 
tibus subvehendis ex Thessaita nraniri iubet, el eiigifcar- 
reis opportuna loca, tectaque aedificari, ohi deversari 
portantes commeatus possent. 

X* Perseus tandem e pavore eo quo attonitus foerat 
reeepto animo malie imperiis suis non obtemperatum esse, 
cum trepidans gazam in mare deici Pellae, Thessalonicae 
aavalia iusserat incendi. Andronicus Thessalonicam nùs- 
jus traxerat tempro, id ipsum quod accidit, .paenitentiae 
relinquens locum. incautior Nicias Pellae proiciendo pe- 
cuniae partem, quod filerai *♦» sed in errorem emetti* 
bilem visus lapsus esse, quod per urìnatores omneteme 
extraotum est. tantusque pudor regi pavoris eius fait, * 
urìnatores clam interfiei iusserit, deinde Andronicum quo- 
que et Nician, ne quis tam dementis imperii conscius «x- 
sisteret. inter haec C. Marcius cum classe ab Heracleo 
Thessalonicam profectus et agrum pluribus locis, eipo- 
sitis per littora armatis, late vastavit, et procurrentee ab 
urbe secundis aliquot proeliis trepidos intra moenia eom- 
pulit iamque ipsi urbi terribilis erat, cum dispositis 
omnis generis tormentis non vagì modo circa muros, 
temere appropinquantes, sed etiam qui in navibus erant, 
saxis tormento emicantibus percutiebantur. revocati* 
igKur. in naves militibus, onùssaque Thessalonkae ep* 



LIBER XLIV. GAP. 10. 11. [a. C. 169] 



210 



pugnatione Aeaiam inde petunt. quindecim mtlia passuum 
ea uarbs abest, adversus Pydnam posita, fertili agro, per- 
vastatis flnibus eins legentes oram Antigoneam per- 
veniunt. ibi egressi in terram primo et vastarunt agros 
passim, et aliquantum praedae contuierunt ad naves. dein 
palato* eoe adoni Macedones, mixti pedites equitesque, 
fogienAes effuse ad mare persecuti quingentos forme oc- 
ciderunt el no» rainus eeperunt. nee aliud qoam ultima 
necessitas, cum recipere se tuto ad naves probiberentur, 
animus militum Romanorum simul desperatione alia sa- 
lutis simul indignitate irritavit. redintegrata in littore 
pugna est; adiuvere (Jui in navibus erant. ibi Macedonum 
docenti ferme caesi, par numerus captus. 

Ab Antigonea classis profecta ad agrum Pallenen- 
sem eseenskmem ad populandum fecit. finium isager 
Cassandrensium erat, ìongefertiiissimus omnisorae, quam 
praetervecti fuerant ibi Eumenes rex viginti tectts navi- 



bus ab Elea profectus obvius 

est $t Cassandra rege in 
agrum cetera^Mac^doni; 
Macedonico saepta mari 



k 




udita 



ibus, quae Palleuensem 



tv^'vuU^ 




in qua sita ^st, nec mlnus^ 
Mho mons excurrit, obversa in regionem Magnesia© duo- 
bus imparibus promontoriis, quorum maiorì Posideum 
est nomen , minori Canastraeum. divisis partibus oppu- 
dorti. Romanus ad Clitas quas vocant muramento, 
iam obiectis, ut viam intercluderei, a Macedonico 



ad Toronaicum 
est: inde Eumen 
plenda, quam nu; 
laboris. ibi 3}ua< 

nwa, sed si 
igitur cepit 



altera parte euripus 
in fossa corn- 
ar obiecerat Perseu^olurimum erat 
iaetori, quianusquam cumuli 
foretjjgonstrati sunt 
^jm^aveterem mu- 
ctos we. consilium 
urbem patefacere. 
Jallere autem ita se posse, si muros a parte alia scalis 




220 LÌBER XL1V, CAP. 11. 12. fa. U. e. 583] ! 

adortus tunraltiij^ eius loci propugna- 

tores urbis °ìnl€ni^eir^^n(rin praesidio Cassandreae, 
praeter non contemnendam iuventutem oppidanorum, 
octingenti Agrianes et duo milia Penestarum Illyriorum, 
aPleurato inde missi, bellicosum uflrumque genus. bis 

nfbìfoWwmpom parrei urbem pa- 

tefecerunt. quod si qui irrupere armati fuissent, exlemplo 
cepissent. hoc ubi perfectumesse opus militibus minti* 
tum est, clamoreij^j^^i^d^jepente tollunt, ais 



jarlealia in urbe!» !mip(ffi^lmTTiostes primum «L 
- mfifmro^cepit, quidnam sibi repemUnuscIamor vetffir 
^5^J^)^POstquam patere urbem accepere prwSecupraesidiiPhyto 
^^^X ÉJ ^? i PhìUPPjg^» P r0 eo Q 1 " o ccupasàfi Ladgredi opus factum 
^\V^ rau^eum valida maau Agrianmnni^iormpque ero» 

^TjlX^ Romanosque, qui alii aliunae^i^r%^|^aba& 

U^^WaJvA turque, ut signa in urbem inferrent, iift^n^WTOs alque 
^^j^^v, Mnordinatos fugant persequunturque ad fossam, in qoam 
y^^JCL '^VvAAcompuIsos ruina cumulant. sexcenti ferme ibi interferii, 
^J^^^XXo. omnesque prope, qui inter murum fossam que deprensi 
oAjlUa/^ eran^vulnerantur. ita suo ipse conatu perculsus praetor 
legnior ad alia factus Consilia erat. et ne Eumeni quid^ 
simul a mari simul a terra adgredienti, quicquàmsìius | 
procedebat. placuit igitur utrique custodiis firmatis, ne 
qu(^ ^ r^diunip x^I |^donia intromitti posset, quoniam j 
vis^pertanon pfocessisset, operjbus moenia oppugna* 
haec parantibus his decem regii lembi ab ThessatoitfcaJ 
cum delectis Gallorum auxiliaribus missi, cum in sm 
stanlesAostium naves conspexissent, ipsi obscura oocte, 
simpTHf(5rdine, quam poterant proxime littus tenentes, | 
intrarunt urbem. huius novi praesidii fama absis ^L%^ 
pugnatone simul Romanos regemque coegit. circfliW^ 
promontorium adToronen classem appulerunt eamqwj* 
que oppugnare adpitL.ubiiyaHda defendi manu anima»* 
verterunt, WìPilaèWo^^iem petunt ibi cum 
JU>propinquantes repleta moenia armatis vidissent, pfl* 
!)U Ter^6cu ad Iolcon classem- appulerunt, inde agro vislaWj 
Demetriadem quoque adgressuri. 



LIBER XLIV. CAP. 13. Ja. C. 169]-- 221 

XIII. Inter haec et consul, ne segnis sederet tantum 
in agro hostico, M. Popillium cum quinque milibus mili- 
timi ad Meliboeam urbem oppugnandam mittit. sita est 
in radicibus 'Qsgag L mo^tìgj qua parte in Thessaliam vergit, a/ju^ 
opportune iramfnefls" super Demetj&djMLtt^ 
tus hostium perculit incolas loci : ^ue^^a^ncfé^neco^ ^^ 
pinato pavore anwiis disquiriMt^lìfiMfiad portas ac 
moema^aua suspebti aditira erant; spemque extemplo 
hted£rum capi primo impetu posse, obsidio igitur para* 
batur, et opera op pugnati onum fieri coepta. Perseus cum 
audisset simuljfelibaeam a consulis exercitu oppugnar!, 
simul classemlólci stare, ut inde Demetriadem adgrede- 
retur, Euphranorem quendam ex ducibus cum delectis 

duobus 1 ^ i ^^J%§^3^i^^ c ^^U2Lfi^^ i % eidem imperatomi, ut si 
a Meliboea SnìmnoW^ Demetri adeg p/prius ^*^£U^ • 

occulto itinere intraret, quafiT ab Iolc o ad u rbem castra 
moverent Romani, et ab oppi^atojj^sR^boeae, cum 
in superi oribus Jtocis repente ap^rttssev^mtrepidatione 
muiU^fctaopCTa sunt ign j^ 9W)MW? c S5Sl I^ÙJfelikoea 
absc!éèsumeStrÉuphranor sofiiia uni^Tui^Gis^bsidione 
Demetriadem extemplo ducit. nocte * moenia modo sed 

agros etiam c <\ nfl ta\^J^^^ 
et eruptiones m vaglA'popmalores non*smevulnenDus 
lostium factae sunt circumvecti tamen moenia sunt prae- 
tor et rex, situm urbis contemplantes, si qua parte temp- 
lare aut opere aut vi possent. fama fuit per Cydantem ^j^X^jou 
Cretensem et Antimachum, quiDemetriadi praeerat, tracta- o 
tas Inter Eumenen etjtereea condiciones amicitiae. ab 
Demetriade certe abs'cesÈfflftrfigst. Eumenes ad consulem 
navigat; gratulatus q^jPE22P ere Macedoniam intrasset, 
Pergamum in regnum^it^Warcius Figuius praetor parte 
classis in hiberna Sciathum missa cum reliquis navibus 
Oreum Euboeae petit, eam urbem aptissimam ratus, unde % 
exercitibus, qui in Macedonia quique in Thessalia erM VAUrUAiuJ^ 
mitti commeatus possent de Eumene rege *°£g|4S£!^^^^^ AA ^ ^ 
tadunt si Valerio Andati credas, nec classc?aaiiit8Bnab 
*o praetoffeAfjfesse, cum saepe eum Ktteris arcessisset, 
Iradit, nec cum gratia ab constile profectum in Asiam, in- 



222 LIBER XL1V. CAP. 13. 14. [a. U. e. 583] 

«Ugnatura, quod ut iisdem castris tenderei pennìssumnon 
fuerit. ne ut equhes quidem Gallos, quos secum addii- 
xeiat, relinqueret, impetrali ab eo potuisse. Aitalo» fra- 
trem ein% efoem anosse apud consulem, et sinceroni eros 
fìdera ^9ttTle v fr3?S" egregiamque operam in eo bello 



XIV. Dum bellum in Macedonia geritur, legati Trans- 
alpini ab regttlo Gallorum — Balanos ipsius traditur no- 
mea; gentis ex qua fuerit, non traditur — Romamye- 
nerunt, pollicentes ad Macedonicum bellum auxiiia. gratta 
ab senatu actae muneraque missa, torquis aureus duo 
pondo et paterae aureae quattuor pondo, equi» phalera- 
tus armaque equestria. secundum Gallos Pamphylii legati 
coronai» auream ex viginti mitibos Philippeorum fa0tan 
in curiam intulerunt, petentibusque iis, ut id donum inedia 
Iovis optimi maximi ponere et sacrificare in Capitoti© 
licer et, perraissum; benigneque amicitiam reno vare vo 
lentibus legatis responsum, et binuramilium aeris singoli* 
missum munus. tum ab rege Prusia et paulo post ab fido; 
diis de eadem re longe aliter disserentes legati aoditi 
snnt. utraque legatio de pace reconoilianda cara rege 
Perseo egit. Prusiae preces magis quam postulatio ftiere, 
profitentis et ad id tempus se cum Romanis stetisse, et 
quoad bellum foret, staturum. ceterum cum ad se a Per- 
seo legati venissent de finiendo cum Romanis bello, d 
iis pollicitum deprecatorem apud senatum futurum, petere, 
si possent inducere in animum ut finiant iram, se quoque 
in gratia reconciliatae pacis ponerent haec regii legaft- 
Rhodii superbe commemoratis mentis erga populum Ro* 
mamim, et paene victoriae, utique de Antiocho rege, 
maiore parte ad se vindicata, adiecerunt, cum paxinfcr 
Maoedonas Romanosque esset, sibi amicitiam cum «# 
Perseo coeptam. eam se invito*, nullo eius in se merito, 
quoniam ita Romanis visum sH in socletatem se beft 
trahere, interrupisse. tertium se annum multa eios is- 
commoda beili sentire, mari enim intercluso penane 
premi (nsulam inopem amissis maritimis ** colendi atqi* 
eomnwatibus. «un Id ultra pati non possent, legatosi 



LHBER XUV, CÀP. 15. 16. [a. C. 189] 223 

ad Persea in Macedoniam raisisse, qui ei denuntiarent 
Rhodiis piacere pàsem eum eomponere cum Romaftist 
se Ro»am eadem nuntiatum missos. per quos stettoset, 
quo minus belli finis Jìeret, adversus eoe quid sitò facien- 
ckw e$set Rhodios eonslderaturos esse» ne mute quìdem 
haec «ine indigs&atione legi audirive passe certum habeo. 
inde extotkuarijpotest, qui habitus animorum audienlibus 
ea patritas lueriv/XV. Claudius niàil responsum auctor 
est*, tanta» senaius consultanti recitatimi, quo Caras et 
Lycies liberos esse kiberet populus Romanus, litterasque 
eactemplo ad uiramque gentem sciret indicatasi mitti; 
qua audita reprincipein kgatioeis, cuius magniloquentiam 
vix curia pauk> ante coperai, corruisse. alii responsum 
esse tradunt popuium Romanum et principio eius belli 
band Yanis auctorìbus compertum habuisse Rhodios eum 
Perseo rege adversus rem péblicam suam occulta censi 
lia inisse ; et si id ante dubium fuisset, legatorum pauk> 
ante verba ad certum redegisse; et plerumque ipsam se 
fraudem, etiamsi initio cautior fuearit, detegere. Rhodios 
nuntio in orbe terrarum arbitria belli pacisque agere; 
Rhodiorum nutu arma sumpturos positurosque Romanos 
esse, iani non dees foederum testes, sed Rhodios habi- 
turoa. itane tandem? ni pareatur iis exereitusque de Ma- 
cedonia deportentur, visuros esse, quid sibi faciendum 
sfr? quid Rhodii vtouri sint, ipsos scire. popuium certe 
Ramanum devicto Perseo, quod prope diem sperent fere, 
vis*rum, ut prò mentis cuiusque in eo bello civitatis 
gratiam «fignam referat. muaus tamen legatis in singulos 
btirom mutuai aerto missum est: quod ii non acceperunt. 
XVI. Litterae deinde recitatae Q. Marcii consulis sunt, 
quemadmadum salta superato in Macedonìam iransisset. 
ibi et ex alito locis commeatus * prospectos in hiemem 
habete, et ab Epirotis viginti milia medium tritici, deeem 
bordei sumpstose: ut prò eo frumento pecunia Romae le- 
gato eorum ouraretur. vestimento militibus ab Roma mfc- 
tenda esse, equto^uceafo ferme opus esse, maxime Nu- 
mtdto; nec «ibi in hte locis ullam copia» esse, senaius 
consultum ut ea omnia ex litteris consulis fierent factum 



824 LIBER XLIV. CAP. 16. 17. [a. U. e. 683] 

est. C. Sulpicius praetor sex milia togarum, triginta tuni- 
carum et equot deportanda in Macedoniam praebenda 
que arbitratu consulis locavit, et legatis Epirotarum pe- 
cuniam prò frumento solviti et Onesimum Pythonis filium, 
nobilem Macedonem, in senatum introduxil. is pacis sem- 
per auctor regi fuerat, monueratque, sicut pater eius 
Philippus institutum usque ad ultimum vitae diem serva- 
bat quotidie bis in die foederis icti cum Romanis perle- 
gendi, ut eum morem, si non semper, crebro tamen usur- 
parci, postquam deterrere eum a bello nequiit, primo 
subtrahere sese per alias atque alias causas, ne interesse! 
iis, quae non probabat, coepit: postremo cum suspectom 
se esse cerneret et proditionis interdum crimine insimu- 
lari, ad Romanos transfugit, magno usui consuli fuit. ea 
introductus in curiam cum memorasset, senatus in formu- 
lam sociorum eum referri iussit, locum lautia praeberi, 
agri Tarantini, qui publicus populi Romani esset, ducenU 
tugera dari, et aedes Tarenti emi. uti ea curaret, C. De- 
cimio praetori mandatum. 

Censores censum idibus Decembribus severius quam 
ante habuerunl: multis equi adempti, inter quos P. RuU- 
lio, qui tribunus plebis eos violenter accusarat, tribù 
quoque is motus et aerarius factus. ad opera public* 
facienda cum eis dimidium ex vectigalibus eius anni at- 
tributum ex senatus consulto a quaestoribus esset, Ti. 
Sempronius ex ea pecunia quae ipsi attributa erat, aedes 
P. Africani pone Veteres ad Vortumni signum, lanien** 
que ettabernas coniunctas in publicum emit, basilicam- 
que faciendam cura vi t, quae postea Sempronia appella- 
ta est. 

XVII. lam in exitu annus erat, et propter Macedonici 
maxime belli curam in sermonibus homines habebant, 
quos in annum consules ad flniendum tandem id bellom 
crearent ita que senatus consultum factum est, ut Cu. 
Servilius primo quoque tempore ad comitia habenda ve- 
niret. senatus consultum Sulpicius praetor ad consulem 
misti, ìiterasque consulis post paucos dies recitavi*, 
quibus ante diem ** in urbem venturum. et consul ma- 



LIBER XLIV. CAP. 17. 18. [a. C. 169] 225 

turavi t, et comilia eo die qui dictus eral sunt perfecta. 
consules creati L. Aemilius Paulus iterum, quarto decimo 
anno postquam primo consul fuerat, et C. Licinius Cras- 
sus. praetores postero die facti Cn. Baebius Tamphilus 
L. Anicius Gallus Cn. Octavius P. Fonleius Balbus M. 
Aebulius Heiva C. Papirius Carbo. omnia ut maturius 
agerentur, belli Macedonici stimulabat cura, itaque de- 
signatos extemplo sortili placuit provincias, ut utri Ma- 
cedonia consuli cuique praetori classis venisset sciretur, 
ut iam inde cogitarent pararentque quae bello usui forent, 
senatumque consulerent, si qua re consulto opus esset. 
Latinas, ubi magistratum inissent, quod per religiones 
posset, primo quoque tempore fieri piacere, neque con- 
sulem cui eundum in Macedoniam esset teneri, bis de- 
cretis consulibus Italia et Macedonia, praetoribus praeter 
duas iurisdictiones in urbe classis et Hispania et Sicilia 
et Sardinia proyinciae nominatae sunt. consulum Aemilio 
Macedonia, Licinio Italia evenit. praetores Cn. Baebius 
urbanam, L. Anicius peregrinarti et si quo senatus cen- 
suisset, Cn. Octavius classem, P. Fonteius Hispaniam, 
M. Aebutius Siciliani, C. Papirius Sardiniam est sortitus. 
XVIII. Extemplo apparuit omnibus non segniter id 
bellum L. Aemilium gesturum, praeterquam quod alius 
vir erat, etiam quod dies noctesque intentus ea sola, quae 
ad id bellum perlinerent, animo agitabat iam omnium 
primum a senatu petit, ut legàtos in Macedoniam mitterent 
ad exercitus visendos classemque et comperta referenda, 
quid aut terrestribus . aut navalibus copiis opus esset; 
praeterea ut explorarent copias regias, quantum possent, 
quaque provincia nostra, qua hostium foret; utrum intra 
saltus castra Romani haberent, an iam omnes angustiae 
exsuperatae, et in aequa loca pervenissent; qui fideles 
nobis socii, qui dubii suspensaeque ex fortuna fidei, qui 
certi hostes viderentur; quanti praeparati commeatus, et 
unde terrestri itinere, unde navibus supportarentur; quid 
ea aestate terra marique rerum gestarum esset: ex his 
bene cognitis certa in futurum Consilia capi posse, sena- 
tus Cn. Servilio consuli negotium dedit, ut is in Macedo* 

T. LIVI PARS V. 15 



226 LIBERXL1V. CAP. 18. 19. [a. U.c. 584] 

niam, quos L. Aemilio videretur, legaret. legati biduo post 
profecti Cn. Domitius Ahenobarbus A. Licinius Nerva 
L. Baebius. 

Bis in exitu anni eius lapidatomi esse nuntiatum est, 
in Romano agro, simul in Veienti. bis novemdiale sacrum 
factum est sacerdoles eo anno mortili sunt P. Quinctilius 
Varus flamen Martialis et M. Claudius Marcel lus decem- 
vir; in cuius locum Cn. Octavius suffectus. et iam magni- 
flcentia crescente notatum est ludiscircensibusP. Cornelii 
ScipionisNasicae et P.Lentuli aediliumcuruliumsexaginta 
tres Africanas et quadraginta ursos et elephantos lusisse. 

XIX. L. Aemilio Paulo C. Licinio consulibus , idibus 
Martiis principio insequentis anni, cum in exspectatione 
patres fuissent, maxime quidnam consul de Macedonia, 
cuius ea provincia esset, referret, nihil se habere Pautas 
quod referret, cum nondum inde legati redissent, dixit 
ceterum Brundisii legatos iam esse, bis ex cursu Dyr- 
rhachium reiectos. cognitis mox quae nosci prius in rem 
esset, relaturum : id fore intra perpaucos dies. et ne quid 
profectionem suam teneret, pridie idus Apriles Lattò 
esse constitutam diem. sacrifìcio rite perfecto se et Cn. 
Octavium, simul senatus censuisset, exituros esse. C. Li- 
cinio collegae suo fore curae se absente, ut, si qua parari 
mittive ad id bellum opus sit, parentur mittanturque. in; 
terea legationes exterarum nationum audiri posse, primi 
Alexandrìni legati ab Ptolemaeo et Cleopatra regibus vo- 
cati sunt. sordidati, barba et capillo promisso, cum rami* 
oleae ingressi curiam procubuerunt, et oratio quam habi- 
tus fuit miserabilior. Antiochus Syriaerex, qui obses 
Romae fuerat, per honestam speciem maioris Ptolemaei 
reducendi in regnum, bellum cum minore fratre eius, qui 
tum Alexandream tenebat, gerens, et ad Pelusium navali 
proelio Victor fuerat, et tumultuario opere ponte per Ni- 
lum facto transgressus cum exercitu obsidione ipsam 
Alexandream terrebat, nec procul abesse quin poteretur 
regno opulentissimo videbatur. ea legati querentes ora- 
bant senatum, ut opem regno regibusque amicis imperio 
ferrent/ea merita populi Romani in Antiochum, eam apud 



L1BER XLIV. CAP. 19. 20. [a. C. 168] 227 

onines reges gentesque auctoritatem esse, ut si legatos 
misissent, qui denuntiarent non piacere senatui sociis re- 
gibus bellum fieri, extemplo abscessurus a moenibus 
AJexandreae abducturusque exercitum in Syriam esset. 
quod si cunctentur facere, brevi extorres, regno Ptoie- 
maeum et Cleopairam Romam venturos, cum pudore quo- 
dam populi Romani, quod nullam opem in ultimo discrì- 
mine fortunarum tulissenL moti patres precibus Alexan- 
drinorum extemplo C. Popillium Laenatem et C. Decimium 
et C. Hostilium legatos ad finiendum inter reges bellum 
miserunt. prius Antiochum, dein Ptolemaeum adire iussi 
et nuntiare, ni absistatur bello , per utrum stetisset, eum 
non prò amico nec prò socio habituros esse. 

XX. His intra triduum simul cum legatis Alexandri- 
nis profectis legati ex Macedonia Quinquatribus ultimis 
adeo exspectati venerunt, ut, nisi vesper esset, extemplo 
senatum vocaturi consules fuerint. postero die senatus 
fuit legatique auditi sunt. ii nuntiantmaiore perìculo quam 
emolumento exercitum per invios sallus in Macedoniam 
inductum. Pieriam, quo processisset, regem tenere ; castra 
castris prope ita collata esse, ut flumine Enipeo interiecto 
arceantur. neque regem pugnandi potestatem facere, nec 
nostris vim ad cogendum esse, hiemem etiam asperam 
rebus gerendis intervenisse, in otio militem ali, nec plus 
quam sex * frumentum habere. Macedonum dici trìginta 
milia armatorum esse, si Ap. Claudio circa Lychnidum 
satis validus exercitus foret, potuisse ancipiti bello disti- 
neri regem : nunc et Appium et quod cum eo praesidii sit, 
in summo periculo esse, nisi propere aut iustus exercitus 
eo mitta tur, aut illi inde deducantur. ad classem se e 
castris profectos sociorumnavaliumpartem morbo audisse 
absumptam, partem, maxime qui ex Sicilia fuerint, domos 
suas abisse, et homines navibus deesse; qui sint, neque 
stipendium accepisse neque vestimenti habere. Eumenen 
classemque eius, tamquam vento adlatasnaves, sine causa 
et venisse et abisse; nec animum eius regis constare satis 
visum. sicut omnia de Eumene dubia, AttaJi egregie con- 
stantem fidem nuntiabant 

16* 



228 LIBER XL1V. CAP. 21. 22. [a. U. e. 58*] 

XXL Legatis auditis, tunc de bello referreseseL 
Aemilius dixit . senatus decrevit, ut in octo legiones pa- 
rerti numerimi tribunorum consules et populus crearent: 
creari autem neminem eo anno piacere nisi qui honorem 
gessisset. tum ex omnibus tribunis militum uti L. Aemi- 
lius in duas legiones in Macedoniam, quos eorum velit, 
eligat, et ut sollemni Latinarum perfecto L. Aemilius con 
sul, Cn. Octavius praetor, cui classis obtigisset, in prò 
vinciam proficiscantur. additus est his tertius L. Anicius 
praetor, cuius inter peregrinos iurisdictio erat: eumin 
provinciam Illyricum ebrea Lychnidum Ap. Claudio ac- 
cedere placuit. dilectus cura C. Licinio constili imposto, 
is septem milia civium Romanorum et equites ducentos 
scribere iussus, et sociis nominis Latini septem milia pe- 
ditum imperare, quadringentos equites, et Cn. Servilio 
Galliam obtinenti provinciam litteras mittere, utsexcentos 
equites conscrìberet. hunc exercitum ad collegam 'primo 
quoque tempore mittere in Macedoniam iussus. nequeifl 
ea provincia plus quam duas legiones esse: eas repleri, 
ut sena milia peditum, trecenos haberent equites. ceteros 
equites peditesque in praesidiis disponi, qui eorum idonei 
ad militandum non essent, dimitti. decem praeterea milia 
peditum imperata sociis, et octingenti equites. id praesMii 
additura Anicio praeter duas legiones, quas portare io 
provinciam est iussus, quina milia peditum et duceoos 
habentes, trecenos equites. et in classem quinquennio 
navalium socium sunt scripta. Licinius consul duabos 
legionibus obtinere provinciam iussus ; eo addere socio- 
rum decem milia peditum et sexcentos equites. 

XXII. Senatus consultis perfectis L. Aemilius consul 
e curia in contionem processit orationemque talem habuit 
„animadvertisse videor, Quirites, maiorem mihi sortito 
Macedoniam provinciam gratulationem factam, quam cum 
aut compulsus ** consulatus, aut quo die magistrate^ 
inissem; neque id ob aliam causam quam quia belio in 
Macedonia, quod diu trahitur, existimastis dignuifl maiq; 
state populi Ronfani exìlwttW^fthttf^^ deos 
quoque huic favi&e sorti spero, eosdemque in rebus ge- 



LIBER XLIV. CAP. 22; [a. C. 168] 229 

rendis a dfuUWS^sse. naec partim opinali partim sperare 
possum. ( ÌÌTOaaa*flrmare prò certo habeo audeoque , me 
omni ope adnisurum esse, ne frustra vos hanc spem de 
me conceperitis. quae ad bellum opus sunt et senatus 
decrevit, et quoniam extemplo profìcisoi placet neque ego 
in mora suiti, C. Licinius collega, vir egregius, aeque 
enixe parabit ac si ipse id bellum gesturus esset. vos 
quae scripsero sen §^3JJ}0ffiJìÌ s àabeievro certis. rumores 
ere^ulitate yestra neaj^s^quorum auctor nemo exstabit. 
£nam i flu i n1^fulfo^ fieri , hoc praecipue bello, 

Smimadverti, nemo tam famae contemptor est, cuius non 
debilitar] animus possit in omnibus circulis, atque etiam, 
si dns placet, in conviviis sunt qui exercitus in Macedo- 

loca 




eommeatus, quando cum hoste manuscoifèferendae, quan- 
do quiesse sit melius. nec quid faciendum sit modo sta- 
tuunt, sed quid^4^tg^qrgim ipsi censuere factum est, 
consulenti veluti^mtlie accusant. haec magna impedi- 
menta res gerentibus sunl *J2£SH£i?uSl im omnes tóm ^ rmi 
et constantis animi contra acroereu^ra^ 
sunt, quam Fabius fuit, qui suum JiM^uniinynfui^r 
vanitatein populi maluit quam secunda Y rania | male rem 
publicam gerere. nonsHm is, qui non^existimem admo- 
nendos duces esse: unmo ewn, qui de sua uhius sententia 
omnia gerat, sup^Fo^ iudicQ^mggi» quam sapientem. 
quid erga est? Drimiunàj^ua^mus et proprie rei mi- 
litaris peritis et^uWcfò&Bs monendi imperatores sunt; 
<teind^g^ju^ui intersunt gerendis ** loco, qui hostera, 
qui temporumopportunitatem vident, qui in eodem velut 
navigio jjarticipes sunUjeriguli. itaque si quis est, qui 
f*quod e re publica sit «tt^rese mihi in eo bello , quod 
[ gesturus sum, eonfidat, renedeneget operam rei publicae 
^in^fogedoniam mecum veniat. nave, equo, tabernaculo, 
viauco*rtiam a me iuvabitur. si quem id facere piget, 

otium urbanum Wj^iS® J?^t2r&33^P£&£SE5 at ' e terra ne 
gubernaverit. sermrau\n%&f^^ loqua- 



VìfWtLo vtycx* ^ ImJ^A/ 



230 LIBER XLIV. CAP. 22. 23. [a. U. e. 58*] , 

* citatem suam dbntineat: nos castrensibus consiliis con- 

tentos futuros esse sciat." ab hac contione, Latinis, quae 
pridie Kal. Apriles fuerunt, in monte sacrificio rite perpe- 
tralo protinus inde et consul et praetor Cn. Octavius in 
Macedoniam profecti sunt. tradilum est memoriae maiore 
quam solita frequentia prosequentium consulem celebra- 
tum , ac prope certa spe ominatos esse homines fìnem 
esse Macedonico bello matururaque reditum cum egregio 
triumpho consulis fore. 

XXIII. Dum haec in Italia geruntur, Perseus quod 
iam inchoatum perflcere, quia inipensa pecuniae facienda 
erat, non inducebat in aninium, ut Gentium Illyrìoram 
regem sibi adiungeret, hoc, postquani intrasse saltum 
Romanos et adesse discrimen ultimum belli animadvertit, 
non ultra differendum ratus, cum per Hippiam legatam 
trecenta argenti talenta pactus esset, ita ut obsides altro 
citroque darentur, Pantauchum misit ex fidissimis amicis 
ad ea perficienda. Meteone Labeatidis terrae Pantauchus 
regi Illyrio occurrit: ibi et iusiurandum ab rege et obsides 
accepit. missus et a Gèntio est legatus nomine Olympio, 
qui iusiurandum a Perseo obsidesque exigeret cum eodem 
ad pecuniam accipiendam missi sunt; et auctore Pan- 
taucho, qui Rhodum legati cum Macedonibus irent, Par- 
menio et Morcus destinantur. quibus ita mandatimi, ut 
r iureiurando obsidibusque et pecunia accepta, tum demum 
Rhodum proficiscerentur. duorum simui regum nomine 
incitari Rhodios ad bellum Romanum posse, adiunctam 
civitatem, penes quam unam tum rei navalis gloria esset, 
nec terra nec mari spem relicturam Romanis. venientibus 
Illyriis Perseus ab Enipeo amni ex castris cum omni 
equitatu profectus ad Dium occurrit. ibi ea quae conve- 
nerunt circumfuso agmine equitum facta, quos adesse 
foederi sancitae cum Gentio societatis volebat rex,- ali- 
quantum eam rem ratus animorum iis adiecturam. et 
obsides in conspectu omnium dati accepttque? et Pellam 
ad thesauros regios missis qui pecuniam acciperent, qui 
Rhodum irent cum Illyriis legatis Thessalonicae conscen- 
dere iussi. ibi Metrodorus erat, quLnuper ab Rhodo 



LLBER XLIV. CAP. 23. 24. 25. [a. C. 168] 231 

venerat, auctoribusque Dinone et Polyarato , principibus 
civitatis eìus, adfìrmabat Rhodios paratos ad bellum esse, 
is prmeeps iunctae cum Myriis legationis datus est. 

XXIV. Eodem tempore ad Eumenen et ad Antiochum 

communia mandata, quae subicere condicio rerum poterat. 

natura inimica inter se esse liberam civitatem et regem. 

singulos populum Romanum adgredi, et quod indignius 

sit, regum viribus reges oppugnare. Attalo adiutore 

patrem suum oppressum ; Eumene adiuvante et quadam 

ex parte etiamPhilippo patre suo Antiochum oppugnatomi; 

in se nunc et Eumenen et Prusian armatos esse, si Ma- 

cedoniae regnum sublatum foret, proximam Asiam esse, 

quam iam ex parte sub specie liberandarum civitatium 

suam fecerint, deinde Syriam. iam Prusiam Eumeni ho- 

nore praeferri, iam Antiochum victorem praemio belli ab 

Aegypto arceri. haec cogitantem providere iubebat, ut 

aut ad pacem secum faciendam compelleret Romanos, 

aut perseverantes in bello iniusto communes duceret 

omnium regum hostes. ad Antiochum aperta mandata 

erant, ad Eumenen per speciem captivorura redimendo rum 

missus legatus erat: verum occultiora quaedam ageban- 

tur, quae in praesentia invisum quidem et suspeclum Ro 

manis Eumenen falsis gravioribus ** proditor enim ac 

prope hostis habitus, dum inter se duo reges capuntes 

fraude et avaritia certant. "Cydas erat Cretensis, ex intimis 

Eumenis. hic prius ad Amphipolim cum Chimaro quodam 

populari suo militante apud Persea, inde postea ad De- 

metriadem semel cum Menecrate quodam, iterum cum 

Antimacho, regiis ducibus, sub ipsis moenibus urbis 

collocutus ftierat. Hierophon quoque, qui tum missus est, 

duabus ad eundem Eumenen iam ante legationibus functùs 

erat. quae colloquia occulta et legationes infames quidem 

erant, sed quidactumesset, quid ve in ter reges con venisset, 

ignorabatur. res autem ita sese habuiL XXV. Eumenes 

neque favit victoriae Persei , neque beilo eum invadere 

animo habuit, non tam quia paternae inter eos inimicitiae 

erant, quam ipsorum odiis inter se accensae. non ea regum 

aemulatio, ut aequo animo Persea tantas apisci opes tan- 



232 LIBER XLIV. CAP. 25. 26. [a. U. *. Ó8è] 

tamque gloriano, quanta Romania vietis eum manebat, 
Eumenes visurus fuerit cemebat et Persea iam inde ab 
initio belli omni modo spem pacis temprasse, et in dies 
magis, quo propior admoveretur terror, nihil neque agere 
aliud neque cogitare. Romanos quoque, quia traheretur 
diutius spe ipsorum bellura, et ipsos duces et senatum 
non abhorrere a finiendo tam incommodo ac difficili bello, 
hac utriusqae partis voluntate explorata, quod fieri eliam 
sua sponte taedio validioris, meta infirmioris credebal 
posse, in eo suam operam venditare concilianda gratta 
magis cupiit. nam modo ne iuvaret bello Romanos terra 
marique, modo pacis patrandae cum Romania pacisceba- 
tur mercedem: ne bello interesset, ** mille et quingenta 
talenta, in utroque non fidem modo se sed obsides quo- 
que dare paratum esse ostendebat. Perseus ad rem 
inchoandam promptissimus erat cogente metu, et de ob- 
sidibus accipiendis sine dilatione agebat, conveneratque, 
ut accepti Cretam mitterentur. ubi ad peeuniaementionem 
ventum erat, ibi haesitabat; et utique alteram in tanti 
nominis regibus turpem ac sordidam et danti et magis 
accipienti mercedem esse, malebat in spem Romana© 
pacis non reeusare impensam, sed eam pecuniam perfecta 
re daturum, interea Samothracae in tempio depositurum. 
ea insula cum ipsius dicionis esset, videro Eumenes nihil 
interesse in ea an Pellae pecunia esset, id agere ut partem 
aliquam praesentem ferret. ita nequiquam inter se captati 
nihil praeter infamiam movere. 

XXVI. Nec haec tantum Persei per avaritiitm esi 
dimissa res , cum pecuniam tutam et pacem babere per 
Eumenen, quae vel parte regni redimenda esset, aut 
reiectus protrahere inimicum mercede onustum, et hostes 
merito ei Romanos posset facere: sed iam ante Gentil 
regis parata societas, et tum Gallorum effusorum per 
lllyricum ingens oblatum auxilium avaritia dimissum est 
veniebant decem milia equitum, par numerus peditum, et 
ipsorum iungentium cursumequis et in vieem prolapsorum 
equitum vacuos capientium ad pugnam equo», hi pacti 
erant eques denos praesentes aureos, pedes quinos, mille 



i 



LIBER XLIV. CAP. 26. 27. £a. C. 168] 233 

dux eorum. venientibus his Perseus ab Enipea ex caslris 
profectus obviam cum dìmidia copiarum parte denunttare 
per vicos urbesque, quae viae propinquae sunt, coepit, 
ut commeatus expedirent, frumenti vini pecorum ut copia 
esset ipse equos phalerasque et sagola donimi prìncipi- 
bus ferre, et parum auri, quod inter paucos dividerei 
multitudinem credens trahi spe posse, ad Almanam urbem 
pervenit, et in ripa fluminis Axii posuit castra, circa De- 
sudabam in Maedica exercitus Gallorum eonsederat, mer- 
cedem pactam opperiens. eo mittit Antigonum, ex pur- 
puratis unum, qui iuberet multitudinem Gallorum ad By- 
ìazora — Paéoniae is locus est — castra movere, princi- 
pes ad se venire frequentes. septuaginta quinque milia 
ab Axio flumine et castris regiis aberant haec mandata 
ad eos cum pertulisset Antigonus, adiecissetque per viam 
quantam omnium praeparatam cura regis copiam in venturi 
forent, quibusque muneribus principes advenientes vestis 
argenti equorumque excepturus rex esset, de his quidem 
se coram cognituros respondent, illud, quod praesens 
pepigissent, interrogant, ecquid aurum, quod in singulos 
pediles equitesqiie dividendum esset, secura adduxisset. 
cum ad id nihil responderetur, Clondicus regulus eorum 
„abi, renuntia ergo" inquit „regi, nisi aurum obsidesque 
aecepissent, nusquam inde Gallos longius vestigium mo- 
turos." haec relata regi cum essent, advocato Consilio cum 
quid omnes suasuri essent appareret, ipse pecuniae quam 
regni melior custos institit de perfìdia et feritale Gallorum 
disserere, multorum iam ante cladibus experla: periculo- 
sum esse tantam multitudinem in Macedoniam accipere, 
ne graviores eos socios habeant quam hostes Romanos. 
quinque milia equitum satis esse, quibus et uti ad bellum 
possent, et quorum multitudinem ipsi non timeant. 
XXVU. apparebat inde omnibus mercedem multitudinis 
tiraere,' nec quicquam aliud: sed cum suadere consulenti 
nemo auderet, remittitur Antigonus, qui nuntiaret quinque 
milium equitum opera tantum uti regem, non tenere mul- 
titudinem aliam. quod ubi audivere barbari, ceterorum 
quidem fremitus fuit indignantium se frustra excitos sedi- 



234 LIBER XL1V. CAP. 27. 28. [a. U. e 58*] 

bus suis: Clondicus rursus interroga^ ecquid ipsis quia 
que miiihna l quod convenisse^ numeraret. cum adversus 
id quoque miscerì ambages cernere t, inviolato fallaci 
nuntio, quod vix speraverat ipse posse contingere, retro 
ad Histrum, perpopulati Thraciam , qua vicinia erat vite, 
redierunt quae manus quieto sedente rege ad Enipeum 
adversus Romanos Perrbaebiae saltum in Thessaliam 
traducta non agros tantum nudare populando potuit, ne 
quos inde Romani commeatus exspeclarent, sed ipsas 
exseindere urbes tenente ad Enipeum Perseo Romanos, 
ne urbibus sociis opitulari possent ipsis quoque Roma- 
nis de se cogitandone fuisset, quando neque manere 
amissa Thessalia, unde exerchus alebatur, potuissent, 
neque progredii cum ex adverso castra Macedonum ** 
qui ea pependerant spe, haud mediocriter debililavit 
eadem avarìtia Gentium regem sibi alienavi*, nam oam 
trecenta talenta Pellae missis a Gentio numerasset, signare 
eos pecuniam passus, inde decem talenta ad Pantauchum 
missa, eaque praesentia dari regi iussit ; reliquam pecuniam, 
signatam Ulyriorum signo, portantibus suis praecipit, 
parvis itinerìbus veherent, dein cum ad flnem Hacedoniae 
ventum esset, subsisterent ibi ac nuntios ab se opperiren- 
tur. Gentius exigua parte pecuniae accepta, cum adsiduc 
a Pantaucho ad lacessendos hostili facto Romanos stima- 
laretur, M . Perpernam et L. Petillium legatos, qui toni 
forte ad eum venerane in custodiam coniecit. hoc audito 
Perseus contraxisse eum necessitates ratus ad bellum 
utique cum Romanis, ad revocandum qui pecuniam por- 
tabat nnsit, velutnihilaliud agens, quam ut quanta maxima 
posset praeda ex se devicto Romanis reservaretur. et ab 
Eumene Hierophon, ignotis quae occulte acta erant, redit 
de captivis actum esse et ipsi evulgaverant, et Eumene* 
consulem vitandae suspicionis causa certiorem fecit. 

