Skip to main content

Full text of "Americae pars sexta, siue, Historiæ ab Hieronymo Bezono Mediolanese scriptæ, sectio tertia : res nõ minus nobiles & admiratione plenas continens, quàm præcedentes duæ : in hac enim reperies, qua ratione Hispani opuletissimas illas Peruäni regni prouincias occuparint, capto Rege Atabaliba : deide orta inter ipsos Hispanos in eo regno ciuilia bella : additus est breuis de fortunatis insulis cõmentariolus in duo capita distinctus : item additiones ad singula capita historiam illustrantes : accesit Perväni regni chorographica tabula ... : omnia elegantibus figuris in æs incisis expressa ;"

See other formats 


A 


M 


wm 


5| 
f 


._■'„ 


m 


^MERICAE 

PAR5      5EXTA. 
SIVI 

EnSTORIA;  AB  HIERONYMO  BEZONOj 
lMediolanefcfcript3e,fec?io  tertia,res  no\g 
I  minus  nobiles  &  admirationeplenas  conflf^ 
tinens,quam  praecedentes  duae.In  hac  |fj«jW 
l  enim  repenes,  qua  ratione  Hifpani  opulef^r^ 
I  tifiimas  illas  Peruani  regni  provincias  ocl  f/, 
1  cuparint,  capto  Rege  Atabaliba.deTde  ortall  N 
[inter  tp&s  Hifpanos  in  eo  regno  civiliabellal^ 

^fdditure/ibrevtsdeJvrtunatisirAlis  CommtaWh^ 
riolus  in  duo  capita  di/tinclus .  vk^ 

1  Jtem  additiones  adjingula  Capita  Jfisfo=M\ 
'\wm  fiam  ttlusfrantes .  I*" 

S  ||  Accefsit  Pervani  rqgni  cnorographicaTalrala. 

INVICTIS  hvdolph  :  H :  ROM  .  IM  :  AVG :  | 

J  Omnia  elegantibusjigurts  tn  aarinci/ise)vpnsfiai 
0§  aTheodoro  de$>ryteodcioe autemfmcqfurte/e\ 
A°  M  D  XCVI . 
Cum privilegio  s^c.JtCa  *". 


fs?!: 


"i 


"y?T; 


^s 


■(iM>»)i''1 


i^-^iyS 


rrUO  HPTT  T  TRD  I  (?\T 
MA  ET  ARGVMENTVM. 

IfpanLfuba&isjautcertetentatisJndic^ 
continentis  oris  aliquot.Caftella  Aurea, 
NouaHifpania,NicaraguaJucatana,alijP 
que  quas  Septentrionem  fpe&ant;  nunc 
quoque  verfas  in  auflros  prouincias  affe- 
(Stantes^Peruanum  inprimis  regnum  di- 
tifsimum,  Pizarro  &  Almagro  ducibus,occupant,  &  legi- 
cimo  rege  prster  fas  interemto y  in  prouinciae  formam  re- 
digunt.Moxintereos.vbihofhisdefuit/oedadeprincipa- 
tucoortadifsidia,bellaciuiliaaccendunt,nefublatisqui- 
dem  partium  ducibus  exftinfta. 

Interea  graui  cum  tyrannide  feruitus  glifcit  aduer- 
fuslndos,  cuitollendas  &  fimul  componendis  prouin- 
ciaemotibus,  mktitur  a  Caefare  vnus  6c  alter.  Mota  in 
•vtrumquecontumaciterarmajfedinvltimum^Proregem 
ividelicet,pra2cipue,abomnibus  ferecolonis  faeuitiaEdi- 
iftorum  offenfis^Gonzallo  Pizarro  duce,  publicum  bel- 
lum  fufcipitur.  Prorex  praeliovi&us  interficitur.  C#far 
I  A  2  quan- 


4  HIST.    NOVI     ORBIS 

quandoviapertanonproceflerat^afturemaggrediendam 
ratus.vulpem  mittit  inlndiam.PetrumGalcam.  Is,pre- 
cio&  praemiorum  fpe  pelle6lis  in  fe  hoftium  ducibus  ac 
copiiSjPizarrum  viribus  exutum  St  facile  vi6lum  morte 
adficitj  atque  aegre  compofitis  Peruanis  rebus  in  Hifpa- 
niam  reuertitur. 

His  exa6tis,Benzo  in  defcribendam  Peruanorum  re~ 
ligionem^mores&inftitutaexcurritjdocetquequamHi- 
fpani  non  tantum  de  fejed  de  omnibus  quoque  C  hriftia- 
nis,  opinionem  apud  eas  gentes  conciuerint;  Nimirum 
noneffehominesexhominum  ftirpegenitos/edimma- 
nes  quasdambeluas  ex  barbari  elementi  fpuma  concretas 
adhumanigenerisperniciem.Vsqueadeobarbariemin- 
terBarbarosipfos  exercuimus.  Poftremo  librum  fuoex 
India  in  patriam  redit  u  claudit. 

NOVAE 


NOVAE   NOVI   ORBIS 

H  I  S  T  O  R  I  AE, 

LIBERTERTIVS. 

Fr.  Ttz^arrus,  Dtd.  Almagrus,  {$  Fern.Luquesjnitaficietatcexpeditionem  tn  Per* 
uanaj  regwnesfetjcipm&tj.  Jndt  Ti&arrum  f$  Almagrummale  accipiurvL>.  lHi 
tandemmultospoH  labores  infyeratatopesinctdunt. 


C    A 


P    V    T 


& 


A  m  (i)  Francifcus  Pizarrus,  Didacus  AlmagrUs,Fernandus  Luques  **&& 
facerdos,Panama?,certispartisqueopibusfruebantur,quum  pro  2JV 
ccrtoaccipiuntomnem  illam  oramMeridiemverfusauro,argen-  *"W* 
to,eranis,&fmaragdisaburtdare.  Itaque  tres  ifbe  fimul  fbcieta-"^'' 
temineunt,quumque  inter  eos  re  communi  confilio  deliberata, 
fententia  ltetiiTet,  nouas  terras  ire  vcftigatum,  fide  inuicem  accepta  &  data  pro- 
mittunt pro  fe  quisque  fidelem  ad  id  operam  collaturos:  partasque  opes,  terras 
&gentesfubac~tas,cxsequointer  fe  fraterne  diuifuroSi 

His  vbiconditionibusresintereos  tranfacta  eft,naues,arma,commeatus, 

omniaclafliornanda3neceiTariacomparant.Moxducentis&  viginticontradhis 

militibusatquein  nauesimpofitisjPizarrus  &  Almagrus  anno  M.  D.  XXVI. 

paucis  alius  poft  alium  dieb.  Panama  fbluunt:  facerdoteibi  relidtcvtqua:  ad  ex- 

peditionem  necefTe  efientjCuraret.Pizarrus  ea  ora  tercentu  millium  fpatio  perna- 

uigata, tandem  litus  tenens in  terram  egreditur.  Ibi  obuiam Indiprogreffi  ad li- 

tus,  terra:  adi  tu  Hifpanos  prohibent,multisque  interemtis,Pizarrum  ipfum  cum 

aliis  aIiquot,faucium  prelio  excedere  cogunt.Ipfe  tam  inaufpicato  principio  de- 

?  tcrritus,Panamam  reuertitur,iam  fufcepti  confilij  pcenitens.Diucrfain  parte  AI- 

magrus  flumine  aduerfb  fubiens,quod ipfe  S.Iohannis  nuncupauit,benigne  ab 

;  indigenis  exceptus  eft,&ab  iis  tria  amplius  aureorum  ducatorumillia  dono  data 

retulit.Inde  ad  mare  fecundo  amne  defluens,&  ore  aliquantum  preteruec~tus,in 

i  eundem forte incurrit locum  vbi fbciumeius male  acceptu fuiffe diximus.  Ergo 

Almagrumquoqjibi  egreffum  Indiferociteradorti,alterumeiusoculum  lapide 

grauiterferiunt,quempaulopoft  amifit:  maximamque  militum  eius  partem 

foede  trucidant.  Itaque  multis  amiffis  Panamam  quoque & ipfe  regredi  cogitur. 

P  o  s  t  qj  a  m  eo  peruenit,Pizarrumibi  naclus,ei  fignificattcrram  ab  fe  dete- 

A   3  ctam 


G  HIST.     NOVIORBIS 

ctam  ditifilmam  auri  effe.  itaquefibi  videri  de  integro  inftaurandam  clarTem ,  Sc 

denuo  ad  eam  fubigendam  eundum.  Quare  percuratis  vulneribus,cum  ducen- 

tis  militibus, &multis  Indicis  mancipiis ,  duabus  nauibus,  &  lintribus  aliquot 

patriis  quibus  Indi  fingulis  arboribus  cauatis  nauigant,portu  (bluunt :  quumq; 

maximis  laboribus  per  altum  eandemillam,quam  priusoram  tenerent:  non 

tamen  eodem  quo  primum  loco,in  litus  egrediuntur.  Indigen$,quum  gentem 

Mira  in    iHam  barbatam haud  fatis  probam  effe  iudicarent ,  ftrenue  m  Hifpanos  impref- 

ittdicjf  ji-  fionemfaciunt,multisqueeorumca:fis,ceterosad  naues  fundunt  fugantque. 

gMitM^m  Hiipani  appulfu  litoris  prohibiti  in  Gorgonem  fecedunt,  perexiguam  &  defer- 

btncnopt.  tam  infulam,  quasfex  tantum  mill.freto  a  continenti  difcretaeft. 

Ibi  quumeaprouinciapotiricuperent,propteringensauri  oblatum  fpeci- 
men,nec  adidperficiendum  fatis  militum  haberent,Almagrum  adfupplemen- 
tum  arceffendum  ire  placuit.lpfe  eius  rei  caufa  Panamam  regreffus,quamquam 
paulotardiusibimoratus,cumocl:ogintaquinqueHifpanisreuerfus  eft,  &  Pi- 
zarrumcumomnibusfuispropeexanimatumfame  reperit.  Mox  tamen  vino, 
pane  bifcoclo  aliisque  cibariis  que^  Panama  fubuecta  erant,refe<5tis  corporibus, 
indefoluentes,vigintimilliapaff  longiusappulfi,ingentidiuitiarumfpeinIitus 
defiliunt.Sedvix  egreffis  Indilanceisfaxisque  armati  fuperueniunt,&inHifpa- 
nosanimofegradum  inferentes ,  interemris  aliquot,ceteros  efinibus  fuis  ar- 
cent.Hifpaniremhaudfatis  obuiam  ccparatam  experti,  in  infulam  defertam 
concedunt,quam  quodgalli  gallinacei  effigie  promontorium  haberet,infiilam 
Galli  nuncuparunt. 

P  i  z  a  r  r  v  s  ira  &  dolore  in  eam  gentem  incenfus ,  ob  tot  interfe&os  ab  ea 

milites,  vlcifcifuorum  caedem  cupiens,  fbcium  Panamam  remittit,  eique  nego- 

tium  dat  vt  quam  maxime  multos  milites  contrahat  &adducat.  Parantem  abi- 

Hiftmi  mi  re  Almagrum  plerique  Hifpani  fequi  volebant,  fux  cupidini  infenfi ,  terramque 

ftt*exter&  ipfam  &fperatas  eius  diuitias  exfecrantes :  fedquum  illis  duces  ipfi  poteftatem 

tUT-        abeundi,  imo  etiam  fcribendi  ad  fuos,  dare  abnuerent,  neforte  aduerfam  de  ea 

ora  fpargerent  famam,  &  nouum fubfidium  impedirent,  remanfere.  Sed  ne  ita 

quidem  fama  cohiberipotuit,  quominus  Hifpanorum  clades  &  miferias  vulga- 

ret:  fcripfere  nonnulli  Hifpani  clanculum  ad  amicos  de  morte  fiiorum,de  labo- 

ribus  intolerandis,  aerumnisq;  in  quas  incidiffent : quam  mifero  ftatu  res  effent, 

poftremodeafperitate  ipfiusregionis  iplurimum  de  Almagro  &  Pizarro  que- 

rentes,quodpleriqueipforummorbis  impliciti,quum  Panamam  ad  curanda 

corpora  regredi  vellent,  liberum commeatum  ab  iis  impetrare  non  potuiflent. 