XXVIII. Perseus post reditum ab Eumene Hiero- 
phontis spe deiectus Antenorem et Callippum praefectos 
classis cum quadraginta iembis — adiectae ad hunc nu- 
raerum quinque pristes earmi — Tenedum mittit, ut in* 
sparsas per Cycladas insulas naves Macedoniam cum 



LIBERXL1V. CAP.28. [a C.I68] 235 

frumento petentes tutarentur. Cassandreae deductae na- 
ves in portus primum, qui sub Atho monte sunt, indk 
Tenedum placido mari cum traiecissent, stantes in portu ^ 
Rhodias apertas naves Eudamumque praefectum earum 
inviolatos atque etiam benigpe appellatos dimiserunt 
cognito deinde in latere altero quinquaginta onerarias 
suarum stantibus in ostio portile Eumenis rostratis, qui- 
bus Damius praeerat, inclusas èsse, circumvecti propere, 
ac summotis terrore hostium navibus onerarias datis qui 
prosequerentur decem lembis in Macedoniam mittunt, ita 
ut in tutum prosecuti redireni Tenedum. nono post die 
ad classem iam ad Sigeum stèmtem redierunt. inde Su- 
bota — insula est interiecta Elaepe et Atho — traiciunt. 
forte postero die quam Subota classis tenuit, quinque et 
triginta naves, quas hippagogus vocant, abElaeaprofectae 
cum equitibus Gallis equisque Phanas promontorium Chi- 
orum petebant, unde trànsmittere in Macedoniam possent. 
Attalo ab Eumene mittebantur. has naves per altum ferri 
cum ex specula signum datum Antenori esset, profectus 
ab Subotis inter Erythrarum promontorium Chiumque, 
qua artissimum fretum est, iis occurrit. nihil minus cre- 
dere praefecti Eumenis quam Macedonum classem in ilio 
vagari mari: nunc Romanos esse, nunc Attalum, aut re- 
missos aliquos ab Attalo ex castris Romanis Pergamum 
p etere, sed cum iam appropinquantium forma lemborum 
haud dubia esset, et concitatio remorum directaeque in 
se prorae hostes appropinquare aperuissent, tunc iniecta 
trepidatio est, cum resistendi spes nulla esset, inhabilique 
navium genere et Gallis vix quietem ferentibus in mari, 
pars eorum, qui propiores continenti littori erant, in Ery- 
thraeam enarunt; pars velis datis ad Chium naves eiecere, 
relictisque equis effusa fuga urbem petebant. sed propius 
urbem lembi accessuque commodiore cum exposuissent 
armatos, partim in via fugientes Gallos adepti Macedones 
ceciderunt, partim ante portam exclusos. clauserant enim 
Chii portam, ignari qui fugerent aut sequerentur. octin- 
genti ferme Gallorum occisi, ducenti vivi capti; equi pars 
in mari fractis navibus absumpti, partim neryos succide- 



234 L1BER XL1V. CAP. 27. 28. [a. U. e. 58« 

bus suis: Clondicus rursus interroga^ ecquid ipsis quo- 
que niilibus, quod convenisset, numerarci, cum adversus 
id quoque misceri ambages cerneret, inviolato fallaci 
nuntio, quod vix speraverat ipse posse contingere, retro 
ad Histrum, perpopulati Thraciam, qua vicinia erat viae, 
redierunt. quae manus quieto sedente rege ad Enipeum 
adversus Romanos Perrhaebiae saltum in Thessaliam 
traducta non agros tantum nudare populando potuit, ne 
quos inde Romani commeatus exspeclarent, sed ipsas 
exseindere urbes tenente ad Enipeum Perseo Romanos, 
ne urbibus sociis opitularì possent ipsis quoque Roma- 
nis de se cogitandum fuisset, quando neque manere 
amissa Thessalia, unde exercitus alebatur, potuissent, 
neque progredì, cum ex ad verso castra Macedonum ** 
qui ea pependerant spe, haud mediocriter debilitavit 
eadem avaritia Gentium regem sibi alienavit. nam oum 
trecenta talenta Pellae missis a Gentlo numerasset, signare 
eos pecuniam passus, inde decem talenta ad Pantauchum 
missa, eaque praesentia dari regi iussit ; reliquam pecuniam, 
signatam Ulyriorum signo, portantibus suis praecipit, 
parvis itineribus veherent, dein cum ad flnem Macedoniae 
ventum esset, subsisterent ibi ac nuntios ab se opperiren- 
tur. Gentius exigua parte pecuniae accepta, cum adsiduc 
a Pantaucho ad lacessendos hostili facto Romanos stima- 
laretur, M . Perpernam et L. Petillium legatos, qui toni 
forte ad eum venerant, in custodiam coniecit. hoc audito 
Perseus contraxisse eum necessitates ratus ad bellum 
utique cum Romanis, ad revocandum qui pecuniam por- 
tabat misit, velutnihilaliud agens, quam ut quanta maxima 
posset praeda ex se devicto Romanis reservaretur. et ab 
Eumene Hierophon, ignotis quae occulte acta erant, redit* 
de capti vis actum esse et ipsi evulgaverant, et Eumenes 
consulem vitandae suspicionis causa certiorem fecit. 

XXV11L Perseus post reditum ab Eumene Hiero* 
phontis spe deiectus Antenorem et Callippum praefectos 
classis cum quadraginta lembis — adiectae ad hunc na- 
merum quinque pristes erant — Tenedum mittit, ut inde 
sparsas per Cycladas insulas naves Macedoniam cum 



LIBER XL1V. CAP. 28. [a C. 168] 235 

frumento petentes tutarentur. Cassandreae deductae na- 
ves in portus primum, qui sub Atho monte sunt, indk 
Tenedum placido mari cum traiecissent, stantes in portu ^ 
Rhodias apertas naves Eudamumque praefectum earum 
inviolatos atque etiam benigne appeliatos dimiserunt 
cognito deinde in latere aitero quinquaginta onerarias 
suarum slantibus in ostio portiti Eumenis rostratis , qui- 
bus Damius praeerat, inclusas èsse, circumvecti propere, 
ac summotis terrore hostium navibus onerarias datis qui 
prosequerentur decem lembis in Macedoniam mittunt, ita 
ut in tutum prosecuti redirent Tenedum. nono post die 
ad classem iam ad Sigeum stWem redierunt. inde Su- 
bota — insula est interiecta Elae^e et Atho — traiciunt. 
forte postero die quam Subota classis tenuit, quinque et 
triginta naves, quas hippagogus vocant, abElaeaprofectae 
cum equitibus Gallis equisque Phanas promontorium Chi- 
orum petebant, unde tròuismiltere in Macedoniam possent. 
Attalo ab Eumene mittebantur. has naves per altum ferri 
cum ex specula signum datum Antenori esset, profectus 
ab Subotis inter Erythrarum promontorium Chiumque, 
qua artissimum fretum est, iis occurrit. nihil minus cre- 
dere praefecti Eumenis quam Macedonum classem in ilio 
vasari mari: nunc Romanos esse, nunc Attalum, aut re- 
missos aliquos ab Attalo ex castris Romanis Pergamum 
petere. sed cum iam appropinquantium forma lemborum 
haud dubia esset, et concitati o remorum directaeque in 
se prorae hostes appropinquare aperuissent, tunc iniecta 
trepidatio est, cum resistendi spes nulla esset, inhabilique 
navium genere et Gallis vix quietem ferentibus in mari, 
pars eorum, qui propiores continenti littori erant, in Ery- 
thraeam enarunt; pars velis datis ad Chium naves eiecere, 
relictisque equis effusa fuga urbem petebant. sed propius 
urbem lembi accessuque commodiore cum exposuissent 
armatos, partim in via fugientes Gallos adepti Macedones 
ceciderunt, partim ante portam exclusos. clauserant enim 
Chii portam, ignari qui fugerent aut sequerentur. octin- 
genti ferme Gailorum occisi, ducenti vivi capti; equi pars 
in mari fìractis navibus absumpti, partim neryos succide- 



286 LIBERXL1V. CAP. 28. 29. 30. [a. U.c. 684] 

runt in littore Macedones. viginti eximiae equos forma» 
cum captivis eosdem decerti lembos, quos ante miserai, 
Antenor devehere Thessalonicam iussit, et primo quoque 
tempore ad classem reverti: Phanis se eos exspectatu- 
rum. triduum tome classis ad urbem stetti. Pkanas iade 
progrossi sunt, et spe celerius reversis decem lembi» 
evecli Aegaeo mari Delum traiecerunt. 

XXIX. Dum haec geruntur, legati Romani C. Popil- 
lius et C. Decimius et C. Hostilius a Chalckte profecti tri* 
bus quinqueremibus Delum cum venissent, lembos ibi 
Macedonum quadraginta et quinque regis Eumenis quin- 
queremes invenerunt. sanctitas templi insulaeque inviola- 
tos praestabat omnes. itaque permixti Romanique et 
Macedones et Eumenis navales socii in tempio, indutias 
religione loci praebente, versabantur. Antenor Persei 
praefectus, cum aliquas alto praeferri onerarias naves ex 
speculis significatum foret, parte lemborum ipse inse- 
quens, parte per Cycladas dispositi praeterquam si quae 
Macedoniam peterent, omnes aut supprimebat aut spolia- 
bat naves. quibus poterat Popillius suis aut Eumenis 
navibus succurrebatt sed vecti nocte binis aut ternisple- 
rumque lembis Macedones fallebant per id fere tempus 
legati Macedones Illyriique simul Rhodum venerunt, qui- 
bus auctoritatem addidit non lemborum modo adventus 
passim per Cycladas atque Aegaeum vagantium mare, 
sed etiam coniunctio ipsa regum Persei Gentiique et fama 
cum magno numero peditum equitumque venientium 
Gallorum. et iam cum accessissent animi Dinoni ac Po- 
lyarato, qui Persei partium erant, non benigne modo re- 
sponsivi regibus est, sed palam pronuntìatum belio finero 
se auctoritate sua imposituros esse: itaque ipsi quoque 
reges aequos adhiberent animos ad pacem aecipiendam* 

XXX. Iam veris principiùm erat, novique duces in 
provincias ven erant, consul Aemilius in Macedoniam, 
Octavius Oreum ad classem, Anicius in IHyricum, cw 
bellanduni adversus Gentium. palre Pleurato rege 111;* 
riorum et maire Eurydica genitus fratres duos, Piatorem 
utroque parante, Caravantium matre eadem natum habuit 



LIBERXL1V. CAP. 30. 31. [a. C. 168] 237 

hoc propter ignobilitatem paternam rainus suspecto Pia- 

torem occidit et duos amicos eius, EUritum et Epicadum. 

impigros viros, quo tutius regnaret fama fuit Bernini 

Dardanorum principis fìliam Etutam pacto fratri eum in- 

vidisse, tamquam his nuptiis adiungenti sibi Dardanorum 

gentem : et simitiimum id vero fecit ducta ea virgo Platore 

interfecto. gravis deinde, dempto fratris metu, populari- 

bus esse coepit; et violentiaminsitam ingenio intempe- 

rantia vini accendebat. ceterum, sicut ante dictum est, ad 

Romanum incitatus bellum Lissum oranes copias con- 

traxit. quindecim milia armatorum fuerunt. inde fratre in 

Caviorum gentem vi aut terrore subigendam cum mille 

peditibus et quinquaginta equitibus misso, ipse ad Bas- 

saniam urbem quinque milia ab Lisso ducit. socii erant 

Romanorum: ilaque per praemissos nunlios prius tem- 

ptati obsidionem pati quam dedere sese maluerunt. Cara- 

vandium inCaviis Durnium oppidum advenientem benigne 

accepit, Caravandis altera urbs exclusit. et cum agros 

eorum effuse vastaret, aliquot palati milites agresti um 

concursu interfecti sunt. iam et Ap. Claudius adsumptis 

ad eum exercitum, quem habebat, Bullinorum et Apollo- 

niatium et Dyrrhachinorum auxiliis profectus ex hibernis 

circa Genusum amnem castra habebat, audito foedere in- 

ter Persea et Gentium, et legatorum violatorum iniuria 

accensus, bellum haud dubie adversus eum gesturus. 

Anicius praetor eo tempore Apolloniae auditis quae in 

Illyrico gererentur, praemissisque ad Appium litteris, ut 

se ad Genusum opperiretur, triduo et ipse in castra venit ; 

et ad ea quae habebat auxilia Parthinorum iunctis duobus 

milibus peditum et equitibus ducentis — peditibus Epi- 

cadus, equitibus Algalsus praeerat — parabat ducere in 

Illyricum, maxime ut Bassanitas solveret obsidione. tenuit 

impetum eius fama lemborum vastantium maritimam oram. 

octoginta erant lembi , auctore Pantaucho missi a Gentio 

ad Dyrrhachinorum et Apolloniatium agros populandos. 

tum classis ad 

to eo tradiderunt se. XXXI. deinceps et urbes regionis 



238 LIBER XLIV. CAP. 31. [a. U. e. 584] 

eius idem faciebant, adiuvante inclinationem animorum 
clementia in omnes et iustitia praetoris Romani, ad Sco- 
dram inde ventum est, quod belli caput erat, non eo solum 
quod Gentius eam sibi ceperat velut regni totius arcem, 
sed etiam quod Labeatium gentis munitissima longe est 
et difficilis aditu. duo cingunt eam flumina, Ciausala la- 
tere urbis, quod in orientem patet, praefluens, Barbanna 
ab regione occidentis, vx Labeatide palude orìens. hi 
duo amnes confluentes incidunt Oriundi flumini, quod 
ortum ex monte Scordo, multis et aliis auctum aqute, 
mari Hadriatico inferlur. mons Scordus, longe altissinras 
regionis eius, ab oriente Dardaniam subiectam habet, a 
meridie Macedoniam, ab occasu Illyricum. quamquam 
munitum situ naturali oppidum erat, gensque id tota Illy- 
riorum et rex ipse tuebatur, tamen praetor Romanus, quia 
prima successerant prospere, fortunam totius rei princi- 
pia secuturam esse ratus et repentinum valiturum terro- 
rem, instructo exercitu ad moenia succedit quod si clausis 
portis muros portarumque turres dispositis armatis dé- 
fendissent, vano cum incepto moenibus pepulissent Ro- 
manos: nunc porta egressi proelium loco aequo maiore 
animo commiserunt quam sustinuerunt pulsi enim et 
fuga conglobati, cum ducenti amplius in ipsis faucibus 
portae cecidissent, tantum intulerunt terrorem, ut oratores 
extemplo ad praetorem mitteret Gentius Teuticum et Bel- 
lum, principes gentis, per quos indutias peteret, ut deli- 
berare de statu rerum suarum posset. triduo in hoc dato 
cum castra Romana quingentos ferme passus ab urbe 
abessent, navem conscendit, et flumine Barbanna navigai 
in lacum Labeatum, velut secretum locum petens ad con* 
sultandum, sed ut apparuit, falsa spe excitus Caravantium 
fratrem multis milibus armatorum actis ex ea regione, in 
quam missus erat, adventare. qui postquam evanuit ru- 
mor, tertio post die navem eandem secundo amni Sco- 
dram demisit; praemissisque nuntiis, ut sibi appellando 
praetoris potestas fiere t, copia facta in castra venit. et 
principium orationis ab accusatione stultitiae orsus suae, 
postremo ad preces lacrimasque effusus, genibus prae- 



LIBER XLIV. CAP. 31. 32. 33. [a. C. 168] 289 

toris accidens in potestatem sese dedit. primo bonum 
animum habere iussus, ad cenam etiam invitatus in urbem 
ad suos rediit et cum praetore eo die honorifice est 
epnlatus , deinde in custodiam C. Cassio tribuno militanti 
traditi», vix gladiatorio accepto decem talentis abregé 
rex, ut in eam fortunam reccideret XXXII. Anicius Sco- 
dra recepta nihii prìus quam requisitos Petillium Perper- 
namque legatos ad se duci iussit. quibus splendore suo 
restituto Perpernam extemplo mittit ad comprehendendos 
araicos cognatosque regis; qui Meteonem, Labeatium 
genti* urbem, profeclus Etlevam uxorem cum filiis duo- 
bus, Scerdilaedo Pleuratoque, et Caravantium fratrem 
Seodram in castra adduxit. Anicius bello Illyrio intra tri- 
ginta dies perfecto nuntium victoriae Perpernam Roman: 
misit, et post dies paucos Gentium regem ipsum cum pa- 
rente coniuge ac liberis ac fratre aliisque principibus 
Ulyrìorum. hoc unum bellum prìus perpetralum quam 
coeptum Romae auditum est. 

Quibus diebus haec agebantur, Perseus quoque in 
magno terrore erat propter adventum simui Aemilii novi 
consulis, quem cum ingentibus minis adventare audiebat, 
simul Octavii praetoris. nec minus terroris a classe Ro- 
mana et periculo maritimae orae habebat. Thessalonicae 
Eumenes et Athenagoras praeerant cum parvo praesidio 
duorum milium caetratorum. eo et Androclen praefectum 
mittit, iussum sub ipsis navalibus castra habere. Aenean 
mille equites — praeerat Meno Antigonensis — misit ad 
tutandam maritimam oram, ut quocumque littore appli- 
casse naves hostium audissent, extemplo ferrentagre- 
stibus opem. quinque milia Macedonum missa ad prae- 
sidium Pythii et Petrae, quibus praepositi erant Histiaeus 
etTheogenes et Mi don. his profectis ripam munire Enipei 
fiuminis adgressus est, quia sicco alveo transiri poterat. 
buie ut omnis multitudo vacaret, feminae ex propinquis 
urbibus cocta cibaria in castra adferebant: miles iussus 
ex propinquis silvis benigne 

XXXJII. conferre, postremo sequi se utrarios ad mare, 



V k 



240 LIBER XLIV. CAP. 33. [a. U. e 684] 

quod minus trecentos passus aberat, iussit, et in littore 
alios alibi modicis intervallis fodere, raontes ingente 
altitudinis spem faciebant, eo magis quia nullos apertos 
evergerent rivos, occultos continere latices, quorum venae 
in mare permanantes undae miscerentur. vix deducta 
sumraa arena erat, cum scaturigine» turbidae primo et 
tenues emicare, dein liquidam multamque fundere aquam 
veiut deum dono coeperunt aliquantum ea quoque res 
duci famae et auctorìtaiis apud milites adicit. iussis (te- 
inde militibus expedire arma, ipse cum tribunis primisque 
ordinibus ad contemplandos trmsilus est progressus qua 
descensus facilis armatis, qua in ulteriorem ripara minime 
iniquus ascensus esset. his satis exploratis ilia quoque 
primum, ut ordine ac sine tumultu omnia in agminead 
nutum imperiumque ducis fierent, providit ubi omnibus 
simul pronuntiaretur quod fìeret, nequeomnesexaudirent, 
incerto imperio accepto alios, ab se adicientes, piusee 
quod imperatum sit, alios minus facere; clamores deinde 
dissonos oriri omnibus locis, et prius hostes quam ipsos, 
quid paretur, scire. piacere igitur tribunum militum primo 
pilo legionis secretum edere imperium; illum et dein sin- 
gulos proximo cuique in ordine centurioni dicere, quid 
opus facto sit, sive a primis signis ad novissimum agmeo, 
Bive ab extremis ad primos perferendum imperium sit 
vigiles edam novo more scutum in vigiliam ferre vetuit: 
non enim in pugnam vigilem ire, ut armis utatur, sed ad 
vigiiandum, ut cum senserit hostium adventum, recipiat 
se excitetque ad arma alios. scuto prae se erecto stare 
galeatos; deinde ubi fessi sint, innixos pilo, capite super 
marginem scuti posito, sopitos stare, ut fulgentibus armis 
procul conspici ab hoste possint, ipsi nihil provideant 
stationum quoque moremmutavit. armati omnes, etfrenalis 
equis equites, diem totum perstabant: id cum aestivis die- 
bus urente adsiduo sole fìeret, tot horarum aestu et languore 
ipsos equosque fessos integri saepe adorti hostes vel pau- 
ci plures vexabant. itaque ex matutina statione ad meridie© 
decedi, et in postmeridianam succedere alios iussit: ita 
numquam fatigatos recens hostis adgredi poterai 



LIBER XLIV. CAP. 34. 35. [a. C. 168] 241 

XXXIV. Haec cum ita fieri piacere contione advo- 

cata pronuntiasset, adiecit urbanae contioni convenientem 

orationem. unum imperatorem in exercilu providere et 

consulere quid agendum sit debere, nunc per se, nunc 

cum iis, quos advocarit in consilium ; qui non sint advo- 

cati, eos nec palam nec secreto iactare Consilia sua. mili- 

tem haec Iria curare debere, corpus ut quam vafidissimum 

et pernicissimum habeat, arma apta, cibum paratum ad 

subita imperia: cetera scirè de se diis immortalibus et 

imperatori suo curae esse, in quo exercitu milites consui- 

tent, imperator rumoribus vulgi circumagatur, ibi nihil 

salutare esse, se, quod sit offìcium imperatoris, provisu- 

rum, ut bene gerendae rei occasionem iis praebeat: illos 

nihil quid futurum sit quaerere debere; ubi datura signum 

sit, tum militarem operam navare. ab his praeceptis con- 

tionem dimisit, vulgo etiam veteranis fatentibus se ilio 

primum die, tamquam tirones, quid agendum esset in re 

militari didicisse. non sermonibus tantum his, cum quanto 

adsensu audissentverba consulis, ostenderunt; sed rerum 

praesens effectus erat. neminem totis mox castris quietum 

videres : acuere alii gladios, alii galeas bucculasque, scu- 

torum * alii, alii loricas tergere, alii aptare corpori arma, 

experirique sub his membrorum agilitatem, quatere alii 

pila, alii micare gladiis mucronemque intueri, ut facile quis 

cerneret, ubi primum conserendi manum cum hoste data 

occasio esset, aut Victoria egregia aut morte memorabili 

finituros bellum. Perseus quoque cum adventu consulis 

simul et veris principio strepere omnia moverique apud 

hostes velut novo bello cerneret, mota a Phila castra in 

adversa ripa posila, nunc ad contemplanda opera sua cir- 

cumire ducem, haud dubie transitus speculantem 

norum esse. XXXV. quae res Romanis auxit animos, Ma- 
cedonibus regique eorum haud mediocrem attulit terrò- 
rem. et primo supprimere in occulto famam eius rei est 
conatus missis, qui Pantauchum inde venientem appro- 
pinquare castris vetarent. sed iam et pueri quidam visi 
ab suis erant inter obsides Illyrios ducti ; et quo quae- 
t. LIVI pars V. 16 



242 LJBER XL1V. CAP. 36. [a. U. e. 584] 

que accuratius celantur, eo facilius loquacitate regiorum 
ministrorum emanant. 

Sub idem tempus Rhodii legati in castra venerunt 
cum iisdem de pace mandatis, quae Romae ingentem iram 
patrum excitavere. multo iniquioribus animis a castrensi 
Consilio auditi sunt. itaque cum alii praecipites sine re- 
sponso agendos ** castris, pronuntiavit post diem quin- 
tum decimum seresponsum daturum. interim, ut appa- 
rerete quantum pacificantium Rhodiorum auctoritas va- 
luisset, consultare de ratione belli gerendi coepit. piacebat 
quibusdam, et maxime maioribus natu, per Enipei ripam 
munitionesque vim facere: confertis et vim facientibus 
resistere Macedonas non posse, ex tot casteliis aliquanto 
altioribus ac munitioribus , quae validis praesidiis inse- 
dissent, priore anno deiectos. aliis piacebat Octavium 
cum classe Thessalonicam petere et populatione mariti- 
mae orae distringere copias regias, ut altero ab tergo se 
ostendente bello circumactus ad interiorem partem regni 
tuendam nudare aliqua parte transitus Enipei cogeretur. 
ipsi natura et operibus inexsuperabilis ripa videbatur, et 
praeterquam quod tormenta ubique disposita essent, mis- 
Csilibus etiam melius et certiore ictu hostes uti audierat 
alio spectabat mens tota ducis ; dimissoque Consilio Per- 
rhaebos mercatores Coenum et Menophilum, notae et fldei 
iam sibi et prudenliae homines, arcessitos secreto per- 
cunctatur, quales ad Perrhaebiam transitus sint. cum loca 
non iniqua esse dicerent, praesidiis autem regiis obsideri, 
spèm cepit, si nocte improviso valida manu adgressus 
necopinitUes esset, deici praesidia posse: iacula enim 
et sagittas et cetera missilia in tenebris, ubi quid petatur 
procul provideri nequeat, inutilia esse; gladio comminus 
gerì rem in permixta turba, quo miles Romanus vincat 
his ducibus usurus, praetorem Octavium arcessitum ex- 
posito, quid pararet, Heracleum cum classe petere iubet, 
et mille hominibus decem dierum cocta cibaria habere. 
ipse P. Scipionem Nasicam Q. Fabium Maximum filium 
suum cumquinque deiectis milibus Heracleum mittit, velut 
classem conscensuros ad marìtimam oram interioris Ma- 



LIBER XL1V. CAP. 35. 36. [a. C. 168] 243 

cedoniae, quod in Consilio agitatum erat, vastandam. se- 
creto indicatum cibaria his praeparata ad classem esse, 
ne quid eos moraretur. inde lussi duces itineris ita divi- 
dere viam, ut quarta vigilisi tertio die Pythium adoriri 
possent. ipse postero die, ut detineret regem ab circum- 
spectu rerum aliarum, prima luce medio in alveo cum 
stationibus hostium proelium commisit pugnatumque 
uirimque est levi armatura, nec gravioribus armis in lam 
inacquali alveo pugnari poierat. descensus ripae utrius- 
que in alveum trecentorum ferme passuum erat, medium 
spatium torrentis, alibi aliter cavati, paulo plus quam 
mille passus patebat. ibi in medio spectantibus uirimque 
ex vallo castrorum hinc rege hinc consule cum suis le- 
gionibus pugnatum est missilibus procul regia auxilie 
melius pugnabant; comminus stabilior et tutior aut parma 
aut scuio Ligustino Romanus erat. meridie fere receptui 
cani suis consul iussit. ita eo die diremplum proelium 
est haud paucis uirimque interfectis. sole orto postero 
die irritalis cèrtamine animis etiam acrius concursum est 
sed Romani non ab his tantum, cum quibus contractum 
certamen erat, sed multo magis ab ea multiludine, quae 
disposila in turribus stabat, omni genere missilium telo- 
rum ac saxis maxime vulnerabantur. ubi propius ripam 
hostium subissent, tormentis missa etiam ad ultimos per- 
veniebant. multo pluribus eo die amissis consul paulo 
serius récepit suos. tertio die proelio abstinuit, degressus 
ad imam partem castrorum, veiuti per devexum brachium 
transitum temptaturus. Perseus, quod in oculis erat 

XXXVI. anni post circumactum solstitium erat, hora diei 
iam ad meridiem vergebat, iter multo pulvere et incale- 
scente sole factum erat lassitudo et sitis iam sentiebatur, 
et meridiano aestu magis accessurum utrumque mox 
apparebat statuit sic adfectos recenti atque integro hosti 
non obicere: sed tantus ardor in animis ad dimicandum 
uirimque erat, ut consuli non minore arte ad suos elu- 
dendos quam ad hostes opus esset nondum omnibus in- 
structis instabat tribunis militum, ut maturarent instroere, 

16* 



244 LIBER XLIV. CAP. 36. 37. [a. U. e. 584] 

circumibat ipse ordines, animos militum hortando in pu- 
gnarli accendebat. ibi primo alacres signum poscebant; 
deinde, quantum incresceret aestus , et vultus minus vi- 
gentes et voces segniores erari t, et quidam incumbentes 
scutis nixique pilis stabant. tum iam aperte primis ordi- 
nibus imperat, metarentur frontem castrorum et impedi- 
menta constituerent quod ubi fieri milites sensere, alii 
gaudere palarli, quod fessos viae labore flagrantissimo 
aestu non coegisset pugnare, legati circa imperatorem 
ducesque externi erant, inter quos et Attalus, omnes ap- 
probantes, cum pugnaturum consulem credebant — neque 
enim ne his quidera cunctationem aperuerat suam : tane . 
mutatione consilii subita cum alii silerent, Nasica unus ex 
omnibus aùsus est monere consulem, ne hostem ludifica- 
tum priores imperatores fugiendo certamen manibus emit- 
teret: vereri ne nocte abeat, sequendus maximo labore 
ac periculo in intima Macedoniae sit illaesusque, sicnt 
prioribus ducibus, per calles saltusque Macedonicoram 
montium vagando circumagatur. se magnopere suadere, 
dum in campo patenti hostem habeat, adgrediatur, nee 
oblatam occasionem vincendi amittat. consul nihil offen- 
sus libera admonitione tam clari adoiescentis „ et ego" 
inquit „animum istum habui, Nasica, quem tu nunc habes; 
et quem ego nunc habeo, tu habebis. multis belli casibus 
didici, quando pugnandum, quando abstinendum pugna 
sit. non operae sit stanti nunc in acie docere quibus de 
causis hodie quiesse melius sit. rationes alias reposcito: 
nunc auctoritate veteris imperatoris contentus eris." con- 
ticuit adolescenst haud dubie videre aliqua impedimenta 
pugnae consulem, quaesibi non apparerent XXXVlI.Pau 
lus postquam metata castra impedimentaque collocata 
animadvertit, ex postrema acie triarios primos sut>ducit, 
deinde principes, stantibus in prima acie hastatis, si quid 
hostis moveret, postremo hastatos, ab dextro primum 
cornu singulorum paulatim signorum milites subtrahens. 
Ha pedites equitibus cum levi armatura ante aciem hosti 
oppositis sine tumultu abducti, nec ante, quam prima frons 
valli ac f ossa perducta est, ex statione equites revocati 



LIBER XL1V. CAP. 37. 38. [a. C. 168] 245 

suiit rex quoque cum sine detractatione paratus pugnare 
eo die fuisset, contentila quod pei* hostem moram fuisse 
pugitae scirent, et ipso in castra copias reduxit 

Castri» perraunitis C. Sulpicius Gallus trìbunus mili- 
Lum secundae legionis, qui praetor superiore anno fuerat, 
eonsulis permissu ad contionem militibus vocatis pronun- 
tiavit nocte proxima, ne quis id prò portento acciperet, 
ab hora secunda usque ad quartam horam noclis lunam 
defecturam esse, id quia naturali ordine statis temporibus 
fiat, et scuri ante et praedici posse, itaque quem ad mo- 
dum, quia eerti solis lunaeque et ortus et occasus sint, 
rome pieno orbe nunc senescentem exiguo cornu fulgere 
lunam non mirarentur, ita ne obscurari quidera, cum con- 
datur umbra terrae, trahere in prodi&ium debere, nocte, 
quam pridie nonas Septembres insecuta est dies, edita 
bora cum luna defecisset, Romania militibus Galli sapien- 
za prope divina videri: Macedonas ut triste prodigium, 
occasum regni perniciemque gentis portendens movit; 
nec aliter vales. clamor ululatusque in castris Macedonum 
fuit» donec luna in suam lucem emersit. 

Postero die — tantus utrique ardor exercitui ad con- 
currendum fuerat, ut et regem et consulem suorum qui- 
dam, quod sine proelio diseessum esset, accusarent — 
regi prompta defensio erat, non eo solum, quodhostis 
prior, aperte pugnam detractans, in castra copias redu- 
xisset, sed etiam quod eo loco signa constituisset, quo 
phalanx, quam inutilem vel mediocris iniquitas loci effi- 
ceret, promoveri non posset. consul ad id quod pridie 
praetermisisse pugnandi occasionem videbatur, et loeum 
dedisse bosti, si nocte abire vellet, tunc quoque per spe- 
ciem imraolandi terere videbatur tempus, cum luce prima 
signum propositum pugnae ad exeundum in aciem fuisset. 
tertia demum hora sacrificio rite perpetrato ad consilium 
vocavit; atque ibi, quod rei gerendae tempus esset, lo- 
quendo et intempestive consultando videbatur quibusdam 
extrahere. post sermones tamen consul orationem habuit 
XXXVIII. „P. Nasica, egregius adolescens, ex omnibus 
unus quibus hesterno die pugnari placuit, denudavit raihi 



246 LIBER XL1V. CAP. 38. 39. [a. U. e. 684] 

suum consilium, idem postea, ita ut transisse in senten- 
tiam meam viderì possel, tacuit. quibusdam aliis absentem 
carpere imperatorem quam praesentem monere melius 
visum est. et Ubi, P. Nasica, et quicumque idem quod tu 
occultius senserunt, non gravabor reddere dilatae pugnae 
rationem. nam tantum abest ut me hesternàe quietis pae- 
niteat, ut servatum a me exercitum eo Consilio credam. 
in qua me opinione esse ne. quis sine causa vestrum cre- 
dat, recognoscat, agedum, mecum, si videtur, quam multa 
prò hoste et adversus nos fuerint. iam omnium primum, 
quantum numero nos praestent, neminem vestrum nec 
ante ignorasse, et hesterno die explicatam intuentesaciem 
animadvertisse, certum habeo. ex hac nostra paucitate 
quarta pars militum praesidio impedimentis relieta erat; 
nec ignavissimum quemque relinqui ad custodiam sarci- 
narum scitis. sed fuerimus omnes. parvum hoc tandem 
esse credimus, quod ex bis castris, in quibus hac nocte 
mansimus, exiturì in aciem hodiemo aut summum crasti- 
no die, si ita videbitur, diis bene iuvantibus, sumus? ni- 
hilne interest, utrum militem, quem neque viae labor hodie 
neque operis fatigaverit, requietum, integrum in tentorio 
suo arma capere iubeas , atque in aciem plenum virium, 
vigentem et corpore et animo educas , an longo itinere 
fatigatum et onere fessura, madentem sudore, ardentibus 
siti faucibus, ore atque oculis repletis pulvere, torrente 
meridiano sole, hosti obicias recenti, requieto, qui nulla 
re ante consumptas vires ad proelium adferat? quis, prò 
deum fidem, ita comparatus, vel iners atque imbellis, for- 
tissimum virum non vicerit? quid quod hostes per sum- 
mum otium instruxerant aciem, praeparaverant animos, 
stabant compositi suis quisque ordinibus, nobis tunc re- 
pente trepidandum in acie instruenda erat et incompositis 
concurrendum? XXXIX. al hercule aciem quidem incon- 
ditam inordinatamque habuissemus, castra munita, prò- 
visam aquationem, tutum ad eam iter praesidiis impositis, 
explorata circa omnia: an nihii nostri habentes praeter 
nudum campum, in quo pugnaremus? maiores vestii ca- 
stra munita portum ad omnes casus exercitus ducebant 



LIBER XLiY. CAP. 39. 40. [a. C. 168] 247 

esse, linde ad pugnam exirent, quo iactati tempestate 
pugnae receptum haberent. ideo cum munimentis ea saep- 
sissent, praesidio quoque valido fìrmabant, quod qui ca- 
stris exutus erat, etiamsi pugnando acie vicisset, prò vieto 
haberetur. castra sunt victori receptaculum, vieto perfu- 
gium. quam multi exercitus, quibus minus prospera pu- 
gnae fortuna fuit, intra valium compulsi, tempore suo, 
interdum momento post, eruptione facta victorem hostem 
pepulerunt? patria altera est militaris haec sedes, valium- 
que prò moenibus, et tentorium suum cuique militi domus 
ac penates sunt. sine ulla sede vagì dimicassemus , ut 
quo victores nos reciperemus? his diffìcultatibus et im- 
pedimentis pugnae illud opponitur. quid si hostis hac 
interposta nocte abisset? quantum rursus sequendo eo 
penitus in ultimam Macedoniam exhauriendum laboris 
erat! ego autem neque mansurum eum neque in aciem 
eopias educturum fuisse certum habeo, si cedere hinc 
statuisset. quanto enim facilius abire fuit, cum procul 
abessemus, quam nunc, cum in cervicibus sumus? nec 
faileret nos interdiu aut nocte abeundo. quid autem est 
uobis optatius quam ut quorum castra praealta fluminis 
ripa tuta, vallo insuper saepta ac crebris turribus, oppu- 
gnare adorti sumus, eos relictis munimentis, agmine effuso 
abeuntes in patentibus campis ab tergo adoriamur? hae 
dilatae pugnae ex hesterno die in hodiernum causae fue- 
runt. pugnare enim et ipsi mihi placet; et ideo, quia per 
Enipeum amnem saepta ad hostem via erat, alio saltu, 
deiectis hostium praesidiis, novum iter aperui; neque 
priusquam debellavero absistam.^ ,, 

XL. Post hanc orationem silentium fuit, partim tra- 
ductis in sententiam eius, partim verentibus nequiquam 
offendere in eo quod uteumque praetermissum revocari 
non posset ac ne ilio ipso quidem die aut consuli aut 
regi pugnare placuii, regi quod nec fessos , a* pridie, ex 
via neque trepidantes in acie instruenda et vixdum com- 
positos adgressurus erat: consuli, quod in novis castris 
non Ugna, non pabulum convectum erat, ad quae petenda 
ex propinquis agris magna pars militum e castris exierat. 



248 LIBER XLIV. CAP. 40. 41. [a. U. e. 584] 

neutro imperatorum volente fortuna, quae plus Consilia 
humanis pollet, contraxit certame», fiume» erat haud 
magnum propius hostium castri», ex quo et Macedones 
et Romani aquabantur praesidiis ex utraque ripa poskis, 
ut ìà tacere tuto possent duae cohortes a parte Roma- 
norum erant, Marrueina et Pelila, duae turmae Saram- 
tium equitum, qtsbttt praeer&t M\ Sergm Silus legata»; 
et attutì prò eastris stativom erat praesidium sub (X Ch 
vio legato, tres cohortes, Firmana Vestina: Cremoneasis, 
duae turmae equitum, Piacentina et Àesernina. cum ottani 
ad fluroen eeset neutris lacessentibua, hora ciroHer nona 
iumentum e manibus curantiom eiapsum in ulteriorem 
ripam effugit. quod cum per aquam ferme genus Unus 
altam tres milite» sequerentur, Thraces duo id iumentum 
ex medio alveo ki snam lipam tr&hentes * altero coroni 
ocetso receptoque fomento ad stationem suorum se reci- 
piebant octingentorum Thracum praesidium in hostmm 
ripa erat ex his pavei primo, aegre passi popularem in 
suo conspectu eaesum, ad perseguendo* interfeetores 
fluvium transgressi sunt, dein plures, postremo omnes, 
et cum praesWkv 

XLI. proelium duoit. movebart impera maiestas, gloria 
viri, ante omnia aetas, quod maior sexaginta annis iuv* 
num munia in parte praecipna taboris periculique cape* 
sebat. intervalltun quod iwler caetratos et phadanges erat, 
imple vii legio , atque actem hostium interrupit a tergo 
caetratis «rat, frontem adversus dtpeatos habebat : cbal- 
caspides appeliabantur. secondai» iegionem L. Àlbinos 
consularis ducere adversus krceaspidem pfcalangem ius- 
sus s ea media acies hostium fuit. in dextrem cornu, mnd* 
circa fluvium eommissum proelium erat, elephantos io* 
ducit et alas socforum* et bine primum fuga Macedonia» 
est orta. nam sfami pleraque nova commenta mortalhim 
in verbi» vim habent, experiendo, cimi agi, non quem ad 
modum agantur edisseri oportet, sine «Ilo effeetn evane* 
scunt, ita tura depliant! in ade nomen tantum sine usa 
fuerunt. elephantorum impetum subsecuti sunt soci! ne- 



LIBER XUV. CAP. 41. 42. [a. C. 168] 249 

minis Ladini, pepuleruntque laevum eornu. in medio se- 
cunda legio imméssa dissipavit phalangem. neque ulta 
evidenlior causa vìctoriae fuh, quam quod multa passim 
proelia erant, quae fluctuantem turbarunt primo, deinde 
disieeerunt phalangem, cuius confertae et inteatis horren- 
tis hastis intolerabUes vires sunt: si carptim adgTediendo 
circumagere immobiiem longitudine et gravitate hastam 
cogas, eonfasa strue implieantur: si voto aut ab latere 
aut ab tergo aliquid tomultus inerepuit, ruinae modo tur- 
bantur, sicut tum adversus catervatim incurrentes Roma- 
nos, et mterrupta multifariam acie, obviam ire cogebantur. 
et Romani, quacumque data intervalla essent, insinuabant 
ordine» suo»* qui si universa acie in frontem adversus 
instruetam phalangem coftcurrissent, quod Pelignis prin- 
cipio pugnae incaute congressis adversus caetratos ève- 
nit, induissent se hastis nec confertamaciemsustinuissent 
XLII. ceterum sieut peditum passim caedes fìebant, nisi 
qui abiectis armis fugerunt, sic equitatus propeinteger 
pugna exeessit. princeps fugae rex ipse erat. iam a Pydna 
cum sacris alis equitum Peilam petebat; confestim eos 
Cotys sequebatur Odrysarumque equitatus. ceterae quo- 
que Maeedonum alae integris abibant ordinibus, quia in- 
teriecta peditum acies, cuius caedes victores tenebat, im- 
memores fecerat sequendi equites. diu phalanx a fronte, 
a lateribus, ab tergo eaesa est. postremo qui ex hostium 
manibus elapsi erant, inermes ad mare fugientes, quidam 
aquam etiam ingressi, manus ad eos qui in classe eranl 
lendentes, suppliciter vitam orabant et cum scaphas con- 
currere undique ab navlbus eernerent, ad exeipiendos 
sese venire rati, ut caperent potius quam oociderent, lon- 
gius in aquam, quidam etiam natantes, progressi sunt. 
sed cum hostiliter e scaphis caederentur, retro qui potè- 
rant nando repetentes terram in aliam foediorem pestem 
incidebant: elephanti enim ab rectoribus ad littus acti 
exeuntes obterébant elidebantque. facile eonveniebat 
Romanis numquam una acie tantum Maeedonum inter- 
fectum. caesa enim ad viginti milia hominum sunt, ad sex 
milia, qui Pydnam ex acie perfugerant, vivi in potestatem 



250 LIBER XLIV. CAP. 42. 43. 44. [a. U. e. 584] 

pervenerunt, el vagi ex fuga quinquerailiahominum capta, 
ex victoribus ceciderunt non plus centum, et eorum multo 
maior pars Peligni. vulnerati aliquanto plures sunt. quod 
si maturius pugnari coeptum esset, ut satis diei victoribus 
ad persequendum superesset, deletae omnes copiae fo- 
rent: nunc imminens nox et fugientes texit etRomanis 
pigritiem ad sequendum locis ignotis fecit. 

XLIII. Perseus ad Pieriam silvana via militari, fre- 
quenti agmine equitum et regio comitatu fugit. simul in 
silvani ventum est, ubi plures diversae semitae erant, et 
nox appropinquabat, cum perpaucis maxime fldis via de- 
vertit. equites sine duce relieti alii alia in civitates suas 
dilapsi sunt; perpauci inde Pellam celerius quam ipse 
Perseus, quia recta expedita via ierant, pervenerunt rex 
ad mediam ferme noctem terrore et variis difficultatibus 
viae vexatus in regiam ingressus est. ac Perseo qui Pel- 
lae praeerant Eulaeus Euctusque et regii pueri praesto 
erant. contra ea amicorum, qui alii alio casu servati ex 
proelio Pellam venerai! t, cum saepe arcessiti essent, nemo 
ad eum venit. tres erant tantum cum eo fugae comites, 
fcuander Cretensis, Ned Boeotius et Archidamus Aetolus. 
cum iis, iam metuens, ne, qui venire ad se abnuerent, 
maius aliquid mox auderent, quarta vigilia profugit se- 
^uti eum sunt admodum quingenti Cretenses. petebat 
Amphipolim: sed nocte a Pella exierat, properans ante 
lucem Axium amnem trai cere, eum finem sequendi propter 
difficultatem transitus fore ratus Romanis. 

XLIV. Consulem, cum se in castra Victor recepisset, 
ne sincero gaudio frueretur, cura de minore fìlio stima- 
labat. P. Scipio is erat, Africanus et ipse postea deleta 
Cartilagine appellatus, naturalis consulis Pauli filius, ad- 
optione Africani nepos. is septimum decimum lune annum 
agens, quod ipsum curam augebat, dum effuse sequitur 
hostes, in partem aliam turba ablatus erat; et serìus cum 
/edisset, tunc demum, recepto sospite fìlio, victorìae tan- 
tae gaudium consul sensit. 

Amphipolim cum iam fama pugnae pervenisset, con- 
cursusque matronarum in templum Dianae, quam Tauro- 



LIBER XLIV. CAP. 44. 45. [a. C. 168] 251 

polon vocant, ad opem exposcendam fieret, Diodorus, qui 
praeerat urbi, metuens ne Thraces, quorum duo milia in 
praesidio erant, urbem in tumulto diriperent, ab subornato 
ab se per fallaciam in tabellarii speciem litteras in foro 
medio accepit. scriptum in iis erat ad Emathiam classem 
Romanam appulsam esse, agrosque circa vexari; orare 
praefectos Emathiae, ut praesidium adversus popuJatores 
mittat bis lectis hortatur Thracas, ut ad tuendam Ema- 
thiae oram proflciscantur : magnam eos caedem praedam- 
que palatis passim per agros Romanis facturos. simul 
elevat famam adversae pugnae: quae si vera foret, alium 
super alium recentes ex fuga venluros fuisse. per hanc 
causam Thracibus ablegatis, simul transgressos eos Stry 
monem vidit, portas clausit. XLV. tertio die Perseus quam 
pugnatimi erat Amphipolim venit. inde oratores cum ca- 
duceo ad Paulum misit. interim Hippias et Midon et Pan- 
tauchus, principes amicorum regis, Beroeam, quo ex acie 
confugerant, ipsi ad consulem profecti Romanis dedunt. 
hoc idem et aliae deinceps metu perculsae parabant fa- 
cere, consul nuntiis victoriae Q. Fabio filio et L. Lentulo 
et Q. Metello cum litteris Romam missis spolia iacentis 
hostium exercitus peditibus concessit, equitibus praedam 
circumiecti agri, dum ne amplius duabus noctibus ab ca- 
stris abessent ipse propius mare ad Pydnam castra mo- 
vit. Beroea primum, deinde Thessalonica et Pella et 
deinceps omnis ferme Macedonia intra biduum dedita. 
Pydnaei, qui proximi erant, nondum miserant legatosi 
multitudo incondita plurium simul. gentium turbaque, quae 
ex acié fuga in unum compulsa erat, consilium et consen- 
suali civitatis impediebat; nec clausae modo portae, sed 
etiara inaedificatae erant. missi Midon et Pantauchus sub 
muròs ad colloquium Solonis, qui in praesidio erat: per 
eum emittitur militaris turba, oppidum deditum militibus 
iatur diripiendum. Perseus, una tantum spe Bisaltarum 
auxilii témptata, ad quos nequiquam miserat legatos, in 
eontionem processit Philippum secum fllium habens, ut et 
ipsos Amphipolitanos, et equitum peditumque, qui aut 
•emper secuti aut fuga eodem delati erant, adhortando 



252 LIBER XLIV. CAP. 45. 46. [a. U. e. 584] 

animos confirmaret. sed aliquotiens dicere incipientem 
cum lacrimae praepedissent, quia ipse dicere nequiit, 
Euandro Cretensi editis, quae agi cum multitudine veUet, 
de tempio descendit. multitudo sicut ad conspectum regis 
fletomque tam miserabilem et ipsa mgemuerat lacrimave- 
ratque, ita Euandri oratiouem aspernabatur; et quidam 
ausi sunt media ex contione succlamare „ abito bine, ne 
qui pauci supersumus, propter vos pereamus." homm 
reroda vocem Euandri dausit. rex inde domum se rece- 
pii, pecunfaque et avrò argentoquein lembo», qui in Story- 
mene stabant, delatis et ipse ad flumen descendit Thra» 
ces navibus se committere non ausi domo* dilapsi, et alia* 
militaris generis turbae: Cretenses spem pecuniae seeutl 
et quoniam in dividendo plus oflfensionum quam grattai 
erat, quinquaginta talenta iis posita sunt in ripa diripieada. 
ab hae direptione cum per tumultui» naves conscende- 
rent, lembum unum in ostio amnis multitudine gravatum 
merserunt. Galepsum eo die, postero Samothracam, quam 
petebant, perveniunt: ad duo milia talentum pervecta eo 
dicuntur. 

XLVI. Pautas per omnes deditas civitates dimissif 
qui praeessent, ne qua iniuria in nova pace victis fìeret, 
retentisque apud se caduceatoribus regis P. Nasicam, 
ignarus fagae regis, Amphipolim misit cum modica pedi- 
tum eqaitumque manu, simul ut Sinticen evastaret et ad 
omnes conatus regis impedimento esset. inter haee BieK- 
boea a Cn. Oetavio capitar diripiturque; ad Aeginhnn, ad 
quod oppugnandomi Cn. Anicius legatus missus erat, do- 
centi eruptione ex oppido facta amissi sunt ignaris Ae- 
giniensibus debeilatum esse, consul a Pydna profectw 
cum toto exereitudie aMero Peliam pervenit; et eum castra 
mille passus inde posuisset, per aliquot dies ibi stativa 
habuit, situm urbis tmdique aspieiens, quam non sine 
causa detectam esse regiam advertit. sita est in tornato 
vergente in occidentem hibernum: cingunt paludes ine* 
superabitìs altitudinis aestate et hieme, quas restagnante* 
faciunt lacus. in ipsa palude, qua proxima urbi est, veW 
insula eminet arx aggeri operis ingentis fanposita, qui et 



LIBER XLIV. CAP.46. [a. C. 168] 253 

murum sustineat et humore circumfusae paludis nihil lae- 
dalur. muro urbis coniuncta procul videtur: divìsa est 
intermurali amni eteadem ponte iuncta, ut nec oppugnarne 
externo aditum ab ulla parte habeat, nec si quem ibi rex 
includa!, ullum nisi per facillimae custodiae pontem ef- 
fugìum. et gaza regia in eo loco erat: sed tum nihil prae- 
ter trecenta talenta, quae missa Genti o regi, deinde re- 
tenta fuerant, inventum est. per quos dies ad Pellam 
stativa fuerunt, legationes frequentes, quae ad gratulali- 
dum convenerant, maxime ex Thessalia, auditae sunt. 
nuntio deinde aocepto Persea Samothracam traiecisse, 
profectus a Fella oonsul quartis castra Amphipolim per- 
venit. effusa omnts obviam turba cuivis indicio erat non 
bo&o ac tasto rege orba **. 



TITI LIVI 

AB URBE CONDITA 
LIBER XLV. 



EPITOME. Perseli! ab Aemilio Paulo in Samothrace eaptus est. 
eum Antiochus Syriae rex Ptolemaeum et Cleopatram Aegypti 
reges obsideret, et missis ad eum a senato Iegatis, qui iuberent 
ab obsidione fiocii regia absiBtere, editisque mandati» considera- 
tmrnm se quid fedendum esset respondiaset, unus ex legatìs Po- 
pillius vitga regem eircumscripsit, iussitque, -antequam circulo 
excederet, responsuro daret. qua asperitate effeoit, ut Antiochus 
bellum omitteret. legationes gratulantium populorum atque re- 
gum in senatutn admissae, Rhodiorum, quia eo bello centra po- 
polani Romanum fuerant, exolusa. postero die cum de eo quae- 
reretur, ut iis bellum indiceretar, causam in senatu patriae auae 
legati egerunt. nectamquamsociinectamquamhostesdimissi. Ma- 
cedonia in provinciae formam redacta est, Aemilius Paulus, re- 
pugnantibos militibus ipsiuspropter minorem praedam, et contra- 
dicente Ser. Sulpicio Galba triumphavit, et Persen cum tribus 
aiiis duxit ante currum. cnius triumphi laetìtia ne solida ei 



254 



L1BERXLV. CAP. I. [a. U. e. 584] 



contingeret, doorom Aliorom funeribus insignita est; qaorun 
alterius mora triomphom patria praecessit, aUeiios secata est. 
f lastroni conditum est a censoribns : censa sont ci vinai capita tre- 
centa duodecim mìlia, octingenta nonaginta qoinqoe. Prosisi 
Bithyniae rex Romam, ut senatoi gratularetnr ob victoriam ex 
Macedonia partam, venit, et Nìcomedem filium senatoi com- 
mendavit. rex piemia adulationis libertum se popoli Romani 
dicebat. 

I. Victoriae nunlii, Q. Fabius et L. Lentulus et Q. 
Metellus, quanta potuit adhiberi festinatio, celeriter Ro- 
mani cum venissent, praeceptam tamen eius rei laetitiam 
invenerunt. quarto post die quam cum rege est pugnatimi, 
cum in circo ludi fiere nt, murmur repente populi tota 
spectacula pervasit, pugnatum in Macedonia et devictum 
regem esse, dein fremitus increvit, postremo clamor plau- 
susque, velyt certo nuntio victoriae adlato, est exortus. 
mirari magistrato et quaerere auctorem repentinae lae- 
titiae; qui postquam nullus erat, evanuit equidem tam- 
quam certae rei gaudium, omen tamen laetum insidebat 
animis. quod postquam veris nuntiis Fabii Lentulique et 
Metelli adventu firmatimi est» cum Victoria ipsa tum au- 
gurio animorum suorum laetabantur. et aliter editur cir- 
censis turbae non minus similis veri laetitia. ante diem 
quintum decimum calendas Oclobres, ludorum Romano- 
rum secundo die, C. Licinio constili ad quadrigas mitten- 
das escendenti tabellarius, qui se ex Macedonia venire 
diceret, laureatas litteras * dicitur. quadrigismissisconsul 
currum conscendit, et cum per circum reveheretur ad 
foros publicos, laureatas tabellas populo ostendit quibus 
conspectis repente immemor spectaculi populus in medium 
decurrit. eo s'enatum consul vocavit, recitatisque tabellis 
ex auctoritate patrum prò foris publicis denuntiavit po- 
pulo L. Aemilium collegam signis coliatis cum rege 
Perseo pugnasse; Macedonum exercitum caesum fusum- 
que; regem cum paucis fugisse ; civitates omnes Mace- 
doniae in dicionem populi Romani venisse, his audilis 
clamor cum ingenti plausu ortus; ludis relictis domus 
magna pars hominum ad coniuges liberosque laetum 
nuntium portabant. tertius decimus dies erat ab eo, quo 



LIBÈR XLV. CAP. 2. 3. [a. C. 168] 255 

in Macedonia pugnatimi est. II. postero die senalus in* 
earia habitus, supplicationesque decrelae, et senatus con- 
sultani factum est, ut consul, quos praeter milites socios- 
que navales coniuratos haberel, dimitteret: de mililibus 
sociisque navalibus dimittendis referretur, cum legati ab 
L. Aemilio consule, a quibus praemissus tabeliarius esset, 
venissent. ante diem sextum Kal. Octobres hora fere se* 
cunda legati urbem ingressi sunt: ingentem secum occur- 
rentium, quacumque ibant, prosequentiumque trahentes 
turbam in forum ad curiam perrexerunt. senatus forte in 
curia erat: eo legatos consul introduxit. ibi tantum tem- 
poris retenti, dum exponerent quantae regiae copiae pe- 
ditum equitumque fuissent, quol milia ex his caesa, quot 
capta forent, quam paucorummilitum iactura tanta hostium 
strages facto, quam cum paucis rex fugisset, existimari 
Samotliraciam petiturum, paratam classem ad persequen- 
dum esse, neque terra neque mari elabi posse; eadem 
haec paulo post in contionem traducti exposuerunt; re- 
no vataque laetitia, cum consul edixisset, ut omnes aedes 
sacrae aperirentur, prò se quisque ex contione ad gratias 
agendas ire diis , ingenlique turba non virorum modo sed 
etiam feminarum conferta tota urbe deorum immortalium 
tempia, senatus revocatus in curiam supplicationes ob 
rem egregie gestam ab L. Aemilio consule in quinque dies 
circa omnia pulvinaria decrevit, hostiisque maioribus 
sacrìflcari iussit. naves quae in Tiberi paratae instru- 
ctaeque stabant, ut si rex posset resistere, inMacedoniam 
mitterentur, subduci et in navalibus collocari, socios na- 
vales dato annuo stipendio dimitti, et cum his omnes, qui 
in consulis verba iuraverant; et quod militum Corcyrae,. 
Brundisii, ad mare superum aut in agro Larinati esset — 
omnibus his locis dispositus exercitus fuerat, cum quo, 
•i res posceret, C. Licinius collegae ferrei opem, — hos 
omnes milites dimitti placuit. supplicatio prò contione 
populo indicta est ex ante diem quintum idus Octobres 
cum eo die in quinque dies. 

m. Exlllyrico duo legati, C. Licinius Nerva et P. 
Decius, nuntiarunt exercitum Illyriorum caesum, Gentium 



256 LIBER XLV. CAP. 3. 4. [a, U. e. 584] 

regem captum, in dicione popuìi Romani et Illyricum esse, 
ob eas res, gestas ducta auspicioque fe. Anicii praeloris, 
senatus in triduum supplicaUones decrevU. dilatae et 
edictae a consule sunt in ante quartum et terttum et pri- 
die idus Novembres. 

Tradidere quidam legatos Rhodios, nondum dimissos, 
post victoriam minthrtam veiui ad ludibrium stolidae »- 
perbiae in senatum vocatos esse, ibi Agepolim prineipem 
eorum ita locutume raissos esse legatos ab Rhodiis ad 
pacem inter Homanas et Persea faciendam, quod id bel- 
lum grave atque incommodum Graeciae omni, sumptw- 
sum ac damaosum ipsis Romanis esset fortunali) perbene 
fecisse, quando finito aliter bello gratulandi sibi de Victo- 
ria egregia Romanis opportunitatem dedisset haec ab 
Rhodio dieta, responsum ab senatu esse Rhodios nec 
utiliiatiura Graeciae neque cura impensarum populi Ro- 
mani, sed prò Perseo legationem eam misisse. nana si ea 
fuisset cura, qùae simularetur, tum mittendos legatos 
fuisse, cum Perseus in Thessaliam exercitu inducto per 
biennium Graecas urbes alias obsideret, alias den un tiatone 
armorum terreret: tum nullam pacis ab Rhodiis mentk>- 
bem factam. postquam superatos saltus transgressosque 
in Macedoniam Romanos audierint et inclusum teneri 
Persea, tunc Rhodios legationem misisse^ non ad ullam 
aliam rem quam ad Persea ex imminenti periculo eripian- 
dum. cum hoc responso legatos dimissos. 

IV. Per eosdem dies et M. Marcellus ex provincia 
Hispania decedens Marcolica nobili urbe capta deeem 
pondo auri et argenti ad summam sestertium deciens io 
.aerarium rettulit. 

Paulus Aemilius consul cum castra, ut supra dicUm 
est, ad Siras terrae Odomanticae haberet, et litteras ab 
rege Perseo per ignobiles tres legatos cerneret, et ipse 
illacrimasse dicitur sorti humanae, quod qui paulo ante 
non contentus regno Macedoniae Dardanos Illyriosque 
oppugnasset, Bastarnarum exci visset auxilia, is tum amisso 
exercitu, extorris regno, in parvatn insulam compulsus, 
sùpplex, fani religione, non viribus suis tutus esset sed 



LIBER XLV. CAP. 4. 5. [a. C. 168] 257 

postquam regesti Persea consoli Paulo saluiem le&it, mise- 
rautioaem offliiera»iultitiaignoraaiisf{>rtunam suamexemit. 
itatque quamquam iareliqua parie litterarum minime regiae 
prreees erant, tamen sine responso acsine litteris ea legatio 
dirnissa est sensilPerseus cuius nontfnis obli viscendum vi - 
eie esset : itaque alterae litterae cura privati nominis titulo 
mrssae et petiere etnapetravere» ut aiiquiad eumraitteren- 
twir, «uà quibus k>qui de statu et condicione suae fortuuae 
posati, miari sunttres legati, P. LenUilus A. Postumius Albi- 
nas A. Antonias. nihil ea legatione perfectum est Perseo re- 
gimaci nomea ornai vi ampleetente, Paulo ut se suaque omnia 
in fidem etctementiampopuli Romani permitteret tendente. 
V. Dum haec aguntwr, classis Cn. Octavii Samothra- 
cam est appulaa. is quoque praessnti admoto terrore 
modo mùais modo ape perii cere, ut se jtraderet, cubi co- 
naretur, adiuvit in hoc eum res seu casu con tracia seu 
Consilio. L. Atiliu3 illustris adoleseens cura in contiene 
esse popuhino Samothraewa animum adverU'sset, a ma- 
gisiratibus petiit, ut sibi paucis adloquendi populi pote- 
stata© facereat. perraisso, „utrum nos, hospites Sarao- 
thraees, vere accepimus an fotso, sacram hanc insulam el 
augusti fcotam atque inviolati soli esse?" cum creditae 
sanetitati adsentirentur omnes, 4 ,cur igiiur" inquit „pollui 
eam homicida ** sanguine regis Eumenis violavit: et 
cum omnis praefatio sacrorum eos quibus non sint purae 
manus saoris arceat, vos penetralia vestra contaminari 
cruento latronis corpore sinetis?" nobilis fama erat apud 
omnes Graeciae cdvitales Eumenis regis per Euandrum 
Delphis prope perpetrata caedes. itaque praeterquam 
quod in potestate Roraanorum sese insulamque totam et 
templum cernebant esse, ne immerito quidem ea sibi ex- 
probrari rati, Theondan, qui summus magistratus apud 
eos erat — regem ipsi appellant --, ad Persea mittunt, 
qui nuntiaret argui eaedis Euandrum Cretensem, esse au- 
tem iudicta apud sese more maiorum comparata de iis, 
quiineestas manus intulisse intima terminos sacratos templi 
dicantur. si confiderei Euander innoxiuto se rei capitalis 
argui, veniret ad eausam dtcendam : si committere se iu- 

T. LIVI PARS V. 17 



258 LIBER XLV. CAP. 5. 6. [a. U. e. 58*] 

dicio non auderet, liberaret religione templum ac sibimet 
ipse consuleret. Perseus sevocato Euandro iudicium sub- 
eundi nullo pacto auctor esse : nec causa nec gratta parem 
fore. suberat et ille metus, ne damnatus auctorem se ne- 
fandi facinoris protraheret. reliqui quid esse, nisi ut 
fortiter moriatur? nihil palam abnuereEuander; sed cum 
veneno se malie mori quam ferro dixisset, occulte fugam 
parabat. quod cum renuntiatum regi esset, metuens ne 
tamquam a se subtracto poenae reo iram Samothracum 
in se converteret, interfici Euandrum iussit. qua perpe- 
trata temere caede subit extemplo animum in se nimirum 
receptam labem, quaeEuandrifuisset; ab ilio Delphis vui- 
neratum Eumenen, ab se Samothracae Euandrum occisum; 
ita duo sanctissima in terris tempia se uno auctore san- 
guina humano violata, huius rei crimen corrupto pecunia 
Theonda avertitur, ut renuntiaret populo Euandrum sibi 
ipsum mortem conscisse. VI. ceterum tanto facinore in 
unicum relictum amicum commisso , per tot casus exper- 
tum, proditumque quia non prodiderat, omnium ab se 
abalienavit animos. prò se quisque transire ad Romanos; 
fugaeque consilium capere solum prope relictum coege- 
runt, Oroandemque Cretensem, cui notaThraciae ora erat, 
quia mercaturas in ea regione fecerat, appellai, ut se sub 
latum in lembum ad Cotym deveheret. Demetrium est 
portus in promontorio quodam Samothracae: ibi iembus 
stabat. sub occasum solis deferuntur quae ad usum ne- 
cessaria erant; defertur et pecunia, quanta clam deferri 
poterai, rex ipse nocte media cum tribus consciis fugae 
per posticum aedium in propinquum cubiculo hortum, 
atque inde maceriam aegre transgressus ad mare pervenit 
Oroandes tantum moratus, dum pecunia deferretur, primis 
tenebris solverat navem ac per altum Cretam petebat 
postquam in portu navis non inventa est, vagatus Perseus 
aliquamdiu in littore, postremo timens lucem iam appro- 
pinquantem, in hospitium redire non ausus, in latere 
templi prope angulum obscurum delituit. pueri regii apud 
Macedonas vocabantur principum liberi ad ministeriura 
electi regis : ea cohors persecuta regem fugientem ne tum 



LIBER XLV. CAP. 6. 7. [a. C. 168] 259 

quidem abscedebat, donec iussu Cn. Octavii pronuntiatum 
est per praeconem regios pueros Macedonasque alios, 
qui Samothracae essent, sitransirent adRomanos, incolu- 
mi tatem libertatemque et sua omnia servaturos, quae aut 
secum haberent aut in Macedonia reliquissent ad hanc 
vocem transitio omnium facta est, nominaque dabant ad 
C. Postumium tribunum militum. liberos quoque parvos 
regios Ion Thessalonicensis Octavio tradidit; nec quis- 
quam, praeter Philippum maximum natu ex filiis, cum 
rege reiictus. tum sese filiumque Octavio tradidit, tortu- 
ri am deosque, quorum templum erat, nulla ope supplicem 
iuvantes accusans. in praetoriam navem imponi iussus, 
eodem et pecunia, quae superfuit delata est; extemplo- 
que classis Amphipolim repetit, inde Octavius regetìi in 
castra ad consulem misit praemissis iitteris, ut in potestate 
eum esse et adduci sciret. 

VE. Secundam eam Paulus, sicut erat, victoriam 
ratus victimas cécidit eo nuntio; et Consilio advocato lit- 
teras praetoris cum recitasset, Q. Aelium Tuberonem ob- 
viam regi misit, ceteros manere in praetorio frequentes 
iussit. non alias ad ullum spectaculum tanta multitudo 
occurrit. patrum aetate Syphax rex captus in castra Ro- 
mana adductus erat; praeterquam quod nec sua nec gen- 
tis fama comparandus, tunc accessio Punici belli fuerat, 
sicut Gentius Macedonici : Perseus caput belli erat, nec 
ipsius tantum patris avique, quos sanguine ac genere con- 
tingebat, fama conspectum eum effìciebat, sed effulgebant 
Philippus ac magnus Alexander, qui summum imperium 
in orbe terrarum Macedonum fecerant. pullo amictus * * 
ilio Perseus ingressus est castra nullo suorum alio comite, 
qui socius calamitatis miserabiliorem eum faceret. pro- 
gredì prae turba occurrentium ad spectaculum non potè- 
rat, donec a consule lictores missi essent, qui summoto 
iter ad praetorium facerent. consurrexit consul, et iussis 
sedere aliis progressusque paulum introeunti regi dex- 
tram porrexit. summittentemque se ad pedes sustulit, 
nec attingere genua passus introductum in tabernaculum 
a<?versusadvocatos in consiliumconsidere iussit. Vili, pri- 

17* 



260 LIBER XLV. CAP. 8. 9. [a. U. e. 584] 

ma per contatio fuit, qua subactus iniuràt centra 
Romanum bèttum tatti infestò stàtm stt&cepteset, quo ^ 
regnumque sottm ad ultimum dfsertmen addurre*. 
responsum exspeetantibus cunetta terrai** irttuens dta ta- 
cito» Aerei, rursum cònsui „8iittvenistegtmm aecepia», 
minuà equidfcm mirare** ignorasse te, quatti gravis adi 
ami cu s art inimicus efcset popolas Rottianusi nunc vero, 
(rum et bello patrie lui, quod nobiscum gessit, interfirisses, 
et pacis postea, quam cum sFumma Me advfcrsus eum co- 
kiimus, meminisses, quod consilium, quoram et vitti botto 
et fìdem in pace expertus esses* cum ife libi bellum em 
quam pacem malie ?*' nee interrogato» nec accusata 
cum responderet, ^tcutwque taiflea haec, sfve errore** 
mano seu casu seti necessitate indéerunt, bornini animom 
habe. multorum regum populorum casHms cognita pu- 
pilli Romani clementia non modo spetti Ubi, sed prope 
certam fiduciam salutis praebet." haec Graeco sermone 
Perseo: Latine deinde suis „ exemplum insigne cerniti** 
itiquH „matationisrenimhumanarum. vobis hoc praeripoe 
dico, iuvenes. ideo in secundis rebasaihi! in quomqaam 
superbo ac viòlenter òònsuleré decet, nee praesenti ere* 
dere fortunae, cum quid vesper ferat incerami sit tede- 
mum vir erit, ctritrs animum neque prospera flatu ano 
efTeret nec adwrsa infrfnget." Consilio dimteso Utendi 
cura regìs Q. Aelìó mandatur. eò die et irrvHatus ad e» 
salerò Perseus et aKus omttis ei honos hafrhufc est, qà 
haberi in tali fortuna poterat. exercitus deinde in hi- 
berna dimissns est. IX. maxiroam partem copiarti» 
Amphipoiis, reiiquas propìmjuae utìm acceperunt. 

Hi e finis belli, cum quadriennfum contòrtola beffato» 
esset, inter Romanos ac Persea foit, idemque ftnisinchtì 
per Europae plerumque atque Asiam omnem regni, vi- 
cesimum abCarano, qui prlmus regnabat, Persea numera 
bant. Persetts Q. Fulvio L. Manlio consulibas regmttt 
accepit, a senatu rex est appellatus M. lunio À. Manlio 
consulibus, regnavi! undecim annos. Macedontun regnum 
obscura admodum fama usque ad PhilSppum Amyntae 
filium fuit. inde ae per eum crescere cnm coepisset, 



LIBER XLV. CAP. 9. 10. [a. C. 1€8] 2*1 

Europae se tamen finibus continuit, Graeciam omnera et 
pwtem Thraeìae atque f flyrìci araplexum. superfudit deinde 
se m Asiam, et tredecim annis, quibus Alexander regnavit, 
prinram omnia, qua Pereanim prope immenso spalio im- 
perium fuerat, suae dicionis teck, Arabas hmc fadtamque, 
qua terrarum ultimos fìnes Rubrum mare ampteclitur, 
peragravit. tum maximum in terris Macedonum regnimi 
nomenque, inde morte Alexandri distractum in multa regna, 
*ftwna ad se quisque opes rapiunt, lacerantes suis viribus, 
a summo culmine fòrtunae ad uKimum finem centum quin- 
quagf&ta aniios stetit. 

X. Victoria^ Romanae fama cum pervasisset in Asiam, 
Antenor, qui cum elasse lemborum ad Phanas stabat, Cas- 
sandriam inde traiecit C. Popillias, qui ad Delum prae- 
sidio navìbus Macedoniam petentibus erat, postquam de* 
beUalum in Macedonia et statione summotos hostium 
lembos audivit, dimissis et ipse Atlieis navibus ad sus- 
ceptam iegationem peragendam navigare Aegyptum 
pergit, ut prais occorrere Antiocho posset, quam ad 
Alexandreae moenia accederei cum praeterveherentur 
Asiam legati et Loryma venissero, qui portus viginli paulo 
amplius milia ab Rhodo abest, ex adverso urbi ipsi posi- 
tua, principes Rhodiorum occurrunt — iam enim eo quo- 
que victoriae fama periata erat — orantes, utRhodum 
deveherentur: pertinere id ad famam salutemque civitatis, 
noscereipsos omnia, quae actaessent agerenturqueRhodi, 
et eomperta per se , non vulgata fama, Romani refèrre. 
diu negantes perpulerunt, ut moram navigationis brevem 
prò salute sociae urbis paterenlur. postquam Rhodura 
ventura est, in contionem quoque eos iidem precibus 
pertraxerunt. adventus legatorum auxit potius Umorem 
civitati quam minuitt omnia enim Popillius, quae singuli 
universique eo beilo hostiliter dixerant feceranlque, ret- 
triit, et vir asper ingenk) augebat atrocitatem eorum, quae 
dieerentur, vuitu truci et accusatoria voce, ut cum pro- 
priae sinraltatis nulla causa cum civitate esset, ex unius 
senatoris Romani acerbitate, qualis in se universi senatus 
animus esset, eonieetarent C. Decimii moderatior oratio 



262 LIBER XLV. CAP. 10. IL. [a. U. e. 584] 

fuit, qui in plerisque eorum, quae commemorata a Popil 
Uo essent, culpam non penes populum sed penes paucos 
concitores vulgi esse dixit. eos, venalem linguam haben- 
Ves, decreta piena regiae adsenlationis fecisse, et eas le- 
galiones misisse, quarum Rhodios semper jion rainus 
puderet quam paeniteret. quae omnia, si sana mens 
populo foret, in capita noxiorum versura. cum magno 
adsensu auditus est, non magis eo quod multitudinem 
noxa levabat, quam quod culpam in auctores verterat* 
ilaque cum principes eorum Romanis responderent, ne- 
quaquam tam grata oratio eorum fuit, qui quae Popilliufc 
obiecerat diluere uteumque conati sunt, quam eorum, qui 
Decimio in auctoribus ad piaculum noxae obiciendis ad- 
sensi sunt. decretum igitur extemplo, ut qui prò Perseo 
adversus Romanos dixisse quid aut fecisse convinceren- 
tur, capitis condemnarentur. excesserunt urbe sub ad- 
venlu Romanorum quidam, alii mortem sibi consciverunt 
legali non ultra quam quinque dies Rhodi morati Ale- 
xandream profìciscuntur. nec eo segnius iudicia ex de- 
creto corani his facto Rhodi exercebantur; quam perse- 
verantiam in exsequenda re Decimii lenitas **. 

XI. Cum haec gererentur, Antiochus frustra lemptatis 
moenibus Alexandrea abscesserat; ceteraque Aegypto 
potitus, relieto Memphi maiore Ptolemaeo, cui regnum 
quaeri suis viribus simulabat, ut victorem mox adgredere- 
tur, in Syriam exercitum abduxit. nec huius voluntatis 
^ius ignarus Ptolemaeus, dum conterritum obsidionis metu 
minorem fratrem haberet, posse se recipi Alexandreae et 
sorore adiuvante et non repugnantibus fratrisamicis ratus, 
primum ad sororem, deinde ad fratrem amicosque eius 
non prius destitit mittere, quam pacem cum iis confìr- 
maret. suspectum Antiochum effecerat quod cetera Ae- 
gypto sibi tradita Pelusii validum relictumerat praesidium, 
apparebat claustra Aegypti teneri, ut cum vellet, rursus 
inde exercitum induceret; bello intestino cum fratre eum 
exitum fore, ut Victor fessus certamine nequaquam par 
Antiocho futurus esset. haec prudenter animadversa a 
maiore cum adsensu minor frater quique cum eo eratìl 



LIBER XLV. CAP. 11. 12. [a. C. 168] 263 

acceperunt: soror plurimum adiuvit non Consilio modo 
sed etiam precibus. itaque consentientibus cunctis pace 
facta Alexandream recipitur, ne mullitudine quidem ad- 
versante, qua e in bello non per obsidionem modo, sed 
etiam postquam a moenibus abscessum est, quia nihil ex 
Aegypto subvehebatur, omnium rerum attenuata inopia 
erat. bis cum laetari Antiochum conveniens esset, si re- 
ducendi eius causa exercitum Aegyptum induxisset, quo 
specioso titulo ad omnes Asiae et Graeciae civitates le- 
gationibus recipiendis litterisque dimittendis usus erat, 
adeoestoffensus, ut multo acrius infesliusqueadversusdu- 
os quam ad versus unum pararet bellum. Cyprum extemplo 
classemmisit; ipse primo vere cum exercitu Aegyptum pe- 
tens in Coelen Syriam processit. circa Rhinocolura Ptole- 
maeilegatisagentibusgratias, quod per eum regnum patri- 
um recepisset, petentibusque, ut suum munus tueretur, et 
diceret potius quid fieri velie t, quam hostis ex socio factus 
vi atque armis ageret, respondit non aliter neque classem 
revocaturum neque exercitum reducturum, nisi sibi et 
tota Cypro et Pelusio agroque qui circa Pelusiacum ostium 
Mi esset cederetur, diemque praestituit, intra quam de 
condicionibus peractis responsum acciperet. XII. post- 
quam dies data indutiis praeteriit**navig-antibus ostio Nili 
ad Peiusium, per deserta Arabiae ** ad Memphim incole 
bant, et ab ceteris Aegyptiis, partim voluntate partim 
metu, ad Alexandream modicis itineribus descendit. ad 
Eleusinem transgresso flumen , qui locus quattuor milia 
abAlexandreaabest, legali Romani occurrerunt. quoscum 
advenientes salutasset, dextramque Popillio porrigeret, 
tabellas ei Popillius senatus consultum scriptum habentes 
tradit, atque omnium primum id legere iubet. quibus per- 
lectis cum se consideraturum adhibitis amicis , quid fa • 
eiendum sibi esset dixisset, Popillius, prò cetera asperi- 
tate animi, virga quam in manu gerebat circumscripsit 
regem; ac „priusquam hoc circulo excedas" inquit" 
„redde responsum, senatui quod referam." obstupefactus 
tam violento imperio parumper cum haesitasset, „faciam a 
inquit „quod censet senatus." tum demum Popillius dex- 



264 L1BER XL V. CAP. 12. 13. [a. U. e. 584J 

tram regi tamquam socio atque amico porrexit. diedemde 
finita eum excessisset Aegypto Antiochus, togati, concor- 
dia etiam auetafitate sua inter fratres firmala, ioter qaas 
v&dum convenerat pax, Cyprum navigant, et inde, quae 
iam vioerat proelio Aegyptàas naves, classerei Antiodà 
dimkUmt claraea per gentes legati* f«it, quodhauddubie 
adempta Antioche* Aegyptus babenti iam reddittnnqae 
patrium regnum stirpi Ptolemaei fneraU 

Consulum ems anni sicut aherius elarus eonsulatns 
insigni Victoria, ita alterius obscura fama, quia materiam 
rea gerendi non habuit. iam primum cum legionibus ad 
eonveniendum diem dixit, non auspicato templus intrar 
vit vitio diem dtetam esse augures, cnm ad eoa relatum 
est, decreverant profectus in Galliam cirea Maeros cam* 
pas ad montses Siciminam et Papirrom stativa babuk, 
deinde circa eadem loca cnm sociis nominis Latini hiber* 
nabatt legienes Romanae, quod vitio dies exerckui ad 
eonveniendum dieta erat, Romae manscrant. et praetores 
praeter C. Papirium Carbonem, cui Sardinia eveuerat, in 
provincias iere. eundem ius dicere Romae — nam eam 
quoque sortem habebat — inter cives etpere^rinospatres 
censuerant. 