Fort  e  paulo ante quam  Almagrus  Panamam  appelleret, ei prouinciae  Pe 

trusFlumineus(vulgo  delos %ios) impofitus fuerat.  Istalide  Hifpanis nuncio 

accepto,  fiibito  domefticum  quendam  fuum  ad  infulam  Galli  expedite  ire  iu- 

bet,acPizarroedicere,grauiconftitutapcena,ne  quemquam  Hifpanum  inui- 

tumibi  detineret.  Pizarrus  exeo  Gubernatoris  mandato  ingentem  cepit  dolo- 

rem:  quum  maxima  pars  Hifpanorum  qui  cum  eo  erant,  infula  excederet.Cete 

ris  qui 


L  I  B  E  R     III.  7 

ris  qui  remanferunt,(quatuordecim  erant,omnes  ferefodales  nautici )  plurimas 
gratias  agit, acfpe ingenti fplendidisq;  promiflis  onuftos rogat,  v t  patientcr  du- 
rarealiquotdiesvellent,donec  Almagruscumnouofubfidio  rediret.  Ergodies  Duramin- 
I  aliquotininfulatolerant,oftreis,cancriscVpifcibus  vefcentes,doncc  tandemab  'faurtm- 
Almagro  nauis  commeatus  fubuehens  venit:  fed  finemilitum  fupplemento,  »«**»/?- 
propterimprofperam  famam  quasde  ea  ora  Panamse  increbuerat.  ^a  £' 

1  n  ea infula Pizarrus  aliquamdiu moratus,cVcum  eo  pauci  illi,  in  fumma  re- 
rumomniumanguftia,  fine  vllaauxilij  fpe,poftquamdiu  multumqueinter  fe 
confultaiTent,  quid  facto  effct  opus,  tandem  communi  confilio  oram  eam 
praeterlegendamefleftatuunt,  fiquasforteipfis  diues  ccprofpera  regio  occurre- 
ret.  Quingentummilliumfpatium  emenfi,  quum  ChinePeruaniregni  prouin- 
ciaditus  tenerent :  ibi  exfcenfu  in  terram  faclo,pauca  indigenarum  pecora  &  In- 
dos  adolefcentes  aliquot  excipiunt,  qui  linguam  Hifpanicam  difcerent. 

I  n  d  e  Tumbefiam  regreili,de  magnis  videlicet  eius  populi  opibus  ab  Indis 
cdocti,quum  ad  tentandum  terra: adi tum non  fatis  animi  Hifpano  cuiqnam  e£ 
fet,  propter  ingentem  Indorum  multitudinem,  qui  per  omne  fpatium  litoris  ef, 
fufi confpiciebantur:  Petrus quidam,Creta  infula  ortus,  periculum  vltro  ipfe fa- 
cereftatuit.  Itaquemacha2raoblonga,exiisquaeambabusmanibus  tractantur, 
armatus,inlitusegreditur,Non  parumadmirationisincuflit  indigenis  barbati 
liominis  tunc  primuma  fe  vifi  fpecies:  ille  intrepide  per  medios  progrefTus,  ab  e- 
iusorasPrasfecliOComiter&honorificeexcipitur.  Moxab  eoin  turrim  prafidia- 
riam introductus,  in  qua  templum  Soli  dicatum  inerat5poflquam  id  tantis  opi- 
bus,quantasvixanimocaperet,excultumornatumq;  confpexit,in  admiratio- 
lemadeodefixusftupefa&usquehsefitjVt  eaperfomnium  intuerife  duntaxat 
:rederet.  Adportam  animalia  qusdam  fpecie leonum  6c  duos  tigres, fed  inno- 
dos,  reperit.  Quumqjabeuntemaliquotaureisemblematis  &monihbusPra> 
ectus  donare  vellet,  Cretenfis,velut  talia  afpernaretur,abnuit,diilimulans  fe  ea  Auam  '<* 
juaerentem  in  eas  terras  venifTe.  Regreflus  ad  nauim,  quae  &  quanta  viderit ,  re- }ul  d'p. 

:ert.  mukns- 

i     F  r  a  n  c .  TiXarrus  is  eft,  cjuem  Hoieda  Vraba  decedens ,  legatumfuis  militi- 
vus  pr&fecerat.fupr.lib.i.  cap.ip.  'Tum  vero,  quumfortunam  fibi  tpje  laboribus,  aut, 
Vt  maxtmapars  Hifbanorum  mtlitum ,  qui  tum  m  Jndta  eran4L>,rapinis  ,feajf&t, 
iPanamA  in  re  ampla  ^lautn  erat.Fernandus  LuquesfchoU  cantorum  primicerius 
vt  euocantJ)  diues,  ibi  ettam  manebat.  Isposlea  exhau/iis  in  qu&fitu  Teruani  regni 
pecuniis^eo  inuento  abfbciis  exclufiss ,  Faz^z^o  vulgo  vocatusesl,  id  es~i, 
Jiultus  ^quodfortuna  bene  'vti,  f$  certis  iam  opibusjrut  nefii- 
mjfet.  (jom.  Htfl-gen.lib.jL.cap.i. 

Ti&arrtts, 


8  HIST.     NOVI     ORBIS 

'Pifarrus,  mijfufbciorumjn  Hifyamam  adimpetrandam  repert&prouinchfubigert* 
d&poteflatem^nauigat.  Sibifoliimpetrai.  Almagrum  abfealienat.  Moxrecon* 
ciliati ,  tertiumfecium  extruduwL>. 


A  p   v  T 


II. 


N  c  r  e  d  i  b  i  l  i  gaudio  Pizarrus  perfufus,  quod  in  tam  diuiteni 
oramincurrifTet,  extemplofignoabeundi  pronuntiato,in  Pana- 
mam  vela  dat.  Ibi  fociis  Chiras  felicitatem>&(i)  Tumbefiae  orae  di- 
uitias,aperit.  Illi  quUm  fuperfundenti  fefelaetitiae,  quantam  vix  a- 
nimo  caperent,  temperare  non  poffent:  ambo,  Almagrus  videli-* 
cet,&  Fernandus  Luquez,Francifcum  Pizarrum  mittere  in  Hifpaniam  ftatuunt, 
qui  a  Csefare  Tumbefise  fubigendse  poteftatem  petcret.  Verum  a  pecunia  impa- 
ratLconfumptisvidelicetin  carumterrarumqusefitu  fortunis  omnibus,milIe 
quingentos  ducatos  aureos  ab  amicis  mutuos  fumunt,  &  ad  fumptus  illi  ero- 
gant.  Pizarrus  in Hifpaniam  appellit ,  Senatum  Indicum  adit :  & orae a  fe  nupet 
repertaeindicem  &  relationem  exhibet :  fimul  fumptus  a  fe  in  eafactos  &  labo- 
Tfyrm  resexhauftosreferens^atqueingentesdiuitiasregiaeCaftellsecoronxpollicitus, 
frMukrT  TumbeiiaepotiundaefacuItatem,regimenquefibitantumpoftulat,nullafbcio- 
rum  mentione  addita.  Qusecumque  petierat,obtinet.itaque  diplomate  ineam 
remafenatufcriptcaCsefareconfirmatOjinftruclus  contractis  aliquot  militi 
bus  e  portu  San-lucari  de  Barrameda  Cum  quatuor  fratribus,  Ferdinando,Gon- 
zallo,  Ioanne  Pizarro,&  Martino  de  Alcantara/vela  in  altum  facit. 

Q  v  v  m  breui fecundo  vento vfiis  ad Nomen-dei, atque inde Panamamper* 
uenifTet,  magnifice  aiociisexceptus  eft:fedmoxvt  illirefciuerefibi  tantum  Pi 
zarruminHifpanianegotiatum,faispriuiitimrebus,noncommuniter  fbcieta- 
jyiftdiorti  ti,proipexiiTej»3equisoculiseumdeincepsintuciinonpotuere:Almagruspraefer- 


ljr  tim,qui  tot  fumptusa  fe,&maioresquam  aPizarro  factos  reputans.&exhauftas 


Almagrt 
imria. 


Pt 

s 

EZl 


facultates ,  &  tres  totos  annos  in  ea  expeditione  cohfumtos ,  &  amifTum  ocu- 
lum:  &fuper  hsec  etiam vtpecuniaab  femet  mutuo  acccpta,  Pizarro  ad  impen 
iam  praebita  elTet:  vt  is  ad  vniuerfse  focietatis  vtilitatem,non  fuam  vnius,  procu 
randaminHifpaniammiiTusfuiiTet,memorianimoreuoluens,impatientifsimci 
idfactum  &  implacabiliter  ferebat.  Pizarrus  mitigare  vltro  eius  fpiritus  conaba-i 
tur,  Se  nihil  videlicet  a  Caefare  impetrare  potuiife  caufatus ,  praster  Tumbefiae 
fubigendse  poteftatem:  bono  tameninterea  Almagrus  animo  effet,  quippe  fl- 
dem  fuam  ipfi  obftringere,  daturum  fe  operam,  vt  &  ipfe  aliud  aliquod  impc- 
riumineadem  prouinciaobtineretj Adhaec  quum  efTet  inter  eosibcietas  ,pofTe  / 
ipfum,tanquamfummum  Gubernatorem,de  rebus  omnibus  pro  arbitrio&  ^f 
pari fecum iure ftatuere.  Sedparuaeius verbis apud Almagrum fides : imo etiam!rr 
ifteobhaxnugarum  ludibria  multo  aduerfuseum  indignatior,pa!am  dicere,f^/ 
Pizarrum  falfum  &perfidum  efTe. 

Deniqje  quumaliquotdiesinhisfimultatibus&iurgiis  confumpfifTent 

Pizarrus | 


ppfij 


L    I    B    E    R       I  I  I.   ■  9 

Pizarrus  tandem  neceflitate  magis  quam  voluntate adductus :  quum  fe  videli- 
cet fumtibus  exhauftum,& pecuniis ac  commeatu  vacuum  (quibus  contra  ab- 
undare  Almagrum,nec  quicquam  erogaturumob  difcordias  intelligebatjquu 
fe,  inquam,  nifi  cum  Almagro  in  concordiam  rediret,  &ab  eo  nummis  iuuare- 
tur,prouinciamfuamtardius  initurum  cogitaret:  doctoremGamamrogat,vt 
interipfbsconcordiamreconciliet-  Quidmultariftius  interuentu  in  gratiam 
inuiccm  redeunt:  iubet  doctor  AlmagrumFrancifcoPizarroarma,equos,& 
quicquid  commeatuum  prouifum  haberet,&  pecuniae  infuper certam  fumma, 
tradere.  Pizarrum  vero  viciflim  quofcumque  honores  &  dignitatum  ornamen- 
ta  a  Csefare  acceperat ,  ea  cum  Almagro  participare.  J ta  conditionibus  & pactis  2§2 
j  redintegratis,tertiofbcioFernando  Luque  exclufo,pacem&concordiam  de- *"■»*«- 
!  nuointerfeineunt:acfanciendis  arctius  promiflisconfecratamHomam^a^m-^r^w" 
!  mentes,iureiurandofirmantfeintegrafidemutuam  amicitiamad  mortem  vfjf^"' «*■. 
'  que  inuiolatam  conferuaturos.  muwL 

H  i  s  ita  tranfac1:is,Francifcus  Pizarrus  cum  centum  quinquaginta  militibus/<w;f* 
&equismuItis,PanamamoIiens,Almagrumcumquantopoffet  maximo  fub- 
fidio  quam  ocyffime  fubfequi  iubet.  Inde  Colonchiam  appellit  prouinciae 
Guancauilichiae  portum,  vnde  in  Punam  infulamtranfgreffus  a  Praefecto  pera- 
mice  exceptus  eft.  Verum  vtille  foedanefandaque  Chriftianorum  facinoracx- 
pertuseft,  per  fingulas  domos  aurum  &  argentumquaerentium,fceminas  adw#"» 

imprumrapientiumjceteraqueperpetrantium^queamilitibusfieriamantxum/^X- 
validalndorummanuHifjxanosextotainfulaexpellere  nititur.  Sed  quum  \m-mnf'um<' 

preffionem  ab  hoftibus ex aduerfo fa&am  ferre  non  poffet,  cum  multa  fuomm^ieZtt/ 

iacT:ura,filuasfuga  petiit.  Pizarrus  crudeliflime  victoria  vfus,  cum  multis  Hifpa- 

nisin  Tumbefiae  continentis  oram  l.  mill.interualloab  infula  diftantem  tra- 

iicit. 

S  i  m  v  l  a  c  continentem  attigit,indigena? auditis,  quse Hifpani  in  Puna  per- 

petrarant,inarcemaliquantumamaridiflantemconfugiunt.  Pizarrus  prouin- 

ciae  Gubernatoremper  nuncios  arceffit  ,  eius  amicitiam  multum  fe  appetere  te- 

atus:  is  vero  non  tantum  ire  abnuit,  fed  etiamhoftiliter  omnibus  viribus  inful- 

:ans  ei  quanta maximadamna potuit  intulit.  Itaqj Pizarrusnoctu flumen tranf- 

TrefTus  cum  parte  copiarum,  praeeuntibus  peritis  kinerum  ducibus  >  fpinas,  fal- 

:us  &  afpernmaquaeque  locorum  penetrans,  hoftes  incautos  &  fbmno  fblutos 

)pprimit.  Moxingentieorumcaedefacl:a,Tumbefiam  reuertitur,vrbemqj  ca- 

»tam  totam  diripit,&  omnibus  ornamentis  delubrum  Solis  fpoliat. 

1  Tumbez^,  feu  Tumbefia  Ptruant  regni  or&  marttim&  proutncia»  non  procul 
xib &quinotltali  ltneay  Q^Ceridiemnjtrfits ,  (£  fndorum njrbs  eimdemnomtnts^mox 

tftfbanorum  colonia,  xn.  leucisa  Tuna  tnfula  dtftanswnde  ^Piz^z^arras  Peruana- 
um  opum  primum  fpectmenpr&cepit. 