XIII. Et Popillius et ea legatóo quae missa ad Antio- 
chum erat, Romam rediiu rettttlit controversias inter re- 
ges sublatas esse exercitumque ex Aegypto in Syriam 
reductum. post ipsorum regum legati venerunt, Àntiodà 
[legati] referentes omni Victoria potiorera pacem regi, se- 
natui quae placuisset, visam, eumque haud secus quam 
deorum imperio legatorum Romanorum iussis paruisse. 
gratulati deinde vktoriam sunt, quam omni ope, si quid 
imperatimi foret, adiuturum regem fuisse. Ptolemaei to- 
gati communi nomine regis et Cieopatrae gratias egerunt: 
plus eos senatui populoque Romano quamparentibussois, 
plus quam diis hmnortalibus debere, per quos obsidion* 
miserrima liberati essent, regnum patrium prope amissom 
recepisseni. responsum ab senato est Antiochum recte at- 
que ordine fecisse, quod legatis paruisset, gratumque id 
esse senatui populoque Romano : regibus Aegypti, Ptole- 



LIBER XLV. CAP. 13. [a. C. l&q 265 

Meo Cleopatraeque, si quid per se boni commodique eve- 
nisse!, id magnopere senatumlaetari, datururaqueoperam, 
ut regni sui maximum semper praesidium pasitum esse 
in fide populi Romani dueant munera legatis ut ex in- 
6lilulo mittenda cur&ret, C. Papirio praetori mandatum. 
lftterae deinde e Macedonia adlalae, qua* Victoria* lae- 
titiam geminarent: Persea regem in potestatem eonsulis 
venisse. 

Dimissis legatis disceptatum inter Pisanos Lunen- 
sesque legatos, Pisanis querentibus agro se a colonia 
Romanis petli, Lunensibus adflrmantibus eum de quo 
agatur ab traimviris agrum sibi adsignatuin esse, senato» 
q«i de fìnibus cognoseerent statuerentque quinqueviros 
nùsit, Q. Fabium Buteonem P. Cornelium Blasionem T. 
Sempronhim Muscam L. Naevium Baibum C. Appuleium 
Sataarntnum. 

Et ab Eumene et ab Attato et ab Atfrenaeo fratribus 
communi» legatio de Victoria gratulatomi venit. et Masga- 
bae regisMasinissae filio, Puteolis nave egresso, p mesto 
tait obviam missus cuoi pecunia L. Madras quaestor, qui 
Romam eum publico sumptu perduceret. adyenienti ex- 
tempio senatus datus est. ibi adoléscens ita loeutus est, 
ut quae rebus grata erant, gratiorà verbis faceret. com- 
memora vit, quot pedites equitesque, quot elephantos, 
quantum frumenti eo quadriennio pater suus in Macedo- 
niam misisset: sed duas res ei rubori fuisse, unam, quod 
rogasset eum per legatos senatus quae ad beilum opus 
essent, et non imperasset, alteram, quod peeuniam ei prò 
frumento misisset. Masinissam meminisse regnimi a pò* 
puio Romano partum auctumque et multiplicatum habere, 
usu regni contentimi scire dominium et ius eorum qui 
dederint esse, sumere itaque eosdem, non se rogare ae- 
quum esse, neque emere ea ex fruclibus agri ab se dati, 
quae ibi prò ventami, id Masrnissae satis esse et fare, quod 
populo Romano superesset eum iis mandatìs a patre 
profectum postea consecutos equites, qui devtetam Ma- 
cedoniam nunUarent, gratulatumque senatui iuberent in- 
dicare tantae eam rem laetitiae patii suo esse, ut Romam 



LIBER XLV. CAP. U. 15. [a. U. e. 584. a. C. 168] 

venire velit Iovique optimo maxima in Capitolio sacrificare 
et grates agere: id, nisi molestimi sit, ut ei permiltatur ab 
senatu petere. XIV. responsum regulo est facere patrem 
eius Masinissam quod virum gratum bonumque facere 
deceat, ut pretium honoremque debito beneficio addat. 
et populum Romanum ab eo bello Punico forti fìdelique 
opera adiulum , et iilum favente regnum popuio Romano 
adeptum; aequatis iis postea trium regum bellis deinceps 
omnibus eum functum offìciis. Victoria vero populi Ro- 
mani laetari eum regem mirum non esse, qui sortem om- 
nem fortunae regnique sui eum rebus Romanis miscuisset 
grates diis prò populi Romani Victoria apud suos penates 
ageret; Romae filium prò eo acturum. gratulatum quoque 
satis suo ac patris nomine esse, ipsum relinquereregnum 
et Africa excedere, praelerquam quod liti inutile esset, 
non esse e re publica populi Romani senatum censere. 
petenti Masgabae ut Hanno Hamilcaris fìlius obses in lo- 
cum ** exigeret. munera ex senatus consulto emere re- 
gulo quaestor iussus ex centum pondo argenti, et prose- 
qui eumPuteoios, omnemque sumptum, quoad in Italia 
esset, praebere, et duas naves con ducere, quibus ipse 
comitesque regis in Africam deveherentur; et comìtibus 
omnibus, liberis servisque, vestimentadata. haud ita multo 
post de altero Masinissae filio Misagene litterae adlatae 
sunt, missum eum ab L. Paulo post devictum Persea in 
Africam eum equitibus suis, navigantem, dispersa classe 
in Hadriatico mari Brundisium tribus navibus aegrum de- 
iatum. ad eum eum iisdem muneribus, quae data Romae 
fratri eius erant, L. Stertinius quaestor Brundisium mis- 
sus, iussusque curare, ut aedes hospi 

XV. in quattuor urbanas tribus descripti erant libertini, 
praeter eos, quibus fìlius quinquenni maior ex se natus 
esset: eos, ubi proximo lustro censi essent, censeri ius- 
serunt. et eos qui praedium praediave rustica plurìs se- 
stertium triginta miliumhaberent, censendi * ius factum 
est. hoc eum ita servatum esset, negabat Claud^us suf- 
fragi! lationem iniussu populi censorem cuiquam homini, 



L1BER XLV. CAP. 15. 16. [a. U. e. 585. a. C. 167] 267 

nedum ordini universo adimere posse, neque enim, si 
tribù movere possel, quod sit nihil aliud quam mutare 
iubere tribum, ideo omnibus quinque et triginta tribubus 
emovere posse, id est civitatem libertatemque eripere; 
non ubi censeatur finire, sed censu excludere. haec inter 
ipsos disceptata. postremo eo descensum est, ut ex quat 
tuor urbanis tribubus unam palam in atrio Libertatis sor- 
tirentur , in quam omnes qui servitutem servissent coni- 
cerent. Esquilinae sors exiit : in ea Ti. Gracchus pronuntia- 
vit libertinos omnes censori piacere, magno ea res honori 
censoribus apud senatum fuit. gratiae actae et Sempronio, 
qui in bene coepto perseverasset, et Claudio, qui non im- 
pedisset. plures quam ab superioribus et senatu remoti 
sunt et equos vendere iussi. omnes iidem ab utroque et 
tribù moti et aerarii facti ; neque ullius, quem alter nota- 
ret, ab altero levata ignominia, petentibus, ut ex insti* 
tuto ad sarta tecta exigenda et ad opera quae locassent 
probanda anni et sex mensum tempus prorogaretur, Cn. 
Tremellius tribunus, quia lectus non erat in senatum, 
intercessit. 

Eodem anno C. Cicereius aedem Monetae in monte 
Albano dedicavit quinquennio post, quam vovit. flamen 
Martialis inauguratus est eo anno L. Postumius Albinus. 

XVI. Q. Aelio M. Iunio consulibus de provinciis re- 
ferentibus censuere patres duas provincias Hispaniam 
rursus fieri, quae una per bellum Macedonicum fuerat; 
et Macedòniam Illyricumque eosdem, L. Paulum et L. 
Anicium, obtinere, donec de sententìa legatorum res et 
bello turbatas et in statum alium ex regno formandas 
composuissent. consulibus Pisae et Gallia decretae cum 
binis legionibus quinum milium peditum et equitum qua- 
dringenorum. praetorum sortes fuere, Q. Cassii urbana, 
M\ Iuventii Thalnae inter peregrinos , Ti. Claudii Neronis 
Sicilia, Cn. Fui vii Hispania citerior, C. Licinii Nervae ul- 
lerior. A. Manlio Torquato Sardinia ob venerate nequiìt 
ire in provinciam, ad res capitales quaerendas ex senatus 
consulto retentus. 

De prodigiis deinde nuntiatis senatus est consultus 



268 L1BER XLV. CAP. 16. 17. [*. V. e. 68fr] 

aedee deum penatium in Velia de eaele tacla erat, et m 
oppido Miaervio duae portae et muri aliquantum. Ana- 
gniae terra pluerat, et Lami vii fax io caela visa erat; et 
Caiatiae in pubiieo agro M. Valeria* chns Remanus nua- 
fiabat ex foco suo sanguinem per triduum et duas noeftes 
manasse. ob id maxime decemviri ittxros adire ausai a«p* 
plieatìonem in diem unum populo edéxer un t, et quinqua- 
ginta caprìs in foro saerificaverunk et aliorum prodigio* 
rum causa diem alterimi supplicale ceca omnia pulvina- 
m fuitethostiismaioribus saeriflcatnm est et urbs lustrala, 
inde, quod ad honorem deum immortalimi) perlinerei, 
decrevit senatus, ut quoniam perduelies superati, Perseo» 
et Gentius reges cum Macedonia atqwe Illyrico in potestatc 
popoli Romani essent, ut quanta dona Ap. Claudio M. 
Sempronio consulibus ob devictum Antiochum regem data 
ad omnia pul vinaria essent, tanta Q. Cassius et M\ lu- 
ventras praetores eurarent damda. 

XVII. Legatos deinde, quorum de sentenza impera- 
tores L. Paulus L. Anickis componerent res, decrevenmt 
decem in Macedoniam, quinque in lllyricum. in Macedo- 
niam sunt hi nominati, A. Postumius Luscus C. Oandius, 
ambo ii censorii; ** C. Lieinius Crassa», collega in eonsu- 
latu Pauli: tum prorogato imperio provinciam Galliam 
habebat. iis eoneutaribus addidere Cn. Domitium Abeno- 
barbum Ser. Corneiium Sullam L. Iunium T. NumisUim 
Tarqumiensem A. Terentium Varronem C. Antistium £jh 
beonem. in lllyricum autem hi nominati, P. Aelius Iigus 
consularis, C. Cicereius et Cn. Baebius Tamphilus — - hk 
priore anno, Cicereius multis ante annis praetor fuerat — , 
P. Terentius Tuscivicanus, P. Manilius. moniti deinde 
consules a patribus, ut, quoniam alterum ex bis succedere 
C.Licinio, quilegatus nominatus erat, in Galliam oporteret, 
primo quoque tempore provincias aut compararent Inter 
se aut sortirentur, sortiti sunt. M. Iunio Pisae obvenerunt, 
quem priusquam in provinciam iret, legationes, quae un- 
(Èque Romam gratulatimi oonvenerunt, introducere in se* 
natum placuit, Q. Aelio Gallia. ceterum quamquam taies 
viri mftterentur, quorum de Consilio sperari posset impe- 



LIBER XLV. GAP. 17. 1S. 10. [•. C. 167] 2«9 

fatores-aibil indignum nec cieraentia nec gravitate jKupuii 
Romani decretarci esse, tarami in senato quoque «gitala 
est suamia oonsiliorom, ut inehoala om&ia legati ab domo 
fórre ad imperatore* possent. XV1IL omnium primum 
tifeewe esse placebat M&eedonas atque fllyrtcos, ut omni- 
bus gentibus apparerei arma popuH Romani non Uberò 
serviiukem «ed eoatra serviontibus libortatem adferre, ut 
et in» Jifeertate g*ntes quae esseot titani easi sM perpe- 
tuamque sub tutela ptipuU Romani esse, et quae sub re- 
gibus viverent et in pf aeseos tempus mkiores eos iustào- 
resque respectu popufc Romani habene se, et si quando 
bellini «ucn populo Romano Fegjbus Suissetsuis, ea&ttum 
eius victoriam Romani^, sibi llbertatom adlaturum &eùt- 
WàL metalli quoque Macedonici quod mgens vectigal 
erat, locatóonesque praediorum rustieomm tolli placebat: 
aam neque sine puWìcano exereeri posse, et ubi publica- 
nus esset, ibi aut ios pufeiicum vanirai aut libertatem so- 
eiis nullam esse, ne igìsos quidem Macedonas idem exer- 
eere posse: ubi in medio praeda administrantibus esset, 
ibi numquana eausas seditionum et certaminis defare, 
cemmune «ensiHum gentis essety ne improbum vulnus ab 
senatu Romano aliquando libertatem salubri moderalioae 
data» ad licentiam pestilentem traheret in quattuor re- 
gione* describi Maeedeniam, ut sunna qu&eqitìe cokiCiHum 
haberet, placuit; et dimkUum tributi quam quod regifou6 
forre soliti erant, pepulo Romano" pendere, simili*, bis 
et in lliyricum mandata, celerà ipsis imperatoribus lega- 
tisque relieta, m quibus praesens tractatio rerum eertiora 
subiectura erat oonsitia* 

XIX». Inter rauRas regum genti&mque et populorum 
jegationes Attalus, frater regis Euntenis, maxime cotìvertit 
in se oamiui» oculos aaimosque. exoeptu6 enim est ab 
bis, qui simul eo bello milita verunt, haud paulo benignius, 
quam si ipse rex Eumenes venisset. adduxerant eum 
duae in speciem honestae res, una gratulati© eornvenieos 
in ea Victoria, quam ipse adiuvisset, altera querimonia 
Gailici tumultua aeceptaeque cladis, qua regnum in du~ 
bium adductum esset. suberat et secreta spes honorum 



270 LIBER XLV. CAP. 19. [a. U. e. 585] 

praemiorumque ab senato, quae vix salva pietate ei con- 
tingere poterant eranl enim quidam Romanorum quoque 
non boni auctores, qui spe cupiditatem eius elicerent: 
eam opinionem de Aitalo et Eumene Romae esse, tara- 
quam de altero Romanis certo amico, altero nec Romania 
nec Persei fido socio, itaque vix statui posse, utrum quae 
prò se, an quae contra fratrem petiturus esset, ab senato 
magis impetrabilia forent: adeo universos omnia et huic 
tribuere et illi iure negare, eorum hominum, ut res docuit, 
Attalus erat, qui quantum spes spopondisset cupererit, ni 
unius amici prudens monitio veluti frenos animo eius ge- 
stienti secundis rebus imposuisset. Stratius cum eo fuit 
medicus, ad id ipsum a non securo Eumene Romani mis- 
sus, speculator rerum, quae a fratre agerentur, monitor- 
que fidus, si decedi fide vidisset. is ad occupatas iam 
aures sollicitatumque iam animum cum venisset, adgres- 
sus tempestivis sermonibus rem prope prolapsam resti- 
tuit, aliis alia regna crevisse rebus dicendo : regnum eorum 
novum, nullis vetustis fundatum opibus, fraterna stare 
concordia, quod unus nomen regium et praecipuum ca- 
pitis insigne gerat, omnes fratres regnent. Attalum vero, 
qui aetate proximus sit, quis non prò rege habeat? neque 
eo solum, quia tantas praesentes eius opes cernat, sed 
quod haud ambiguum prope diem regnaturum eum infir- 
mitate aetateque Eumenis esset, nullam stirpem liberum 
habentis: — needum enim agnoverat eum, qui postea 
regnavit — quid attinere vim adferre rei sua sponte ad 
eum mox venturae? accessisse etiam novam tempestatem 
regno tumultus Gallici, cui vix consensu et concordia re- 
gum resisti queat. si vero ad externum bellum domestica 
seditio adiciatur, sisti non posse, nec aliud eum quam, 
ne frater in regno moriatur, sibi ipsi spem propinquam 
regni erepturum. si utraque gloriosa res esset, et servasse 
fratri regnum et eripuisse, servati tamen regni, quae 
iuncla pietati sit, potiorem laudem fuisse. sed enimvero 
cum detestabilis altera res et proxima parricidio sit, quid 
ad deliberationem dubii superasse? utrum enim partem 
regni petiturum esse, an totum erepturum? si partem, 



LfflER XLV. GAP. 19. 20. [a. C. 167] 271 

ambo infirmos distractis viribus, et omnibus iniuriis prò- 
brisque obnoxios foro: si totum, privatumne ergomaiorem 
fratrem, an exsulem illa aetate, Illa corporis inftrmitate, 
ad ultimum morì iussurum? egregium enim, ut fabulis 
traditus impiorum fratrum eventus tacéatur, Persei exitum 
videri, qui ex fraterna caede raptum diadema in tempio 
Samothracum, velut praesentibus diis exigentibus poenas, 
ad pedes victoris hostis prostratus posuerit. eos ipsos, 
qui non illi amici sed Eumeni infesti stimulent eum , pie- 
tatem constantiamque laudaturos, si fìdem ad ultimum 
fratri praestitisset. XX. haec plus value^e in Aitali ani- 
mo, itaque introductus insenatum, gratulatus victoriam 
est, et sua merita eo bello fratrisque, si qua erant, et Gal- 
lornm defectionem, quae nuper ingenti motu facta erat, 
exposuit; petiit, ut legatos mitteret ad eos, quorum au- 
ctoritate ab armis avocarentur. his prò regni utilitate edi- 
tis mandatis, Aenum sibi et Maroneam petiit. itadestituta 
eorum spe, qui fratre accusato partitionem regni petiturum 
crediderant, curiam excessit. ut raro alias quisquam rex 
aut privatus, tanto favore tantoque omnium adsensu est 
auditus: omnibus honoribus muneribusque et praesens 
est cultus et profìciscentem prosecuti sunt. 

Inter multas Asiae Graeciaeque legationes Rhodio- 
rum maxime legati civitatem converterunt. nam cum primo 
in veste candida visi essent, quod et gratulantes decebat, 
et si sordidam vestem habuissent, lugentium Persei casum 
praebere speciem poterant, postquam consulti ab M. lunio 
consule patres stantibus in comitio legalis, an lecum lau- 
tia senatumque darent, nullum hospitale ius in iis servan- 
dum censuerunt, egressus e curia consul, cum Rhodii 
gratulatimi se de Victoria purgatumque ci vita ti s crìmina 
dicentes venisse petissent, ut senatus sibi daretur, pro- 
nuntiat, sociis et amicis et alia comiter atque hospitaliter 
praestare Romanos et senatum dare consuesse: Rhodios 
non ita meritos eo bello, ut amicorum sociorum numero 
habendi sint. his auditis prostraverunt se omnes humi, 
consulemque et cunctos qui aderant orantes, ne nova 
falsaque crimina plus obesse Rhodiis aequum censerent 



272 LIBER XLV. CAP. 20. 21. 22. [a. U. e. 585] 

quam antiqua merita, quorum ipsi testes essent extòmpfc 
veste sordida sumpta demos priaeipum cum precibus *c 
lacrimis eircumihani orantesut prius cognoscerent cau 
sam quam co&demftarentur. XXI. M\ luventius Thatoa 
praetor, euhis inter cives et pere^rkios iurisdictio «rat, 
populum adversus Rbodios incitabat, rogaiionenique pro- 
mulga verai, ut Rhodiis bellum iraddeeretur^ et ex magi- 
stratibus eius ama deligereat» qui ad id beilum cam elasse 
mitteretur, se eum speruss foturum esse, huic actioni H. 
Antonius et SL Pomponio? tribuni pfefais advcrsabwter. 
sed et praetornovo matoqueexemplo rem ragpessus erat, 
quod ante non*©onsuito sonata, non consalibuseertieribos 
factis de sua unius sententia rogationem ferret, velleot 
iuberentne Rhodiis beìlum Indici, cum antea somper peto 
senatus de bello ooasultus esset, deindte ex aucéortUtte 
patram ad popuhim latum ; et tribuni piebis, eum ita tea- 
ditum esset, ne quis pria* intercederei iegi quam privata 
suadendi dissuadeadique legem potestas facta esset, «o- 
que persaepe evenisset, ut et qui non professi essent se 
intercessuros, aottaadversis vitiis legis ex eratione dis- 
auadentium intercederei*, et qui ad interoedendum venis- 
sent de6isterent vieti auctoritatibus svadenttum iegem. 
lum inter praetorem tribunosque omnia i atempesti ve agen- 
di certamen erat: tribuni festiuatronem praetoris ante 
tempus intercedendo 

in adventum ini 

XXII. „est, peccaverimusne adhuc óubium est, poenas 
ignominias omaes iam patimur. antea, Carthaginiensibus 
vietis, Philippe Antiocho superatis, cum Romam venis- 
semus, ex publico hospitio in curiam gratulatomi vobis, 
patres conseripti, ex euria in Capitolium ad deos vestros 
dona ferentes; mine ex sordido deversorìo, vix mercede 
recepti, ac prope bostium more extra urbem mastre 
iussi, in hoc squalore venknus in curiam Romanam Rho- 
dii, quos provinciis nuper Lycia atque Caria, quos prae 
miis atque houoribus amplissimis donastis. etMaeedonas 



LIBER XLV. CAP. 22. 23. [a. C. 167] 273 

Ulyriosque liberos esse, ut audimus, iubetis, cum servie- 
rint antequam vobiscum beliarent — nec cuiusquam for- 
ttinae invidemus, iramo agnoscimus clementiam popuH 
Romani — : Rhodios, qui nihilaliud quam quieverunt hoc 
bello, hostes ex sociis facturi estis? certe quidem vos 
estis Romani, qui ideo felicia bella vestra esse, quia iusta 
sint, prae vobis fertis; nec lam exitu eorum, quod vinca- 
tis, quam principiis, quod non sine causa suscipiatis, 
gloriamini. Messana in Sicilia oppugnata Carthaginienses, 
Athenae oppugnatae et Graecia in servitutem petita et 
adiutus Hannibal jpecunia auxiliis Philippum hostem fe- 
cerunt. Antiochus ipse ultro ab Aetolis hostibus vestris 
arcessitus ex Asia classe in Graeciam traiecit, Demetrìade 
et Chalcide et saltu Thermopylarum occupato de posses- 
sione imperii vos deicere conatus. cum Perseo socii ve- 
stiri oppugnati» alii eiecti ali 'i interfecti reguii principesque 
genti um aut populorum causa belli vobis fuere. quem 
tandem titulum nostra calamitas habitura est, si perituri 
suraus? nondum segrego civitatis causam a Polyarato et 
Dinone, civibus nostris, et iis, quos ut traderemus vobis 
adduximus. si omnes Rhodii aeque noxii essemus, quod 
nostrum in hoc bello crimen esset? Persei partibus fa Vi- 
lnus, et quemadmodum Antiochi Philippique bello prò 
vobis adversus reges , sic nunc prò rege adversus vòs 
stetimus. quemadmodum soleamus socios iuvare et quam 
impigre capessero bella, C. Livium L. Aemilium Regillum 
interrogate, qui classibus vestris in Asia praefuerunt. 
ftumquam vestrae naves pugnavere sine nobis. nostra 
elasse pugnavimus semel ad Samum, iterum in Pamphylia 
adversus Hannibalem imperatorem ; quae Victoria nobis 
eo gloriosior est, quod cum ad Samum magnam partem 
navium adversa pugna et egregiam iuventutem amisisse- 
mns, ne tanta quidem clade territi iterum ausi sumus rè- 
giae classi ex Syria venienti obviam ire. haec non glo 
riandi causa rettuli — neque enim ea nunc nostra est 
fortuna — , sed ut admonerem, quemadmodum adiuvare 
socios solerent Rhodii." XXIII. „praemia et Philippo et 
Antiocho devictis amplissima accepimus a vobis. si, quae 
T. LIVI pars V. 18 



874 LIBER XLV. CAP. 23. [a. U. e. 586] 

vestra d«bc est fortuna deaaa benigni tate et vlrtute vestra, 
ea Perse* fuisaet» et premia petitnm ad victorem regem 
venissemus in Maoedooèam, quid tandem diceremnst 
pecimiaiie a nobis adinfcum an frumento t auxiliis torre, 
stribvs an navalibu6? quod praesidium tenuisse nos? 
ubi pugnasse aut eub illius duoibus aut per noe ipees? 
si quaereret, ubi mièes noster, ubi navis mira praesidia 
sua fuwset, quid respondereaiH»? oausem tòrtasae diee- 
remus «pud victorem, quem adosodum apud vot dicfcnus. 
hoc enim legatos utróque de pace mittendo eoosecuti sa- 
mus, ut ne ab utraqtie parte gratiam iniremus» ab alteri 
edam Crimea et pericuium esset quamquam Persero vere 
obiceret, id quod vos non potestis, potres conserópti, nos 
principio belli misisse ad vos legatos, qui poilicenentiff 
vobis, quae ad -belluin -opus essent, navalibus >oefriis, ar- 
mis, iuventute nostra, sicut prioribus belbs, ad ornate 
paratos «tara ne praestaremus, per vos etetit, iqui da qua* 
cumque eausa tum aspernati nostra auxilia estis. neque 
fecimus jgitur quioquara tamquam hostes, neque boaarum 
sodorum defaimus officio, sed m volila prohibiti praestare 
nea potuimus. „ „quid igitur ? mhilne factum neque i 
est in ritritate vestra, fihedii, qnod nolletis, quo ! 
offendereturp<)#wUi8R«5WtìWL6? uu ttetamuon quod fa- 
ctum est defensmrus aum ~~ non adeo insanie — , sed par 
btteam causam a privalmnim -culpa aegragaturus. nulla 
enim est oivtitas, «quae non et improbee eives et imperitem 
multhudinem semper habeat. 4iiam apud vos Arifane an* 
divi qui adsentande multiiudini gzwsaréotuivietseces8Ì8te 
alfquando a vobis plebei» mec in potestale vostra rem pe- 
bUeam ftaisae. si «hoc in >bac tam bene amata civitate a* 
cideve potutt, mirali «quisquam poteatAliquos fluisse «pud 
nos, qui regia amiettiam petentes plebem nostaam eonai* 
lite depravarent ? qui tamen nihil ultra valoemint, quam 
ut in officia cesaaretnus. non peaetertho id quod grafia* 
samum est in hoc bello crimen civitatis roosUae* iegatos 
eodem 'tempere et ad vos et ad Persea de pace ^n isiàm*; 
quod iafeKx eoarilktm furiosus, ut postea audivimus, om? 
ter stultissimm fecit, quem aie iocutumeonstatl 



L1BER XLV. CAP. 33. 24. [a. C. 167] 275 

G. PopUUus legatus Romanus, quem ad summovendos a 
bello Antiochum et Ptetemaeiun reges misistis, loquere- 
tur. sed Urne» easive superbia sive stullitia appefianda 
est* eadem, quae apnd vos, et apud Persea fwt tam ci- 
vitatium quam singulorum hominum moro sunt: gentes 
quoque aliae iracundae, aliae audaeas, quaedam tinridae, 
in vinum, in Venerem proniores aliae sunt Atheniensium 
populum fama est celerem et supra vires audacem esse 
ad coaandum, Laoedaemoniorum cunetatorem et vix in 
ea, quibus fidit, ingredientem. non ncgaverim et totani 
Aake regionem inaniora parere ingenia, et nestrarum tu- 
raidiorem sermonem esse, quod exeellere inter flnitimaa 
civitates videamur, et id ipsum non tam viribus nostris 
quam wstris honoribus ac iudiciis. aatis quidem et lune 
in praesentia castigata illa legatio eral, cum tam tristi re- 
sponso vestirò dimissa. si tum para» ignominiae pensnm 
est, haec certe tam miserabilis ac supplex legatio etiam 
insolentioris, quam illa ftiit, legationis satis magnum pla- 
calo» esset. superbiam, verberum praesertim, iracundi 
oderunt, prodentes irrident, utique si inferioris adversus 
superiorem est: «epiteli poena nemo umquam dignam 
iudieavit id enimvero periculum erat, ne Romanos Bbo- 
dii contemnerent etiam deos aiiqui verbis feroeioribus 
increpant, nec ideo quemquam fulmine ictum audimus." 
XXIV. „quid igiftur superai, qued purgemus, si nec fa* 
cium tostile nUmm nostrum est» et verbi tumidiora legati 
offensione aurium non penddem civitatis merueruntt 
voittnutis Mstrae tacitae velut litem aestimari vestris in- 
ter ves sennonibus audio 9 patres conscripti. favisse nos 
regi, et illum vincere maluisse» ideo bello persequendos 
esse credunt alii vestrum voluisse quidem nos hoc» non 
tamen ob id beilo persequendos esse: neque werìbus 
neque legibus ullius civitatis ita comparata» esse, ut si 
qui veìlet inimieum perire» si nibil fecerit» quo id fiat, ca- 
piti* damnetur. his, qui nos poena, non crimine liberane 
gTatiam quidam habemus : ipsi nobis hanc diefanus legem. 
si emies voluimus quod arguimur, non distinguimus vo* 
luntatem a facto» omnes plectamur: si alii principimi no- 

18* 



276 LIBER XLV. CAP. 24. 25. [a. U. e. 586] 

strorum vobis, alii regi faverunt, non postulo, ut propter 
nos, qui partium vestrarum fuimus, regis fautores salvi 
sint; illud deprecor, ne nos propter illos pereamus. non 
estis vos illis infestiores quam civitas ipsa; et hoc quia 
sciebant, plerique eorum aut profùgerunt aut mortem sibi 
consciverunt. alii damnati a nobis in potestate vestra 
erunt, patres conscrìpti. ceteri Rhodii sicut gratiam nul- 
lam meriti hoc bello, ita ne poenam quidem sumus. prio 
rum nostrorum benefactorum cumulus hoc, quod nunc 
cessatum in officio est, expleat. cum tribus regibus ges- 
sistis bella per hos annos: ne plus obsit nobis quod uno 
bello cessavimus, quam quod duobus bellis prò vobis 
pugnavimus. Philippum Antiochum Persea tamquam tres 
sententias ponile: duae nos absolvunt: una ut dubiaest, 
ita gravior sit? illi de nobis si iudicarent, damnati esse- 
mus. vos iudicatis, patres conscrìpti, sit Rhodus in terris 
an funditus deleatur: non enim de bello deliberatis, pa- 
tres conscrìpti, quod inferre potestis, gerere non potestis, 
cum nemo Rhodiorum arma adversus vos laturus sit si 
perseverabitis in ira, tempus a vobis petemus, quo hanc 
funestam legationem domum referamus; pmnia libera 
capita, quidquid Rhodiorum virorum feminarum est, cum 
omni pecunia nostra naves conscendemus, ac relictis pe- 
natibus publicis privatisque Romam veniemus, et omni 
auro et argento, quidquid publici quidquid privati est, in 
comitio, in vestibulo curiae vestrae cumulato, corpora 
nostra coniugumque ac liberorum vestrae potestati per- 
mittemus, hic passurì quodeumque patiendum erit: prò- 
cui ab oculis nostris urbs nostra diripiatur, incendatur. 
kostes Rhodios esse Romani iudicare possunt: est tamen 
et nostrum aliquod de nobis iudicium, quod numquam 
iudicabimus nos vestros hostes, nec quicquam hostile, 
etiam si omnia patiemur, faciemus." 

XXV. Secundum talem orationem universi rursus 
prociderunt, ramosque oleae supplices iactantes, tandem 
excitati curia excesserunt. tunc sententiae interrogarì 
coeptae. infestissimi Rhodiis erant qui oonsules praeto- 
resve aut legati gesserant in Macedonia bellum. plurimurc 



LIBER XLV. CAP. 25. [a. C. 167J 277 

causam eorum adiuvit M. Porcius Cato, qui asper ingenio 
tum lenem mitemque senatorem egit. non inseram simu- 
lacrum viri copiosi quae dixerit referendo: ipsius oratio 
scripta exstat, Originum quinto libro inclusa. Rhodiis re- 
sponsum ita redditum est, ut nec hostes fierent nec socii 
permanerent. Philocrates et Astymedes principes lega- 
Lionis erant partem cum Philoerate renuntiare Rhodum 
legationem placuit, partem cum Astymede Romae sub- 
sistere, quae quae agerentur sciret certioresque suos fa* 
cerei, in praesentia praesidia deducere ante certam diem 
ex Lycia Cariaque iusserunt praefectos. haec Rhodum 
nuntiata. quae per se tristia fuissent, quia maioris mali 
levatus erat timor, cum bellum timuissent, in gaudium re- 
nuntiata verterunt. itaque extemplo coronam tiginti mi- 
Ihim aureorum decreverunt. Theaetetum praefectum classis 
in eam legationem miserunt societatem ab Romanis ita 
volebant peti, ut nullum de ea re scitum populi fieret aut 
littéris mandaretur, quod nisi impelrarent, maior a repulsa 
ignominia esset. praefecti classis id unius erat ius, ut 
agere de ea re sine rogatione ulla periata posset. nam 
ita per tot annos in amicitia fuerant, ut sociali foedere se 
cum Romanis non illigarent, ob nullam aliam causam 
quam ne spem regibus absciderent auxilii sui, si quo id 
opus esset, neu sibi ipsis fructus ex benignitate et for- 
tuna eorum percipiendi. tunc utique petenda societas 
videbatur, non quae tutiores eos ab aliis faceret; nec 
enim thnebant quemquam praeter Romanos, sed quae 
ipsis Romanis minus suspectos. sub idem fere tèmpus 
et Caunii descivere ab his, et Mylasenses Euromen- 
sium oppida occuparunt. non ita fracti animi civitatis 
erant, ut non sentirent, si Lycia et Caria ademptae ab 
Romanis forent, cetera aut se ipsa per defectionem libe- 
rarent aut a finitimis occuparentur, includi se insulae 
parvae et sterilis agri littoribus, quae nequàquam alere 
tantae urbis populum posset. missa igitur iuventute 
propere et Caunios, quamquam Cibyratarum asciverant 
auxilia, coegerunt imperio parere; et Mylasenses Ala- 
bahdenosque , qui Euromensium provinciam ademptum 



278 LIBERXLV. CAP. 25.26. [*. U. c.585] 

ipsi coniando exereitu venerunt, circa Orthosiam ade 
vicerunft» 

XXYI. Dum haec ibi, alia in Macedonia, aia Rome 
gerantur, interi» in Ulyrico L. Animus rege Genti*» stetti 
ante dietimi est, in potestatem redacto, Bcoèrm, qm 
regia focrat, praesidio imposto Gabamn praefceh, Rtó- 
zoni et Ofcinio urbibus oppertunis C. Lirininm. praeposi- 
tis his Ulyrico reMque exercifci m Epirwn est protectas. 
ubi prima Phaneta ei dedita Iota multitodine enm rafafis 
obviam effusa, hie praesidio imposto m Molosstdero 
Iransgressos, cuius anufens oppidis praster PassarooeiB 
elTeemonem ctPhylaeen et Berrettai receptis primnmad 
Passaronem ducit Antiaous et Theodotna prinejpesems 
oratati* erant, insigne* et favore Petsei ei edio adveras 
Romanos, iidem unsversae genti auctores desciscendi * 
Romania, hi coascientta privatae noxae, quia ipsis nulli 
spes veaiae erat, ut communi ruma patriae opprimeren- 
tur, elauseruaft portaa, multitndinem, ut modem servitati 
praeponerent, hortantea. nomo adversus praepelentesu- 
ros hisoere audebat tandem Theodotus quidam, nobffis 
et ipse adoleseens, cum raaior a Romania metus timore© 
a principibus suis vieisset, „quae vos rabies" inquit „agf 
Ut, qui dnorum honunum noxae civitatem accessione» 
facitis? equidem prò patria qui letum oppetissent, saepe 
fondo audivi t qui patriara prò se perire aequum ceass- 
rent, hi primi inventi suol, quin aperiaius porta», et im- 
portuni accipimufl, quod orbis terrarum accepitt* b*ec 
diceatem cura multitudo sequepetnr, Aatineus et TheodO; 
tus in primam siattonem hostium irruperoat, atque ibi 
offerentes se ipsi vulneribus interferii urbs dedita «ri 
Romanie, simili pertinacia Cephatì prineipis otausum Tee- 
monem ipso inierfecto per deditionem reeepit neo Pky- 
lace neo Hbrreum oppugnationem tulerunt. pacata Epiro, 
divisisque in hiberna cepSs per opportunas urbes, re- 
gressi» ipse in Illyricum, Seedrae, quo quinque legati ab 
Roma yenerant, evoeatis ex tota provincia principibus 
convestum habuit. ibi prò tribunali pronuntiavit de sen- 
tenda eonsilti, senatum populumque Romanum lìlyrios 



LIBER XLV. CAP. 26. 27. [•. C. 167] 279 

liberos iubere : praesidia ex avmibus oppidis arci- 
bus et castelli» seae deducturum. non goltun liberos, sed 
etani immimes fora bse&ses et Taulantìos, Dasaaretiorum 
PirusUSy Rhteawtaa* QMmetaa, q«od incollimi Gentil ad 
Romano» defedasene Daorseb quoque immunitatsm dare, 
quod relieto Caravantio eum armi* ad Romano* toenai*- 
teit Scedrensìhus et Dassareosibua et Setepttwia <$te- 
risque Iilyriis vectigal dimidiua impeeitfun eius, quodteffi 
pependiasenL inde ia tre* parte* Illyricum divisi^ imam 
eam teck quae sapra dieta est, altera*» Labeatae onmos, 
tertiam Agranonttas et Rh&onitas et Olainialas aeeolasqne 
aerami, hae formula dieta in Illyrioo, ipse in Bpwi Paaaa- 
Fonem in hiberaa redut- 

XXVH. Dum haec in Mlyrioo geruiUur , Paul«s aste 
adrentom decem tagatorum Q. Maximum filium, iam ab 
Roma regressum, ad Àeginiw» et Agaaeaa diripiendas 
mittil, Agassaa, quod emp Marcio, oon$uti tradidfcsent or- 
beni petita uhro socìetote Romana, dateeerant xwm$ *d 
Pursea. Aeginiensium novun oximm orai» fawtò d* Vi- 
ctoria Romaaoruro fidem non hahenteg, in quosdfl» nùU- 
tum urbeat ingresso» hostiliter saewrank ad Aeniorum 
quoque urfeem diriptendam L. Postomium mtaU, quod 
pertinaoius quam finitimae ctvitates ia wnis fwvwU W- 
ctumni fere tenpua era* i euiu* teoupom inHio *d cwrfiwn- 
eundam Graeciam visendaque quae nobilitala fama mawra 
auribns aocepta sunt, quam oculte fteeountur, ut st&tuit, 
praepoaHo castrò C. Sulpioia Gallo profetiti curo baud 
magno comitato, tegentibus lacera Scipione Alio est Atbe- 
naeo Bumeuia regis fir atre pet Theasaliw» Relphos pfttft, 
inclutam oraculum; ubi sacrificio ApoUioi fe#|# toqlMWJtas 
i* vestitalo cohunnaa,, qoSbm unp66iturì atatuag ye^is 
Persei fuecant, suis statate vietar destinavi*, X<etoadiae 
quoque templum Ioyia Trophoaii adii; ibi oum vidis^et 
os epeous, per quod oraoulo utente» wiaeiWw» dsos 
étseeudunt, saoriacio lovi Hereynnaequ^ faQtQ x quorum 
ibi tempkun est, Chaleidera ad speetaeglam Burini Èuboe- 
aeque tautae insulae, ponte continenti iu&et&e, deweadtt. 
a Chaletde AvJldem traieiV triaro mjljum spetóo distentem, 