2  Idab  tllis3fecundo  rupmconcordta^  denuo  reconciliam  ^faclum  fcribit  (jo- 
iara: atquehorribtltiureturando fancitum ab  aAlmaqronouumtlludfceUH*,nempe: 

B  Vter 


I0  HIST,     NOVI     ORBIS 

Vterpriusfcedm  rupiffef>tum  *ut  Deus  tllius  corpus  antmamfy  adinferosdetruderet. 
Sedambitto  auarittaa^  ommafacra  tuxta  acprofanaproculcawL». 

3  ^puna  infula  ex  aduerfo  ^Tumbefm  prouinct&ftta ,  duarum  leucarum  freto  a 
Qontinentidifcretn,  x  l  vi  i  i.  mtU.paff.tn  circuttu  ampleftitur.  Hodte  San-Iacobt 
tnfklaab  HtJpanis  njocatur. 

sAttzibaliba  ^Peruanm  ^eXyfinibusfmsHis^panosexcedereiuheti^PontificemRom. 
nonagnofcit.  Veiut  negletti  Guangetvjreus^  viabHtfpaniscapitur. 

C    A    P    V    T  III. 

Er  eos  dies  Attabaliba^OPeruanaeprouinciaerexCaffiamalca» 

erat.  Isauditoperegrinamgentembarbatam  in  fiios  fines  ingrefc 

{ani  cum  terribilibus  quibufdam  ac  prodigiofis  animalib  omnia 

llocapercurrerc&caxlibusac  latrociniis  infefta  facere:  legatum 

ladFrancifcumPizarrummittit,  minitansnifi  fubditos  fuos  tran- 

quiiiapaccfruifineret,patriamquerepeteret,breui  infortunium  inuenturum. 

Ad  hax  Pizarrus  refpondit,  fe non  eo  veniffe  cuiufquam  offendendi  animo ,  fed 

vt  opc  atque  opera  eos  iuuaret,qui  fuam  amicitiam  expeterent:  id  fibi  diferte  ab 

lmperatoreprincipefuomandatum:neq;fepoffefinemagnodcdecoreadeuni 

reuerti,nifi  prius Rcgiam  ipfius  perfbnam  vidiffet ,  eique  res ad  felicitatem  tum 

vfynui  corporis  tumanimipertinentes  exponeret.Sub  haec  Pizarrus  Caffiamalcam  ver- 

fl»itJ>.fuscontendit:&perChiraeprouinciamiterfaciens,aRegulisvltrodeiungenda 

cteamicu  fecum amicitia  interpellatur,qui  ob  occupatas ab  Attabalibafuas  terras  cum  eo 

jatu  ugit.  capitales  inimicitiasgerebant.  Ac  quia  eo  forte  loco  nauigabile  flumen  erat,qua 

tutofubirenauespoterantjCondendseibicoloniasfedemeligitjCuiSan-michae- 

lis  nomen  fecit.&  quo  quifq;  fuum  diligentius  afferuaret,  manubias  &  prardam 

omneminterfbcios  partitur. 

1  n  t  e  r  haec  AttabalibaChriftianosaduentare  atq;  vlteriustendereaudiens; 

fedeospaucos,defatigatos  ck  molles  vfqueadeovt  nonnifi ingentibusPachis 

(ficilli  equosnominant)iteringredipoiTent,debarbatisillisridereipfe,&remif- 

wjpanos   fis  ad  cos  legatis  dcnunciare  fi  fua  illis  vita  cara  effet,  ne  longius  progredi  aude- 

Vxpnm   rent- At  ftzarrus,  Enimuero  fibi  necefferefpodet,  Maieftatem  ipfiuscoram  cum 

eotemmt.  debito  honore  vifere :  fimul  exercitum  procedere  iubet :  quumque  Cafiiamal- 

cam  perueniffet,  prarmittit  legatos  &  magiftos  equitum,  qui  regis  animum  fta- 

tumq;explorarent:>eique  indicarent,veniffeHifpanum  ducem  adeundi  eius  co- 

gnofcendiqjauidum.  lllefubaduentum  Hifpanorum  duofermemilLinterius 

feceflerat.  Legati, vt in  confpectum  regij  agminis  venere, agitare  equos  &  glo- 

merato greffu fbloinlultantes  huc  atq;  illuc circumflectere mcipiunt.  Indi  ver  _ 

ad  noui  huius  monftri confpeclum  obftupefcere.  At ipfe rex  nihil  eo  fpectaculo  1  J 

moueri,non  mirari:  interea  tamen  irafci,quodparum  reuerentie;  atque  honoris 

fibi  cxhibitum  abarbatis  lllis  crederet. 

F  E  R  D  i- 


1 


tan. 


n 
Itiis, 

[enna 


k 


L   I    B    E    R      I  I  L  ii 

Ferdinand  vs  Pizarrus  perinterpretem  fe  imperatoris  fratrem  eiTe  fignificat* 
iqui  Papae  ac  Caefaris,  amicitiam  eius  vltro  appetentium  miffu  e  Caftella,  venerit. 
ltaque  veniendi  ad  fe  & coram  colloquendi  ei  poteftatem  faceret.  Quippe  ha-  , 

bere  ad  Regem  ipfum  fummis  de  rebus  mandata,eaque  coram  expromere  velle: 
quibus  editis  mox  in  patriam  reuerfurum.  Attabaliba  ad  haecJEa  fe  cuncta  factu- 
rum  inquit,  dum  ante  omnia  fuis  finibus  excederent. 

E  a  lata  conditione,reuerfus  ad  fuos  Ferdinadus,  magnificum  regis  paratum  ^JZ  muim 
&  ftupendam  opulentiam  praedicat:  ceteru  eum  in  fuo  regno  aduenis  fedes  con-JPamrum 
cedere  nolle.  Quae  eum  diem  fequuta  eft  nox,quam  longa  fui  t,tota  ab  Hifpanis  a&f*wti 
ducibus  inftruendis  ordinibus  &  animandis  militibus  confiimta  eft:  Victoriam imum' 
videlicetefTe  in  manibus  &  cum  ftolidisignauisq;  rem  fore,quos  vel  fblo  equo- 
rumhinnituacfremituperterritos,pecorumritu,adfatietatemtrucident.  Inde 
Pizarrusjinftructis  ordinibus  Sc  difpofitis  circa  palatiu  &  in  ipfis  portaru  limitib. 
aliquot  maiorib.tormetis,  fuos  hoftile  quidqua  cceptare,nifi  figno  edito^vetat. 

Simvlato.  i!luxit,ecceRex  amplius  xxv.  millibus  Indorum  ftipatus,velut  in  R'f*** 

•11  •  i  ■  1  •  ii  tabattba 

folemni  tnumpho,  hominumhumens  portabatur,  circumpendentibusvndiq;*/>/w<««^ 
aureis  monilibus,verficoIorib.  auium  pennis  praefulgens,  interula  fine  manicis 
veftitus,&  pudenda  bombycina  fafcia  velatus.  Siniftrum  regi^  frontis  latuspur- 
pureus  e  lana  tenuiflima  floccus  honeftabat,fupercilia  eius  &  genas  inumbrans: 
pedesjbreuiffimo  obftragulo  calceoli  ornabat.Tali  cultu  &  paratu  triuphali  ci- 
uitate&palatiuminiit,ibibarbatoruaduenarumlegationeperotiuauditurus. 
I  n  t  e  r  hxc  viam fibi  ad  regem  faciens  frater Vincentius  de  Valle-viridi  ordi- 
nis  Dominicani monachus,altera  manu  Crucem,altera Breuiarium geftans,ra- 
tusfortafTeAttabalibamrepenteinmagnum  aliquem  theologum  euafiffe :  per 
interpretem  ei  fignificat^fe  Sacraemaieftatis  CefaresmandatueiusexcellentiamBS'/ 
adiiffe,idque  cum autoritate Romani  Pontificis ,  cadeftis  Seruatoris  vicarij,  qui  f  »&«»* 
aefan  terras  ante  incognitas,&  nunc  primu  muentas  dedent,vt  eo  doctos  piof-  mvtutba 
que  homines  mittat,qui  fanctjiflimum  eiusnomen  publice  apud  eas  gentespre^  jjf,':r4~ 
icent,  easq;  a  fcedis  ac  diabolicis  erroribus  liberent.  Inter  haec  verba  monachus 
egi  c  Legem  Dei  exhibet,<3t  ab  eo  omnia  ex  nihilo  creata  pr^dicat.Inde  ab  Ada-  csuaie 
no & Eua exorfus ordine  exfequituo vt  Chriftus  e  ccelo  defcenderit,  vt afTumta  SH™ 
lumana  carne  in  vtero  virginis,  in cruce  mortem  obierit ;  atque  inde  refurgens  fcm 
l  mortuis,ad  plenam  generis  humani  redemptionem,in  coelos  afcenderit.Mox 
idrefurrecl:ionemmortuorum&vitamaeternamdelapfus,vtramq5anirmat:c< 
Chrifto  Petrum  primum  eius  vicarium ,  Ecclefiae  gubernandae  impofitum  te- 
tatus,fimul  authoritatem  Pontificum  ipfius  fuccefforum  adftruens  exponens- 
ue,poftremo  Caefaris  &  regis  Hifpaniarum,totius  orbis  Monarch£,opes  ac  po- 
entiam  exaggerat.  Itaque  pro  officio  facturum  Regem  fi  illius  amicitiam  acci- 
iat,fi  vectigaJem  clientemque  eius  fe  ferat :  denique  fi  abdicatis  falfis  diis,  diui- 
iseLegiscc  Chriftianaereligionis  fidem&obfequium  induat.  Idnififpontefe- 
erit,  pro  certo  habeat  fe  eo  vi  atque  armis  coa&umiri. 

B     2  His 


i 


It  HIST.    NOVIORBIS 

H  i  s  auditis  Rex ,  fe  haud  grauate  fummi  orbis  Monarchae  amicitiam  acce- 

pturumait:fedfe&hberum&regemei  quem  numquam  viderit  tributa  pen- 

vontiftxde  dere,idverofibiparum  aequum  &honeftu  viderL,^)  Pontificemautem  lnfigni- 

aiittuhbt-  tcrfatuum&impudentemeire,eo  facileprodi,  quod  alienatamliberaliter  lar- 

giatur.  De  Religione  verO,fe  fuam  abiecturum  plane  negauit:  ac  li  ipfl  in  Chri- 

ftumcrederent,qui  in  cruce  mortuuseffet,feinSolemcrederequirtumquani 

moreretur.Indeamonachopercontatur,  vnde  fciret  ChriftianorumDeum  ex 

nihilo  creafle  ornniaj&in  cruce  mortuurri  effe.  Monachus  ab  eo  quem  haberet 

libro ea  doceri  refpondet.  Simul  librum  Attabalibae porrigit :  ille  acceptum  in- 

fpectumque  afpernatus  &irridens[,  Hic  liber,  inquit,  nil  mihi  dicit: mox  ad  ter- 

'  ram  afflixit.  Monachus  illico  librum  recolligere,& quantum  niti poterat  clami- 

„  tans,Hifpanos  ad  caedem  accendere :  ( 3 )  Agite  Chriftiani  ( aiebat)  agite>  &  tam 

crudtiu   f^jj  facinoris  pcenas  expetite:  Euaneelia  ludibrio  habita  &  proiecta  funt.  Tru- 

cocionator*    .  .        .n  r  .,  r>   •  •  ^r 

cidate  lftos  canes,qui  legem  Dei  lta  contumaciter  afpernantur. 

H  &  c  &  talia  quum  magrta voce dixiffet,  Francifcus  Pizarrus  explicatis  vexil- 
ik    -  Iis,fi2numpu2rtae,  vtipropofuerat,edit.  lndefulminantiatormenta  primum 

Htjpantru         .  &  ro  r      r      4  ,  .  r 

tyutpro  Indisterroreminrerunt:moxiam  lnlueto  itrepitu  attonitis  fuperuertiunt  equi, 

Sf'a  ameistintinnabulis&crotalis  late  tinnitum  cientibus  colla  cVcruracircumdati: 

poftremo  circumftrepentibus  vndiq;  tympanis  admifto  clangorc  tubarum  ex- 

trafe  raptos  barbaros  &  ancipiti  circumUentosmalo,Hifpaniinuadunt.  Indi 

quos  non  tantuminfolitus  machinarum  fragorperculeratifed  equi  quoque,fe- 

rociffimum  animal,  &tam  acutisenfibusfceda  lllatavulnera  turbauerant^ab- 

wjpwZ  rumpunt  ordines,&  quq  cuiqj  patebat  ad  fugam  via  velut  lymphati  erumpunt. 