280 LIBER XLV. CAP. 37. 28. [a. U. e 586] 

portum incluium slatione quondam mille navium Aga- 
memnoniae classis, Dianaequc templum, ubi navibus cur- 
sum ad Troiam Alia vidima aris admota rex iile regima 
pettit. inde Oropum Atticae ventum est, ubi prò deo vales 
antiquus colitur templumque vetustum est, fontibus rivis- 
que circa amoenum. Athenas inde plenas quidem et ipsas 
vetustate famae, multa tamen visenda habentes, areem, 
portus, muros Piraeeum urbi iungehtes, navalia magne- 
rum imperatorum, simulacra deorum hominumque, ornai 
genere et materìae et artium insignia. XXVIII. sacrificio 
Minervae praesidi arcis in urbe facto profectus, Corin- 
thum altero die pervenit. urbs erat tunc praeclara ante 
excidium ; ara quoque et Isthmus praebuere spectaculum; 
arx intra moenia in immanem altitudinem edita, scatens 
fontibus; Isthmus duo maria ab occasu et ortu solis fini- 
tima artis faucibus dirimens. Sicyonem inde et Argos 
nobiles urbes adit; inde haud parem opibus Epidaurum, 
sed inclutam Aesculapii nobili tempio, quod quinque mi- 
libus passuum ab urbe distans nunc vestigiis revulsorum 
donorum, tum donis dives erat, quae remediorum salii- 
tarium aegri mercedem sacraverant deo. inde Lacedae- 
monem adit, non operum magnificentia sed disciplina in- 
stHutisque memorabilem, ac Pallantium $ unde per Mega- 
lopolim Olympiam escendit. ubi et alia quidem spectanda 
visa, et Iovem velut praesentem intuens motus animo est 
itaque haud secus quam si in Capitolio immolaturus esset, 
sacrìficium amplius solito apparari iussit. ita peragrata 
Graecia, ut nihil eorum quae quisque Persei bello priva- 
tim aut publice sensisset inquireret, ne cuius metu solli- 
citaret animos sociorum, Demetriadem cum revertitur, in 
itinere sordidata turba Aetolorum occurrit; miranlique 
et percunctanti, quid esset, defertur quingentos quinqua- 
ginta principes ab Lycisco et Tisippo circumsesso senato 
per milhes Romanos missos ab A. Baebio praefecto prae- 
sidii interfectos, alios in exsilium actos esse, bonaque 
eorum qui interfecti essent et exsulum possideri. iussis 
qui arguebantur Amphipolim adesse ipse convento Cn. 
Octavio Demetriade, postquam fama accidit traiecisse iam 



LIBER XLV. CAP. 28. 29. [a. C. 167] 281 

mare decem legatos, omnibus aliis omissis Apolloniam ad 
eos pergit. quo cum Perseus obviam Amphipoli nimis 
soluta custodia processisset — id diei iter est — ipsum 
quidem benigne allocutus est: ceterum postquam in. ca- 
stra ad AmphipoKm venit, graviter increpuisse traditur 
C. Sulpieium, primum quod Persea tam procul a se va- 
gari per provinciam passus esset, deinde quod adeo in* 
dulsisset nrilitibus, ut nudare tegulis muros urbis ad 
tegenda hibernacula sua pateretur. referrique tegulas et 
refici tecta, sicut fuerant, iussit. et Persea quidem cum 
malore fìlio Philippo traditos A. Postumio in custodiam 
misit, filiam cum minore fìlio a Samothrace accitos Am- 
phipolim omni liberali cultu habuit. XXIX. ipse, ubi dies 
venit, quo adesse Amphipoli denos principes civitatium 
iusserat, litterasque omnes, quae ubique depositae essent, 
et pecuniam regiam conferri, cum decem legatis, circum- 
fusa omni multitudine Macedonum, in tribunali consedit. 
adsuetis regio imperio tamen novum formam terribilem 
praebuit tribunal summoto aditum, praeco, accensus, in- 
sueta omnia oculis auribusque; quae vel socios, nedum 
hostes victos terrere possent. silentio per praeconem 
facto, Paulus Latine, quae senatui, quae sibi ex consilii 
sententia visa essent, pronuntiavit. ea Cn. Octavius prae- 
tor — nam et ipse aderat — interpretata sermone Graeco 
referebat. omnium primum liberos esse iubereMacedonas, 
habentes urbes easdem agrosque, utentes legibus suis, 
annuos creantes magistratus; tributum dimidium eius 
quod pependissènt regibus, pendere populo Romano, de- 
inde in quattuor regiones dividi Macedoniam: unam fore 
et primam partem quod agri inter Strymonem et Nessum 
amnem sit, accessurum huic parti trans Nessum ad orien- 
tem versum, qua Perseus tenuisset vicos castella oppida, 
praeter Aenum et Maroneam et Abdera ; trans Stremo* 
nem autem vergentia ad occasum, Bisalticam omnem cum 
Heraclea, quam Sinticen appellant. secundam fore regio- 
nem, quam ab ortu Strymo amplecteretur amnis, praeter 
Sinticen Heracleam et Bisaltas; ab occasu, qua Axius 
terminaret fluvius, additis Paeonibus, qui prope Axium 



282 LIBER XLV. CAP. 20. 30. [a. U. e. 585] 

fluraen ad regione™ orienti» colerenU tenia pars Eaeta, 
q«am ÀxJMs ob oriente, Peneus ampia ab occasu cingimi; 
ad septentrionem Bora mona obici tur: adìecUt buie parti 
regio Paeoniae, qua ab oeeasu praeter A*ium mmn 
parrigitur; Edesaa quoque et Beroea eodem concesae- 
runi, quarta regia trans Boaram montoni, una paste con- 
fini» IUyrico, attesa Epiro, capita regioaum, ubi concilia 
fierent, primae regionis Àropbipolim, secundae Thessato- 
Bicen, tertiae Pellara, quartee Peiagonia» feoik eo concilia 
suae cuiusque regionis indici, paeuntam eonferri, ibi w- 
gisttatus creari iussit pronuntiavit deinde nt**ue c*au- 
biuro ncque eonmereium agrorum eedifioiojyumque jnler 
se piacere cuiquamexbrafine^regiom&waeesae» m«Wla 
quoque auri alque argenti non werceri, ferri et aeris 
permttti, vectigal exercentibus difltidwu w iiqp^itwn 
qued pependtesent regi, et saie invecto mi vetujt Dv- 
danis repetentibus Paeaaiam* qnod et su* fuisaai et $ro- 
tinens essai finibu$ suis, omnibus dar* ttbertatem pronw- 
tiavM» qui sub regno Peysei f uisaenU post non impetratoli 
Paeeniam salis comn^rcium dedita tertiae regiwi w&- 
ravit, ut Stobos Paeoauae deveberent, pr§tiumqme statuii- 
naveiem maAeriem et ipsos caldere et aUos pati v^turt 
i egionibus quae adfinea tartari* assoni «**• exoepta auta» 
tertia wanes. erant ^ pormisit, ut pra^idia. annata jn 
finibus extremis baberen*, 

XXX. Haeo pronuntiata primo die wwitfwwfe 
adfeeerunt enim^ liberta* pcafter apem <feta aiw*& # 
tevatum ewwm vectigal, regionaiw $awmw$fo intercw- 
ptis ita vidcart teoorata tawwam anunatfa, ìm ertus alUfflW 
aMerius indigente* distratta* adw, quauft Masodw» 
esset, quam divisui fecUi^ et ut se Jpaa, qnawufc oouiaata 
pars esset, Macedone* quoque ignoratane pars prima 
BisaUas babai, fqrfosimps v j w ^ ^ ^ m j^awm wmW> 
et ebrea Strymouem t ei muto* fyugw» p^rjtetat** et 
metalia et opportunitatam AwphJpotts, quae obietta cjs«- 
dit orane* ab oriente sole tu Macedonia^) a,ditu$, secuwJa 
pare celeberrima urbes ThpsaalQniQ^p ejt Ca*saud*W» 
babet, ad hoc Pallente, fertile» ac frugifera»* ferrano: 



LIBER XLV. CAP. 30. 31. [a. C. 167] 283 

maritioaas quoque opportunitates ei praebent portus ad 
Toronen ac monteot Albo — Aeneae voeant faune — , alii 
ad insulam Euboeam, aiti ad Helìeepontum opportune 
▼ersi, tertia regio nobilee urbes Edessam et Beroeam et 
PeUam habet, et Vettiorum bellicosa» geatem; incolas 
quoque permultes Gallos et Illyrios , impigros cultore», 
qaartam regiouam Eordaei et Lynecstae et Pelagones in- 
eobint, tonata bis Atintanla et Stympbalis et Etimiotb. 
frigida kaaq oranis dmtque eultu et aspera piaga est: 
cuttoram qwtoque inguaia terrae fiimilta habet. fcarociores 
eoa et aceedae barbari fociunt, naac bello exsercen tee, nunc 
in paoe imsoeatea titas smosu divisa kagu© Macedonia et 
ptrtjium usthus separatis, quae bua uuiversos tenerti Ha- 
eotonaa, fomula dieta, tara: tages quoque sa daftarum 
oetendisse*. 

XXXI AetoU deinde citati, in qua oogniUona magis 
utra pars Romania, utra regi favfcset quaesitum est, quam 
utfet fecisaet iniuriaraaut aaeepiaset» no*a liberati inter- 
fectarea $ exsilium, pulsis aeque ralum ftait «a mora Inter- 
fectis; A~ Baebius unus est daiaaaftus, quod milites Ro- 
manaa praebuisset ad ministeriia» eaedis. hic evenuta 
Àetolòrum oaasae ia aamibas Graeciae gentibus populis- 
que corna* «qui partjs Romanjorum fuera&t inflavit ad in- 
toterahilem supertóam animo*, et obnoxtoepedibus eonun 
aubiecit qnos aliqua parte auspicio favoris in regem con- 
tigerat tria genera prinoipum t» civitatibus arant, duo, 
quae adulami* aut Bemanorom imperiare aut amicitiam 
regam aibi privato opa» oppressi* faciebant eivitatibus; 
nadioa* unum, vAriqu* generi «dvegguai, Bbwtatern et 
kges toebatw, hi* ut maior aprod auos caritas, ft&iniaer 
ad extevnoa stati» #raA. aecundk rebus elati Roroanorwn 
pania aids fantorw soli tuia in awgiatratibu*, sali i& te- 
gationibua erant. hi cum firequentes et m Peloponneso et 
ex Boeolia et ex alti* Graeciae oanoUBa adessent, irnpte- 
vere anito decem legatoria»* non eos tantum, qui se pro- 
pagai per vanitatela iac&assent tamquam hospùes et ami- 
eoa Poreei, acri muto plnrea alioa ex ogwiMq Rivisse, 
reliquos per speciem taendae Hberfcatis in eenciliis ad- 



284 LIBER XLV. CAP. 31. 32. [a. U. e. 585] 

versus Romanos omnia instruxisse: nec aliter eas roan- 
suras in fide gentes, nìsi fractis animis partium aleretur 
confirmareturque auctoritas eorum, qui nihil praeter im- 
perium Romanorum spectarent. ab his editis nominibus 
evocati litteris imperatoris ex Aetolia Acamaniaque et 
Epiro et Boeotia, qui Romam ad causam dicendam se- 
querentur. in Achaiam ex decem legatorum numero pro- 
fecti duo, C. Claudius et Cn. Domitius, ut ipsi edicto evo- 
carent id duabus de causis factum, una, quod fiducia* 
plus animorumque esse Achaeis ad non parendum cre- 
debant, et forsitan etiam in periculo fore Callicraten et 
ceteros criminum auctores delatoresque? altera cur prae- 
sentes evòcarent causa erat, quod ex aliis gentibus prin- 
cipum litteras deprensas in commentariis regiis habebant, 
in Achaeis caecum erat crimen nullis eorum litteris inventis. 

Aetolis dimissis Acarnanum citata gens: in his nifal 
novatum nisi quod Leucas exempta est Acarnanum con- 
cilio, quaerendo deinde latius, qui publice aut privalim 
partium regis fujssent, in Asiam quoque cognitionem ex- 
tendere; et ad Antissam in Lesbo insula diruendam, tra- 
ducendos Methymnam Antissaeos Labeonem miserunt, 
quod Antenorem regium praefeettm*, quo tempore cum 
lembis circa Lesbum est vagata?, porta receptum com- 
meatibus iuvissent. duo securi percussi viri insignes, 
Andronicus Andronici filius Aetolus, quod patrem secutiu 
arma contra populum Romanum tulisset, et Neo Theta* 
nus, quo auctore societatem cum Perseo iunxerant 

XXXIT. His rerum externarum cógnitionibus inter- 
positis Macedonum rursus advocatum concilium; pro- 
nuntiatum quod ad statum Macedoniae pertinebat, sena- 
tores, quos synedros vocant, legendos esse, quorum Con- 
silio res publiea administraretur. nomina deinde sunt 
recitata principum Macedonum, quos cum liberis raaiori- 
bus quam quindecim annos natia praecedère in Italiani 
placeret. id prima specie saevum, mox apparuit raulti- 
tudini Macedonum prò libertate sua esse factum, nomi- 
nati sunt enim regis amici purpuratique, duces exercituura, 
praefecti navium aut praesidiorum, servire regi humiliter, 






LIBER XLV. CAP. 32. 33. [a. C. 167] 285 

aliis superbe imperare adsueli; praedivites alii, alii, quos 
fortuna non aequarent, his sumplibus pares; regius om- 
nibus victus vestitusque, nulli civilis animus, neque legum 
neque libertatis aeque paliens. omnes igitiùr, qui in aliquis 
ministeriis regiis, etiam qui in legationibus fuerant, iussì 
Macedonia excedere atque in Italiani ire: qui non paruis- 
set imperio, mors denuntiata. leges Macedoniae dedit 
cum tanta cura, ut non hostibus victis sed sociis bene 
mentis dare videretur, et quas ne usus quidem iongo 
tempore, qui unus est legum corrector, experiendo ar- 
gueret. 

Ab seriis rebus ludicrum , quod ex multo ante pre- 
parato, et in Asiae civitates et ad reges missis qui denun- 
tiarent, et cum circumiret ipse Graeciae civitates, indixeral 
principibus, magno apparatu Amphipoli fecit. nam et ar- 
tifìcum omnis generis, qui ludicram àrtem faciebant, ex 
toto orbe terrarum multitudo , et athletarum et nobilium 
equorum, convenit, et legationes cum victimis, et quidquid 
aliud deorum hominumque causa fieri magnis ludis in 
Graecia solet, ita factum est, ut non magnificentiam tan- 
tum sed prudentiam in dandis spectaculis, ad quae rudes 
tum Romani erant, admirarentur. epulae quoque legatio- 
nìbus paratae et opulentia et cura eadem. vulgo dictum 
ipsius ferebant, et convivium instruere et ludos parare 
eiusdem esse qui vincere bello sciret. XXXIII. edito lu- 
dicro omnis generis, clipeisque aereis in naves impositis 
cetera omnis generis arma cumulata, ingentem acervum, 
precatus Martem Minervam Luamque matrem et ceteros 
deos, quibus spolia hostium dicare ius fasque est, ipse 
imperator face subdita succèndit, deinde circumstantes 
tribuni militum prò se quisque ignes coniecerunt. notata 
est in ilio oonvenlu Europae Asiaeque, undique partim 
ad gratulationem partim ad spectaculum contrada multi- 
tudine, tantis navalibus terrestribusque exercitibus ea 
copia rerum, ea vilitas annonae, ut et privatis et civitati- 
bus et gentibus dona data pleraque eius generis sint ab 
imperatore, non in usura modo praesentem, sed etiam 
quod domos aveherent. spectaculo fuit ei quae venerat 



286 LIBER XLV. GAP. 33. 34. [a. U. e. 586] 

lurbae non scenicum raagis ludicrum, non certamina ho* 
minum aut curricula equorum, quam praeda Macedonica 
ornai*, ui viseretur, exposita statuarum tabularumquc, 
textilium et vasorum ex auro et argento et aere et ebore 
factoruro ingenti cura \n ea regia, ut non in praesentem 
modo speciem, quaUbu$ referta rc$ia Alexandre* erat, 
sed in perpetuimi usum fìerent haec in classem imposto 
devehenda Romam Cn. Ookavio data. 

Paul us, benigne legata dimissis, transgresaus Stry- 
monem mille passuum ab Amphipoli castra posuitj inde 
profectus Pellam quinto die pervenit. praetergressus nr- 
bem, ad Spelaeum quod vocant biduum moratus, P. Nasi- 
Cam et Q. Maximum filium cum parte copiami» ad de- 
popuiandos IUyrios, qui Persea iuverant bello, xnfo^ 
iussos ad Oricum sibi occorrere: ipse Epirum peleas 
quinlis decimi* castrisPassaronempervenit XXXIV.hand 
procul inde Ànicii castra aberant ad quem litteris missia, 
ne quid ad ea quae fierent moveretur: senatuiu praedam 
Spiri civitatium, quae ad Persea defecissent, esercitili 
dedisse; summissis centurionibus in singulas urbes, qui 
se dicerent ad praesidia deducenda venisse, ut liberi Epi- 
rotae sicut Macedones essent, denos principes ex siogulis 
evoca vit civitatibus, quibus cum denuntiasset» ut aurum 
atque argentum in publicum proferretur, per omnes civi- 
tates cohortes dimisit ante in ulteriore* quamio propiores 
profecU, ut uno die in omnes perveniretur. edita tribuni! 
centurionibuaque erant quae agerentur, ma&e oume au- 
rum argentumque collatura, bora quarta signum ad diri- 
piendas urbes datum est militibus; tantaque praeda fuii, 
ut in equiiem quadringent donarti, peditibus duceni divi- 
derentur, centum quinquaginta milia capitimi humanorum 
abducerentur. muri deinde direptarum urbium diruti sunti 
ea fuere oppida circa septuaginta. vendita praeda omnium, 
de ea aumma militi numeratimi est Paulus ad mare Ori- 
cum descendit, nequaquam, ut ratus erat, expletis militata 
animus, qui tamquam nullum in Macedonia gessissentbel- 
lum, expertes regiae praedae esse indignabantur. Orici 
cum missas cum Scipione Nasica Maximoque Alio copia» 



LEBER XLV. CAP. 34. 36. [a. C. 167] 287 

invenisset, exercitu in naves imposito In Italiani traieeit 
et p©st pancos dies Anictus conventu reliquorum Epiro- 
taram Acarnanumque acto, tassisque in Italiani sequi 
principibus, quorum e ognitionem causaereservarat, et 
ipso «avita* exspectatis, quibus usus 'Maeedónieus ex- 
erdlus «at, in Italiani traftecit. 

Cum haee in Macedonia Epiroque gesta sunt, legati 
qui cum Aitalo ad fimendum bellum mter Gallos et regem 
Euroenem miss* erant, in Askun pervenerunt. indutiis per 
tóeroem foetis et Galli domos abferant et rex In hiberna 
concessero! Pergamum, gravique morbo aeger Alerai, ver 
piinrom ex domo-exefoH, iamque Synnada pervenerant, 
cum Kumenes ad Sardes undique exercitum contraxerat 
M Romani cum ** et Solovettium ducerci QaMorum Syn- 
nadis adloenti sunt, »et Atlalus cum eis protectus; sed 
castra GaHorum intrare eum non placuit, ne animi ex 
disceptatiane irrìtarentur. P. Licmius «um regulo Gallo- 
rum est tocutus , rettaditque ferociorem eum deprecando 
factum*; ot mirum vMeri posset Inter tara opulentos reges, 
Antioch«wi Ptolemaeumque, tantum legatòrum Romano- 
rum verba vatuisse, ut extemplo pacem facerent, apud 
Galtes imllius momenti frisse. 

XXXV. Romani primum reges capirvi , Perseus et 
GenthiB, in eustodiam cura liberis abducti, deto turba alia 
eaptivoiwm, tum quibus Macedonum denuntiatum erat, 
ut Roaam venirent, prinoipumque Graeetae: nam H quo- 
que non soluti praesentes exciti erant, «ed etiam si qui 
apud reges esse dicebantur, litteris aroeesiti sunt. Paulus 
ipse post dies paocos regia nave ingentis magnitudinis, 
quam sexdectm versus remoremagebant, ornata Mace- 
donicis spoliis, non insignium tantum armorum sed etiam 
regiorum (textilium, adverso Tibeil ad urbem est subve- 
e tua, comptetìs ripis obviam effusa uraititudme. paneos 
post dies Anicius tt Octavius classe sua advecti. trita» 
w (omnibus decreta» est ab senatu iriumphus ; mandatam- 
ene $. Cassio praetori, cum tribunis plebis ageret, ex 
anctoiitate patrum rogaticmem ad ptefoem férrent ut iis, 
quo die urbem triumphantes finveherentur, hnperium esset 



286 LIBER XLV. GAP. 33. 34. [a. U. e. 586] 

lurbae non scenicum raagis ludicrum, non certamina ho- 
minum aut curricula equorum, quam praeda Macedonica 
omm«, ut viseretur, exposita statuarum tabularumque, 
textilium et vasorum ex auro et argento et aere et ebore 
factoruro ingenti cura \n ea regia, ut non in praesentem 
modo speciem, quaUbus referta regia Alexandre** erat, 
sed in perpetuimi usum fìerent haec in classem imposila 
devehenda Romam Cn. Octavio data. 

Paul us, benigne legata dimissis, transgressus Sirj- 
monem mille passuum ab Amphipoli castra posuit; inde 
profectus Pellam quinto die pervenit. praetergreasus ur- 
bem, ad Spelaeum quod vocant biduum moratus, P. Nasi- 
cam et Q. Maximum filium cum parte cepiarum ad de- 
popuiandos IUyrios, qui Persea iuverant bello, misit, 
ÌU8S08 ad Oricum sibi occorrere: ipse Epirum peteas 
quinlis decimis castrò Passaronempervenit XXXIV» band 
procul inde Anicii castra aberant ad quem iitieris missi% 
ne quid ad ea quae fierent moveretur: senatum praedam 
Spiri civitatiura, quae ad Persea defecissent, exercitui 
dedisse; summissis centurionibus in singulas urbes, qui 
se dicerent ad praesidia deducenda venisse, ut liberi Epi- 
rotae sicut Macedones essent, denos principes ex singulis 
evocavit civitatibus, quibus cum denuntiasset, ut aurum 
atque argentum in publicum proferretur, per omnes civi- 
tates cohortes dimisit. ante in ulteriore* quam in propiores 
profeti*, ut uno die in omnes perveniretur. edita tribuni» 
centurionibusque erant quae agerentur, mane omne au- 
rum argentumque collatum, bora quarta signum ad diri- 
piendas urbes datum est militibus; tantaque praeda fuit, 
ut in equitem quadringeni denarii, peditibus duceni divi- 
derei) tur, cantimi quinquaginta milia capitum humanorum 
abducerentur. muri deinde direptarum urbium diruti sunti 
ea fuere oppida circa septuaginta. vendita praeda omnium, 
de ea somma militi numeratum est Paulus ad mare Ori- 
cum descendit, nequaquam, ut ratus erat, expletis militum 
animis, qui tamquam nullum in Macedonia gessissent bel- 
ium, expertes regiae praedae esse indignabantur. Orici 
cum missas cum Scipione Nasica Maximoque Alio copias 



LEBER XLV. CAP. 34. 36. [a. C. 167] 287 

invenisset, esercita in naves imposito in Italiani traiecit 
et post paucos dies Anrctus conventu reliquorum Epiro- 
tarara Acarnanumque acto, iussisque in Italiani sequi 
principibus, quorum oognitìonem causaereservarut, et 
ipso tiavikus exspectatis, quibus usus MaeecKwiicus ex- 
erdtus «ut, in Italiani traiecit. 

Cum haee in Macedonia Epiroque gesta sunt, legati 
qui cimi Aitalo ad fimendum bellum Inter Gallos et regem 
Eumenem miss* erant, in Asiani pervenerunt. indutiis per 
tèeroem factis et Galli domos abierant et rex In hiberna 
concesserat Pergumum, gravique morbo aeger fuerat. ver 
piimum ex domo-excl-vit, iamque Synnada pervenerant, 
cum Buraenes ad Sardes undique exercitum contraxerat 
ih* Romani cum ** et Solovettium ducem GaMorum Syn- 
nadis adloeuti sunt, »et Attalus cum eis profectus; sed 
castra GaHorum intrare cum non placuit, ne animi ex 
disceptatione irritarentur. P. Licmras cum regulo Gallo- 
rum est iocutas, rettaditque ferociorem eum deprecando 
factum ; «t ttiirum vMeri posset Inter tara opulentos reges, 
Antiodiwn Ptolemaeumque, tantum legatorum Romano- 
rum verba vahiisse, ut extemplo pacem facerent, apud 
Gallos nrsllius momenti frisse. 

XXXV. Romani primum Teges capirvi , Perseus et 
Gentius, in custodiam cum liberis abducti, dein turba alia 
capti vomm, tum quibus Macedonum denuntiatum erat, 
ut Rottam ronirenl^prinotpumque Graectae*. nam fi quo- 
que non soluta praesentes exciti erant, «ed etiam si qui 
apud reges esse dicebantur, litteris aroeesiti sunt. Paulus 
ipse post dies paucos regia nave ingentis magnitudinis, 
quam sexdectm ^versus remoremagebant, ornata Mace- 
donicis spoliis, non insignium tantum armorum sed etiam 
regionim ttextilium, adverso Tibeil ad urbem est subve- 
ctus, • compiette ripis obviam effusa TnuHUudme. paucos 
post dies Anicius tt Octavius classe sua advecti. tribus 
Bs (omnibus decretai est ab sanata triumphus ; mandatam- 
que $. Cassio praetori, cum tribunis plebis ageret, ex 
auctoiiUte patrum rogaticmem ad plebem fèrrent ut Ks, 
quo die urbem triumphantes finveherentur, imperìum esset 



288 LiBERXLV. CAP. 35. 36. [a. U. e. 585] 

intacla invidia media sunt: ad summa ferme tendit. nec 
de Anicii nec de Octavii iriumpho dubitatum est: Paulum, 
cui ipsi quoque se comparare erubuissent, obtreclatio 
carpsit. antiqua disciplina milites habuerat; de praeda 
parcius quam speraverant ex tantis regiis opibus, dederat 
nihil relicturis, si aviditati indulgeretur, quod in aerarium 
deferret. totus Macedonicus exercitus imperatori erat 
neglegenter adfuturus comitiis ferendae legis. sed eos 
Ser. Sulpicius Galba, qui tribunus militum secundaele 
gionis in Macedonia fuerat, privatim imperatori inimicos, 
prensando ipse et per suae legionis milites sollicitando 
stimulaverat, ut frequentes ad suffragami adessent. im- 
periosum ducem et malignum antiquando rogationem, 
quae de triumpho eius ferretur, ulciscerentur. plebea 
urbanam secuturam esse militum iudicia. pecuniam illum 
dare non potuisse: militem honorem dare posse, nespe- 
raret ibi fructum gratiae, ubi non meruisset XXXVI. iis 
incitatis, cum in Capitolio rogationem cara Ti. Sempronius 
tribunus plebis ferrei, et privatis de lege dicendi loeus 
esset, ad suadendum ut in re minime dubia haud quis- 
quam procederet, Ser. Galba repente processit etalri- 
bunis postulavit, ut, quoniam hora iam octava diei esset, 
nec satis temporis ad demonstrandum haberet, cur L. 
Aemilium non iuberent triumphare, in posterum diem 
differrent et mane eam rem agerent: integro sibi die ad 
causam eam orandam opus esse, cum tribunus dicere eo 
die, si quid vellet, iuberet, in noctem rem dicendo extra- 
xit, referendo admonendoque exacta acerbe munia mili- 
ti ae; plus laboris, plus periculi quam desiderasset res 
iniunctum; contra in praemiis, in honoribus omnia aita- 
ta; militiamque, si talibus succedat ducibus, horridiorem 
asperioremque bellantibus, eandem victoribus inopem 
atque inhonoratam futuram. Macedonas in meliore fortuna 
quam milites Romanos esse, si frequentes postero die ad 
legem antiquandam adessent, intellecturos potentes viros 
non omnia in ducis, aliquid et in militum manu esse, bis 
vocibus Incitati postero die milites tanta frequentia Capi* 
tolium compleverunt, ut aditus nulli praeterea ad suEra- 



UBERXLV. CAP.36.37. [a.C.167] 280 

gium ferendum esset inlro vocatae primae tribus cum 
antiquarent, concursus in Capito lium prìncipum civitatis 
factus est, indignum facinus esse clamitantium, L. Pau- 
ium tanti belli victorem despoliari triumpho: obnoxios 
imperatores tradi licentiae atque avaritiae militari, nunc 
nimis saepe per ambitionem peccali: quid, si domini mi- 
lites imperatoribus imponantur? in Galbam prò se quisque 
probra ingerere. tandem hoc tumultu sedato M. Servilius, 
qui consui et magister equitum fuerat, ut de integro eam 
rem agerent ab tribunis petere, dicendique sibi ad popu- 
lum potestatem facerent. tribuni cum ad deliberandum 
secessissent, vieti auctoritatibus principum de integro 
agere coeperunt, revocaturosque se easdem tribus renun- 
tiarunt, si M. Servilius aliique privati, qui dicere vellent, 
dixissent. 

XXXVII. Tum Servilius „quantus imperator L. Aemi- 

lius fuerit, Quirites, si ex alia re nulla aestimari possit, 

vel hoc satis erat, quod cum tam seditiosos et leves mili- 

tes, tam nobilem, tam temerarium, tam eloquentem ad 

fastigandam mulUtudinem inimicum in castris haberet, 

tiullam in exercitu seditionem habuit. eadem severitas 

imperii, quam nunc oderunt, tunc eoa continuit. itaque 

antiqua disciplina habiti ** neque fecerunt Ser. quidem 

Galba, si in L. Paulo accusando tirocinium ponere et do- 

cumentum eloquentiae dare voluit, non triumphum impe 

dire debuit, quem, si nihil aliud, senatus iustum esso 

iudicaverat, sed postero die quam Iriumphatum est, pri- 

vatum cum visurus esset, nomen deferret et legibus inter- 

rogaret, aut serius paulo, cum prìmum magistratus ipse 

cepisset, diem diceret, inimicum ad populum accusaret. 

ita et pretium recte facti triumphum haberet L. Paulus 

prò egregie bello gesto, et poenam, si quid et veiere 

gloria sua et nova indignum fecisset sed videlicet, cui 

crimen nulium, nullum probrum dicere poterat, eius ob- 

treetare laudes voluit diem integrum hesterno die ad 

accusandum L. Paulum petiit; quattuor horas , quantum 

supererai diei, dicendo absumpsit quis umquam tam no- 

eens reus fuit, cuius vitia vitae tot horis expromi non 

T. LIVI pars V. 19 



290 LIBER XLV. CAP. 37. 38. [a. U. e. 685] 

possent? quid interim obiecit quod L. Paulus, si causa© 
dicat, negatum velit? duas mihi aliquis conti ones parum- 
per faciat, unam militum Macedonicorum, puram alteram 
integrioris iudicii et a favore et odio, universo iudicante 
populo Romano: apud contionem togatam et urbanam 
prìus res agatur. quid apud Quirìtes Romanos, Ser. Galba, 
diceres? illa enim Ubi tota abscisa oratio esset „„in sta- 
tiono severius et intentius institisti; vigiliae acerbius et 
diligentius circumitae sunt; operis plus quamantea fe- 
risti, cum ipse imperator ut exactor circumiret; eodem 
die et iter fecisti et in aciem ex itinere ducius es. néiv 
ctorem quidem te acquiescere passus est: statim ad per- 
sequendos hostes duxit. cum te praeda partienda loefr 
pletem facere posset, pecuniam regiam translaturus in 
triumpho est et in aerarium laturus."" haec sicut ad mili- 
tum animos stimulandos aliquem aculeum habent, qui 
parum iicentiae, parum avaritiae suae inservitum censent, 
ita apud populum Romanum nihii valuissent, qui ut vetera 
atque audita a parentibus suis non repetat, quae ambilione 
imperatorum clades acceptae sint, quae severitate imperii 
victoriae partae, proximo certe Punico bello quidinter 
M. Minucium magistrum equitum et Q. Fabium dictatorem 
interfuerit meminit. itaque accusatorem id scire potuisse, 
et supervacaneam defensionem Pauli fuisse. transeatur 
ad alteram contionem; nec Quirìtes vos sed milites videor 
appellaturus, si nomen hoc saltem ruborem incutere et 
verecundiàm aliquam imperatoris violandiadferrepossit" 
XXXVIII. „equidem ipse aliter affectus animo sum, qui 
apud exercitum mihi loqui videar, quam paulo ante eram, 
cum ad plebem urbanam spectabat oratio. quid etiam 
dicitis, milites? aliquis est Romae, praeter Persea, qui 
triumphari de Macedonibus nolit: et eum non iisdem ma- 
nibus discerpitis quibus Macedonas vicistis? vincere vos 
prohibuisset, si potuisset, qui triumphantes urbem inire 
prohibet. erratis, milites, si triumphum imperatoris tan- 
tum et non militum quoque et universi populi Romani 
esse decus censetis. non unius in hoc Pauli; multi etiam, 
qui ab senatu non impetrarunt triumphum, in monte Al- 



LIBER XLV. GAP. 38. [a. C. 167] 291 

bano triumpharunt; nemo L. Paulo magis eripere decus 
perfecti belli Macedonici potest quam C. Lutatio primi 
Punici belli, quam P. Cornelio secundi, quam illis qui ** 
triumphaverunt; nec L. Paulum minorem aut maiorem 
imperatorem triumphus faciet — : militum magis in hoc 
universique populi Romani fama agitar, primum ne invi- 
diàe et ingrati animi adversus clarissimum quemque ci- 
vem opinionem habeat, et imitari in hoc populum Athe- 
niensem, lacerantem invidia principes suos, videatur. satis 
peccatum in Camillo a maioribus vestris est, quem tamen 
ante receptam per eum a Gallis urbem violarunt; satis 
insuper a vobis in P. Africano. Literni domicilium et se- 
dem fuisse domitoris Africae! Literni sepulcrum ostendi! 
erubescamùs, gloria si par illis viris L. Paulus iniuria 
vestra exaequetur. haec igitur primum infamia deleatur, 
foeda apud alias gentes, damnosa apud nostros. quis 
enim aut Africani aut Pauli similis esse in ingrata et ini- 
mica bonis civitate velit? si infamia nulla esset et de 
gloria tantum ageretur, qui tandem triumphus non com- 
munem nominis Romani gloriam habet? tot de Gallis 
triumphi, tot de Hispanis, tot de Poems ipsorum tantum 
imperatorum an populi Romani dicuntur? quemadmodum 
non de Pyrrho modo nec de Hannibale nec Philippe sed 
de Epirotis Carthaginiensibusque et Macedonibus trium- 
phi acti sunt, sic non M\ Curius tantum nec P. Cornelius 
nec T. Qitincttus, sed Romani triumpharunt. militum qui- 
dem propria est causa, qui et ipsi laureati et quisque 
donis quibus donati sunt insignes triumphum nomine 
cient, suasque et imperatoris laudes canentes per urbem 
incedunt. si quando non deportati ex provincia milites 
ad triumphum sint, fremunt, et tamen tum quoque se ab- 
sentes, quod suis manibus parta Victoria sit, triumphare 
credunt. si quis vos interroget, milites, ad quam rem in 
Italiani deportati et non statim confecta provincia dimissi 
sitis, quid Romam frequentes sub signis veneritis, quid 
moremini hic et non diversi domos quisque abeatis ve- 
stras, quid aliud respondeatis, quam vos triumphantes 
videri velie? vos certe victores conspici velie debebatis. 

19 * 



292 LIBER XLV. CAP. 39. [a. U. e. 585] 

Iriurophatum nuper de Pbilippo patre huius et de Antio- 
che* est." XXXIX. „ambo regnabant, cum de iis trium- 
phatum est. de Perseo capto, in urbera cum liberis abducto 
non triumpliabitur? quodsi in curro scandentes Capito- 
iium, auratos purpuratosque, ex inferiore loco L. Paulos 
in turba togatorum unus privatus interroget „„L. Anici, 
Cn. Octavi, utramvosdigniorestriumpho esse anmeeense- 
tis? rt " currum ei cessuri et prae pudore videntur insignia 
ipsi sua traditurl et vos Gentium quam Persea duci in 
triumpho mavuitis, Quirites, et de accessione potius beili 
quam de belio triumpharì? et legiones ex Iilyrico laurea- 
tae urbem inibunt et navales socii: Macedonicae legiones 
suo abrogato triuniphos alienos spectabuat? quid deinde 
tam opimae praedae, tam opulentae victoriae spoiiis fieli 
quonam abdentur illa tot milia armorum detracta corpo- 
ribus hostium? an in Macedoniara remittentur? quo stgna 
aurea, marmorea, eburnea, tabulae pictae, textilia, tantum 
argenti cadati, tantum auri, tanta pecunia regia? an noetu, 
tamquam furtiva, in aerarium deportabuntur? quid? illud 
spectaculum maximum, nobilissimus opulentissimusque 
rex captus, ubi vfctori populo ostendetur? quos Syphax 
rex captus, accessio Punici belli, concursus fecerit, pleri- 
que meminimus. Rerseus rex captus, Philippus et Alexan- 
der ftlii regis, tanta nomina, subtrahentur civitatis oculis? 
ipsum L. Paulum, bis consulem, domitorem Graeciae, 
omnium oculi conspicere urbem curru ingredientemavent: 
ad hoc fecimus consulem, ut bellum per quadriennium 
ingenti etiam pudore nostro tractum perficeret. cui sor- 
tito provinciam, cui profìciscenti praesagientibus animis 
victoriam triumphumque destinavimus, ei vieto ri trium- 
phum negaturi? et quidem non homines tantum sed deos 
etiam suo honore fraudaturi? diis quoque enim, non so- 
lum hominibus debetur triumphus. maiores vestii omnium 
magnarum rerum et principia exorsi ab diis sunt et fìnem 
statuerunt consul proficiscens praetorve paiudatis lieto 
ribus in provinciam et ad bellum vota in Capitolio nun 
cupat: Victor perpetrato eodem in Capitolio triumphans 
ad eosdem deos, quibus vota nuncupavit, merita dona 



LIBER XLV. CAP. 39. 40. [a. C. 167] 293 

popoli Romani tansvehens redit. pars non minima trium- 
phi est victimàe praecedentes , ut appareat diis grates 
agentem imperatorem ob rem publicam bene gestam re- 
dire, omnes illas victimas, quas tradueendo in triumpho 
dedicavit, alias alio caedente mactabitis? quid? illas epu- 
las senatus, quae nec privato loco nec publico profano, 
sed in Capitolio eduntur ~ utrum hominum voluptatis 
causa an deorum hominumque — auctore Ser. Galba 
turbaturi estis? L. Pauli. triumpho portae claudentur? rex 
Maeedonum Perseus cum liberis et turba alia captivorum, 
spolia Maeedonum, citra flumen relinquentur? L. Paulus 
privatus, tamquam rure rediens, a porta domum ibit? et 
tu, centuno, miles, quid de imperatore Paulo senatus de- 
crerit potius quam quid Ser. Galba fabuletur, audi; et 
hoc dicere me potius quam illum audi. ille nihil praeter- 
quam loqui, et id ipsum maledice ac maligne, didicit: ego 
ter et viciens cum hoste per provocationem pugnavi; ex 
omnibus, cum quibus manum conserui, spolia rettuli; 
insigne corpus honestis cicatricibus, omnibus adverso 
corpore exceptis, habeo." nudasse deinde se dicitur, et 
quo quaeque bello vulnera accepta essent rettulisse. quae 
dum ostentat, adapertis forte quae velanda erant, tumor 
inguinum proximis risum movit. tum „ hoc quoque quod 
ridetis" inquit „in equo dies noctesque persedendo ha- 
beo 5 nec magis me eius quam cicatricum harum pudet 
paenitetque, quando numquam mihi impedimento ad rem 
publicam bene gerendam domi militiaeque fuit ego hoc 
ferro saepe vexatum corpus vetus miles adolescentibus 
militibus estendi : Galba nitens et integrum denudet. re- 
vocate, si videtur, tribuni, ad suffragium tribus; ego ad 
vos, milites, 

XL. summam omnis captivi auri argentique translati ** 
miliens ducentiens fuisse Valerius Antias tradit; quae 
haud dubie maior aliquanto summa ex numero plaustro- 
rum ponderibusque auri argenti generatim ab ipso scri- 
ptis effìcitur. aiterum tantum aut in bellum proximum 
absumptum aut in fuga, cum Samothracen peteret, dissi- 



294 LBER XLV. CAP. 40. 41. [a. U. e. 685] 

patum tradunl; eoque id mirabilius erat, quod tantum 
pecuniae intra triginta annos post bellum Phiiippi cum 
Romanis partira ex fructu metallorum, partim ex vectiga- 
libus aliis coacervatum fuerat itaque admodum inops 
pecuniae Philippus, Perseus contra praedives bellare cum 
Romanis coepit. ipse postremo Pauius in curru» magnani 
cum dignitate alia corporis tuta senecta ipsa maiestatem 
prae se ferens; post currum inter alios illustres viros 
filli duo, Q. Maximus et P. Scipio»; deinde equites turma- 
tim et cohortes peditum suis quaeque ordinibus. pediti in 
singulos dati denarii centoni, duplex centurioni, triplex 
equiti. tantum pediti daturum fuisse credunt, et prò rata 
aliis, si aut non refragati bonori eius fuissent, aut benigne 
hac ipsa summa pronuntiata acclamassent 

Sed non Perseus tantum per iilos dies documentum 
bumanorum casuum fuit, in catenis ante currum victoris 
ducis per urbem hostium ductus, sed etiam Victor Pauius, 
auro purpuraque fulgens. nam duobus e filiis, quos duo* 
bus datis in adoptionem solos nominis sacrorum familiae- 
que heredes retinuerat domi, minor, ferme duodecimi 
annos natus, quinque diebus ante triumphum, maior quat- 
tuordecim annorum triduo post triumphum decessit; quos 
praetextatos curru vehi cum patre, sibi ipsos similes 
praedestinantes triumphos, oportuerat. paucis post die- 
bus, data a M. Antonio tribuno plebis contione, cum de 
suis rebus gestis more ceterorum imperatorum disseruis- 
set, memorabilis eius oratio et digna Romano principe 
fuit. XLI. „quamquam et quanta felicitate rem publicam 
administraverim, et quae duo fulmina domum meam pei 
hos dies perculerint, non ignorare vos Quirìtes arbitror, 
cum spectaculo vobis nunc triumphus meus, nunc funera 
iiberorum meorum fuerint, tamen paucis quaeso sinatis 
me cum publica felicitate comparare eo quo debeo animo 
privatam meam fortunam. profectus ex Italia classem a 
Brundisio sole orto solvi, nona diei hora cum omnibus 
meis navibus Corcyram tenui, inde quinto die Delphis 
Apollini prò me exercitibusque et classibus vestris sacri- 
ficavi, a Delphis quinto die in castra per veni; ubi exer- 



LIBER XLV. CAP. 41. 42. [a. C. 167] 295 

ciiu accepto, mutatis quibusdam, quaemagnaimpedimenta 
victoriae erant, progressus inde, quia inexpugnabilia ca- 
stra hostium erant qeque eogi pugnare poterat rex, inter 
praesidia eius saltum ad Petram evasi, et ad pugnam rege 
coacto acie vici, Macedoniam in potestatem populi Ro- 
mani redegi, et quod beilum per quadriennium quattuor 
ante me consules ita gesserunt, ut semper successori 
traderent gravius, id ego quindecim diebus perfeci. alia- 
rum deinde secundarum rerum velut proventus secutus: 
civitates omnes Macedoniae se dediderunt; gaza regia in 
potestatem venit; rex ipse tradentibus prope ipsis diis 
in tempio Samothracum cum liberis est captus. mihi quo- 
que ipsi nimia iam fortuna mea videri, eoque suspecta 
esse, maris pericula timere coepi in tanta pecunia regia 
iil Italiam traicienda et victore exercitu transportando, 
postquam omnia secundo navium cursu in Italiam per» 
venerunt, neque erat quod ultra precarer, illud optavi, ut 
cum ex summo retro volvi fortuna consuesset, mutatio- 
neni eius domus mea potius quam res publica sentìret. 
itaque defunòtam esse fortunam publicam mea tara insigni 
calamitate spero, quod triumphus meus, velut ad ludi- 
brium casuum humanorum , duobus funeribus liberorum 
meorum est interpositus. et cum ego et Perseus nunc no- 
bilia maxime sortis mortalium exempla spectemur: ille, 
qui ante se captivos captivus ipse duci liberos vidit, in- 
columes tamen eos habet: ego, qui de ilio triumphavi, 
ab alterius funere fliii currum ** ex Capitolio prope iam 
fcxspirantem veni ; neque ex tanta stirpe iiberum superest 
qui L. Aemilii Pauli nomenferat duos enim tamquam ex 
magna progenie liberorum in adoptionem datos Cornelia 
et Fabia gens habent: Pauli in domo praeter senem nemo 
superest. sed hanc cladem domus meae vestra felicitas 
et secunda fortuna publica consolatur." XLII. baec tanto 
dieta animo magis confudere audientium animos, quam si 
miserabiliter orbitatemi suam deflendo locutus esset. 

Cn. Octavius calendis Decembribus de rege Perseo 
navalem triumphum egit. is triumphus sine captivis fuit, 
«ine spoliis. dedit sociis navalibus in singulos denarios 



296 LIBER XL V. CAP. 42. 43. [a. U. e. 685] 

septuagenos quinos, gubernatoribus, qui in navibus fae- 
rant, duplex, magistris navium quadruplex. 

Senatus deinde habitus est patres censuerunt, ut 
Q. Cassius Persea regem cum Alexandro fìtto Albam in 
custodiara dueeret; comites, pecuniam, argentoni, instru- 
mentum quod haberet Bithys regis Thracum fìlius cum 
obsidibus in eustodiam Carseolos est missus. ceteros 
captivos, qui in triumpho ducti erant, in eareerem condì 
placuit paucos post dies quam haee acta, legati ab Colye 
rege Thracum venerunt, peeuniam ad redimendum fìlium 
aliosque obsides apportantes. eis in aenatum introductis, 
et id ipsum argumenti praetendentitms orationi, non sua 
voluntate Cotyn bello iuvisse Persea, quod obsides dare 
coactus esset, orantibusque, ut eos pretio, quantum ipsi 
statuissent patres, redimi pater en tur, responsum ex au- 
otoritate senatus est populum Romanum meminisse ami- 
citiae, quae cum Cotye maioiibusque ehis et gente Thra- 
cum fuisset obsides datos crimen, non criminis defensio- 
nem esse, cum Thracum genti ne quietus quidem Perseus, 
nedum bello Romano occupatus timendus fuerit. ceterum 
etsi Coiys Persei gratiam praetulisset amicitiae popoli 
Romani, magis quid se dignum esset, quam quid merito 
eius fieri posset, aestimaturum, fìlium atque obsides ei 
remissurum. beneficia gratuita esse populi Romani: pre- 
tium eorum malie relinquere in accipientium animis quam 
praesens exigere. legati tres nominati, T. Quinctius Fiami- 
ninus C. Licinius Nerva M. Canmius Rebilus, qui obsides 
in Thraciam reducerent; et Thracibus munera data in 
singulos binum milium aeris. -Bithys cum ceteris obsidi- 
bus a Carseolis accersitus ad patrem cum legatis missus. 
naves regiae captae de Maeedonibus, invisitatae ante ma- 
gnitudinis, in campo Martio subductae sunt 

XLIIL Haerente adhuc non in animis modo sedpaene 
in oeulis memoria Macedonici trìumphi, L. AniciusQui- 
rinalibus triumphavit de rege Gentio Ulyrhsque. simile 
omnia magis visa hominibus quam paria: minor ipsc 
imperator , et nobilitate Anicius cum Aemilio, et iure im- 
perii praetor cum consule collatus; non Gentius Perseo, 



LIBER XLV. CAP. 43. 44. [a. C. 167] 297 

non Illyrii Macedonibus, non spoiia spoliis, non pecunia 
pecuniae, non dona donis comparari poterant itaque 
sicut praefulgebat buie triumphus recens, ita apparebat 
ipsum per se intuentibus nequaquam esse contemnendum. 
perdomuerat intra paucos dies terra marique ferocem, 
locis munimentisque fretam genteni Illyriorum; regem 
regiaeque omnes stirpis ceperat. transtulit in triumpho 
multa militarla sigila spoliaque alia et supellectilem re- 
giam, auri pondo viginti et septem, argenti decem et 
novem pondo, denarium decem tria milia, et centum vi- 
ginti milia Ulyrii argenti, ante currum ducti Gentius rex 
cum coniuge et liberis et Caravantius frater regis et ali- 
quot nobiles Illyrii. de praeda militibus in singulos qua* 
dragenos quinos denarios, duplex centurioni, triplex 
equi ti, sociis nominis Latini quantum civibus, etsociis 
navalibus dedit quantum militibus. laetior hunc trium- 
phum est secutus miles, multisque' dux ipse carminibus 
celebratus. sestertium ducentiens ex ea praeda redactum 
esse auctor est Antias, praeter aurum argentumque, quod 
in aerarium sit latum; quod quia unde redigi potuerit non 
apparebat, auctorem prò re posui. rex Gentius cum libe- 
ris et coniuge et fratre Spoletium in custodiam ex senatus 
consulto ductus, ceteri captivi Romae in carcerem con- 
iecti ; recusantibusque custodiam Spoletinis Iguvium re- 
ges traducti. reliquum ex Illyrico praedae ducenti viginti 
lembi erant: de Gentio rege captos eos Corcyraeis et 
Apolloniatibus et Dyrrhachinis Q. Cassius ex senatus con- 
sulto tribuit. 

XLIV. Consules eo anno agro tantum Ligurum po- 
pulato, cum hostes exercitus numquam eduxissent, nulla 
re memorabili gesta Romam ad magistratus subrogandos 
redierunt, et primo comitiali die consules crearunt M. 
Claudium Marcellum C. Sulpicium Gallum, deinde prae- 
tores postero die L. Iulium L. Appuleium Saturninum A. 
Licinium Nervam P. Rutilium Caivum P. Quinctilium Va 
rum M. Fonteium. his praetoribus duae urbanae provin- 
cia* sunt decretae, duae Hispaniae, Sicilia ac Sardinia. 

Intercalatum eo anno : postridie Terminalia interca- 



298 LIBER XLV. CAP. 44. [a. U. e. 685] 

lariae calendae fuerunt. augur eo anno mortuus est C. 
Claudiust in eius locum augures legerunt T. Quinctium 
Flamininum. et flamenQuirinalis mortuus Q.Fabius Pictor. 
Eo anno rex Prusias venit Romam cum fìlio Nico- 
mede. is magno comitatu urbem ingressus ad forum a 
porta tribunalque Q. Cassii praetoris perrexit; concursu- 
que undique facto deos, qui urbem Romam incolerent, 
senatumque et populum Romanum salutatum se dixit 
venisse, et gratulatimi, quod Persea Gentiumque reges 
vicissent, Macedonibusque et Illyriis in dicionem redactis 
auxissent imperium. cum praetor senatum ei, si velit, eo 
die daturum dixisset, biduum petiit, quo tempia deum tir- 
bemque et hospites amicosque viseret datus qui lircum- 
dueeret eum, L. Cornelius Scipio quaestor, qui et Capuam 
ei obviam missus fuerat ; et aedes, quae ipsum comitesque 
eius benigne reciperent, conductae. tertio post die sena- 
tum adiit; gratulatus victoriam est; merita sua in eo 
beilo commemoravit; petiit, ut votum sibi solvere, Romae 
in Capitolio decem maiores hostias et Praeneste unam 
Fortunae, liceret: ea vota prò Victoria populi Romani 
esse, et ut societas secum renovaretur; agerque sibi de 
rege Antiocho captus, quem nulli datum a populo Romano 
Galli possiderent, daretur. fiiium postremo Nicomedem 
senatui commendavit. omnium qui in Macedonia impera- 
tores fuerant favore est adiutus. itaque cetera quae pete- 
bat concessa: de agro responsum est legatos ad rem in- 
spiciendam missuros. si is ager populi Romani fuisset 
hec cuiquàm datus esset, dignissimum eo dono Prusiam 
habituros esse: si autem Antiochi non fuisset, eo ne po- 
puli quidem Romani factum apparere; aut si datus Gallis 
esset, ignoscere Prusiam debere, si ex nullius iniuria 
quicquam ei datum vellet populus Romanus. ne cui detur 
quidem, gratum esse donum posse, quod eum qui det, ubi 
vellet, ablaturum esse sciat. facile Nicomedis commen- 
dationem accipere. quanta cura regum amicorum liberos 
tueatur populus Romanus, documento Ptolemaeum Ae- 
gypti regem esse, cum hoc responso Prusias est dimis- 
sus. munera ei ex ** sestertiis iussa dari, et vasorum 



LIBER XLV. CAP. 44, [a. C. 167] 299 

argenteorum pondo quinquaginta. et Alio regis Nicomedi 
ex ea summa munera dari censuerunt, ex qua Masgabae 
filio regis Masinissae data essent; et ut victimae aliaque, 
quae ad sacriflcium pertinerent, seu Romae seu Praeneste 
immolare vellet, regri ex pi\blico sicut magistratibus Ro- 
manis praeberèntur; et ut ex classe, quae Brandisti esset, 
naves longae viginti adsignarentur, quibus uteretur, donec 
ad ciassem dono datam ei rex pervenisset; L. Cornelius 
Scipio ne ab eo abscederet, sumptumque ipsi et comitibus 
praeberet, donec navem conscendisset. mire laetum ea 
benigniate in se populi Romani regem fuisse ferunt: mu- 
nera sibi ipsi emi non sisse, fìlium iussisse donum populi 
Romani accipere. haec de Prusia nostri scriptores. Po- 
lybius eum regem indignum maiestate nominis tanti tra- 
dit pileatum, capite raso, obviam ire legatis solitum, 
libertumque se populi Romani ferre, et ideo insignia or- 
dinis eius gerere; Romae quoque, cum veniret in curiam, 
summisisse se, et osculo limen curiae contigisse, et deos 
servatores suos senatum appellasse, aliamque orationem 
non tam honoriflcam audientibus quam sibi deformem 
Imbuisse, moratus circa urbem triginta haud amplius éies 
in regnum est profectus ***. actumque in Asia bellum. 



LIBRORUM XLVI— CXL EPITOMAE. 

XLVl. Eamenet rex Romani venit; qui quia Macedonico bello medium 
egerat, ne aat hostls iadicatus videretar, si exclusus esset, aut liberatas 
crimine, si admitteretar, in commune lex lata est, ne cai regi Roraam ve- 
nire liceret. Claudica Msrcellus contai Alpinos Osllos, C. Salpicias Galla* 
contai Ligares sabegit. legati Praslae regis questi sant de Eamene, qaod 
fine* saos popalaretar, dixerantqae eam conspirasse cum Antlocho adversus 
popalum Romana m. societas cum Rbodlis deprecantibas iancta est lustrum 
a censorio n» conditnm: censa sunt clvinm capita trecenta viginti septem mi- 
Ha viginti duo} princeps senstas lectas M. Aemilins Lepida*. Ptolemaeus 
Aegypti rex, polsas regno a minore fratre, missis ad eam legati* in regnum 
restitutas est. Ariarathe, Cappadodae rege, mortno Alias eius Ariarathes 
regnasi acceplt, et amicltiam eam popolo Romano per legato* renoravit. 
rea praeterea adversos Ligares et Corto* et Lusitanos vario eventu gesta*, 
•t motos Svriae mortao Antlocho, qui fllium Antiochum paeram admòdum 



800 EPITOMAE LIBRORUM XLVI— XLVIII. 

reliquerat, contliMt. bone Antiocheni puerum com LysU tutore Demetriaa 
Selene! nilua, qui Romae obaee foerat, clam, qui* non dhnittebatnr a Be- 
mani*, Interemit; et ipae in regnam receptua. L. Aemilla Pani», qui Penea 
vlcerat, mortoo tanta eiu» abatinentia fuit, ut, cum ex Hlepania et ex Ma- 
cedonia immensas opet rettulisset, vix ex aactione eli» redactum alt, «urte 
uxori efot dot sohreretor. Pomptinae palodee a Cornelio Cethego coniale, 
cui ea provincia arenerai, alccatae, agexque ex ila factua. 

XLVII. Cn. Tremellto tribuno plebia. multa dieta est, quod cum M. Ae- 
miUo Lepido pontine* maximo inlurtoee contendenti eacrorumque qua 
magletratuum ina potentina fuit. lex de ambito lata, lustrum a ceneorlboi 
conditimi est: cenea aunt clrium capita trecenta trlginta octo miHa, trecenta 
quattooràedaii princepa aenetae lectua Aemiliue Lepido*. Inter Ptolemeeoi 
fratrea, qui dleaidebant, foedua ictum, ut alter Aegypto alter Cyrenis re» 
gnaret. Ariarathea, Cappadoclae rex, conattio I>emetrli regia Syriae et Tiri- 
bua palane regno, a aenatu reatitutua eat. mieai a aenatu qui Inter Masials» 
aam et Carthaginienaee de agro ludicarent. C Marcine conaul adrersneDal* 
mataa primam parnm prospere, poatea fellelter pugnavit* cum qnibaa bello 
coniigendl canea fuit, quod Ulyrios, populi Romani eocioe, vastareraatj 
eandemqne gentem Cornefiua Naaica conaal domuit. Q. Opinila* conaul Trae** 
alpinoa Llgorea , qui Maeeilieaaium oppida Antipolim et Nicneaaa vaatasaat, 
subegit. praeterea rea in Hiapania a complnribua parum proapere geatu eoe* 
tinet. conaolea anno quingenteaimo nonageaimo octaro ab urbe condita aia* 
giatratum, peractia comitlia inaeqoentiaqne anni conauJibua creatts» Kal. lai, 
inire coeperunt. mutandi comitia cauaa foit quod Hiapani rebellabant. legati 
ad dieceptandum Inter Carthaginienaea et Maainiaaam mieai nuntiavemat ria 
naralia raateriae ae Cartilagine deprehendisee, aliqnot praetarea a prorlndU 
araritiae nomine accuaati damnati aont. 

XLVIII. Lastroni a cenaoribua conditnm eat: cenaa aunt dvlam capita 
trecenta vigintl qnattnor mllia. aemina tertii belli Ponici referuntnr. cun la 
flnibua Cartnaginienaium ingena Numidarum exercitua, duce Ariobaraane Sj« 
phacia nepote, diceretnr eaae, M. Porcina Cato auaait, ut Carthaginienaibas, 
cum Ajriooarsanem apeole contra Maainiaaam regem, aed re vera contra Ho- 
manoa accitnm in finibna haberent, bellum indlceretur. contradlcente P. Cor* 
nello Naaica placuit legatoa mitti Carthaginem, qui speculareatur, «aie 
ageretur. castigato aenatn Carthaginienaium , quod contra foedua et exerd* 
tnm et naralea materiaa haberent, pacem Inter eoa et Maainiaaam facere 
yolnernnt, Maainiaaa agro, de quo Ha erat, cedente, aed Glsgo Hamilearis 
flliua, homo seditioeue, qui tum in magiatratu erat, cum tenàtua pariturom 
ae ludlcio legatia dixiaaet, ita bellum adrereua Romano* auadendo concita- 
rit, ut legatoa, quo mlnua violarentur, foga explicnerit. id nontiante* io- 
featnm iam aenatnm Carthaginienaibua infeatiorem fecernnt. M. Porcina Cate 
filli in praetura mortai funus tenuiasimo, ut potuit — nam panper erat — > 
aumptu fecit. Andrlfena, qui ae Perael filiqm, regia quondam Macedoni** 
Ingenti adeereratione mentiretur, Romam mtaaua. M. Aemiliua Lepido», qui 
princepa aenatua aextia iam cenaoribua erat lectua, antequam exapiraret, 
praeceptt filila, lecto ae strato aine Untela, atee porpora efferrent* in «li* 
qnnm funus ne pina qnam aeria declens consnmerent: imaginum apecie, ooa 
aumptlbus nobilitar! magnornm viroram funere aolere. de reneiciia qaaeai- 
tum. Pnbllda et Licinia, nobile* femlnae, qnae rlroa suoa conanlarea ae- 
eaaae inaimulabantnr , cognita cauaa, cum praetori prò ae Tadee dedieteat, 
cognatornm decreto necatae aunt. Guluaaa Maslnlssae filine denuntiavlt Cai* 
thagini dìlectua agi, classem comparar!, et haud duble bellum atrni. et» 
Cato auaderet, nt Ila bellum Indlceretur, P. Cornelio Naaica dicente niatt 
temere fadendnm placuit decem mitti legatoa exploratnm. L. Licinio» La* 
cullai A. Poetumiu» Albi noe conaolea cum dileetnm severe agerent, aes 
nemqaam gratta dlmitterent, ab trìbunte plebla, qui prò amicia aula raca* 
ionem impetrare non poterant, in carcerem conlectt aunt. cum Hiepaaieaee 
bellum parum proapere allquotiea geatnm ita confudieeet civitatem Roaa* 
nam, nt ne li quldem Inrenirentur, qui aut tribnnatum exdperent aut lcgatt 



I 1 
ti 



EP1T0MAE LIBRORUM XLVI1I. XLIX. 301 

Ite vellent, P. Cornelia* AemUianu» proeessit, et exceptaram te militUe 
genus qaodcamaue imperatam esset professo» est; quo esemplo omne» ad 
etndium militandl coacitavit. L. Lucallus consul, caia M. Claudiu» Marcel- 
lue coi soccec*erat , placaase omne* Celtlberiae popolo* vi de retar, Vacoaeos 
et Cantabroa et alias adhuc Incognita* natione» in Hispania aubegit. Ibi P. 
Cornelia* Scipio Africana» AemUianu* , L. Paul! filine, Africani nepos, sed 
adoptivo*, provocatore!» barbaram tribuna» militum «ecidi tf et in oppugna- 
«ione Intercatiae orbi* maio* etiam periculum adiit: nam murum primus 
tfanscendit Ser. Snlpiciu* Galba praetor male adversas Lusitane* pugnayit. 
enrn legati ex Africa cum oratoribo* Carthaginiensium et Oulu*aa Masinis- 
•ae Alio redUsent, dioerentque et exercitam se et classem Cartilagine de- 
prehendiaae, perrogari sententias placuit. Catone et alii* principibas senatui 
«aadentibo*, ut in Africani confestim transportaretar exercitus, qaod P. Cor- 
nelias Nasica dicebat nondum cibi lostam causam belli videri, placuit, ut 
belio abstinerent, si Carthaginienses classem exassissent et exercitam di- 
aisissentt sin minai, prosimi conaule» de Punico bello referrent. cum loca- 
tum a censoribus theatrum exstroeretur, P. Cornelio Nasica auctore tamqoam 
tastile et nocitaram publicls moribus ex senato* consulto destroctum est, 
popolnsqae aliquamdiu sten* ludo* spectavit. Carthaginienses cum adversos 
foedas bellam Marini»»»* intulissent, vieti ab eo anno* habente nonaglnta 
duo*, et *ine pulpamine manderò et gustare panem tantum solito r insapei 
Romanam bellum meru erant. 

XUX. Tertli Panici belli Initiam altere et sexcentesimo anno ab orbe 
condita, intra qointum annum quam erat coeptum, coosammati. Inter M. 
Porciam Catane» et Scipiooem Nasicam, quorum alter sapientlssimus vlr 
in ci vitate habebatar, alter optimus etiam a senato ludicatus erat, diversi» 
certatom sententi!» est Catone suadente bellum, et ut tolleretur deleretnrque 
Carthago, Nasica dissuadente, placuit torneo, qaod contea foedus nave» ha- 
òerent, quod exercitus extra fine» duxiasent, quod «odo popoli Romani et 
amico Masinissae arma intulissent, quod filium eius Gulassam, qui cum le- 
gati» Romania erat, in oppidum non recepissent, bellam iis indici, prlasqaam 
allae copiae in nave» imponerentur, Uticenses legati Romam venerunt, se 
saaqne omnia dedente», ea legatio veluti omen grata patribus, acerba Car- 
thaginiensibus fait. Ludi Diti patri ad Terentum ex praecepto libroram Sl- 
bjllinoram facti, qui ante annum centesimum, primo Panico bello, qotngen- 
tesimo et altero anno ab orbe condita, facti erant. legati triglnta Romam 
venerunt, per quos se Carthaginienses dedebant. Catoni» sententi» devicit, 
ut in decreto perstaretur, et ut consules quam primam ad bellam proficlsce- 
rentar. qai abi in Africani transierunt, «cceptis quos impera veraot trecenti» 
obsidibos, et armi» omnibusque lustramenti» bellici», si qua Carthagine 
erant, tane, cam ex auctoritate p a tram iuberent at in alium locum, dum a 
mari decem mllia passuum, ne minus, remotum, oppldom facerent, Indigni- 
tate rei ad bellandum Carthaginienses compulernnt. obaideri oppugnarique 
coepta est Carthago ab L. Marcio M'. Manilio consalibus. In qaa oppugna- 
tione cum neglectos ab una parte maro» duo tribuni temere cam cohertibas 
sai» Irrapissent et ab oppldani» graviter caederentur, a Scipione Africane 
expUcitl sunti per qaem et castellani Romauorum, quod nocte expugnabant, 



pancia equitibus iuvantibus liberatum est. castrorumque, qaae Carthaginien- 
ses omnibus copiis ab urbe pariter egressi oppngnabant, liberatorom 1» Ipso 
praeelpuam gloriam tulit. praeterea cum ab irrita oppugnatone CarthaglniS 



consul — alter enim Romam ad comitia ierat — exercitam ducerei adversus 
Hasdrubalem, qui cam altera manu iniquum «altura insiderat, suasit primo 
consali, ne tam iniquo loco confiìgeret, vieta» deinde complariam, qui et 
prudentiae eius et virtuti invldebant, sententiis et ipse saltum ingressas est. 
cam, «icat praedixerat, fuau* fugatusque esset Romano» exercitus et dune 
cohorte» ab boste obsiderentur, cum exiguis equitum tarmis in saltum re- 
versus llberavit eas et incolumes reduxit. quam virtutem eiu» et Ceto , vir 
promptiore ad vituperandolo lingua, in senatu sic prosecatos ut t at diceret 
rellquos, qai la Africa mllitarent, umbra» militare, Sciplonem vigere % et pò • 



302 EPITOMAE LIBRORUM XLIX. L. 

pulat Romana* eo favore complexos, ut corniti!» plarimae eum tribù» eoo* 
lulem icriberent, com hoc per aetatem non liceret. cum L. Scribonias tri- 
bonus plebli rogationem promulgasse^ ut Lusitani, qui in fidem popoli Ro- 
mani dediti a Ser. Galba in Galliam venissent, in libertatem restituerentor» 
M. Cato acerrime soasit. exstat oratio in Annalibo* eios inclusa. Q. Folvini 
Noblllar, et ipae ab eo in senato lacerata», respondit prò Galba. ipse quo- 
que Galba, com se dannar! videret, compiexos doos Alio» praetextato» et 
Sulpicli Galli fillum, culus totor erat, ita miserabiliter prò se locato» est, at 
rogàtlo antiqaaretar. exstant tre» oratione» eios,' doae adversos Libonem 
tribonom plebi» rogationemque eios babitae de Lusitani», ona contra L. Cor- 
neliom Cethegam, in qaa Lusitano» propter «eie castra habente» caesof ft- 
tetur, quod compertom haboerit eqno atqoe homine eoo rito immolati» pei 

Seclem paci» adoriri exercitom soom in animo haboisse. Andriscos qoidaa, 
timae sorti» homo, Persei regi» se fillum ferens et motato nomine Philip- 
{io* vocataa, com ab orbe Romana, quo illom Demetrio» Sjriae rex ob hoc 
psom mendadom miserai, clam profogisset, malti» ad falsam eios fabolua, 
Telai ad rerum coeuntibu», contracto esercito totam Macedoniam aot toIob- 
tate Incolentlum tot armi» occupavi 1. fabolam aotem talera finxerat: ex pel- 
li ce se et Perseo rege.ortom traditom edocandom Cretensl coldam esse, ut 
in belli casos, qood ille com Romania gereret, aliqnod velot semen regita 
stirpis exstaret. Adramyttei se edocatom osqoe ad doodecimom annom aeta- 
tis, patrem eum eut credentem a quo edocaretor, ignarom generis fdsie 
sol. adfecto deinde eo, com prope ad oltimom vitae finem esset, detectan 
tandem ibi originem aoam, falsaeqoe matri llbellom datom tigno Persei re- 
gi» signatom, quem cibi traderet, com ad poberem aetatem veni«»et; obte* 
stationesqoe ultima* adiecta», ut rea in occulto ad id tempo* aermetor. 
pobescent! llbellom traditom, in quo relieti «ibi duo thesaorl a patre dice- 
rentur. tom scienti molierem sobditom se eaae, veram stlrpem ignoranti, edl- 
disse genas , atqoe obtestatam , ut prios qoam manaret ad Bomenem rei, 
regi Perseo inlmlcom, excederet iis loci», ne interficeretor. eo se exterritam, 
simol sperantem aliqood a Demetrio aoxiliom, in Syriam se contolisse, at- 
qoe ibi primom, qois esset, palam expromere aosom. 

L. Thessalia, com et illam invadere armi» atqoe occupare Pseodophi. 
lippa» veli et, per legato» Romanorom auxllii» Achaeorom defensa est. Pro- 
sias rex Bithyniae, omnium homillimoram vitloram, a Nlcomede filio adiù- 
vante Attalo rege Pergami occlsos est. habebat aliom fillum, qui prò supe- 
riore ordine dentiom enatom haboisse unum os contlnen» dicitar, cum tre» 
legato* ad pàcem inter Nicomedem et Prosiam faciendam Romani misissent, 
et una» ex iis molti* cicatriciba* «parsam caput haberet, alter pedlbus seger 
esset, tertlu» Ingenlo secors haberetor, dixit Cato eam legationem nec caput 
nec pedes nec cor habere. in Syria, qoae eo tempore stirpe generis parevi 
regi Macedonom, inertia socordiaqoe similem Prosiae regem habebat, iacente 
eo in ganea et lostris Ammonlos regnabat, per qoem et amici omnes regii 
et Laodice regina et Antigono» Demetril filius occisi. Masinissa Nomidite 
rex maior nonaginta anni» decessit, vir insigni», inter ceter» opera iovenilis» 
qoae ad oltimom edidit, adeo etiam versus in «enectam vtgoit, ut post sex- 
tom et octogesfmom annom filiom genoerlt. inter tre» libero» eios, maximal 
nata Micipsam, Golussam, Mastanabalem, qui etiam Graecis lltteris erudita! 
erat, P. Scipio Aemiliano*, com commone eia pater regnom reliqoisset et 
dividere eos arbitro Scipione lossisset, parte» admlnistrandi regni divislt 
item Phamaeae Himilconi, praefecto eqottom Carthaginlenaiom, viro forti et 
caio» praecipaa opera Poenl otebantor, persoasit, ot ad Romano* com esal- 
tato suo transiret. ex tribos legati*, qui ad Masinissam missl foerant, Cita 
dius Marcella» coorta tempestate floctibos obrotos est. Carthaglniense» Has- 
drubalem, Mastnissae nepotem, qoem praetorem habebant, hominem prodi- 
tloni» sospectam in caria occlderunt; qoae auspicio inde emanavit, qood 
propinqoos esset Gulossae Romanos aoxilio lavanti*. P. Scipio Aemilianni 
com aedilitatem peteret, consul a popolo dictos, qooniam per anno* conia- 
lem fieri non llcebat, com magno certamine suffraganti* plebi*, et renoso»- 



EPITOMAELIBRORUML— LIV. 303 

tibas aliqaamdiu patribu», Iegibuf soluto» et consal creata» est. M\ Manl- 
lios aliqaot arbeg clreumposita* Carthaglni expagnavit. Pseodophilfppui In 
Macedonia, caeso cam esercita P. Iaventio praetore, a Q. Caecilio vtctus 
captasque est, et reeepta Macedonia. 

LI. Carthago in circuita railia viginti tria passo um patena, magno la- 
bore obsessa et per partes capta est, primum a Mancino legato, deinde a 
Scipione console, cai extra sortem Africa provincia data erat. Carthaginien- 
set porta novo, quia retai obstrnctas a Scipione erat, facto, et contracta 
clam- exlguo tempore ampia classe infeliciter navali proelio pagnavernnt. 
Hasdrubalis qaoqoe dacis eoram castra, ad Nepherim oppidam loco difficili 
sita, cam exerclta deleta sant a Scipione, qui tandem nrbem expugoavit 
septingentesimo anno quam erat condita, spoliorum maior pars Siculi», qui- 
bas ablata erant, reddito, ultimo urbis excidio, cam se Hasdrabal Sdpiont 
dedidisset, axor eias, qaae pancia ante diebu» de marito impetrare non pò. 
taerat, ut ad victorem transfngerent , in medium se flagranti» orbi» incen- 
di um cam daobas Uberi» ex arce praecipitavit. Scipio esemplo patri» sai 
naturali» Aemilli Paoli, qui Macedonlam vicerat, ludo» fecit, transfugasqoe 
ac fagitivos bestlls oblecit. belli Achaicl semina referantur haec, qaod legati 
Romani ab Achaeit pulsati sint Corintbl, miss!, ot eas ci vitate», qaae «ab 
alcione Philipp! faerant, ab Achaico concilio secernerent. 

LII. Cam Achaels, qui in ausilio Boeotos et Chalcldenses habebant, Q. 
Caecilias Metello» ad Thermopyla» bello conflixit; quibus vieti» dax eoram 
Critolaas veneno sibl mortem consclvlt. In culo» loeam Biaeas, Achaici mo- 
ta» prlmus aactor, ab Achaels dax creata», ad Isthmon a L. Mammlo con- 
sale victu» est. qai omnl Achaia in dedltlonem accepta Corinthon ex sena- 
to» consalto dirait, quia ibi legati Romani violati erant. Thebae qaoqoe et 
Chalcis, qaae auxilio faerant, dirotae. ipae L. Mummia» abstinentissimam 
vlram egit; nec qaicqaam ex ìì» oplbu» ornamentisqae, qaae praedives 
Corinthos habait, in domam eias pervenlt. Q. Caecilias Metello» de Andri- 
■co trlomphavit, P. Cornelio* Scipio Africanns Aemilianu» de Cartilagine et 
de Haadrobale. Viriathu» in Hispania primum ex pastore venator, ex vena- 
tore latro, mox Insti qaoqoe exerclta» dax facto», totani Luaitaniam occu- 
pavi t, C. Vetlliam praetorem foso eia» exerclta cepit* post quem C. Plau- 
tina praetor nihilo fellcius rem gessit. tantamqoe terrorls 1» hostis intallt, 
ut adversas eam consalari opus esset et duce et exerclta. praeterea motus 
Syriae et bella Inter regea gesta referontor. Alexander, bromo Ignotus et in- 
certae stirpis, occiso, sicot ante dictam est, Demetrio rege in Sjria regnabat. 
hunc Demetrio» Deraetrii Alias, qai a patre quondam ob incerto» belli caso» 
ablegatus Gnidon faerat, contempla secordia inertiaqae eias, adiuvante Pto- 
lemaeo Aegvpti rege, cuiu» filiam Cleopatram in matrimoniam acceporat, 
bello interemit. Ptolemaeu» in caput graviter vulneratu», inter cnratlonem, 
dam ossa medici terebrare contendont, exspira vìt; atqoe in locom eias fra- 
ter minor Ptolemaeu», qui Cjrenls regnabat, saccessit. Demetrio» ob erode- 
litatem, quam per tormenta in «no» exercebat, a Diodoto qoodam, ano ex 
sabiectis, qai Alexandri fillo poero admodam regnnm adserebat, bello supe- 
rato» Seleoceam confngit. L. Mammios de Achaeis triomphavìt, «igna aerea 
marmoreaqoe et tabula» pietas in triumpho tullt. 

LUI. Ap. Claudia» consul Salasso», gentem Alpinam, domnit. alter Pseu- 
dophilippos in Macedonia a L. Tremellio qaaestore cam exerclta caesus est. 
Q. Caecilias Metello» proconsal Celtiberos cecidit. a Q. Fabio proconsole 
pars magna Lnsitaniae expognatis aliquot arbibas reeepta est. Acilios seo-v 
tor Graece res Romanas scrìbit. 

LIV. Q. Pompelus consal in Hispania Termestlnos sobegit. com eisdem 
et Numantini» pacem a popolo Romano infirmatami fecit. lustrum a censori- 
bus conditam est: censa civiam capita trecenta viginti octo milla, quadrili- 
f lenta quadraginta duo. cum Macedonum legati conquestum de D. Iunio Si 
ano praetore venissent, qaod acceptis pecuniis provinclam spoliasset, et 
senatus de quereli» eoram vellet cogno scere, T. Manlio» Torquato», pater 
8ilani, petiit impetravltque, ut sibi cognitio mandaretur; et domi causa co- 



904 EP1TOMAE LIBRORUM L1V —LVD. 

gatta filiam condanna vlt abdicavltque, ac ne funeri caldea eia», enm aa> 
•pendio vitam fiaiaaet, interiniti aedensqae domi poteatatem conanttantibno 
ex inatituto fecit. Q. Fabtua proconaul rebai in Hispania prospere «catta 
labem impoanit pace cum Vlrlatho aeqnia condicionibnf facta. virtatnna a 
proditoribua conailio Servili! Caepionia interfectns eat, et ab exerdtu oso 
multum complorataa ac nobiliter aepultna, vlr dnxqne magane, et per qaac- 
tuordecim annoa, qulbua cum Romania beilam gesait, fxeqaeotiaa aaperior. 

LV. P. Cornelio Naeica, cai cognomen Serapio fult ab irridente Cnriatie 
tribuno plebia impoaltum, et D. Ionio Bruto conauliboa dUectam habentibos, 
in conapectu tironum rea aaioberriml ezempli facta eat: nam C M'attenua 
accuaatus eat apud tribunoa plebia, quod exerdtum in Hiapania deaeraiaaet, 
damnatuaque aub furca din virgla caeaua eat, et aeatertio nummo veniit. 
tribuni plebia quia non impetrarent, ut albi denoe, quoa vellent, militea es- 
imere liceret, conaulea in carcerem duci inaserunt. Iuniua Brutna conati in 
Hiapania ila, qui aub Viriatbo milita verant, agro* et oppidum dedit, quod 
Valentia yocatum eat M. Popilliua a Numantinia, cum quibus pacem factaan 
aenatua irritam fieri eenauerat, cum exercitu fuatia fugatusque eat. C Boati- 
lio Mancino conaule eterificante pulii ex cavea evoUverunt} conacendenti 
deinde navlm, ut inHiapaniam proficiaeeretur, accidit rox „mane, Mancine**: 
quae auapicia triatia fulaae evento probatum eat. vlctua enim a Nunaatinie 
et caatria exutua, cum apea nulla aervandl exercitna eeeet, pacem cum eU 
fecit ignomlnioaam, quam ratam eaae aenatua vetult. triginta milia Romano- 
rum a Numantinorum milibua quattuor vieta erant. D. Iuniua Luaitaniara 
triginta urbium expognattonlbua uaque ad occajum et Oceanum perdomaiti 
et cum fluvium Oblivionem tranaire nollent, ereptum aignifero atgnnm ipae 
tranatulit, et aie ut tranagrederentur perauaalt AJexandri filioa, rex Svriae, 
decem annoa admodum habena, a Dlodoto, qui Trypaon cognominabatar, 
tutore ano, per fraudem occlaua eat corruptia medi eia, qui eum calcoli do. 
lore conaumi ad popolani mentiti, duna aecant, oedderunt. 

LVI. D. Iuniua Brutna in Hiapania ulteriore feliciter adveraua Gallaecoa 
pugnavlt. diaaimili eventu M. Aemiliua Lepidua proconaul adverana Vac- 
caeoa rem geaait, clademque aimllem Numantidae paaaua eat ad exaolvea- 
dum Numantini foederia religione populum Mandnna, cum huiua rei auctor 
fetaeet, deditua Numantinia non eat receptua. luatrum a cenaoribna condltnm 
eat: cenaa aunt civium capita trecenta aeptemdecim milia, nongenta triginta 
tri*. Fulviua Flaccua conaul Vardaeoa in Ulyrico aubegit. M. Coaeonina prae- 
tor in Tbracia cum Scordisela proapere pugnavit. cum bellum Numanttnnm 
vitto ducum non aine pudore publico duraret, delatua eat altro Sclpionl 
Africano a aenatu populoque Romano conanlatua} quem cum 1111 capere ob 
legem, quae vetabat quamquam iterum conaulem fieri, non liceret, aicut 
rfriorl conaulatu, legibua aolutua eat. bellum servile in Sicilia ortun.com 
opprimi a praetoribua non potuiaaet, C. Fulvio consali mandatala eat. buina 
belli Inltium fuit Eunua aervua, natione 8jtu»i qui contraete agreatiam 
aervorum manu et solatia ergaatulia iuetl exercitna numerum implevit. Glena 
quoque, alter aervua, ad aeptuaginta milia aervorum contrariti et copila 
lunctis adveraua popoli Romani exercltum bellum aaepe geaseruat. 