!S2T£  Tum  vero  Hifpani  equites  ferociter  in  hoftem  velut  profligatum  incurrunt,  & 

dkvitioM,  £ ugieritesproculcant:  W1  quumob  nimiam  multitudinemalijfuper  alioscu- 

mularentur,ruine.  fimilem  ftragem  dedere.  Hic horribili ce.de  Hifpanilanceis & 

gladiis  in  cadentes  barbaros  debacchari.  \ 

Pizarrvs  peditum agrtien ducens 3 recta ad  Attabalibem  tendere , querri 
Indi  multicircumftipabant:  quurrtque  pugn^  immemores  corpora  tantum  an- 
teipfurnregem  obiicerent,Hifpanic^dendogradum  promouebant,donec  ad  $ 
Attabalibam  viam  fibi  per  hoftium  ftragem  facerent.  Vt  vero  tandem  ad  eum 
peruertere,tum  quifq;  capti  tegis  opimum  decus  expeterts  >  lndos  lecticarios  ce- 
dere.Etiamcladeferentiume  fublimi  llla  fella  delabebatur,  quum  Frartcifcus 
Pizarrus  amiculo  illum  corripiens  ad  terram  detraxit.  Ad  eum  modum  proie- 
ctus  e  fella  ac  prouolutus  A  ttabaliba,  nullo  reflftente,  capitur,  &  Pizarri  fidei  ac 
poteftati  CcCc  permittens,cuftodie.  traditur.  Ea  res  bello  finem  impofuit,  fine  vl- 
lius  Hifpani  ce.de  ac  vulnere,  pr^terquam  Pizarri,cuius  manus^quum  Regem  ca- 
pere  vellet,  a  milite  Indum  appetente,  ferro  i<5ta  eft.  Ferdinandus Pizarrus  cum 
equitatutotumeumdiemfugientibus  inftans,  omnes  vias  Indorum  casdibus 
repleuit,quum  nulli  neque  etati  neque  fexui  victorum  crudelitas  parceret. 
P  e  r  omne  prejij  tempus  ipfe  quoque  monachus  milites  clamore  incertdere 

non 


i 


kj 


h 


L   IB   £   R     III.  ,5 


non  deftitit,  monens  vtlndos  punctim  magis  quamc^fim  ferirent,ne  videlicet  Mouubm 
enilumlaminasperfringeret.Hifpani  quum  fanguinolentam  eam  viCtoriam  de  ZZtT^- 
infelici  illagente  retulinent,  totam  noctem  quse  eum  diem  excepit  jtripudiis  &  *$* 
fefto  luxu  ouantes  tranfegere. 

i  P  e  r  v  proprie prouincia  exigua  ^  inops  eff,  quam  Francipus  PizArrus  Pa- 
namafeluens,  impetratod  Tetro  aAria  Gubernatorecommeatu,  primam  aperuit, 
quinquaginta  leucisPanama  dtftantem:  a  quapofteatmproprie  totum  illud  ingens 
Attabalib&regnum  & >fvniuerfeprouincia,qmper  omnem  eists  or&  iongttudinem,mtU 
le  &ducentarumieucarumampiiusft>atio,repert&fant,?ERv  ab  Hisfanis dtcl&fant. 
eAug.  Zarat.Hifi.Teru  lib.i.  cap.u 

2  Alexandri  v  i.  \Ponttficis  exfeat  buila,  qm  has  terras  Ferdinando  f$ Jfabella 
iorumquefetccefforibuS  donat.  Eius^verbaqmhucpertinentjh&cfant:  Vttantme- « 
gotij  proutnciam  Apoftolic&grati&iargitatedonatijibertus  {$  audacius  affumatis-.« 
motuproprio,  non  ad  veflram  <velaiteriuspro  'vobisfaper  hoc  nobis  oblat&  petitionis  « 
infeantiam,fedde  noftrameraitberalitate  &  ex  certa  fetenttaac  de  Apofeoiica  pote-  " 
featis  plenttudtne  omnes  infeiUs  £$'  terrasfermas  inuentas  &  inueniendas,  deteclas  &  «< 
detegendus  verfus  Occtdentem  £$  Aieridiem  (fabricando  (g  conftruendo  vnam  li- le 
neam  apoio  ArcJico,fctiicet  Septentrione,adpolum  Artarfficumfecilicet  Meridiem: " 
qu&linea  difleta  qualib&t  infuiarum  ,qu&  'vulgariter nuncupantur  de  los  aAcores te 
(£  (abo-<verde, centum leucis 'verfus  Occidentem  £$  Meridiem)  Auttoritnte omni» 
potentis  ^Dei  nobis  in  beato  Tetro  conceffa,  ac  vtcariatus Jefa  Qorifei  quafungimur 
in  terris,cum  omntbus  tllarum  dominiis,  ciuttatibus,  caftris,  locis  f$  villis,  iuribuscL 
tfiurisdiffionibusacpertinentiis  vniuerfistvobis  h&redibusq£$faccefforibus  <vefiris 
(CaftelUtf  Legionis  regibus  )  in  perpetuumtenorepr&fentium  donamus,concedtmus fC 
i$afiignamus:<vofque  gf  h&redes  acfacceffores pr&fatos,  illarum  Dominos  cumplena, c e 
Itbera  f$  omnimoda  poteftate,  autorttate  tf  iurisdittione3facimus,  confiituimus  £$* rt 
deputamus,  z$c.  Gfuo  ture  h&c  dare  potuit  ^Papa,  in  qm  nuUum  ius  <vmquam  ha~ 
buit?  Nififorte,  quia  Chriftus  c&liac  terr&  h&res  esl,  cuius  bonus  ifte  *Pater  vicariu* 
esl,fctiicet. 

3  SofaBofactle prodidit hic  'Pfeudopropheta quo fpirttu ageretur.  Quippe non 
fic  Chrtftus:  qutarundtnemquaffatamnon  confiringit,  &  linumfumigansnon  exftin» 

guit,  Matth.12.20.  Jtaquetalem  mox  frugem  Spifeopusmeffuit,  qualem  mo» 

nachus  feuera4 :  nimirum  a  Barbaris  in  Puna  infula 

fufte  poftea  eltfus. 

B    _?  <i4tta- 


<< 

cc 

<c 
tc 


Attaltliba 


r4  HIST,     NOVI     ORBH 

Attabahba  Ubertatem  abHifpanis  ingentipreciopacifiitur.  Hifpanorum  defua  nect 
confliafibolfacit,  (fde/e  commotasfifjticionM  purgat.  Hifpam  eius  jbokis  di* 

tefcun£->. 

C    A    P    V    T        II  II. 

^^^^^1  Os t  era  die  Pizarrus  Attabalibam  inuifit,  confolatur, &vetat: 
dcHjpJf,o:  $$    ||||  JgJ  metuerc  ne  interriccretur.  Rex  jniquiiTimam  fuam  fortunam  m- 

rum  fiui.  £3     W^Jr&WF        r         •    •    o       r\  •  •      1    •  •  1  t  t  •  r 

tiaficurm,  Jfe    Ij|gp8|  cufans,iniectas  libi  catenas  conqueri :  dcin  gnarus  quid  Hifpani 
aumtiam  »,    |9|jf J£  concupifcerent,Pizarrofpondere,fe li libertasipfl  promitteretur, 

torumex     US      **38&&$wh  o  r  \ 

pure  niti.  l&*vE&zs$8s  tantum  aureorum  oc  argenteorum  vaiorum  daturum,quantum 

'frf^"'  implendo  ccenaculo  in  quo  erat,  fufficeret,  ad  id  altitudinis  quo  fublime  elata 

manupertingipoiTet:ea  tamen  lege  ne  vafa  frangerentur  quoad  pactam  fum- 

mam  tradidiffet.  PromittitPizarrus  libertatem,  &  coridirionem  accipit. 

Attabaliba  libertatis  cupidus,6c  Pizarri  promiflis  innixus  Prefectos  quo£ 

damfuosperomnesregniprouinciasXuiconmaximcdimittit^eavrbsfexcen- 

tamilliaCafliamalcadiftat)dii^rtisadditismandatis,vtquamocyllimefleripo{- 

fet,redemtionis  fux  pretium  properarent.)  taque  breui  ex  omnibus  Regni  parti- 

bus  afnuunt Indi  aurum  &argentum  vehentes:  kd  quum  iam  menftruum  fpa- 

tiumexiiffet,&vixdumdimidia  pretij  pars  aut  pauloamplior  efTet  contracla, 

HtfrmiAt-  propter  immanem  pecuniae  impetratae  fummam:  Hifpanifremere  incipiunr, 

^^riAttabalibamnempefpcciecontrahendaepecuniaE}ingentemconflare  exercitu, 

nuiftru.  &in  fua omnium  capitaconducere  Jtaq;  maior pars  FrancifcumPizarrum  hor- 

*"*"       tanturjVtdeeocapitalefupplicjumfumatifeciiTetque  iamtum  hauddubie,ni 

nobiles  aliquot  viri  illum  de  ea  fententiademouiffent. 
Anabaiiba.      Attab  al i  b  a  exitij  fui confiliaCoquifubolfaciens,muItum dePizarrocon- 
S'/^*queriacdicere,Nihilcau&  effequamobrempriftinuminfe  animum  exuerer: 
nesrebmi  neque vfquamin fuoRegno vllallominum conucnticula autccetus freri, nifl  ad 
otjtdfil-  curandum  &conuehendumcorpOrisfuipretium.quod  quidem  quialongin- 
fir*-       quiseregionibus  comportaretur,adtam  breuemquam  vellet  diempraefto  effc 
nonpoffe. Quodfiverbisfuisparumfideiineife  fu(picaretur,aliquos  ipfe  e  fiiis 
Cufcon  mitteret,vnde maxima pars  pecuniseimperataeventura  eflet.  Itaque  Pi- 
zarruseoSottumtrib.mil.&  duospraeterea  Hifpanos  mittit.  illiquumin  ipfb» 
itinere  obuios fubinde Indos  aureis  &argenteis  vafis onuflos  haberent ,  rem  ita  -¥ 
effe  vti  Rex  dixerat/acillime comperiunt:quum  tamen  Cufci  opulentiffima: vr-    ^ 
bisdiuitiasipficapelTereoculisconcupifcerent,  regredievianoluerunt. 

Ferdinandvs  Pizarrus,fratrisiuffucumequitibusaIiquot  diuerfaloca  fe 
peruagatus,inmultos&ipfe]ndosincurrit,quiaurumCafliamaIcamconuehe-  f°" 
#"'  rent.  Indeininterioraprogreffus  in  Pacamam  peruenit,vnde  quoque  ingens  H 
abucvt.  auri&argentifummadeportabatur.  Summa  pretij  proredemtione  Attabali-  W 
uenrif,  vt-  ^x perfoluti, cum  eo  quod  praeda  contractum  erat ,  duos  auri  miliiones,  id  efr, 
haimerfi  vicies  centies  aureorum  caltellanorum  milua  fuperauit.  fca  pecunia  m  vnum  wn 
****  collata     A 


L  I  B  E  R     III.  ,j 

collata,poftquamqumtaRegiofifcofepofitaeft:(i )  vtfinguliquod  fuum  erat 
feruarent,  interomnes  pro  meritis  &  dignitate  cuiufque  diuifa  eft. 

Qjvm  interhsecforteadueniffet  Didacus  Almagrus,  eiquoque,nequem 
tumultum  moueret,debitam  pecunie  partem,eiusq;  militibus.nonnullis  quin- 
gentos,quibufdametiammilleducatosPizarrusdedit.  Secundum  haec  Ferdin. 
Pizarrum  &  vectigal  quintasad  regem  Hifpanise  mittit,eumque  de  rebus  a  fe  ge- 
ftis  edocet:  cum  Ferdinando  multi  Hifpani,  triginta  &  quadragin  ta  millium  du- 
catorum  precium  referentes,  in  patriam  reuerfi  funt. 

1  Ex  eapr&daRegi  in  quinU  'vecJtgal  quadringenta  aureorum  cafellanorum 
millta  obuenere^.  Htsfano  equiti  cuic^  otto  mtUe^nongenti  caflellani.feupefi aurei, 
*vt  vocant:^  trecentafexagtnta  argentipondo.  Peditt  mille,  quadringentt  ^  qutn- 
quaginta  aureipeft:  ^centum  oclogtntapondo  argentu  ^Qulli  vnquam  mtlttes  ad- 
eo  dtuites,  nec  tam  breui3nec  tamparuo  laboreacpericulo  euaferuwL,.  SedplertcL  qua 
facilitatetantas  opes  qu&fiuerant \  eadem  amifere: ganeis  alij3alij  alea.  Jntentis  qui- 
dem  interim  adeo  rerumprectis3  intanta  auri  argentic^  eutlitafe3  <vt  caltga  e  panno 
triginta  cafiellanis  aftimarentur:  ocres.  tantudem:penula  nigra  centum  :fcapus  char- 
tA9  decem:  amphora  evini)evtgtnti:  equus  tribus3quatuor3immo  eiiamqutn^millibus 
ducatorum  'ventret:  quopretio  ettampoHeaaliquandiufetere.lta  ex  eo  qmftuplus 
ftmttts  quam  lucri3  ^infummis  diuittisfumma  inopia.  (fom.  Htjigen.ltb.  ^L.cap.  ii.j. 

sAttabalibamorte adficitur d  ^Piz^arro.  QutfqutZj  eius  legatus  prdio  abHtfbanis 
•vincitur.  FrancifcusPiz^arrus  (ufcon3Peruaniregni  caput,  captamdtrtptt. 

C  A  p  v  t      V. 