LVII. Scipio Africanua Numantiam obaedlt, et eormptum llcentla luxu- 
riaque exercitum ad aeveriaaimam milttlee diaclplinam revocavit. omnia de- 
liciarum Inatrumenta recddlt; duo milia acortorum a caatria eiedt§ mllitem 
quotldie In opere habuit, et triginta dierum frumentum ad aeptenoa vallea 
ferre cogebat. aegre propter onua incedenti dicebat, „cum gladio te vallare 
acteria, valium ferre deainito." ali! scutum parum babiliter ferenti acutam 
ampliua iuato ferre iuaait: neque Id ae reprenendere, quando melina acuto 
quam gladio uteretur. quem mllitem extra ordinem deprehendit, ai Romanua 
esset, vltibua, al extraneua, fuatibua cecidlt. iumenta omnia, ne exonerarent 
mllitem, vendidit. aaepe adveraua eruptionea hoatium feliciter pugnavit 
vaccaei.obaeaai, liberia coniugibuaque trucidati*, ipai ae iateremerunt. Sci- 
pio amplissima munera mlaaa aibi ab Antiocho rege Svriae, cum celare alila 
imperatorlbua regnm munera moa eaaet, prò tribunali accepturum se eaae 



EPITOMAE LIBRORUM LV1I — L1X. 305 

dixit, eaoue omnia referre quaeatorem In pubi Ica» tabula* iussit: ex li» se viris 
fortibus dona datar am. cam nndiqae Numantiam obsidione claaaitaet et obaea- 
•os fame videret urgeri, hoatea, qui pabulatum exlerant, vetuìt occidi, quod 
diceret yeloclui eoa absumpturo» frumenti quod haberent, ai plures fuiaaent, 
LV11I. TI. Semproniua Gracchua tribunus plebi» com legem agrariam 
ferret adveraua voluntatem aenatas et equeetris ordini», ne quia ex publico 
agro pina quam mille iugera poaeideret, in enm furorem exaralt, ut M. Octa. 
▼lo collegae caoaam diveraae partia defendenti poteatatem lege lata abro- 
garet, aeque et C. Gracchum fratrem et Ap. Claudlum aocerum triumyiroa 
ad dividendum agrum creerete promulgava et aliam legem agrarlam, qua 
«ibi latiua agrum patefaceret, ut lidem triumviri iudicarent, qua publicua 
ager, qua privatua eaaet. deinde cum minua agri eaaet quam quod dividi 
posaet aine offenaa etiam plebi», quoniam eoa ad cupiditatem amplum mo> 
dom aperandi incitarerat, legem ae promulgaturum oatendit, ut ila, qui 
Sempronia lege agrum accipere deberent, pecunia quae regia Attali fuisaet 
divideretur. beredem autem populum Romanum reliquerat A t tal uà, rex Per- 
gami, Eumenia filiua. tot indignitatibua commotus graviter senato», ante 
omnei T. Annlus consiliari», qui cum in senato in Gracchum perorasaet, 
raptus ab eo ad populum delatusque plebi, rursus in eum prò rostri» con- 
tionatua e»t. cum iterum tribunua plebi» crear! r eli et Gracchua, auctore P. 
Cornelio Nasica in Capitello ab optimatibua occiaua est, ictus primura frag- 
mentia aubaelliorum , et Inter alios, qui in eadem aeditione occiai erant, in- 
aepultua in flumen proiectua. rea praeterea in Sicilia vario evento adveraua 
fogitivoa gesta» continet. 

LIX. Numantinl fame coacti Inai ae per vicem tradente» trucidaverunt, 
captam urbem Scipio Africanua delevit et de ea triumpliavit, quarto decimo 
anno post Carthaginem deletam. P. Rupiliua consul in Sicilia cum fugitivia 
debellavit. Ariatonicua regia Eumenia filiua Asiam occupavit, cum testamento 
Attali regia legata populo Romano libera eue deberet. adveraua eum P. 
Licinius Crassus conaul, cum idem pontifex maximua eaaet, quod numquam 
antea factum erat, extra Italiani profectue, proelio victua et occiaua e»t. M. 
Perperna conaul victum Ariatonicum in deditlonem acceplt Q. Pompeiua et 
Q. Metellua, tunc primum utrique ex plebe factl censore» , iuatrum condì- 
perunt: cenaa aunt civium capita trecento aeptemdecim milla, octìngenta 
vlginti tria, praeter pupillo» et viduaa. Q. Metellua cenaor cenauit, ut coge- 
rentur omnea ducere uxorea liberorum creandorum cauaa. exatat oratlo eìu», 
quam Auguatua Caeaar, cum de maritandia ordinibua ageret, velut Ift haec 
tempora acriptam In aenatu recitavi t. C. Atiniua Labeo tribunua plebi» Q. 
Metellum cenaorem, a quo in aenatu legendo praeteritua erat, de aaxo deici 
iuaait} quod n* fieret, celeri tribuni plebi» auxilio fuerunt. cum Carbo tri- 
buna» plebi» rogationem tuliaaet, ut eundem tribunum plebi, quotiea vellet, 
creare llceret, rogationem eiua P. Africanua gravissima oratione diaauaait; 
In qua dixit TI. Gracchum iure caeaum vlderi. C. Gracchua contra auasit 
rogationem: sed Scipio tenuit. bella Inter Antiochum Svriae et Phraatem 
Parthorum regem geata, nec magi» quietae rea Aegvpti referuntur. Ptole- 
macua Euergete» cognominatua, ob nimiam crudeli tatem suis invisus, incenaa 
a populo regia clam Cypron profugit; et cum sorori eiua Cleopatrae, quam 
filia eiua virgine per vim compressa atque in matrimoniom ducta repudia* 
verat, regnum a populo datura easet, iofenaua fillum quem ex illa habebat 
Crpri occidìt, caputque eiua et manna et pedea matri miait. seditione» a 
trlumviria Fulvio Fiacco et C. Graccho et C. Papirio Carbone agro dividendo 
creati» excitatae; quibua cum P. Scipio Africanua adveraaretur, fortiaque ac 
valldua de die domum ae receplsset, mortuu» in cubiculo Invento» eat. su- 
apecta fuit, tamquam ei venenum dediaaet, Sempronia uzor, bilie maxime, 
quod soror esaet Gracchorum, cum quibua aimultaa Africano fuerat. de morte 
tamen eiua nulla quaestio acta. eo defuncto seditione» triumvirale» aerina 
exaraerunt. C. Semproniua consul adveraua Iapydaa primo rem male gessiti, 
mox Victoria cladem acceptam emendavit virtute D. Iunii Bruti, eiua qui 
Luaitanlam subegerat. 

T. LIVII PARS V. 20 



306 EPITOMAE LIBRORUM LX— LX1V. 

LX. L. Aurelio! conaul rebellantes Sardo* subegtt. Flirta* Fiacca» pri- 
ma* Tranaalpinoa Ligure» domai* bella, missus in auxilium MassiUrMllmi 
adversus Saluvios Gallo*, qui fine» Masaillensium propuiabancuiw. L. ©pi- 
mina praetor Fregellanoa, qai deteeerant, in dedltionem accepit, FiegeUai 
diruit. pestttentla in Africa, ab Ingenti locoatanun moltitudine et deiade ne- 
catarom «trago frisse - trndieur. laetvum » censoribas conditasi est: cea«a 
aant civium capita treoenta nonaginta «Illa septingenta triginta sex. C 
Gracchia, liberi! frater, tribunus plebi», eloquentior qoam frater, pernici»- 
sa* aliquota iegee tuiit, Inter qua» frumentariam, nt aenia et triente {rame* 
tua* plebi daretur; alteram legem agrariam, qnam et frater eiaa talenti 
tertiam, qoa eqaeatrem ordtnem, tane cum aenatu canaentientem, corrom- 
perei, ut seicenti ex equltibua in curiam sablegereatnr , et qaia UH» teav 
portboa trecenti tantam tenatorea erant, seicenti eqnltes trecenti! senateri- 
baa admlacerentu», id est, ut equeater ordo bla tantam virimi in senati 
haberef. et eontrauato in aKerum annum tribunato. , legibus agrariia lana 
effecit, nt complures colonlae in tarila» d ©ducere n tur, et «u in sole diruti* 
Cartilagini» • quo Ipse triomvit creata» catoniani dednxit. praeterea ree ad 
Metello conscie adversus Baliares gestas continet; qaas Gnaeci GvaroesiM 
appellant, quia aestatem nudi exigunt. Baliares a teli misau appellati, ani 
a Baleo Herculis comi te, ibi relieto cum Hercules ad Geryonem navlgarek 
motua quoque Sjrlae referuntur, in qoibua Cleopatra Demetrium Tiro» 
suum et Seleueum filium, indignata, quod occiso patre elus a se iniuaso suo 
diadema sumpsisset, interemit. 

LXI. C. Sextiua proconsul vieta Saluviorum gente colonia» Aqoat Se» 
tias condidit, ob aquarum copiam e calidis frigidisque fontibua, atquc no- 
mine suo Ita appellata*. Cn. Domiti us proconsul adveraus Allobrogas ai 
oppidura Vindalium felici ter pugnarli} quibus bellnm inferendi causa fatt, 
quod Teutomalium Saluviorum regem fugientem recepissent et omni ope 
luvissent, quodqne Aeduorum agros, sociorum populi Romani, vaataaseòt, 
C. Gracchus seditioso tribunatu acto, cum Aventmum quoque armata matti* 
tudlne occupasset, a L. Opimio consule ex senatus consulto vocato ad arma 
populo palsus et ecclaus est, et cum eo Fulvius Fiacca» consolaria, sodai 
eiusdem furori». Q. Fabia» Maxima* consul, Paull neposy adverau* Allobro- 
gas et Bituitum Arvernorum regem fellciter pugnavit ex Bltuiai esercito 
eaesa mllia hominum centum vlginti. ipse rex cum ad' satisfaciendum sena* 
tui Romani profectus esset, Albam eustodiendus datua< est, quia eontra pa* 
cem viaebatur, ut in Galliam remitteretur. decretimi quoque est, ut Coage- 
nata* Alias elus compi ehensus Romam mttteretur. AHobroges in dt»ditk»en 
accenti. L. Gpiratuj accusatus apud populum a Q. I>ecto tribuno plebi», 
quod indemnatos ci rea In carcerera coniecisset, absolutur est* 

LXII. Q. Marcius consul Stoenos, gentem Alpinara, expugaavit. Mielata 
Numidi»© rex morta n* regnum tribus fiHis reliquit, AdherbaJi, Hiempsati et 
lugufthae, fratris Alio, qoem adoptaverat. L. Caeciliut Metellus Dalmatai 
subegtt. Iugurtha Hiempsalem fratrem petiit bello, qoem victunt oceldtt* 
Adberbalem regno expulit. la a aenatu restitutus est. L. Caecllius MateUat 
Cn. Domitlua Abenobarbus censores duo» et trlginta senato moverant prae- 
terea motus Syriae regumque continet. 

LXIII. Cato Porcina consul in Tbracla male adversus Scordiacos pugna* 
vit. Iustrum a censoribus conditum est: censa -sunt civium capit% trecenU 
nonaginta quattuor milla, trecenta triginta sex. Aemilia, Licinia, Marcia, 
virgines Vestale», incesti damnatae sunt* idque incestimi quem ad moda» 
et commiasum et deprebensum et iadleatum sii, referto?. Cimbri, gens vaga, 
populabundi in Hljricum venerunt: ab iis Papirius Carbo consul cum eser- 
cita fusus est. Livius Drusus consul adversus Scor disco», gentem a GalHf 
oriundam, in Th racla feliciter pugnavit. 

LX1V. Adberbal bello petitus a fugurtha et In oppide Cirta obsess» 
cantra denuntiatìonem senatus ab eo occisus est. ob boc ipsi Iugurthae 
bellum indlctum; idque Calpurnius Bestia consul gerere iussus paeem cam 
Iugurtba iniussu populi et senatus fecit. Iugurtha fide public» evocata» ad 



EPITOMAE LIBRORUM LXIV— LX1X. 307 

fndic&rtdo» anctore» consillorum suorum, quod multos in senato pecunia 
eerrapisse dicebatur, Romana venit; et propter caedem a dm issanti in regu 
lam qaendam nomine Massi vani, qui regnum ehis popolo Romano Invisi 
adfectabat, Romae interfectum, cam periclitaretur caasam capiti* dicere, 
clan profugit, et cedens orbe fertar dixisse „o nrbem venalem, et cito pe- 
ri turam, si emptorem inveneritl" A. Postomins legatus infeliciter proelio 
adrersos Iugurtham gesto pacem quoque adiecit ignominiosam , quam non 
esse servandam senatus censuit. 

L.XV. Q. Caecilius Metellus consul duobus proeliis Iugurtbam fudit to- 
tamqae Numidiam Tastarli. M. Iunius Silanas consul adversus Cimbro* in- 
feliciter pugnavit. legatls Cimbrorum sedem et agio», In quibus consisterent, 
postai aatibus senatus negavit. M. Minucius proconsul adversus Thracas pro- 
spere pugnavit. L. Cassi as consul a Tigurinis Gallls, pago Helvetiorum, qui 
a cirltate secesserant, in finibus Allobrogum cam ezercitu caesus est. mili- 
tes qui ex ea clade superaverant, obsidibus datis et dimidia rerum omnium 
parte, ut incokimes ilimlttereaiur, cum bostibus pactl sunt. 

L.XVL Iugurtha pulsus a C. Mario Numi dia, cum auxilio Bocchi Mau- 
rorom regia adiutus esset, caesis proelio Bocchi quoque copiis, nolente 
Boceho bellum infeliciter susceptum diutius sustinere, vinctus ab eo et tra- 
ditila Mario est; in qua re praecipua opera L. Cornelii Sullae, quaestoris 
Marti, fuit. 

LXVII. M. Aurelio» Scaurus, legatus consulis, a Cimbris fuso esercita 
captus est; et cam In consillum ab lis evocatus deterreret eos, ne Alpes 
tranairent Itallam pettturi, eo quod diceret Romanos vinci non posse, a 
Boiorige feroci i avene occisus est. ab iisdem hostibus Cn. Manlius consul 
et Q. Servilius Caepio proconsul vieti proelio castrlsque binis exutì sunt; 
mUitxun milia octoginta occisa, calonum et lixarum quadraginta, secundum 
Arausionem. Caepionis, cuius temeritate clades accepta erat, damnati bona 
pnbiicata sunt, primi post regem Tarquinium, Imperiumque ei abroga tu m. 
in triumpho O. Mari! ductus ante currum eius Iugurtha cum duobus filila, 
et In carcere necatus est. Marina triumphali reste in senatum venit, quod 
Demo ante eum fecerat; eique propter CimbrLcL belli metum continuatila 
per complures annos magistratus est. iterum et tertium absens consul crea- 
to*, quartum consulatum dissimulanter captans consecutus est. Cn. Domi- 
ttoa pontifex maximus populi suffragio creata» e»t. Cimbri vastatis omnibus, 
quae Inter Rhodanum et Pjrenaeum sunt, per saltum in HispanUm trans- 
gressi ibique multa loca popolati, a Celtiberis fugati sunt; reversique in 
Galiiam belli cosis se Tento n là coniunxerunt. 

LXVII I. M. Antonina praetor in Ciliciam maritimos praedones persecu- 
tv» est. C. Marina consul summa vi oppugnata a Teutoni» et Ambronibus 
castra defendit. duobus deinde proeliis circa Aquas Sextias eos hostes de- 
levlt, in quibus caesa traduntur hostium ducenta milia, capta nonagints* 
Marina absens qointom consul creatus est. triumphum oblatum, donec et 
Cimbro» vtoceret, distulit. Cimbri repulso ab Alpibus fugatoque.Q. Catulo 
proconsule, qui fauces Alplum ohsederat et ad flumen Athesim castéllum 
editum insederai rellqaeratque, cum virtute sua explieata fugìentem procon- 
sulem exercitumque conseeuti in Itallam traiecissent, iunctis elusdem Catuli 
et C Marti exercitibus proelio vieti sunt ab eia, in quo caesa traduntur 
hostium centum quadraginta milia, capta sexaginta. Marius totius civitatis 
consensu exeeptus, prò duobus triumphis, qui offerebantur, uno contentus 
fvtt. primores civitatis, qui aliquamdiu ut novo nomini ad tantos honores 
eveeto invlderant, conservatam ab eo rem publicam fatebantur. Puhlicius 
Malleolus maire occisa primus coleo insutus in mare praecipitatus est. an- 
cilia cum strepita mota esse, antequam Cìmbricum bellum consummaretur, 
referuntur. bella praeterea Inter Syriae reges gesta continet. 

LX1X. L. Appuleius Saturninus adiuvante C. Mario, et per milites oc- 
cfso A. Nonio competitore, tribuno* plebi» per vim creatus, non minus vio- 
ienter trrbunatum quam petlerat gessi t; et cum legem agrariam per vim tu- 
lisset, Metello Numidico, eo quod in eam non iuraverat, diem dixit; qui cura 

«MI* 



308 EP1TOMAE LIBRORUM LX1X— LXX1V. 

a bonls clrlbus defenderetur, ne caos» certaminnm casti, in exsiliua rt- 
luntarlum Rhodum profectus est, lblqae legendo et audlendo magnos rlm 
arocabatur. profecto C Miriai, sedittonts auctor, qai textam consalatui 

Ser trtbus sparsa pecunia emerat, aqaa et igni Interdlxit. idem Appaleiii 
atorninas tribanas plebis C Memmìam candidatala consulatus, qaem ad* 
rer sari a m actlonibas sui» tlmebat, occldit. qaibas rebus concitato senati, li 
cuius causam et C. Marina, homo rarii et mutabilis ingenti consHiiqae se» 
per secundum fortunam, transierat, cum eum tueri minime posset, oppressi! 
arala cum Ciancia praetore et alils eiusdem furoris beilo quodant interi* 
ctus est. Q. Caecilius Metellus ab exsilio ingenti totius ciritatla farore re» 
doctus est. M\ Aquillius proconsul in Sicilia beilum serrile cxcitatum confetti. 
LXX. Cum M*. Aquillius de pecuniis repetundis causam diceret, ipse 
ludlces rogare noluit. M. Antonius, qui prò eo perorabat, tunicam a pectore 
eius discidit , ut honestas cicatrice* ostenderet. indubitanter absolutos est. 
Cicero eius rei solus aoctor. T. Didius proconsul adrersus Celtiberos feii- 
citer pugna vit. Ptolemaeus Cyrenarum rex, cui cognomentum Apionl fait, 
mortuus heredem populum Romanum reliquie, et eius regni drltates senatof 
liberas esse lussit. Ariobarzanes in regnum Cappadodae a L. Cornelio Salii 
reductus est. Parthorum legati, a rege Arsace missi, renerunt ad Salita, 
ut amicitiam populi Romani peterent. P. Rutilius, vir summae Innocentiee, 

Suonlam legatus Q. Mudi proconsulis a publlcanorum inluriis Asiani defea- 
erat, Invisus equestri ordini, penes quem ludicla erant, repetundarum daa- 
natus In exsillum mlssus est. C. Sentius praetor adrersus Thracas infelicità 
pugnarit. senatus cum impotentlam equestri* ordlnis in iudiciis exereesiii 
ferre nollet, omnl ri nlti coepit, ut ad se iudicia transferrentur, sustineste 
causam eius M. Urlo Druso tribuno plebis, qui ut rires sibi acqaireret, 
perniciosa ape largitlonis plebem concitarla praeterea motus Srrtae regna» 
que continet. 

LXXI. M. Li Fi uà Drusus tribunus plebis ut maioribus viribus seaatsi 
causam susceptam tueretur, socios et Italico* populos spe clritatis Romanie 
sollicitarit* iisque adiurantibus per rtm legibus agrarits frumentariiatM 
latis, iudiciariam quoque pertulit, ut aequa parte iudicia penes senati» et 
equestrem ordlnem essent. cum deinde promissa socils clvltas praestari bob 
posset, irati Italid defectionesa agitare coeperunt. eorum coitiones coniata- 
tionesque et orationes in condliis prindpum referuntur. propter quae Uri** 
Drusus in visus etlam senatul factus relut socialis belli auctor, tncertosi i 
quo, domi occisus est. 

LXX1I. IUIicl populi defecerunt Picentes, Vestiri, Marsi, PeUgnl, Mai» 
racini, Samnltes, Lucani, initlo belli a Picentibus moto. Q. Serriiios pra- 
consul In opptdo Aaculo cum omnibus civibua Romania, qui in eo oppia* 
erant, occtaua est aaga populua aumpalt Ser. Galba a Lucania compre*** 
sua unlua ieminae opera, ad quam derertebatur, captivitate exemptvs est 
Aesernia et Alba colonlae ab Italici* obsessae sunt. ansilia deinde Lattai 
nominis et externarum gentium missa popolo Romano , et expedltionei » 
ricem expugnationeaque urbium referuntur. 

LXX1II. L. luliua Caeaar conaul male adrersus Samnltes pugnarit. Nola 
colonia In poteatatem Samnltum renlt cum L. Postumio praetore, qui ab ni 
interfectus est. complures populi ad hostes defecerunt. cum P. Rutiline eoa* 
sul parum prospere adrersus Maraoa pugnaaaet et In proelio ceddisset, C. 
Marius legatus eius mellore erentu cum hoatibus confllxit. Ser. Salpici»» 
Pelignos proelio fudit. Q. Csepio legatus Ruttiti cum obsessna prospere » 
hostes erupisset et ob eum successami aequatum ei cum C Mario esset w- 
periam, temeraria* Cactus et drcumrentus lnafdiia fuso exereitu eeddit. L 
luliua Caeaar conaul felidter adrersus Samnltes pugnarit ob eam ridona» 
aaga Romae poaita sant. et ut rarla belli fortuna eaaet, Aeserni* colonie 
cum M. Marcello In poteatatem Samnitum renit. aed C Marina proelio > Mar- 
aoa fudit, Herio Aainlo praetore Marrudnoram ocdso. C. CaecUlua io Gain» 
Transalpina Salurios rebellantes ridt. 

LXXIV. Cn. Pompeius Picentes proelio fudit et obaedltt propter qua* 



EP1T0M AE LIBRORUM LXXIV — LXXIX. 309 

vlctoriam Romae praetextae et alia magistratoom insignia sompta sant C. 
Mario* com Margit dablo eventa pngnavit. libertini tara primam militare 
coeperont. A. Plotlu» legatas Umbrós, L. Porcias praetor Etrusco», com oter- 
qoe popolas defecisset, proelio vicerant. Nicomedes in Bitbjnlae, Ariobar- 
zanca in Cappadociae regnum redocti sant. Cn. Pompeias consci Marsos 
ade viclt. com aere alieno oppressa esset civitas, A. Semprontas Asellìo 

{traete*, qooniam secondam debitore» ias dlcebat, ab ila qui fenerabantor in 
òro occisas est. praeterea incorsiones Thracom in Macedoniam populatlo- 
aeaqae contlnet. 

LXXV. A. Postamius Albina» legatas [cum classi praeessetj, infamia 
crimine proditionis ab esercito suo interfectos est. L. Cornellos Sulla lega- 
tus Samnltes proelio vìclt, et bina castra eorom expagnavit. Cn. Pompeias 
Vettinos in deditlonem accepit. L. Porcias consal rebus prospere gestii fa- 
sisqae aliqaoties Maral», dom castra eorom expognst, cecidi t: ea res hosti 
boa vlctoriam eios proeiil dedit. Cosconios et Locceios Samnites acie vice- 
rant, Mariani Egnatlam, nobilisslmam hostiam dacem, occiderant, compia- 
raqoe eoram oppida in deditlonem acceperant. L. Sulla Hirpinos domult, 
Samnites pluribu» proeiils fudit, allquot populos recepitj qaantisqae raro 
qoisqoam alias ante consolatom rebos gestis, ad petitionem consolatos Ro- 
mani est profectas. 

LXXVl. A. Gabinias legatas rebus adversas Lucano» prospere gestis, 
et plorinola oppidls expognatis, in obsidione castrorom hostiliam cecldit 
Salplcias legatas Marrucinos cecldit, totamque eam regionem receplt. Cn. 
Pompeias proconsal Vestinos et Pelignos in deditlonem accepit. Mani quoque, 
a L. Morena, et Caecllio Pio legati» aliqoot proeiils fracti, petieront pacem. 
Ascolani a Cn. Pompeio captum est, caesis et a Mam. Aemillo legato Itali- 
eis. Silo Pompaedios dux Marsoram, auctor eios rei, in proelio cecidi t. Arlo- 
barsanes Cappadociae, Nicomedes Bithyniae regno a Mlthrldate Ponti rege 
polsi sant. praeterea incorsiones Thracom in Macedoniam popolationesqu» 
contlnet. 

LXXVl I. Cam P. Sulplcias tribanas plebi» aneto re C. Mario perniciosa» 
leges promalgasset, ut exsules revocarentur et novi cives libertlnlque In 
tribù» distrìbuerentar, et at C. Maria» ad versus Mithridatem Ponti regem 
dax crearetur, et adversantibas consalibos Q. Pompeio et L. Sullae vim in- 
tolisset, occiso Q. Pompeio con su II» fi Ho, genero Sallae, L. Sulla consul 
com exercito In orbem venit, et adversus factionem Sulpicil et Marti in ipsa 
orbe pugnavit, eamque expullt $ ex qua duodecim a senatu hostes, Inter qoos 
C. Maria» pater et Alias, indicati sant. P. Salpicias cam In qaadam villa 
lateret, in di do servi sai retracta» et occisas est. servas at praemlam prò-' 
missam indici haberet, manamlssos, et ob scelas proditi domini de saxo 
deieetns est. C. Maria» filias in Africani traieclt. C. Marius pater com in 
palodibos Mlntornenslom lateret, extractus est ab oppidanis; et cum missos 
ad oeddendum eum servas. ustione Gallas, maiestate tanti viri perterritus 
recessisset, impositas pablice In navim de lata» est in Africani. L. Sulla cl- 
vitatis statam ordinari t, éxinde colonia» dedaxtt. Q. Pompeias consal, ad 
accipiendum a Cn. Pompeio proconsole esercitasi profectus, Consilio eios 
occisas est. Mithridates, Ponti rex, Bithynla et Cappadocla occupati» et polso 
AqoUlio legato Phrjgiam, provindam popoli Romani, cam ingenti exercitu 
Intravlt 

LXXVIII. Mithridates Asiana occupavit; Q. Opplum proconsulem, Item 
Aqallllum legatom, In vincala conleclt; iussoqoe eia», qaidqaid clvlum Ro- 
manoram in Asia fult ano die tracidatom est. orbem Rhodum, qoae sola in 
fide permanserat, oppognavit, et aliqoot proeiils navalibos rictus recessit 
Arcbelaos praefectos regia in Graeclam cam exercito venit, Athenas occu 
pavlt. praeterea trepidarJonem urblum insolaromqoe, aliis ad Mithridatem 
alita ad popolani Romanom civitates soas trahentibos, contlnet. 

LXXIX. L. Cornelius Cinns cam perniciosa» leges per vim ferret, pai 
•os orbe a Cn* Octavio collega com sex tribuni» plebls; imperloqoe ci ab 
rogato, corraptom Ap. Claadii exercitum in potestatem saam redegit et bel 



310 EP1TOMAE L1BRORUM LXXIX— LXXX1V. 

lum urbi hitullt arceaaito C. Mario caro alila exaulibua ex Africa; In qua 
bello duo fratres, alter ex Pompei! exercftu alter ex Cinnae, ignorante^ eoa- 
currerunt, et cara Victor apoliaret occitano, agnlto fratre, ingenti lamentatane 
edita, rogo ei exatructo, ipae aupra rogom ae tranafodlt, et eodem Igae eoo 
aumptua eat. et cani opprimi Inter inltia potulaaet, Cn. Pompei! traode, qui 
utramqae partem fovendo vlrea Cinnae dedit nec nlai profligatia opthnatium 
rebaa auxllium tullt, et contulla aegnitia confirmati Cinna et Marina quat- 
tuor exerdtlbua, ex qniboa duo Q. Sertorio et Carboni dati anni, — ■- — 



circamaederunt. Oatlam coloniam Marina expugnavit et cru del iter dirtputt. 

LXXX. Itallcia popnlia a fenato civitaa data eat. Samnitea, qal aoli ar- 
ma recipiebant, Cinnae et Mario ae coniunxerunt. ab ila Piantina cnm exer- 
cita caesua eat. Cinna et Marina cum Carbone et Sertorio lanlcolam occa- 
parerunt, et fugati ab Octavio conaule receaaerant. Marina Antium et Artdaa 
et Lanurlam coloniaa devaatavlt. cam nulla apea eaaet optimatibua reaiatendi 
propter aegnitiam et perfidiano et ducum et mllitum, qui corruptf «ut pu- 
gnare nolebant aut in diveraaa partea tranaibant, Cinna et Marina tu urbe» 
recepti aunt} qui relut captam eam caedlbua ac rapinla vaataverunt, Ca. 
Octavio conaule occiao et omriibua adveraae parila nobHibua trucidatia, Inter 
quoa M. Antonio eloquentiaatmo Tiro, C. et L. Caeaare, quorum capita it 
roatria polita aunt. Craaaua fillua ab equitibua Fimbrlae occlaua. pater Cra» 
aua, ne quid indignare virtute aua pateretur, gladio ae tranafixit. et dtra 
ulla corniti a conaulea in aeqnentem annum ae Ipaoa renuntìaverant ; eoden- 

3 uè die, quo magtatratum inierant, Mariua Sex. Licinium aenatorem de aaxo 
elei luaait, editiaqae plarimia acelerlbua idibuf Ianuariis deceaait, Tir coiai 
al examinentur cum vlrtutibua ritta, haud facile alt dictu, utrum bello mellor 
an pace perni ciò si or fuerit. adeo, quam rem publicam armatua aervavit, eaa 
primo togatua omni genere fraudis, postremo armia hoatiliter evertit. 

LXXXI. L. Sulla Athenaa, quaa Archelaua praefectua Mithridatia ocea- 
paverat, circumaedit et cum magno labore expugnavit. urbi libertatem et 
dvtbua quae habuerant reddidit. Magneti a, quae aola in Asia civitaa in fide 
manaerat, aumma virtute adveraua Mitbridatem defenaa eat. praeterea Thra- 
cum In Macedonia continet getta. 

LXXXJI. Sulla copias regia, quae Macedonia occupata In Theasallaa 
venerant, proelio vlcit caesl» hottlum centum milibua et caatria quoque ex- 
ppgnatia. renovato deinde bello iterum exercitum regia fudit ac delevlt. Ar- 
chelaua cum claaae regia Sullae ae tradldit. L. Talerlua Flaccua contali col- 
lega Cinnae, miasua, ut Sullae auccederet, propter avmritiam Inviaua exer- 
eltul ano a C. Fimbria legato ipaiua, ultimae audaciae nomine , occlaua eat, 
et imperium ad Fimbriam tranalatum. praeterea expugnatae in Aaia orbe» a 
Mithridate, et crudeliter direpta provincia, Incuraionea Thracum in Macedo- 
niam referuntur. 

LXXX1I1. Flavlua Fimbria in Aaia fuafa proelio aliquot praefectia Mi- 
thridatia urbem Pecgamum cepit, obaeaaumque regem non multum abfult quia 
caperei, nrbem llium, quae ae poteatati Sullae reaervabat, expugnavit ac 
delevtt, et magnam partem Aaiae recepit. Sulla complurìbua proeliia Tbracai 
cecidi*, cum L. Cinna et Cn. Papiriua Carbo ab ae ipaia conaulea per bica- 
nium creati b elioni contra Sullam pararent , effectum eat per L. Valerluia 
Flaccum principem aenatua, qui orationem In fenato habuit, et per eoa qai 
concordiae atudebant, ut legati ad Sullam de pace mitterentur. Cinna ab 
exercitu auo, quem Inrttum cogebat navea conacendere et adveraua Sulla* 
proficiacl, interfectua eat. couaulatum Carbo aolua geaait. -Sulla cum in AaUm 
traieclatet, pacem cum Mithridate fecit, Ita ut la cederet provinciif Aaia, 
Bithvnia, Cappadocia. Fimbria deaertua ab exercitu, qui ad Sullam tranale- 
rat, |pae ae percoaait; impetra vitque a aervo auo, praebena cervicem, ut ae 
•ccideret. 

LXXXJV. Sulla legati», qui a fenato miaai erant, futurum^e io potè- 
•tate aenatua reapondlt, ai elvea, qui pula! a Clona ad ae confugerant, reati- 
tuerentar. -quae condicio cum luata aenatul vlderetur, per Carbonem factld- 
aemque elua cui bellum videbatur utiliua, ne convenlret effectum eat. Idem 



EPITOMAE LIBRORUM LXXX1V— LXXXIX. 311 

Ceibe eira ab omnibus oppiai* Italia* colonil*ooe obslde* esigere rellet, ut 
iden corrai contea Sallam obllgeret, oMMenta senato* prohibita* est. neri» 
etriba* senato* consulto suffragi um datura eet. Q. Metellus Pius, qui partem 
optimetiam oeoutos <er*t , cem In Africa bellam «eJiretar, e C. Fabio prae- 
tore paleo* est; •eaatosqae consultasi per faotlonem Carbonts et Marìanarnm 
partium factum est, ut omnee ablqae exevdtus dlmittereatar. libertini In 
eoinqoe et triginta tribo* distribuiti san*, preetere* betti apparatala, quod 
eootra Sallam excitabator, eootinet. 

I.XXXV. Salta in Italiani com -exereito traiecit, mtsslsque legati* qui de 
pace egerent, a contale C. Norbano violette, eovéem Norbanom proelio ricit. 
et cui L. Sotplonie, elterlus eonaoll*, com quo per omnia id egerat, ut 
paeem I anger et, nec potaeret, castra oppognatorus esaet, universo* exercitas 
consaiis aolllcitatus per emissos a Salta milite* «igna ad Sallam transtolit. 
Scipio eom ©ecidi posset, dfmisso* est. €n. Pompela*, Cn. Pompei filine 
eia* qui Asculam ceperat, conscripto rolontariorum exercitu com tribos le- 
gienibus ad Sullam venerata ad qoem se nobilita* onrais eonferebat, ita ut 
deseria orbe ad castra reniretor. praeterea expeditione* -per totem Italiani 
utriueqoe parti* dacum referantar. 

LXXXVI. Cam C. Varia* C. Mani fitta* consal ante annos f agi a t i] per 
rim creato* -eeset, C. Fabio* in Africa propter crodelitatem et araritiam in 
praetevto eoe vivo* exoctos e»t. L. Pbilippu* legata* Soliae Serdlniem, Q. 
Antonio praetore paleo et occlso, oecuparit Sella com Italici* popoli* , ne 
timeretar ab li* relut erepturos civitatem et suffragH io* noper datam, foe- 
da* percaeeit. Idemqae ex fidada iam certae rietoriae Utigatores, a qulbus 
adibator, radtmonie Roman» differte lossit, com a parte diversa orbs adboc 
teneretor. L. Damaeippa* praetor ex voi untate C. Marii consalis eom sena- 
tum contraxiseet, omnem quae in orbe erat nobHitatem trocidaritt ex eoios 
nomerò Q. Mucius Scaevola pontifex maxima* fogien* In Testibolo aedis 
Vestae eccisos est. praeterea bellam a L. Morena adrenos Mithridatem in 
Asia renoratum eootinet. 

LXXXVil. Solla C. Marium, exercitu eios fo*o deletoqoe ad Sacrino?- 
tom f in oppido Premeste obeedit. orbem Romam ex luimicorum manlbas re- 
eepit. Marium erompere temptantem reppollt. praeterea re* a legatis eia* 
eadem obi-que fortuna perttem festa* contine*. 

LXXXVM. Solla Carbonem, esercito eia* fono ad Clusiom, od Feren- 
tiam Fidentiamqae caeso, Italia expoM; cura Semntttbos, qui soli ex Itali- 
eli populis nondom arma posoerant, ioxta orbem itomanam ante portam 
Collinara debellarit ; recoperataqoe re poblica pateherrimam rlctoviem -ero- 
ielitate, quanta in nollo nominum fult, inquinavit. ecto mllia deditoram in 
villa poblica traddarlt; tabulam proscriptionis proposoft; orbem ac totem 
Italiani caedibo* replerit, Inter quas omnes Praenestlnos inerme* concidi 
iussit, Marium senatori! ordini* rirnm croribus brachiisqoe fractrs, aoribo* 
praeseetls et oeolis effbssis necarit. C. Marlus Praenecte obsessos a Lucre- 
tio Ofelia Sutlanaram partiom Tiro, com per cuiricuium captaret evadere, 
eaepto* ab esercito mortem albi cooscirlt. id est, In ip*o cunicolo, eom 
sentfret «se evadere non posse, com Pontto Telesino fogne eomlte etrlcto 
otrimaoe gladio eenenrrit; qoem com eccidisset, lp*e «audu* impetravtt a 
4erro, ot se oceMeret. 

LXXXIX. M. feruta* a Cn. Paptrio Carbone , qui Cossoram appolerat, 
missos nave piscateria LUrbaeam, at esplorar et, an ibi Pompeios esset, et 
dream vento* a navlbua 'qua* Pompeios mlserat, in se mucrone Terso ad 
transtram navis obntxos corporls pondero inenboit. Cn Pompeios in Sici- 
liani com Imperlo a senato missos Cn. Carbonem, qui Hen* muliebriter mor- 
tem tollt, captom eeddit. Solla dictator facto*, quod nemo omqoam fecerat, 
cnm faBcibo* riginti qnattoor processit. 1 egibus noria rei publlcae atatum 
confirmari t, tribonoram plebi* potestatem minoit, et omne ius legom feren- 
darum ademit. pontìficum aogoramejoe collegiam ampHartt, ut easent quin- 
dedm; senatom ex equestri ordine seppie vit; proscrìptoram liberi* io* pe- 
tendorom honorum eripuit, et bona eorum rendidit, ex quibus plurima primo 



812 EP1T0MAE LIBRORUM LXXX1X— XCV1. 

rapoit. redactum est sestertium ter mille» quingentles. Q. Locretium Ofel» 
lem, consolatala adveraoa roluotetem auam petere ausoni, lueeU eccidi fai 
foro) et cum hoc indigno ferret populea Romani», contione adrocaU ae 
loaslase dlxlt. Cn. Pompelua in Africa Cn. Domitiom proecriptam et Hiar- 
bam refem Numidiae, bellom mollentea, vlctoa occldit; et quatto*? et 
righiti annoa natoa, adhuc eqoea Romanoa, quod nulli contlgerat, ex Africa 
triumpharit C. Norbenua conanlaris proacriptua in urbe Rhodo cosa eom- 
prehenderetur, ipae ae occidit. Mutilua, nnea ex proecriptia, ciani capite 
adoperto ad postica! aedea Baatiae uxoria cum accesslsset, admissus non 
eat, quia illam proscriptum dlceretj ltaque ae tranafodit et sanguine ano 
forea uxoria reaperatt. Sulla Nolana a Samnitibua recepit. righiti eepteat le- 
gioaes in agroa capto* dedoxit, et eoa Uà dlflelt. Volaterras, quod oppidun 
adhuc In armi» erat, obsessum in dedittonem accepit. Mltylenae quoque in 
Aala, quae aola urna poat vietimi Mithridatem arma retinebat, expogaataa 
dirutaeque aunt. 