I  s  ita^vti  diximus,  confectis,Francifcus  Pizarrus ,  Didacus  Alma^ 
grusjceteriq;  duces  communicofiho  deliberant  quid  de  Attaba- 
'libaflatuipareffet.Nonnullinecandumeffe:alijfoluendumcen- 
febant:  erant  etiam  qui  in  Hifpaniam  mittendum  ad  C^farem  di- 
kerent.  Tandemquumomnesfententiamrogati  dixiifent,vicit 
ca  pars  qux  necandum  cenfebat. 

Traditvm  eft  a nonnullis^ Indi euiusdam Philippilli ( i ) indicio proditum 
ac  necatum  Attabalibam,quum  videlicet  llle  Francifco  Pizarro  oceulta  Attaba- 
llibae  confilia  enunciaffet,clanculumIndos  ad  Hifpanorum  caedem  follicitantis. 
'VerumipfeaudiuiaccomperiPizarrumexquo  Attabalibacaptum  mpoteftate  A^uh^tha 
: habuerit,iam  tum ftatuiffe  eum e  medio  tollere,quo facilius  easprouincias  fub-  mmmt,* 
[igeret:  quippe  fublato  capite^membrahaud  difficulterin  perpetuamferuitutem  ft^~M 
Iconceffura.  Atque  id  verum  effe,perfpicueex  eo  apparet,quod  Pizarrus,  nifi  At-  fitbtugum 
itabalibse  necem  fuft  ragio  fuo  comprobafTet,  poterat eum  honorifice in  Hifpa-  nm> 
Iniamad  Casfaremmittere.-quodvt  faceret^multis  precibus  ab  eo  Attabaliba 
tcontendit.  Ergo  non  fine  omine  ac  Dei  nutu  contigit,vt  omnes  qui  de necando 
|Attabalibaconfenferunt,poftmoduminfelicemvitasexituminuenirent.(2) 
A t  tum  Attabaliba, accepto  mortis fua:nuncio,lugubriterinfufpina &Ia- 

ciymas 


conatur 
qutm  au: 
ntquiut 
rat. 


l6  HIST.     NOVIORBIS 

Attabaiiba  crymas  efTufus,Barbatorum  aducnarum  fceleratam perfidiam  incufare exorfus 
TwIfrH-  eft-  MoxquumPizarrusfententiamineumlatam  ipfi  edidiffet ,  totus  inpreces 
ftraflcettre  abiectas verfus,  eo  prorfus  ritu,quo  Solem  praecipuum  fuorum  numinum  Indi 
adorant,taliad  eumorationevfuseft:PLVRiM  vm  te  miror,inquit, Impera- 
tor,quodquum  fidem  tuam  iureiurando  obftrinxerisjtejfipecuniaepromifla: 
fummam  darem,  non  tantum  mihr,  exemtis  vinculis ,  libertatem  redditurum, 
{ed  etiam  ceffurumfinibusmeis.'  mihi  tamen,  poftquam  pactum  pretiumacce- 
pifti i libertatis loco  extremum  &infame fupplicium indices.  Si Philippillus me 
apudtecriminatuseftSdefubditis  clanculumadveftram  caedem  follicitatis,fi- 
cto  crimine  ab  eo  circumuentus  fum :  nequeid  mihivmquamin  mentem  ve- 
nit.  Itaq^  vite,  vfuram  mihivtconcedas  te  rogo,quando  aduerfum  te nihil mor- 
te  dignu  nec  admifi  nec  cogitaui.  Ac  fi  mihi parua  apud  te  fides  eft ,  mitte  me  in 
Hifpaniam  ad  Csefarem,  cui  ingens  auri  argentique  pondus  muneris  loco  defe- 
ram.  Quod  fi  vitam  mihi  eripisjpro  certo  habeto,fubditosmeos  non  priuscon- 
quieturos  quam  alio  creato  rege,veftra  omniumBarbatorum  internecione  ne- 
cemmeamexpiauerint.fivero  vitaconceditur,Regnum  quietum  ac  tranquil- 
lum  continebo:  neque  erit  quifquam  qui  commouere  fe  audeat.  Vtfinem  ora- 
tioni  Attabaliba  impofuit  >  manantibus  vbertim  lacrymis ,  Pizarrus  excipiens, 
iam  reuocari  pofte  fententiam  negauit.  Itaque  eum  Numidis,  quos  talibus  mi- 
nifteriisaffuetoshabebat,adfuppriciumtradit.illi  laqueu  ceruicibus  innexum 
cuneo  ligneo  intorquent  ( id  Hifpani  vulgo  Garottum  vocantj  &  fauces  regi 
elidunt.  (3 ) 

H  v  n  c  vitae  finem  Rex  Attabaliba  habuit:  vir  mediocri  ftatura,prudens,ani 
mofus,  ckimperij  cupidus.  Quo  tempore  primum  Pizarrus  eius  regnum  ingref 
fus eft,cum Guafcare  fratre  natu  maiore ,  qui  in  Regnum  paternum  fuccefferat, 
bellum  gerebat:  eumque  mox  captum  necari  iuflit.  Vxores  multas  habuit,qua- 
rum praecipua  & legitima,  fbror erat,Paghanomine:  & ex iis aliquos  liberos  fii- 
ftulit.Ceterum  omnium  rerum  noftratium  quas  Hifpani  ei  oftentarunt,nullam 
libentius  infpexit  quam  vitrum,dixitque  Pizarro,fe  plurimu  mirari  quod  quum 
Attabaiiba  in  Caftella  rei  tam  pulcre;  copiam  haberent,perueftigandismetallis  adeo  vilibus 
aurockargentojperegrinasterras&mariaobeundojfemetipfbsfatigarent. 

E 1  v  s  parens  Guaiuacaua  diclus  eft ,  populari bus  dum  viueret  adeo  carus  & 
venerabilis,vt  eum  etiamhodie  lugeant,  ac  vulgo  perfuafum  habeant  illum  ad 
vitam  propediem  reuocatum ,  regni gubernacula  fufcepturum.  Iacet  in  Qui- 
tenfis  vrbis  finibus,  maiorum  fuorum  tumulis  illatis ,  cum  immenfa  auri  cV  ar- 
gentielaboraticopiaJiominum,fceminarum,animaliumqueomnisgenerisac 
pifciumeffigic.  Hifpani  fedulo  fepulcrumeiusacompluribuslndisetiam  tor- 
mentis  vehementiflimis,quaefiuere:  fed  fruftra.  Neque  illi  vnquam  eum  locum 
indiciofuoprodiderunt,etiamfiomnesadvnuminterficiantur. 

Interfecto  regcFrancifcusPizarrus Cafliamalca mouens, Cufcon  re-  ( 
gni  Peruani  capukoccupare  properat.  Obuiam  fitei  cum  exerciru  Quifquiz  At- 

tabiliba: 


: 


vitru  auro 
a/tttponit. 


Pn 


L   I  B  E '  R     III.  17 

tabalibaelegatus^&precipuus  ducum,quicum  magnamultitudineinaciem  Quifim^ 
progreffus  Barbatos  perfequi  &  Regisfui  necem  vlcifci  masno  animo  ftatu- Atubd: 

t      Sd  ,-/...*  R.  _.  O  prmctpts 

crat.EumtumultuarijsaliquotpraelijsexpcrtusPizarrus3tandcmcumingen-y&i»f«»i 
ti  Barbarorum  ftrage  in  fugam  verfumj  Almagro  cum  parte  copiarum  perfe-  vJt"f1^ 
quendum&reliquiasbelliexftinguendasjrelinquit.  Ipfe  quinque  tantum 
HiipanorumiaclurafaclajVlteriusprogreiTus,  quumiam  Cufcoin  confpe- 
clu  effet,&  multi  paffim  ignes  apparerent :  ratus  fugiife  ciues  &ignem  fubie- 
cifte  vrbi ,  equites  ad rem  explorandam  praemittit.llli  ignes  eiTe  e  fpeculisac- 
cenibs  deprehendunt,qui  BarbataegentisaduentumPrarfecl:o  fignificarent: 
procedunttamen  animialacres,  &  iam  ferme  in  collem  vrbi  propinquum 
euaferant ,  quum  repente  fefe  oftendentes  Barbari  fubeuntes  Hifpanospro- 
pellunt  &  faxis  obruunt. 

1  n  t  e  r  hax fupemeniens  Pizarrus ,  fugientes  fuos  colligit,  occum  omni 
equitatuin Barbarorum cuneoseffufishabenis inuect-us,  vertit  pugnaefor- 
tunam,  &feriendo  accaedendo obuios Indos in fugam  auertit.  llli furiofbe- 
quorum  impetu  &  acri  gladiorum  acieperterriti ,  arma  etiam  pafTim  abiece- 
requoexpcditiusfugerent.  Interueniente  nocte  Pizarrusinfidiasmetuens, 
eo  ipfo  loco  in  quo  eum  nox  deprehenderat  fuos  confidere  iubet  &  caftris 
locum  capere.  itaquelndisfugiendifpatiumdatumeft,  quorum  plerique 
cum  pecoribus ,  veftimentis ,  & fale, deuios  montes  petiuere.  PofteradiePi- 
zarrus  Cufcon  ingreffus  praefidium  obtruncat,  ceteros  capit,  vrbem  diripit, 
&ditiffimum  Solistemplumfpoliat.  Itaquemagispraedae  e  Cufcoquamex 
Attabaliba  Cafliamalcae  contractum  eft.  Sedneita  quidem  expleta  hiante 
militum  auaritia ,  omnes  infatiabili  auri  cupidine  ardentes ,  captiuos  omni 
genere  cruciatus  torquere,  v  t  defoifas  pecunias  &fepultos  thefauros  prode- 
rent:vtverequidemhicexclamarenobisliceat, OquotNerones,  (\\xotD o-  rummiiu 
mitiani ,  quot  Commodi >  quot  Bafliani ,  quot  immites  Dionyfij,eas  terras  2^~ 
peragrauerc  $  Ibi  reperti  funtHifpani  qui  trucidatos  ad  ludicrum  oblecta- ««*. 
mentum  Indos  vorandos  canibus  obiicerent.  (4) 

Di rept  a  Cufco,&diuifainterHifpanosprouincia,Marchioinmariti- 
mam  oram  regreifus,Didacum  Almagrum  ibi  repertum  nuper  victe  prouin- 
ci«  Gubernatorem  defignat ,  &  ebcum  imperio  mittit.  Ipfe  ciuitatem-Re-  timaftu 
gumnouam  coloniamad  fluminis  Limae  ripam  condere  incipit:inde  Trigil-  «££££* 
lium  proficifcitur,  vt  captiuos  Indos  inter Hifpanoscolonos  diuideret^  quo- lonia- 
rumoperainfubigendaprouinciavfuserat. 

1  Philippillvs  hic , vnuserat ex ijs adolefcentibui  jndis} quosHifpani 
irincipio  in  Tumbefm  ora  exceperant ,  <vt  Htfpanicam  linguam  difierent :  de 
quibus  hmus  lib.  cap.  1 .  Hic  quum  vnius  ex  Attabalibs,  concubinis  amore  deperi- 
ret}paciusque  duclurum  eam  mconiugem.fifortemoreretur  Attabaltba-.explen- 

C  d& 


18  H  I  S  T.     N  O  V  I     O  R  B  I  S 

d&  cuptdinis  auidm,  Regi  tnfidias  ftruit ,  f$  conciri  acfolltcitari  ab  eo  clanculum 
popuiares  aduerfm  Htfpanos  Piz>arro  defert.  Gomar.  Htfi.  gen.  Itbro  4..  cap.  1  \8. 
Attamen,fiBenz>oni  credimm,  totns  hicmimm  ab  Htfpanis fiHm  f$  compofitm 
<videtur,  *vt  Attabaltb&  necis  inutdiam  abfe  tn  aitum  dertuarent. 

2  Francifcm  Piz^arrm  &  eimfratres  T)tdaco  Almagro gulam  laqueofran- 
vicurarunt.  Didaci  Almagri filtus  Ttdacm  Fr.  Ttzjarrum  domifu&  interfi- 
cimfiit-.quemmox  Vaccade  Cafiro  capitaltfitppitcio  adfecit.  loannes  Tizjar- 
rus  ab  lndis  in  Qufio  vrbe  macJatm  efi,  Vtncentim  de  Valle-  viridi  monachm  ille, 
cjiiiprimm  Htfpanos  ad c&dem  Indorum  accenderat ,  in  Tuna  wfulafuftibm  eli- 
fits  a  Barbaris.  Ferdin.  Tt%arrm  in  FJtfpania  tn  vinculis  confenuit.  Gonz^allm 

Ttz^arrm  njltimmfratrum  Tiz>arrorum,  quumaduerfm  Regem  Htfp.be  Uum 
in  Terumcuiffet,captm  a  Tetro  (jafea  &  evltimapcenaaffecrtm  es~l.  Jta  iniufta 
Attabaltb&  c&des  omnium  prope  eim  autorum  trifit  exitu  tandem  penfata  ^ex- 
piata  esl. 

3  Trodigia  nonnulla  mortem  eim,&  qu&  indefequutafunt  mala,portendere. 
^Qam  xx.  dtebm  antequam  h&c acciderent ,  ingens  cometes  3  Cufeon  verfm,  ma- 
xtmam  noclispartem  effulfit.T. '  errtficum  tdfidm  repente  confpicatm  Attabaltba\ 
fub  vefperam,  eo  dtefortefolito  l&iior,  'verfoad  Htfpanosfermone.  Breut ,  inquit, 
tnhis  regionibmmagnmaltquis  Trtncepsoccidet.  Jta  ntmirumimprudensmor- 
temftbitmminentempr&dixtt.  Qetcrum  (vt  Htfpantferiptores  tradunt)  Tizjar- 
rm eum  prodttionis damnatum,  nifibapttfaretur,  vtuum  comburiiufitt.  Quum 
adfuppltcium  duceretur ,  Chrtfiianum  fieri  cuperefe  dixit.  Itaque  Tt^arri  tujftf 
baptt^atm :  mox  remiffapcen&  acerbtiate ,  alligatmadpalum,  medto  CafiiamalcA 

foro  firangulatmefi.  Adeo  non  puduit  ifiumfubulcum  cum  Indm  regetamfcedo 


moreag-tre. 


4.  cTant&  huimfeuitt& ,  cuim  nonpauca  exempla  exfiant ,  adeo  nonnunquam 
canesipfospuduit,  *vt  crudelitatis  alten&  miniftertofunginonfufltnerent.  M.emo- 
rabtle  <vnum  referam.  T)tdaco  Salazjari,  (cutm  tnter  San-ioannis  inful&primos 
occupatores  cekbre  adhuc  nomen  eft)  canis  erat  molojfm,  acer  {$  Barbaris  inpri- 
mis  tnfeftm ,  Bez^errtlium  vocabant.  J\Qoc7e  qu&  dtem ,  quo  Cacicum  Mabodo- 
macampr&lto  Htfpani  vicerunt,fequuta  efi,  Salaz>arcane 'aduerfm  Indtcaanum 
qu&intercaptiuos  erat,emittere  confiituit.  ldvt  comodimfaceret,  eptfiola  tradit 
*vetul&perferendaadGubernatore,qutduobm  indeforte  mtltaribm  aberatfedeo 
conftlio  njtfimulatfy  afuorum  confpeelu  ablata  effet,cane  in  eamfelueret.  Ea  quum 


rvb'tmolojfumfuribundum  adferetta  tendere  <vtdet,humi  refidens,his  eu  tdiomatis 
fiii  verbis  mulcere  tncipit.Domine  canis,domine  canis,egoferotficulitteras  adGti 
bernatoremiobfignatam  eptflolam  ei  oftendens:  &f  addens,  Nefeuias  in  me,  domtnt 
canis.  Hiccanis,  'velutflupplicestllas&abieclasprecesfenfijfet,  protinmmttigato 

impettA 


L   I   B    E    &    III.  I9 

impetu  fubfiitit  ,  $$ fublato  altero  crure ,  *vt  canes  ad  parietemfilent,  eamper- 
minxit.  Eares  Hifianis ,  quiferociam  f$  fiuitiam  animalis  nouerant,  miraculo 
fuit.puduitqueipfisfzminaminterficefe  cui  canis  peperctjfet*  Ouicd*  Hifi.Ind. 
lib.16.cap.11. 

nAlmagru*  Peruaniregni  Marefihallus  defignatur.  Chilenfimprouinciampe* 
tit.  Mangus  Attabalib&fater  rebeiiat.  Cufcon  <vrbem  capit.Pi&arrus  *vndi- 
que  m  eum  auxtha  contrahit. 

C  a  p  v  t     VI. 

E r  e  o  s  forte  dies  Almagrus  litteras  a  Casfare  accipit ,  quibus 
fe  ab  eo  MarefchallumPeruani  regni  defignatum  intelligit:  & 
vltra  fines  prouinciae  a  Pizarro  deui<5bc  trecenta  millia  pa(f  fuo  vui%Zl 
'imperio  attribui.Hoc  tamlaeto  nuncio  au<5his,quum  Cufcbri iw' 
vrbem  extratermirtosprouincias  Pizarri,  &fuiimperij  elTe  fibi 
perfuaderet,  repetepriuato  confilio  Indicamancipia  &  agros  deintegro  par- 
tiripro  fualibidineinftituit. 

Id  vbi  cognitum  Pizarro,extemplo  Ioannem  fratrem  fuum  eo  cum  Hifpa- 
nis  aliquot  &imperio  mittit,  qui  Almagri  conatibus  obuiam  iret:  ne  videli- 
cet  abfque  fuo  permifiu  quidquam  ab  eo  in  prouincia  nouaretur.  Ioannes  re 
inchoata,  necdum perfecla 3  reuertitur.  Itaque Pizarrus ipfe per  difpofitos  e- 
quos  Cufeonpetit,  Almagrum  conuenit.illeprimo  Csefareisliterisfretus, 
pizarro  obfequi  negat :  ad  extremum  tamen ,  vbi  viribus  fe  imparem  co- 
gnofcit,fe ad  omnia  paratum  quas  ille  vellet ,  effe  fimulat. 

Cetervm  Indi  quum  terras  fuas  defolari  quotidie,haud  fatis  asquo animo 
ferrent,&noua  fubindeauxiliaHifpanisfummitti,priufquamampliuscre-^^«» 
fcerent,  libertatis  recuperandaecupidine,Chriftianorumvires  difpergere  fta-^J.^6" 
tuunt.Itaque  difTeminant,Chilen  prouinciamCufco  millepaff  millia  diftan- 
tem,verfus(i)  Magellanicumfretum^auri&argentiditiflimam  effe  aliifque 
rebus  omnibus  abundare  quse  ad  tuendam  vitam  fufficerent.  Hanc  tam  fpe- 
ciofam  occafionem  extrudendi  Almagri  oblatam  amplexus  Pizarrus,  non  mciJiZ 
priusftimulare  hominem  deftitit  quam  illum  ad  eam  expeditionem  fufcipi^  fnou'nc1' 
endamimpulit.  Conuenitmter  eos  vt  ii  relicemeam  ac  commodam  pro-  ie>»,perjpe 
uinciam  iudicafTet  Almagrus,  eius  adminiftrationem  propriefibi  zCx&-™Zbu7*. 
repeteret:finminus,reuerfusprouinciae  iamparatas  &communibus  armisr"r- 
partae  aequam  portionem  acciperet ,  ex  padtis  &conditionibus  quae  in- 
tereosPanamas  conueniftent.  Itanouisde  integro  facramentis  mutuama- 

licitiam  fanciunt  &  inuiolatam  ad  extremum  conferuaturos   confir- 

lant. 

C     2  Inde 


ft0  HIST.    NOVI     ORBIS 

I  n  d  E  Almagrus  deftinata  exfequi  pergit,  &  equis,  armis,  rebufque  aliis 
adexpeditionemneceiTarijs  comparatis,  cumquingentis  milinbus  multi£ 
quelndicisieruitijsmouitracquamquamimmenfislaboribus&intolerabi- 
lipropetcmpeftate  vexatus  permontes  perpetuisobfitosniuibus  iter  faci- 
ens,  v  bi  maxima  pars  Indorum,  &  aliquot  Hifpani  equiquc  frigore  obrigue- 
re :  procedere  tamen  quo  intenderat  perfeuerauit ,  ac  vix  tandem  in  Chilen 
prouinciam  peruenit. 

Havd  multopoft  AlmagridifceiTum,FerdinandusPizarrusLimamap- 
pellita  Caefarediplomata  ckpriuilegia  afTerens:  Vnum  videlicetfratrifuo, 
quoisMarchionistitulo  augebatur:alterum  Didaco  Almagro,eodemex- 
emplo  quo  Iiteras  quas  iam  llle  aCefare  de  honore  fibi  delato  acccperat.  Atqj 
hic  fons  fuit,  vnde  mox  atrocia  inter  eos  orta  bella  tandiu  durauere,  quo- 
adalteroin  vinculis  ftrangulato,  alterodomi  fuse  interfecto  vtriufqueexi- 
tio  finirentur.  Sed  haec,  quum  ad  inteftina  bella  ventum  crit,  fuo  loco  dicen- 
tur:neq5  de  his  alia  fere  trademus  quam  quse  vulgo  nota  &  omnibus  manife- 
ftafunt.  Quumenimhifcederebus  multa  a  multisaudierim,aliosaliterea 
narrare  atqueinmultisdifcrepare  interfecomperi,ftudijs  videlicet  partium 
autfauorecuiufqueinfuumducem  propenfb  prseoccupatis  animis.  Addo 
etiam  ampliusjinillis  terris  veri  perpaucis  curam  effe. 
reruam,       I  n  t  e  r  hasrerum  vices  Manguslnga  Attabalibe,  frater>cuiuscapitiFran- 
™"^~cifcus  Pizarrusdiademaregiumimpofuerat,  quum  tumultum&nouasres 
jusMjp*.  moliretur,aFerdinando  Pizarro  oppreiTusefUs  regulumferreiscompedibus 
Ea-     onuftum  Cufcenfis  arcis  cuftodia  inclufit.  Sed  breuiab  eius  fratreloanne 
vinculisleuatuseft,  quum  praetermagnum  auriponduseidatum,etiamfe 
fidum  atque  amicum  fore  promitteret.  Mox  tamen  vt  emiffus  eft,  Hifpanos 
animaduertens  difperfis  agminibus ,  casdibusincendiifquelacrocinij  verius 
quam  iufti  more  belii,omnem  prouinciam  peruagari:clanculum  contraclis 
militise ducibus  &  rebus  omnibus  ad  bellum neceffarijs  comparatis  rebelli- 
oneceptat.AcrepentinoimpetualiquotlocacircumuolitansmultosHifpa- 
nos  aurifodinis  intentos  opprimit,&cum  Indis  quoq^  ipfis.,quorum  illi  opc- 
rain  auro  effudiendo  vtebantur,  interficit.  Mox  vnum  elegatis  fuis^cum 
lndorum  nonfpernenda  manu  adoccupandamCufconmittit.  llleneco- 
pinanticiuitatifuperueniens,arcemquoq5eodemimpetucapit,&Ioannem 
^Pizarrum  cum  aliquot  Hifpanis  interimit.  Eam  quum  breui  recuperaflent 
Hifpani ,  paulo  poft  Mangus  Ingacentum  amplius  millibus  Indorum  cir- 
cumfefTam  denuo  expugnat,  incendit,  &maximam  Hifpanorum  partem 
trucidat. 

MARCHioauditarebellioneMangi,  nectantam  armatorummultitu- 
dinem  quanta  erat.,  ab  eo  excitamratus  3  Didacum  Pizarrum  in  eum  cum  fe- 

ptua- 


L    I    B    E    R     I  I  L  it 

ptuagintaquinque  Hiipanis  mictit :  ied  iftorum  cladisnenuncius  quidem 
fuperfuit.  Nec  difpari  euentu cum  Barbaris  pugnauit  Morgouius  tri  b.  miL 
qui  Guamanga  profectus  vt  opem  Guico  ferret,  ablndis  cum  multis  Hi- 
ipanisoppreifuseft.  Itaque  Marchio  Gonzallum  Tapiamcum  octoginta 
equitum  Turmaebproperare  iubet :  fed&iitecummaxima  fuorumparte 
non  procul  Guamanga  occubuit :  Gaeta  quoque  alius  trib.mil.  &  quinqua- 
gintailmul  Hiipani,paremexitum  habuere. 

I  n  t  e  r  e  a  Marchio  anxius  animi,  quum  multo  elapfb  tempore  neque  a 
fratribus,  nequeabalijs  ducibus  &legatisfuisnunciumvllumacciperet& 
nonullimalifulpecl:ans:pr2terfuperioresducesFranciicum  Codoiumcum 
quadraginta  equitibus eo  dimiffum ,  quas  compererit  renunciare  iubet.  ille 
in  angufto  faltu  depreheniiis ,  quum  vndique  irruentibus  barbaris  fcedam 
fuorum  caedem  ante  oculos  cerneret,  vitae  magis  quam  decoris  memor> 
quum  fortepr^ualenti  equo  veheretur,eum  in  fugam  vertit,&  in  ipfb  itinere 
dererumomniumeuentu  a  quibufdam  Hiipanis  certior  fit.  VtLimamre- 
greifuseft,  Marchionicladesfuorum,obiidionesvrbium&exicidiarenun- 
ciat.infuper etiam  addens ,  aduentare  ingentem  hoftium  exercitum  &  recta 
Limamtendere. 

M  a  r  c  h  i  o  extemplo  Petrum  Lermam  cum  quinquaginta  equitum  tur- 
ma&multislndisamicisobuiamirehoftiiubet.-acpoftridieipiequoquevr-  ,.n     „ 

i  rc         i      ni  i-  •  r     •  «  •  •  o  Ht/pantrS 

be  egreilus ,  hoitibus  pugnandi  copiam  racit.    Acernme  vtnnque  &a?quo  «.bind» 
propemarteresgeritur:  tandem  Indi,  quumimpetumChriftianorumferre^"^'" 
nonpolfentjtergavertunt&collemnon  procul  Limaeditumacmunitum 
occupant.Multi  co  preliolndorum  cecidere:exHiipanis  duo  rantum:multo 
tamen  plures  iaucij,& Petro  Lerma: dentes  lapidis ictu excufli funt. 