XC. Solia deceaeit, honoaque ei a aenatu habitoa eat, ut In campo Mar- 
ito aepeliretur. M. Lepidua cum acta Sullae temptaret rescindere, bellum 
excltarlt: a Q. Catulo collega Italia pulaua eat, et in Sardinia frustra bel- 
lom molitue periit. M. Brutus, qui Clsalplnam Gailiam obtinebat, a Co. 
Pompato occùus est. Q. Sertorius proacriptua in ulteriore Hiapania ingens 
bellum excitarit. L. Manliua proconsul et L. Bomitiua legatua ab Htrtuleie 
quaestore proelio rlcti aunt. praeterea res a P. Servlllo proconsole adrer- 
aus Cilicaa getta* continet. 

XC1. Cn. Pompelua cum adhuc eque* Romano* esset, cum imperio con- 
siliari adreraua Sertorium miasus est Sertorius aiiquot urbea expugnarit, 
plurimaeque civitates in potestatem suam redegik Ap. Claudiua proconsul 
Thracas pluribus proeiiis riclt. Q. Metellus proconsul L. Hlrtuleinm *oae- 
atorem Sèrturii cum exercitu cecidlt 

XCII. Cn. Pompelua dubio evento cum Sertorio pugnarli, ita ai singola 
ex utraque parte cornna vicerlnt. Q. Metellus Sertorium et Perpetuasi com 
dooboa exercltiboa proelio f uditi cuius rictoriae partem cupiena ferro Pom. 
peiua parum prospere pognavit. obaeasas deinde Cluniae Sertorius adaldula 
eruptlonibus non lerlora damna obaidentibua intulit. praeterea ab Curione 
proconaule In Thracia rea geataa adreraua Dardanos, et Q. Sertorli multa 
crudeli» in suos facta continet, qui plurimo* ex amlcis et secom proacrfptia 
«rimine prodltlonis insimulatos occidit. 

XCUI. P. Serriliu* proconsul in Cillcla Isauro* domuit, et aiiquot urbea 
plratarum expugnavlt. Nicomedes Bithyniae rex moriena populum Romaoum 
fedi heredem, regnumque eius in provinciae formam redactum est. Mlthri- 
dates foedere cum Sertorio icto bellum populo Romano intulit. apparatili 
delude reglarum copiarum pedestrium narallumque, et occupata Bithyala, 
M. Aureliua Cotta conaul ad Chalcedonem proelio a rege rictus, reaque a 
Pompalo et Metello adreraua Sertorium geaiae, qui omnibus belli [mllltlae] 
artibua par fuit. quoa et ab obsidlone Catagurria oppldi depulsos coegit di- 
rersas regione* petere, Metellum ulteriorem Hispanlam, Pompeium Gailiam. 

XClv. L. Llcinlua Lucullus conaul adreraua Mithridatem equeatribua 



proeiiis feliciter pugnarlt, et expeditiones aiiquot prospera* feclt, poscentee- 
que nugnam milite* a seditione Inhlbult. Deiotaru* Gallograeclac tetrarchea 
praefectos Mlthridatla bellum In Phrjgia* morentea cecldlt. praeterea rea a 



Cn. Pompelo in Hiapania contra Sertorium prospere geetae continet. 

XCV. C. Curio proconsul Dardanos in Thracia domuit. quattuor et i 
ptuaginta gladlatorea Capuae ex ludo Lentuli profugerunt, et congregata 
aerritiorum [ergaatulorum] multitudine, Crixo et Spartaco ducibus bello ex- 
citato, Claudium Pulchrum legatum et P. Varialum praetorem proelio vice- 
runt. L. Lucullua prò consul ad Cjzlcum urbem exercitum Mlthridatla fame 
ferroque deieri t; pulsumque Bithrnla regem, varii* belli ac naofragiorum 
caaibua fractum, coegit in Pontum profugere. 

XCVI. Q. Arriua praetor Crixum sugltirorum ducem com rigintt milU 
bus hominum cecidit. Cn Lentulus conaul male adreraua Spartaco» pò- 



EPITOMAE L1BRORUM XCVI— CI. . 313 

gnavtt. ab «odem L. Gellius consul et Q. Arrius praetor ade TictI »unt. 
Sertorlus a M\ Antonio et M. Perperna et alili conlaratis In convivio in- 
terfectus est, ocUvo dacatus sai anno, magnai dux, et adversus daot Un- 
peratores, Pompeiani et Metellum, at frequentili» Victor, ad ultimum deser- 
tus et proditu». Imperium partinm ad M. Perpernam translatum e«t; quem 
Cn. Pompelus victum captumque interfecit, ac recepit Hlspanias decimo fere 
anno quam coeptnm erat bellum. C. Csssius nroconsul et Cn. Manllus prae- 
tor male adversus Spartacam pugnaverunt; idque bellum M. Crasso praetorl 
mandatum est. 

XCVII. M. Crassa» praetor primum com parte fugitivoram, qnae ex 
Gallis Germanisqne constabat*, feliciter pugnavit, caesis hostiam triginta 
qulnqae milibns et duce eorum Gannlco. cnm Spartaco deinde debellavit, 
caesis cnm ipso sexaginta milibus. M. Antonius praetor bellom adversus 
Cretenses parum prospere gestum morte sua finirli. M. Lucallus proconsal 
Thracas subegit. L. Lucali us In Ponto adversus Mithridatem feliciter pagri* 
rlt, caesis hostiam amplias quam sexaginta milibus. M. Crassus et Cn. Pom- 

Selns consules facti (sed Pompelus, antequam qaaesturam gereret, ex equlte 
.ornano) trlbanidam potestatem restituerunt. ludici* quoque per L. Aureli um 
Cottam praetorem ad eqaltes Romanos translata sant. Mitbrldates despera- 
tione rerum suarum coactas ad Tigranem Armenlae regem confugit. 

XCVIII. Machares filios Mithridatis, Bospori rex, ab L. Locollo in ami 
cltUm receptus est. Cn. Lentulus et L. Gellios censores asperso» eensoram 
egerunt, quattuor et sexaginta senatu motis; a quibas lustro condito censs 
sant civlum capita quadringenta qulnquaginta milia. L. Metellas praetor io 
Sicilia adversus pirata» prospere rem gesslt. templum lori» In Capitello, 
quod Incendio consumptum ac refectum erat, a Q. Cattilo dedicatum est. L. 
Lucallus In Armenia Mithridatem et Tigranem et tngentes otriusque regi» 
copias pluribus proelli» fudit. Q. Metellas proconsul bello adversa» Creten 
ses mandato Cydoniam urbem obsedit. C. Triarius legata» LacaHI adversus 
Mithridatem parum prospere pugnavit. Lacallom, ne perseqaeretar Mithri- 
datem ac Tigranem summamque victorìae imponeret, seditio militum tenuit 
quia sequi nolebant, id est, qala legione» Valerlanae impleta a se stipendia 
dìcentes Lucullum reliquerunt. 

XCIX- Q. Metellas nroconsul Gnosson et Lyctum et Cjdoniam et alias 
plurima» urbe» expugnavit. L. Rosei us tribunu» plebi» legem tulit, at equi- 
tlbas Romani» in theatro qoattaordecim gradas proximi adslgnarentar. Cn. 
Pompelus lege ad popolani lata persequi pirata» iassos, qui commerciai» 
annonae lntercluserant , Intra quadragesimum dlem toto mari eos expalit; 
belloqae cam il» in Cilici» confecto, acceptis in deditionem piratls agros et 
urbes dedit. praeterea res gesta» a Q. Metello adversa» Cretenses continet, 
et epistola» Metelli et Cn. Pompei! in rlcem missas. queriturque Metellas 
gloriano sibl rerum gestarum a Pompelo praerlpi, qui in Cretam miserit ie- 

gatam saam ad acciplenda» urbium dedltiones. Pompeiu» rationem reddit 
oc se Tacere debuisse. 

C C. Manilio» tribunu» plebi» magna indignatone nobilitati» legem tu 
lit, at Pompeio Mithrfdaticum bellum mandaretur. contlo elos bona. Q. 
Metellus perdomltis Cretensibus liberae in ld tempo» insnlae lege» dedit. 
Cn. Pompelus ad gerendum bellum adversus Mithridatem profectus cam rege 
Parthorum Phraate amicltiam renova vlt, equestri proelio Mithridatem viclt. 
praeterea bellum Inter Phraatem Parthorum regem et Tigranem Armeniorum, 
se deinde Inter Tigranem filium patremque gestum, continet. 

•CI. Cn. Pompelus Mithridatem nocturno proelio victum coegit Bosporon 
profugere. Tigranem in deditionem accepit, elque ademptis Syria Phoenice 
Cilicia regnam Armenlae resti tult. conluratfo eorum qui In petltione consu- 
latus ambitus damnati erant, facta de interflciendls consulibus, oppressa tat 
Cn. Pompelus cum Mithridatem persequeretur, In ultima» ignotasque gente* 
penetra vitf Iberos Albanosque, qui transìtum non dabant, proelio vicit. 
praeterea fugam Mithridatis per Colchos Heniochosque , et res ab co in Bo 
sporo sesta» continet. 



814 EP1T0MAE LffiRORUM CU— CVI. 

CI1. Cn. Pompei ut in prorìaciae formam Pontam redegit Phanucti 
filius MltbrMatis allora patri Intalit ab co Mlthridates oaeeesue la regia 
cam veneno «ampto parum profeciaset ad mortemi., a milite Galla eomine 
Bitoeto, a quo ut adioraret ae petterat, imterfeetna est Cn. Pompata* la* 
daeoa *abegtt; fanam coram lo Hieroeoljma, tartolatam ad ld tempua, ceptt. 
L. Catillna , bla repalsam in petitione consolata* pa**oa, cam Lentalo pre- 
tore et Cethego et plaribas alita coni arar it de caade conanlnm et seaates, 
Incendila urbis et opprimenda re pablloa , «xarcHu quoque lo Etraria com- 
parato, ea con iu ratio industria M. Tallii Ciceroni* erata est Catillna arte 
polso de reliqois conlaratla sapplidum aamptam est. 

CHI. Catillna a C. Antonio prò conta le cam esercita caesns eat. P. On- 
dine aeenaatue, qaod in habitu maiiebri hi saerariam, in qaod viram intran 
nefaa est, iatrasset et aaorem maxlml pontifici* stapraaeet, abaolutas est 
C. Pofltinlaa praetor Allobroga*, qui rebellavetant, ad Soleaem domoit. P 
Clodia* ad plebem transllt. C. Caesar Lusitano* eubegit; coque coasalatif 
candidato et captante rem pabilcam Invadete conaplratio Inter tre* prindaat 
dTltatt* facto t*t t Cn. Pompeiom, M. Crassula, C Caeeerem. ioga* agrariu 
a Caeaare console cam magna contee tiene, invito «enata et altero contai* 
M. Bibulo, latoe sunt C. Antonins proeouaul In Thracia pan» prospere 
rem gessit. M. Cicero lege a P. Clodio tribuno plebi* lata, qaod indentatisi 
elves neeartaset, in exaillam mi**a* est Caesar In provloctam Galliam pre- 
fetto* •flelvetios, gentem vagare, domult, qua* sede» qnaerena per proVis- 
aiam Caesaris Narbonem Iter facete volebat paaaterea titano GaUlaram cot- 
ti net. Pompelas de ** Uberls Mltmctdatis, Tignane et Tlgsani* fillo trinav 
pharftt, Uflagnusqae e tota contiene consalutatn* est. 

CIV. Prima pars libri titani Germantae moreeqne continet. C. Caestr 
enm adtersus Germano* , qni Ariovisto duce lo Galliam tran*ceaderant, ex- 
ercltum ducere*, rogato* ab Aeduia et Sequania, quorum ager poeaidebatai, 
trepidationem milltam propter metam novorum sìositum ortam adlocattoae 
exercltas tnhlbuit, et vieto* proelio Germano* GaUto «xpulit W. Cicen 
Pompeio Inter alio* orante, et T. Anato MUone tribune pleWs agente, m> 
genti gaudio aenatu* ac totius Itallae ab exallio reductus eat Co. Pompeio 
per qulnqaennium annonae cura mandata est. Caesar Ambiano*, Sueatlonei, 
Veromaadaoe, Atrebates, Belgarum popolo*, quorum ingeas multitudo erat, 
proello vlotot In dedittonem acceplt; ac deinde centra Oiervioa umani ex ali 



ctvitatibvt cubi magno discrimine pugnavit, eemqme gentem delevlt, qate 
bellom -gessit donec ex aexaginta milibos armatorum trecenti auperessent, 
ex aexcetitis aenatoriboc tre* tantum evaderent. lege lata de radigeaaa li 



prortaclae formam Cjpro et -publleanda pecunia regia, M. Catoni admial 
stretto eia* rei mandata est. Ptolemaeu* Aegjrpti rex, ob intarla* qass p* 
tiebantur, a ani* regno palan* Romani Tenti. C. Caesar Veneto*, gentem 
Accano iunctam, navali proelio vidt praeterea re* a legati* eia* eaitai 
Cortona geata* continet. 

CV. Cuna C. Catoni* tribuni plebi* Intercessionibo* comitìa toileteataf, 
•senatas Testem mutarli. M. Ceto in petitione praetarae, panciata Vatiaio, 
repalsam tulit Idem cum legem impediret, qua -provincia* coneulibos li 
qainqaennlum, Pompeio Hiapantae, Crasso Syria et Partkioom bellum Al- 
ban tur, a C. Trebonio tribuno plebi*, lagi* aactore, In rincula ducta* est* 
A. Gabinta* procontul Ptelemaemm teduxtt in regnum Aegjrpti, reiecto Af* 
ehelao , quem albi regem ascirerent Caesar -ricala Germani* in Gelila cet- 
sisqne Rhenum tranacendk, et proximam nartem Germnniee doa&att; ae 



deinde Oceano In Brltannlaia, palmo paraaa mt oapere tempa*Uflba* advertts, 
traiectt, iterum fetido*} magnaqne moltitudine Boatta* 
tem Insailae in potestatem redegit 



-CVI. lolla Gaesarls Illa, Pompeil oxor, deeeaait; honosque el a popolo 
habitu* est, «t in campo Martin •epettretur. Gallonimi aiiquot ponnli» Ab- 
btorige duce Eburooam, defeccrant* a quibu* Cotto et Titurins legati Cas- 
sarla circumrentl Insidils, cum exercttu onl praeeraat, eaeai «mi «t casi 
aliarum quoque legionnm castra oppugnata magno labore defeas* essenti 



EMTOMAE LIBRORUM CVI— CXI. 815 

Interque ea qulbus in Nerviis praeerat Q. Cicero, ab ipso Caesare hostes 
proello fasi eunt. M. Crassa* beilam Parthis UUtoriu Euphratem fluviunr 
transilt, Ttctueqae proelio, in quo et Alias «lai cecidi t, cobi relìquia* exer 
dtua in collera recepisset, evocato* in colloquium ab hostibas velut de pace 
acturis, quorum dax «rat Sor eoa*, compreheasss, et ne quid riva» patere- 
tor, repngnans laterfeetus est. 

CV1I. C. Caesar Treviri* in Calila victis iterata in Germantam transilt, 
nalloqae ibi hoste invento reverso* in GaWam Eburones et alias civitates, 
quac conaplrareraat, vicit, et regem Ambiorigem In foga persecutas est. P. 
Clodii a T. Annio Hilone, candidato consolata*, Àppi* via ad Boriila* occUI 
corpus plebe In caria cremarti caa seditiones iater eandidatos consolato! 
Hypaaenm Scipionem et Milonem easent, qui armls ac vi contendebant , ad 
comprlmendas eas Cn. Pompata* legekis a senato consul tertiom facto» est, 
absens et aolos, quod noHi alil umquam contigit. qaaestibne decreta de 
morte P. Clodii, Milo ladlcio daaraatas in exs&um actus est. lex lata eat, 
ut ratio absentis Caessris in patitione consnlatas haberetur invito et con- 
traddente M. Catone, praeterea re* gesta* a C. Caesare adversns Gailos, 
qnt prope universi Vercingentorlge Arrerao duce defeceaant, et laboriosa* 
obsidiones nrbhim con ti net, Inter qsa» Avarici Biturlgum et Gergovìae Ai- 
Ternorum. 

CVHI. C. CaesarGellos ad Alestam vicit, omnesque GaUlae civitates, 

?uae In armis foerant, la deditioaem accepit. C. Casata*, quaeetor M. Crassi, 
arthos, qui in Syriam tranaeeaderant , cecidit. In pétitione consolatus M. 
Ceto repntaam tulit, creati* eensulibo* Ser. Salplcio M. Marcello. C. Caesar 
Bellovacoa cum aliis Galiernm popoli* domoit. praeterea contentiones Inter 
consules de anecessore C. Caesari mittendo, agente in senato M. Marcello 
console, ut Caesar ad petitfonem consnlatas venlret, cum is lege lata in 
tempos consnlatas provincia* obtinere deberet, resqoe a M. Bibulo in Syrla 
gesta* continet. 

CIX. Caosae civiliam armoram et initia referaatar , contentionesque de 
successore C. Caesari mittendo, con» se dimissoram exercitu* negaret, nisi 
a Pompeio dimitterentur. et C. Corion!* tribuni plebi* primula adversos 
Caesarem, deinde prò Caesare actiones continet. cum senatos consultum fa- 
ctum eseet, ut successor Caesari mitteretur, M. Antonio et Q. Cassio tribù - 
nis plebis, quonlam tatercessionibus Id senato* consultum impediebant, urbe 
puWie, manuatamqae a senato consulibus et Cn. Pompeio, ut viderent, ne 
quid re* public* detrimenti «aperet: C. Caesar bello inimicos persecuturus 
cum exercitu in Italiani veortj Corfiniom cum L. Domltio et P. Lentulo ce- 
pit, eoaque dirai si t; Cn. Pompei om ceterosque partium eiu* Italia expulit. 

CX. C. Caesar Massi liana, quae porta* ipsi dauaerat, ebsedit j et relictis 
In obaidiooe urbis eius legati* C. Trebonio et J>. Bruto, prefectus in Hispa- 
niam L. Afranlum et M. Petrelum legate* Cn. Pompeii cum septem legioni- 
bus ad Ilerdam in deditionem accepit, omnesque incolumes dimlsit, Varrone 
quoque legato Pompeii cum exercitu in potestatem suam redacto. Gaditanii 
civHatem éedit. Massilienses duobus navallbn* proeliis vieti post longam 
obsidionem potestati Caesaris se permiserunt C. Antonius legstus Caesaris 
male contra Pompeiano* In Ulyrico rebus acati* eaptus est) in quo bello 
Opiterglni Transpadani, Caesaris aoxiliares , rate sua ab hostium navibus 
dama, potios qaam in potestatem hostium venirent, Inter se concurrentes 
occubuerunt, C. Curio, legatos Caesaris in Africa, cum prospere adversos 
Tartan Pompeianarum partiam dacem pugnasse*, a luba vege Mauri taniae 
cum exercitu eaesaa est. C Caesar in Graeeiam traiecit. 

CXI. M. Coellus Rufo* praetor, eam seditiones in urbe concltaret nova 
rum tabularnm ape plebe aollicitata, abrogato magistrato pulsus urbe Miloni 
essali, qui fogttìvorom exercttam contraxerat, se eonianxit. uterque, cum 
hellam molirentar, Interrecti sant. Cleopatra Aegvpti regina a Ptolemaeo 
rratre regno paisà est. propter Q. Casali praetoris avaritiam crodelltatemqoe 
Corduheases In Hispanla com dnabus Varroaianis legionibus a par Ubo* Cae- 
saris desciverunt. Cn. Pompeias ad Dyrrhaehium obsessas a Caesare, et 



316 EP1T0MAE L1BRORUM CXI— CXVL 

praestdiis elus cam magna clade dirersae partii expognatis obsidlone libe- 
rata*, translato in Thessaliam belio, apad Pharsaliam ade vicina est. Cicei» 
in castris remansit, Tir nihll mlnus quam ad bella natus* omnibiuqae ad* 
versarum partiam, qui se potestati Victoria permiseront, Caeaar ignori L 

CXII. Trepldatio victarom partiam in dlversas orbis terrarum parte* et 
foga refer autor. Co. Pompeias con Aegvptam petlsset, latta Ptolemaei re> 
gif popllll, auctore Theodoto praeceptore, caio* apad regem magna erat au- 
torità*, et Pothino, ocdsoi e«t ab Achilia, cai id lacinus erat delegatane 
(n navicala, anteqaam in terram exiret. Cornelia axoi et Sex. Pompelat 
fi^lae Cypron refngeront. Caeaar post tertiam diem tnsecutus, cam ei Theo* 
dotu* caput Pompeii et analam obtalisaet, offensus eat et illacrimavit j nee 
■ine perìcolo Alexandream tumoltoantem intravit. Caeaar dictator creatos 
Cleopatram in regnaci Aegyptl redaxit, et Inferentem bellam iisdem aueto* 
ribat Ptolemaeam, qaibas Pompeiani Interfecerat, cam magno suo discrimine 
vlclt. Ptotemaeus dura fogtt, In Nilo navicala subsedit. praeterea laboriosa» 
M. Catonls in Africa per deserta cam legionibas Iter, et bellam a Cn. Ge- 
mitio adversos Pharnacem param prospere gestam continet. 

CXIII. Confirmatls in Africa Pompeiani! partibos, imperiam earam P 
Sclpionl delatam est Catone, col ex aequo deferebatar imperiam, cedente, 
et cam de diraenda urbe Utica propter favorem civitatis eias In Caesarem 
dellberaretar, tdqae ne fieret M. Cato tenaisset, labe suadente, ut diraere. 
tar, tatela elus et custodia mandata est Catoni. Cn. Pompeias Magni filini 
in fiispania contractis viribus, quarum dacatom nee Afrani uà nec Petreioi 
excipere volebant, bellam adversos Caesarem renovavit. Phamaces Mithri- 
datis filius, rex Ponti, aine ulla belli mora victos est. com seditionea Romaa 
a P. Dolabella tribuno plebi*, legem ferente de novis tabuli*, excitatae e*. 
sent, et ex ea causa plebs tomultuaretur , Indactis a M. Antonio magistro 
equltom In orbem mllitibos octlngenti de plebe caesi sunt. Caeaar veterani! 
cum seditione missionem postulantibus dedit* et cum in Africam traiedsset, 
adversos copia» Iubae regi* cam discrimine magno pugnavit. 

CX1V. Bellum In Svila Caecilius Bassus eques Romanua Pompelanarosi 
partlum excitavit reliete a legione Sex. Caesare, qua e ad Bassum transierat, 
occlsoqae eo. Caeaar Sciplonem praetorem Afraniam lubamque vicit ad Taa- 
psom castris eoram expugnatls. Cato audita re cam se percassisset Utlcae, 
et interveniente filio cararetar, Inter Ipsam carationem rescisso volnere ex* 
fpiravlt, anno aetatis quadragesimo octavo. Petreius lobam seque interfecit 
P. Scipio In nave dream ventus honestae morti vocem quoque adiecit: quae- 
rentlbus enlm imperatorem hostibus dixit „lmperator se bene habet." Fau- 
stus et Afranlus occisi. Catoni! filio venia data. Brutus legatus Caeaaris ia 
Calila Bellovacos rebellantes proelio vicit. 

CXV. Caeaar quattuor triumphos duxit, ex Gallia, ex Aegvpto, ex Po» 
to, ex Africa, epulum et omnia generis spoetacela dedit. Bf. Marcello co» 
salari, senato rogante, redltum concessiti quo beneficio eias Marcella* Crai 
non potait, a Cn. Magio Cilone cliente suo Athenis ocdtos. recenaom egit, 
quo censa sont dvium capita centam quinqaaginta mUia. profectut in fli- 
spanlam adversos Cn. Pompeiani , «jnaltis atrimqae expeditionibas factis et 
allqoot orbibus expognatls summam victorlam cam magno discrimine ad 
Mandare urbem consecutus e»t, Pompeias Sextus efagit. 

CXVI. Caesar exHispanla qulntum triumphum egit. et cam plurimi ma* 
xlmlque honores ei a senatu decreti essent, Inter quo» ut pater patriae ap- 
pellaretor et sacrosanctus ac dictator in perpetuasi easet, lavidiae causasi 
adversos eom praestltere, et qaod senatui deferenti hos honores, cam ante 
aedem Veneris Genetrlcis sederet, non adsurrexit, et qaod a M. Antonio 
consule collega suo, Inter Lapercos currente, diadema capiti suo impositaoi 
in sella reposait et quod Epidio Marnilo et Caesetio Flavo tribunls plebi! 
invldiam ei tamquam regnum adfectanti moventlbos potestas abrogata est. 
ex iis cauais consplratione in eam facta, eulaa capita fuerunt M. Bruta! et 
C Casslus et ex Caeaaris partibos O. Brutas et C. Trebonias, In Pompeii 
caria occisus est viginti trihus vutneribus, occupatumque ab Interfectoribus 



EPITOMAE LIBRORUM CXVI— CXXL 317 

«elus Capitoliura. oblivione deinde caedis eios a senato decreta, obstdibus 
Antoni! et Lepidi liberti acceptis coniuratl a Capitoiio descenderunt. testa- 
mento Caesaris heres ex parte dimidia institatos C. Octavias sororis nepos, 
«t in nomen adoptatas est. Caesaris corpus cnm in campani Martlum ferre- 
tur, a plebe ante rostri crematum est. dlctatnrae honos in perpctaum sub- 
latas est. C. Amati as, hamillimae sortts homo, qui se C. Mari! fillum fere- 
bat, cam apad credulam plebem seditiones moveret, necatus est. 

CXVII. C. Octavius Roman» ex Epiro venit (eo enim Illuni Caesar prae- 
miserat, bellam in Macedonia gesturus), ominibasqae prosperis exceptus et 
nomen Caesaris sumpslt. in confusione rerum ac tumalta Lepidus pontifica- 
tam maximam Interceplt. sed M. Antonini consai cam impotenter dominare- 
tur, legemqae de permutatone provinciarnra per vlm talisset, et Caesarem 
quoque petentem, ut sibi ad versus percnssores avancoll ad esset, magnis in- 
lurils adfecisset, Caesar et sibi et rei publicae vìrea adversam eam parata- 
rus deductos in colonlas veteranos excitavit. legiones quoque quarta et 
Martla tigna ab Antonio ad Caesarem tulerunt. deinde et complares saevitla 
M. Antoni!, passim in castris sufs tracidantis qui suspecti erant, ad Caesa- 
rem deeciverunt. D. Brutus, ut petenti Cisalpinam Galllam Antonio obaiste- 
ret, Matinam cum exercitu occupavit. praeterea discursum utriusque partis 
virorom ad accipiendas provincias apparatusque belli continet. 

CXVIII. M. Brutus in Graecia sub praetexta rei publicae et sascepti 
contra M. Antoninm belli exercitum, cui Vatinius praeerat, cam provincia 
in potestatem soam redegit. C. Caesari, qui prò re publica arma sompserat, 
propraetoris imperium a senatu datnm est cam consuiaribus ornamenti* ad. 
iectnmqoe, at senator esset. M. Antonini D. Brutum Mutinae obsedit; mis- 
siqoe ad eam a senato legati de pace param ad eam componendam vaine- 
rnnt. popului Roman us saga sompsit. M. Brutus In Epiro C. Antoniam 
praetorem cam exercita potestati suae subiecft. 

CX1X. C. Trebonlus in Asia fraudo P. Dolabellae occisus est. ob id fa- 
clnus Dolabella a senato hostls iodicatus est. cum Pansa consul male ad- 
versus Antoniam pugnasset, A. Hlrtlus consul cam exercita saperveniens 
fasis M. Antoni! copila fortnnam utriusque partis aeqoavit. vlctas deinde ab 
Hirtio et Caesare Antonina in Galllam confugit, et M. Lepidum cam leglo- 
ìibus, qaae sub ipso erant, sibi iunxit; hostisque a senato cum omnibus 
qui Intra praesidla elas essent iudicatus est. A. Hirtlus, qui post vietorlam 
in ipsls hostium castris ceciderat, et C. Pansa e vai nere, qaod in ad versa 
proelio exceperat, defunctus, in campo Marito sepolti sunt. adversus C. 
Caesarem, qui solus e tribus ducibos supererat, parum gratus senatus fuit, 
qui O. Bruto obsidione Matinensi a Caesare liberato honore trlamphi de- 
creto, Caesaris militumque elus mentlonem non satis gratam habuitj ob 
quae C. Caesar, reconciliata per M. Lepidum cum M. Antonio gratta, Roman» 
cum exercitu venit, et perculsis ad venta elus iis, qui in eam iniqui eranti 
cum anno* novemdecim haberet, consul creatas est. 

CXX. Caesar consul legem tulit de quaestione habenda in eoi, quorum 
opera pater occisus esset $ postulatiqoe ea lege M. Brutus C. Cassius D. 
Brutus absentes damnati sunt. cum M. Antonio vires Asinlus quoque Polito 
et Munatius Plancus cam exercttlbus sals adiuncti ampliassent, et D. Bru- 
tus, cui senatus «t persequeretur Antonina» manda verat, relictus a legioni- 
bus sals protogisset, tossa Antonil, in culus potestatem venerat, a Capeno 
Seqoano interfectos est. C. Caesar pacem coro Antonio et Lepido fecit, ita 
ut tresviri rei publicae constitaendae per qolnquennlum essent ipse et Le- 
pidus et Antonius, et ut suos quisque inimico* proscrlberentj in qua prò- 
scriptione plurimi equites Romani, centum triginta senatoram nomina fue- 
runt, et Inter eos L. Paoli fratris M. Lepidi, et L. Caesaris Antonil avoncoll, 
et M. Ciceronis. hoius occisi a Popillio legionario milite, cam haberet annoi 
sexaginta tres, caput quoque cam dextra mano In rostris positom est. prae- 
terea res a M. Bruto In Graecia gestas continet. 

CXXI. C. Cassius, cui mandatum a senato erat, ut Dolabellam hosten 
ludicatum bello persequeretur, auctoritate rei publicae adiutus S/rlam cum 



118 EPITOMAE LIBRORUM CXX1— CXX1X. 

tribù» exercitibus, qui in esdem provincia erant, In potestatem mub rede- 
glt, Bolabellam In urbe Laodicea obsessum mori caegit. M. 4n0n.no Brnti 
iussn A. Antonia» capta» occisu» est. 

CXXI1. M. Brain» adversus Thraca» prospero rem gessit; omnibusqun 
transraariai» provinciis exercitfbasque in potestatem do» et C Casstt re- 
dacti», coiernnt Smyrnae uterqne ad ordinanda belli fatali Consilia. M. Mes- 
•allao Popiicolam fratrem vietasi communi concilio eondonaverunt. 

CXXIU. Sex. Pompeiu» Magni fitto», lectis ex Epiro pro»cripti» ae fu- 
gitivi», cum exercitn din sino olia loci cuiusquam possessione praedatos in 
mari, Messanam oppidom in Sicilia primum, deinde tota» provinciam occa- 
pavit; oceisoque A. Pompelo Bithyoico praetore Q. SeJvidienum logatna 
Caesart» navali proello vklt. Csesar et Awtooiu» ens» exercitibus in Grae- 
clam traiecerant, bellnm contra Brutunt et Cassinm gestori. Q. CoroiAciox 
in Africa T. Sextlam, Cassianarnm partism ducem, proelio vteit. 

CXXIV. C. Caeaar et Antonins apod PhiHppos vario evento «dversus 
Brotum et Cassinm paga» ver ont, ita ut destra ntrimqne corona vincereot, 
et castra quoque utrimqne ab li» qui vieerant expngnarentu. sed inacqua- 
lem fòrtunam partium mor» Cassi! feclt, qui cum in eo coma ferisse*, quod 
pulsum erat, totum exereitum fusna rate» mort»m «ibi consci vii. altero de- 
inde proelio victus M. Brntus et ipso vitam finlvit, exarato Stratone fuga» 
comìte, ut sibi gladium adigeret. erat annoram aetatls cirdter quaéragintai 
**inter quo» Q. Hortensius occisos est. 

CXXV. C. Caesar relieto trans mare Antonio, qnae provinciae ex parti. 
tion,e imperii in potestatem eia» eesserant, reversus in Italiani veterani» 
agro» dirisit. sedltione» exercitas sui, qnas corrnpti a Fulvia M. Antonli 
uxore milite» adversus imperatorem suum concitaverant, cam gravi pericolo 
inhibult. L. Antonia» consul, M. Antonli frater, eadem Fulvia eoosiliaat» 
bellum Caesari Intulit; recepti» in parte» sua» popoli», quorum agri vetera- 
ni» adslgnati erant, et M. Lepido, qui custodia» urbis cum exercktu prae* 
erat, fuso, hostiliter in urbem irropit. 

CXXXVI. Caesar cum esset annorom vigintl trioni, obsessnm in oppido 
Perusia L. Antoni om eonatumque aliquoties erumpere et repulsore fame 
coegit in deditionem venire; ipsique et omnibus militibus eia» Ignovit, Po- 
rusiam diruit. redactisque in potestatem snam omnibus diversae parti» ex- 
ercitiba» bellum cttra allum sanguinem confecit. 

CXXVII. Parthi Lableoo, qui Pompeiana™ m partium fuerat, duce in 
Svriam irrupernnt, vietoque Beeidlo Saxa M. Antoni* legato totem eam pro- 
vinciam occupaverunt. M. Antonins eum ad bellum adversus Caesarem gè 
rendum parata» esset, uxore Fulvia amissa, quae concordiae ducum obstaret, 
pace facta cum Caesare sororem eius Octaviam in matrimonlnm duxit. Q. 
Salvidienum Consilia nefarla adversus Caesarem molitura indicio suo prò- 
traxit, Isque damnatus mortem sibi consci vit. P. Ventidius Antonli legatus 
Parthos proelio vieto» Syrla expulit, Labieno eornm duce ocdso. cum vici* 
nus ltaliae hostis Sex. Pompeiu» Siciliani teneret et commerclum annona» 
Impedirei, cam eo postulatane pacem Caesar et Antonins fecerant, ita ut Si- 
ciliani provinciam haberel. praeterea moto» Africa© et bella ibi gesta contioet 

CXXVili. Cam Sex. Pompeiu» rursus latrocini!» mare infestam redderet, 
nec pacem quam acceperat praestaret, Caesar necessario beilo adversus eum 
suscepto, duobus navalibo» proeliis dubio evento pugnavit. P. Ventidius 
legatus M. Anton» Parthos in Svria vicit, regemque eerum occidit. ludaei 
quoque a iegatis Antoni! subactl sunt. praeterea belli Siculi apparatimi contioet. 

CXXIX. Adversus Sex. Pompeium vario evento navaUbus proeliis au- 
gnatura est, ita ut ex duabus Caesaris classibus altera, cui Agrippa prae- 
erat, vinceret, altera, quam Caesar duxerat, delete expositi in terram milite» 
in magno periculo essent. victus deinde Pompeius in Siciliam profugit. M. 
Lepidu», qui ex Africa velut ad societatenw belli contra Sex. Pompeiani a 
Caesare gerendi traiecerat, cum bellum Caesari quoque inferrei, relletus ab 
exercitn, abrogato trlumviratus honore vitam impetravi!. M. Agrippa navali 
corona a Caesare donatus est; qui bonos nulli ante eum habitus erat. 



EP1T0MAE L1BRORUM CXXX-CXL. 319 

CXXX. M. Antonina dom cum Cleopatra luxuriaretur, tarde Mediani in- 
greasus bellam cum legipnibns decem et octo et •exdecim mllibas equitum 
Partiti* intulit; et cum duabus legionlbut amissis, nulla re prospere cedente 
retto rediret, insecutia aobinde Parthis, et Ingenti trepidatlone et magno to- 
ssasi esercitai pericnlo in Armeniam reveraua est, viglntl et uno diebaa tra- 
senta milia Caga emenaoa. cirea octo milia homlnum tempeatatibna amisit. 
tempestate! quoque infestai super tam infeliciter susceptum Parthicum bel- 
lmn culpa sua passus eat, quia hiemare in Armenia nolebat dum ad Cleo- 
pavtram festinat. 

CXXXI. Sex. Pompelus cum in fidem M. Antoni! veniret, bellum adver- 
ani eum in Aaia raoliens, oppresaus a legatia eiua occiaua est. Caesar sedi- 
tionem veteranorum cum magna pernicle motam inhibuit; lapjdas et Dal- 
mataa et Pannonioa subegtt. Antonina Artavaadem Armeniae regem, fide data 
perductum, in rincula conici iuasìt, regnumque Armeniae filio suo ex Cleopatra 
nato dedit, quam uxoria loco, lampridem captua amore eiua, habere coeperat. 
CXXXII. Caesar in Illvrico Dalmata* domuit. cum M. Antonius ob amo. 
rem Cleopatrae, ex qua duoa filioa habebat, Philadelphum et Alexandrum, 
neque in urbem renlre rellet neque finito triumviratua tempore imperi uni 
deponere, bellumque mo lire tur, quod urbi et Italiae inferret, ingentibua tam 
navalibus quam terrestribua copiia ob hoc contractis, remissoque Octaviaa 
aorort Caeaaria repudio, Caesar in Epirum cum esercito traiecit. pugnai 
deinde navalea et proelia equeatria secunda Caeaaria referuntur. 

CXXXII1. M. Antoniua ad Actium classe victua Alexandream profugit} 
obaeaausque aCaesare in ultima rerum desperatione, praecipue occisae Cleo 
patrae falso rumore impulsus, se ipse interfecit. Caesar Alexandrea in potè, 
atatem redacta, Cleopatra, ne in arbitri um vietarla veniret, volontaria morte 
defuncta, in urbem reversus trea triumphos egit, unum ex Illjrico, alterum 
ex Actiaca Victoria, tertium de Cleopatra, impoaito fine civilibua bellis altero 
et rigeaimo anno. M. Lepidus Lepidi, qui triumvir fuerat, filius, coniuratione 
adversus Caesarem facta bellum moliens, oppressus et occisus est. 

CXXX1V. Caesar rebus compositi*, et omnibus provinciis in certam for- 
mane redactis Augustus quoque cognominatus est; et mensis Sextllis in ho- 
norem eius appellatus est. cum ille conventum Narbone ageret, census a 
tribus Gallila, quaa Caesar pater ricerat, actus. bellam adversus Bastarnas 
et Moesos et alias gentes a M. Crasso gestum refertur. . 

CXXXV. Bellum a M. Crasso adversus Thracas et a Caesare adversus 
Hispanos gestum refertur, et Salassi, gena Alpina, perdonati. 

CXXX VI. Raetia a Ti. Nerone et Druso Caeaaris privignis domita. Agrippa 
Caesaris gener mortuua, et a Druso census actus est. 

CXXXVII. Civitates Germaniae cis Rhenum et trans Rhenum positae 
oppugnantur a Druso; et tumultua, qui ob censum exortus in Gallla erat, 
compositus j. ara Caesari ad confluentem Ararle et Rhodani dedicata, sacer- 
dote creato C. Iullo Vercundarl Dubio Aeduo. 

CXXXVIH. Thraces domiti a L. Pilone? item Cheroscl Tenete ri ChattI 
aiiaeque Germanorum trana Rhenum gentes aubactae a Druso referuntur. 
Octavia aoror Augusti defuncta, antea amisso filio M. Marcello} cuiua mo- 
numenta aunt theatrum et porticua nomine eiua dedicata. 

CXXXIX. Bellum adversus Transrhenanas gentes a Druso gestum refer- 
tur, in quo Inter primores pugnaverunt Senectius et Anectius tribuni, ex 
civitate Nervlorum. Dalmatas et Pannonioa Nero frater Drusi subegit. pax 
cum Parthis facta est, signii a rege eorum, quae sub Crasso et postea sub 
Antonio capta erant, redditia. 

CXL. Bellum adversus Germanorum trana Rhenum civitates gestum a 
Druso refertur. ipse ex fractura equo super crus eius collapso trlcesimo die 
quam ld acciderat mortuus est. corpus a Nerone fratre, qui nuntlo vai e tu- 
dinls evocatus raptim accurrerat, Romam pervectum et in C. lulii tumulo 
conditura, laudatus est a Caesare Augusto vitrlco, et supremis eius plurea 
honores additi. 






This book Bhould be return od to 
the Xàbrary cm or taefbre the last date 
stamped helow, 

A fine of live cents a day is incurrod 
by retaining it beyond the specified 
timo. 

Please return promptly. % 









r 



. 




JJtxHPBraK