I  n  t  e  r  e  a  Marchio,  tanta  rerum  anguftia  conftricl:us,quadringentisHi-  pifyr* 
ipanis  amiflis 3  &  ducentis  amplius  equis :  quum  neque  a fratribus  nuncium  "*****• 
vllum  acciperet,&  Almagrum  in  Chilenfi  prouincia  mortuum  eife  crederet,  t«g*u 
&  in  tanta  militum  penuria  tot  repente  hoftibus  circumuallaretur  .-primum 
Alphonfum  Aluaradum,  qui  Chiachiapoiosfubigebat,quamocyiIimear- 
ceilit,&  cum  fuo  exercitu  accurrere  in  fubfidiumiubet.  Simul  literas  &  nun- 
cios  diuerfa  in  loca dimiiit ,  Trugillium ,  Panamam,  in  Nicaraguam,  in  No- 
uam Hiipaniam  adFerdinandum  Corteiium  &  alias  Hiipanorum  colonias; 
atqueexomnibus  auxiliaexciuit.PrimusomniumducumHiipanorum  Al- 
phonfus  Aluaradus  Limam  peruenit :  quem  mox  Marchio  legatum  fuum  & 
totiusexercitusfummumimperatoremdeiignat. 

Is  cum  trecentis  Hiipanis, maximam  partem  equitibus,  obuiam  ire  hofti 
properat,  non  prius  conquieturus  quam  deletis  funditus  Indorum  copiis 
Cufcon  obiidione  foluiifet.  PrimumigiturdeieclisIndisemontibusLimas 

C   3  propin- 


n  HIST.     NOVI     ORBIS 

propinquisquos  infederantjongius  progreiTus  Tizoiam  pracipuumMangi 

t  *tsf!us  ma?  legatum  quinquaginta  amplius  millia  Indorum  in  aciehabentem,pr£- 

ohm  \ngm  lio  fufum  tergavertere  coegit.Ipfe  quum  inSaufam  vrbemad  faucios  curan- 

vtca  unt.  ^os  conccffiflfetjbi  Gomezium  Tordoiam  &  ducentos Hifpanos  fibi  a  Mar- 

chione  miffosin  fubfidium reperit.  Moxinde degreiTus  Tizoiam  denuo ob- 

uium  habet.isnouis  fupplementis  inflaurato  &  aucto  exercitu,  folutosre- 

centi  victoria  .Barbatos  oppreffurumfe  fperauerat.  Vbiin  confpectu  fuere 

acies,neutriscertamendetrecl:antibusjftrenuepugnatur:donecingentiedi- 

ta  ftragejndiin  fugam  verfi  funt. 

i  Magellanicvm  fretum^quod  a  Ferdinando  Magellane  Lufitano  re-> 
pertum  efl,  anno  m  .  d  .  scx.quum  adAuJirum  vltra  AEquinoclialem  plagam  tres 
£$*  qmnquagintagradus  confecijfet.  Ex  ea  clajfe,  *vna  nauis,  UiclorU  nomine  in~ 
fimis->  anno  m.  d.  xxn.  totumcircumuetfo  orbe^  Hijbalim  redijt.  Itaque  eius 
nauclerus ,  Joannes  Sebaflianus  de  Cano 3  Jcutum  fuum  infigni  orbis  ejfigie,^ 
Lis  circum  tnfiriptis  verbis ,  nobilitautt ,  Primvs   circvmdedi- 

STI   M  E. 

oAlmagruse  (hilenfiprouinciaredit.  M.angusfugamontespetit.  Almagrus  Cu- 
Jci  ingrejfu  a  Ferd.Piz>arroprohibitus  ciam  vrbem  intrat.  Per  [j?ectem  collo* 
quifflruBasa  Fran.  Piz^arro  infidtasdeclinat.  M.oxprdto  ^uiclusaFerd,  Pi> 
z^arro  capitur,  tfin  cujlodianecatur. 

C     A    P    V    T        VII. 

t 

,Vm  hi  motus  agitantur,  diuerfaparte  Almagrus  Chilenfem 
iregioneminopem  &  fterilem,  nonvtfamaerat,diuitemna- 
ctus,  ex  ea  prouincia  excefferat.  lamque  appropinquabat  Cu- 
fco, quum Mangus  Inga,  audito  eius  aduentu >  metuens  ne i- 
pfiusfimul&  Marchionis  copiis  circumfufiis atque  inclufiis 
vndiqueexitumnonhaberetjabiecliarecuperandifuiftatusfpejCumviginti 
ampliusIndorummillibuSjfoIutaCufciobfidione^montesquofdamGua- 
mangae  imminentes  infedit.  Sed  quum  locus  incultus  &  afper  tanta?  multi- 
tudini  alendae  non  fufficeret,  paulatim  dilapfi  fere  omnes  m  diuerfa  ab- 
iere.  Ipfe  Mangus  tribus  tantum  aut  quatuor  millibus  Indorum  comi- 
tantibus  amicitiam  Hifpanorum  in  totum  afpernatus,  inter  illos  montes 
M^wconfedit. 

Tujibios        Qj  v  M  aliquantopoflpraefes  Gafca,regno  huic  componendo  qusefitus, 
y«^«i «o»  poftquam  Gonzallum  Pizarrum  capitali  fupplicio  affecerat  (vtinferiusdi- 

cetur) 


L    I    B    E    R       III,  23 

cctur)mihisad  Mangumlndiseumad  fe  arcefFeret,iuberetquefubimpeii-><M«»- 
um  fuum  fine  vllo  metu  concedere  (quippe  fe  eo  veniffe  vtpcenis  noxios  &  ™m." 
premiis  bonos  afficeretrfe  componendisprouinci^motibus&remcuendx 
omniumlibertatimiulimeireOquimijinquam^Gafc^mifru^ndicilegatih^c 
Mango  expofuiffent:  Tum  ilIe,Ecquid  putatis,  inquit,vos  mihi  facturum 
huncApum(ficilliprincipesvocant  jpoftquam  meipfius  fideiac  poteftati 
permifero  3  Hic  Indi ,  Idem  de  te  ftatuet  ,  inquiunt ,  quod  Francifcus 
Pizarrus  de  tuo  fratre  Petet  abs  te  plenam  auri  &  argenti  domum :  mox 
teftrangulandum  carnifici  tradet.  Ita  urita  legatione  Indi  domum  reuerfi 
fiint. 

Qvy  m  ,vti  diximus,Mangus  Inga  deuios  montes  fuga  petiiiTet,Didacus  Al- 
magrus  breui  Cufcon  peruenien  s,ciuitatcm  velut  fuse  prouincise,  Guberna- 
torisiure,ingredivoluit.SedFerdinandus  Pizarrusintroireparantemrepulit  Morm 
caufatus,Sibinon  licere  eum  in  vrbem  accipere  abfqueMarchionis  fratris  fui  "fXl- 
permifTu,cuius  nomine  atque  aufpiciis  ei prouinciaeipfe prseefTet.Ceterum  fi gnm  & 
tanquampriuatusintrarevellet,  eum  vcromulto  libentiflimecum  militi-^™7»- 
busfuisexcepturum,  tamifperdumde  fratris  voIuntatecertiorefTetfacftus.  '* 
HicAlmagrusdicere,Vtdomumfuaminiret,nihilfibieffeopusfacultatema 
quoquam  petere.  Tandem  multis  vltro  citroq;  inter altercantes  commuta- 
tis  verbis  poftquam  Almagrus  Pizarrum  perftarein  incepto  nec  fe  admittere 
velle  comperit :  noctu  amicorum  quorumdam  ciuium  ope  vrbemintrat,  dc 
FerdinandumacGonzallumPizaiTosincautosopprimens,vtrumquefepa- 
rata  cuftodia  atdneri  iubet.  Ac  Ferdinandus  quidem,  vt  totius  mali  caufa,  ab 
comoriiuffusefTet,niamicoruminteruentu&accuratis  precibusprotectus    Al 
veniam  obtinuiffet.Luceorta  Almagrus  ex  Regij  diplomatis  praefcripto ,  ap-  »*«/?«» 
probantibus  ciuibus ,  publice  praeconis  voce  Gubernator  pronunciatus  '1^'^ 

e{^  tXttloft. 

1n  t  e  Rhsecnuncius  adfcrtur  Almagro,  Alphonfum  Aluaradum,Francifci 

Pizarri  legatum,  cum  valido  Hifpanorum  exercitu caftra  habere  ad  Abanca-» 

iamflumen.  Ergo  metuens  neillecopiasaduerfumfe  duceret,Hifpanosad 

(  cumaliquotmittit,  quidenunciarent,vtautCufconinfidem&imperiufu- 

I  umconcederet,autexiret  e  prouincisefusefinibus.Sedvbilegatinonreuer- 

!  tebantur,  nempeab  Aluarado  retenti,  copiasinftruit,&fidifhmisfuorum 

\  tum  ciuitatis  tum  captiuorum  cuftodiam  committens,  Cufco  cum  non 

fperneda  manu  mouet.  Quuni  fub  noctem  ad  Abancaiam  perueniffet,  nun- 

1  tiatumque  effet  eius  pontemmagnoHifpanorumpraefidio  obtineri:tran£ 

imifforaptim  vado,  deimprouifo  Aluaradi  caftra  ingreditur,  eumquefine 

jcuiufquam  caede  cum  multis  Hifpanis  capit. 

Almagrvs  eius  victoriae  fucceffu  inflatus,  Cufcon  reuertitur,  & 
iureiurando  amrmat  fe  non  prius  quieturum  quam  omnes  Pizarriftas  ex 

Peruano 


14  HIST.    NOVI    ORBIS 

Peruanoregnoeieciffet.  Aluaradumineartdemcuftodiam  quaGonzallus 
Pizarrus  attinebatur,condit:  illi  praemiorum  ingentium  fpe  corruptis  cufto^ 
dibus^nocte  quadam  ambo  vinculis  elapfbin  vrbem-Regumperueniunt,  & 
Marchionihaecomniaexponunt.  llle  quingentorum  militum  manufacta, 
rectain  Almagrum  ducere  conftituerat  :  ni  loannes  Gufmannus,Didacus 
Mercatus  procurator  eius,  &monachi  aliquotordinis  D.  Marise  Mercedis, 
eius  deftinatis  obuiam  iffen  t.  Illi  enim  ex  apparatu  Marchionis  in  Almagrum 
incrensaliquodmalumoriturumpraEfagientes,reducereeosinmutuamgra- 
tiam  conati  funt.  Itaque  tota  controuerflae decifio  iftis  concordise  fequeftri- 
bus  committitur.  Illi  ita  pronunciant,  Placere  vt  vtrique  arma  ponerent:  Al- 
maorus  Ferdinandum  Pizarrum  e  cuftodia  emitteret:ambo  in  Hifpaniam  ad 
Ca?faremfcriberent,quideintegro  eorumprouincias  atque imperiadefini- 
ret :  poftremo  ambo  Malam  locum  colloquio  deftinatum  conuenirent  ad 
fanciendam  concordiam>  decemtantum  equitibusftipati. 
tjfanw       j^     conditionibus  latis ,  Marchio  Lima  Malam  contendit^  &  Gonzallo 

/pec$ertco-         x  .  r  . 

(tiiationis  fratri  fuo  negotium  dat  vt  cum  omni exercitu  f equatur:  ceterum  m  tranfitu, 
tyS^qua  Almagrusiterfadhirus  erat*  aliquottormentulariosirtinfldjjs  condat, 
Pat-  qui  hominem  incautum  interimant.Eius  confpirationis  monachos  quoque 
confcios  fuifTe  fama  eft :  cuius  tarrten  non  is  fucceffus  fuit  quem  exfpectaue- 
rant.  Simul enim  vt  Almagrus  Malam pemenit, cum Marchione  congrefTu- 
rus,  Pizarri  miles  quidam  propius  fuccedens  ei  in  aurem  dicit ,  Si  cara  illi  fua 
vita  effet,  ftatim  nulla  interpofita  mora  abiret.  Ille  extemplo  in  equum  afce- 
dens  cum  comitibus  abiit:  quumque  infeffum  a  tormentularijs  locum  forte 
animaduertilTet,  diuerfo  itinere  Cufcon  trepide  repetit.  Multum  interea  de 
Pizarriftisckmonachis  conquerens,dicenfqueJnde  aPilatitemporibus  non 
iniuftioremvmquameditamfuiffe  fententiamfaudemque  quamquamifti 
molitielTent. 

M  a r  c  ir  i  o  res  patefactas  &  infenfum  Almagri  difcefTum  cogitans,ac  ve- 
ritus ne  de  fratre  Ferdinando,  quem adhuc  in  poteftate  habebat,grauius  ali- 
quid  confiileret :  Didacu  Aluaradum  Cufcon  ad  placandum  eum  mittit,ro- 
gatq;  vt  quacumque  ratione  pacem  concordiamq;  inter  eos  conciliet :  iure- 
lurandoaftirmansfeinfidiarum  quasfraterparaffetplane  ignarumeiTe*  ea- 
que  omnia  haud  volentifibi  accidiffe.  Aluaradus  vera  ea  effe  perfuafus,ad  Al- 
magrum  properat:ei  quse  audiuerat  aperit :  rogans  vt vel  in communis inter 
ipfbs  amicitie,  gratiam  pateretur  fibi  perfuaderi,vt  pacem  quam  bellum  mal- 
let.  Quippe  non  effe  confcium  Marchionem  ftructi  aduerfus  eum  doli:  deni- 
queillumfidemfuam  iureiurando  obftrinxifTe >  imperij  fiii  finibus  conten- 
tumnihiladuerfus  Almagrummoturum,  donecaCsefare  nouaconftitutio 
afferretur. 
JJJJ,     Almagrvsj  etfi  anonnullisamicorummonereturneMarchionispro- 

miflis 


L  I  B  E  R     IIL  15 

miffis  fidem  adderet:precibus tamen  Aluaradiperrnotus  conditiones  acci-  mutuhu 
pit,&conciliatadeinteCTroamicitiaFerdinartduniPizarrumliberat.Marchio-/?m''yi't'rt 
vbi  fratrem  folutum  habuit,  eoltimulante,fidemdatam&toties  tamfan-  »«1* 
<aisiuramentiscortfirmatamabrumpens,breuiAlmagrumdoloaggreditur/,'f* 
miiTis  Chincam  quiei  fignificarent.Recentiflime  a  Caefare  allatas  eife  literas, 
quibus  iuberet  vt  ipie  m  prouinciam  a  fe  repertam  &  domitam  actutum 
concederet.  Ad  haec  Almagrus  refpondet, Se  quidem,  fi  rnandati  Csefuis  in-  p%*™* 
lpiciendi  iibi  copia neret ,  protinus  obiequuturum.iin  minus,  certum  elle  \\-ff9  ,nft. 
biProuinciafua  nondecedere.  Marchio  refcribit,nifiprotinus  iponte Cu- '«•*•"*• 
fco  excederet,  feillum  inde  vi  eiedturu  m:idque  non  fcedera  inter  lpibs  pacta  watur. 
violante,  fed  nouo  illo  Caefaris  mandato  fretum,  quae  fiia  effent  pro  fno  iure 
repetentem  facturum.  Almagrus  perftare  in  propofito,  &  rtegare  fe  pnus  de- 
ceffurum  quam  vifis  Caeiaris  literis. 

H o  c  accepto  reiponfo,Marchio,Valida Hiipanorum  manu  contracla & 
multis  Indis,  Lima  mouet:  palam  ferens  fe  ad  expellendos  Chinca  inimicos, 
prouinciae  fuae  haud  ambigue  oppido,  contendere.  Almagrus  vt  hoftem  ad- 
effe  cognouit ,  viribus  haud  fatis  fidens,  in  Gaitaram  montem  editum  &  fa- 
xofum  conceflit :  fed  inde  quoque  vrgentibus  inimicis  dciectus,  Cufcon  ra- 
ptimaufugit,  atqueibi  fuisextrepidationecollecT:is,  ablndisgaleas&alia 
munimenta  corporis  exauro6cargentofabricandacurat:omnes  Hifpanos 
quiaduerfarijspaulum  modo  fhidere  viderentur,  cuftodiaetradit:  primores 
etiam  nonnullos  maxime  fuipeclos  ftrangulari  iubet. 

M a  r  c  h  10  itineris  labore  fatigatus,  Ferdirtando  fratre  fuo  fummo  luris  trtiknt 
Praetore  defignato,  alterifratri  Gozallo  legato  fuo  &  Praefecto  militiaecurai"wr*fc 
bellipcrmiiTa,vtrumquecopiisomnibusinAlmagrum  Cufcontendereiu-^T^r- 
bet:ipfe  ad vrbem-Regum  reuertitur.  Almagrus  hoftium  aduentu  cOgnito>  '#*• 
obuiam  egreifus,duobus  millib.paftprocul  ciuitate,mUnito  Ioco  caftra  po- 
fuit:diftributifquevtpotuit  copiis,  Hordonio  trib.  mil.primam  aciem  du- 
cendam  tradit :  ea  expeditis  velitibus ,  cetero  peditatu  &  Indorum  quorun- 
dam ibciorum  auxilijs  conftabat.  llle  militari  via  ducens ,  inter  montem & 
,  ciuitatem  ad ripam  exigui  lacus conftitit.Equitibus  Francifcum Chlauenfem 
!  &IoannemTellumpr3eficit:AlphonfumPerefiumaliaHiiJ5anorumturma 
ckmultislndis  anguftoscallesadmontemfpe(5tantesinfidereiubet:Vndefi 
( opus  eifet,inhoftiumlateraincurreret< 

Ferdinandvs  Pizarrus e monte in planum degreifus, poftquam ho- 

i!flesquietosanimaduertit,Mercadilliumtrib.mil.cummagnaparteequita- 

tus&Indorum  fubfidio  numquid  infidiarumautlatentisdoli  fubeiTet,ex- 

'.ploratummittit,  Illequumin  AlphonfiPerefij  cohortem  incurriifet,  Indos 

(bciosinaduerfarioslndosirruereiubet.  Ita  contractis  pugnae  initiis,  Pizar- 

rus  tormentularios  in  equitatum  hoftium  cmittit:  illi  pilularumgrandinc 

D  multos 


t6  HIST.    NOVI     ORBIS 

multos  deiiciunt.FrancifcusChlauenfis  quum  fuosmalehaberi  cerneret,ali- 

quotmachinasdiiplodiiubet.ldtig!obisnonnullihoftiumcccidcrant:ceteri 

perculfiterga  vertebant-.ni  fuperuenientesPizarri  fratres  caftigaffent  terri  tos? 

cxconfirmatisfuorumanimispra:liuminftauira(rent.Acriorindecoortapu- 

Aimagm  gnafumma  vi  vtrimque  res  geritur  :  tandem  funduntur  Almagrimilites: 

iFe,dH-X>\zznm  crudelifiime  viCloria  vfuseft.  Almagrus  aegrepugnasintereffenon 

puda.    potuit:fedecollisverticepradij  euentumcontemplatus,vbifuosfufoscon- 

mnatur.    Jp exi t, fugam  &  ipfe  capeflit.  FerdinandusPizarrusfugientiumtergis  inhae- 

rens  Alma^rumaffequitur,  captumqueincuftodiam  tradic.  Indequaeftio- 

nedeeohabita,  reumperagit&capitedamnat  :  arguens,  quode  Chilenfi 

prtHiinciareueriusvi  Cufcon  irrupiffet,  quod  fe  &  fratrem  nullius  flagiuij 

compertos in  vincula  conieciffet  rquod  prouinciae  agros  pro  libidine ,  nullo 

imperio  aut  mandato  Caefaris  fretus ,  iterum  diuififfet :  adhasc  multis  Hifpa- 

nis  necis  caufa  fuiffet  :poftremo  ruptis  induciis  &  iureiurando  aduerfus  regi- 

um  magiftratum  pugnaffet. 

Almagrvs  poftquamcapitaleminfe  latamfententiam  indicta  morte 

nzarrus  cognouit,ingenti  animi  dolore  ictus,ad  Csefaremprouocat.Pizarrusprouo- 

^w»iwx.catione*m  admitterenoluit.Itaque  Almagrus  totus  inpreces  verfus,  lllumper 

•"^•"■'Deigratiamac  mifericordiam  orarevt  fententiamreuocare  vellet  :  Seiam 

Mat.      prouecte^  astatis,debilem,podagre_  etiam  doloribus  infeftari:ni  foluere  fe  vel- 

let,atcuftodiaclaufopaucos  illos  qui  fupereffent  vitae  diesad  meditandam 

peccatorum  pamitentiam  concederet.  Adhaec meminiffet fua maxime  opera 

Alarchionemcariflimumeiusfratremintantumhonoris&diuitiarufaftigiu 

euectueffe.lpfum  quoq;  Ferdinandum  aliquando  apud  fe  fuiffein  cuftodia: 

in  que  etfipro  fuo  iure  anifhaduerterepotuiffet,vim  tame  ab  eo  abftinuifle. 

Svpplicavere  praeterea  pro  eo  apud  Ferdinandum  multi  nobiles,in 

primisDidacusAluaradus^quiquumeosinpriftinamconcordiamredigeret 

vitse  Cux  fponficne,Ni  datam  fidem  feruaret,pro  quouis  eorum  pacifci  fe  pa- 

ratum  afrirmauerat.  Ipfe  quidemtum,  acceteri,manantibus  effufe  lacrymis, 

& verbis  eiufcemodi  que.  ferocifiimi  leonis  animu  frangere,&  cor  adamante 

durius  emollirc  poterant,Pizarrum  flectere  conati,fruftraoperam  confum- 

ferernequeiftejobftinatus&claufusnequoafFec^uperrumperetuGperuinci 

vllis  precibuspotuit  vt miferationis  fignum  vllum  ederet.  Ergo  Didacus  ani- 

moaduerfumfupremafirmato  ,confeftione  defungitur&teftamentum  fa- 

^     0cit.Pizarruslaqueoeigulamfrangiincarcere:moxexanimisceruicesampu- 

guu  u-  tarimedio vibisforoiubet. fi)HuncvitasfinemhabuitDidacus  Almagrus. 

S.;         MvLiisca  feuitiadifplicuit:maximeomnium  Didaco  Aluarado.isergo 

paulopoft  in  Hifpaniam  tranfgreffus  eft,  vtmeditatasin  Francifcum&eius 

fratresquerelasad  regem  deferret.  Sedquum  in  id  vnum  ftrenueincumbe- 

ret,  breui  Vallasoleti  moritur ,  veneno,vt  fertur ,  fublatus,  Ceterum  Alma- 


grus 


L    I   B    E    R    III.  37 

grusobfcur£cWltim£fortishomo,quando  &eius  adhucignoraturpater,  Aimapi 
litteras  nefciitxeteroquin  diligens,  honoris  auidus,fi  quempraemio  donaret nataks- 
id  ab  omnibus  volebat intelli^i :  faeuitia  aduerfum  Indos  infimiis  .*  Didacum 
nlium  ex  Indica  concubina  Panamx  fufceptum  eiufdem  fecum  nominis  re- 
liquit. 

i  Hjec  in <vrbe Cufio3anno m.t>  .xxxvm.acciderunt  .Eius  autemmortemnon 
tantum  Utam  Ptzjarro  JVlarchiontjfideius  quoque  fionte  ac  iujfu  perpetratam, 
fiquentta  prodtderunt:  quumplertq^  ettampaci  confultum  ferrent  diremta  &mu- 
latione  inter  Almagrum  &  Ptz^arrtfratres,  quorum  altertfifratres  imperantis, 
alter  confertemimperij,  cogttaret.  Itaq^prudenter  d  Ptz^arrofaBum  exliiachia- 
uellt  placitis3  qui  ReipublicA  nomfiatum  condi  {$  componi  nonpojfe  ajjerit  fi plu- 
res  pari  imperio  rerum  arbitri  exijlant.  Quippe  cornmune  duobus  aut  pluribus 
imperium  quumraro  concors Jit :  eunius  homtnis  ingenio  atque  autoritate  omnta 
confittut  multo  efjefatius. 

Piz^arri^Almagrofublato^ariasexpeditionesfufiipiunt.  Ferd.  Piz^arrustn  Hi- 
fiantam  tranfgrejfus  cujiodia  claudttur.  Franc.  Tiz^arrus ab  Almagri fatlto- 
ne  interficttur.Dtd.Almagrusfilius  tmperiumproutnct&  occupat. 

\  C    A    P    V    T       VIII. 

I  z  a  r  r  v  s ,  fiimpto  de  Almagro  fupplicio ,  pradam  inter  mi- 
lites  diuidit&res  Gufcenfisciuitatis  componit.  IndeadMar-     .. 
chionem  fratremregreifus,  de npuis  terris  veftigandis  cum  eo  >«>««  vJ. 
deliberat.Idvbi  vifum,Petrum  Valdiuiam  ducentis  cum  mili-  naJocaex 
tibusin  Cnileniem  prouinciammittuntrGonzallum  Pizar- 
rum  inColiaum  ditiflimam  auri  regionem.*qua  fuba&a  mox  in(i)  Caflie/vul- 
go  Canellas)oram  tranfijt.vndepoikapauper&accifis  rebusreuerfus  efbPe- 
trum  Vergaram  in  Bracamorios.-fed  is  in  inopem  &  bellicofam  gentem  inci- 
dit,qua:  propterea  ad  hanc  diem  inuitta  &  indomita  manfit.Duces  praeterea 
&  tribunos  mil.  plures  Trugillium,  Chiachiapoiam  &  ad alios  populos  di- 
,  uerfiscum  agminibus  mittunt.  ItaHifpanivariis  expeditionibusaliaatque 
alia  appetendo  loca ,  innumeris  hominum  caedibus  atque  infinitis  fseuitia: 
;  exempliseditis,maximampartemeius  regni,  vtcetcrasoccidentalis  India: 
prouincias,in  folitudinem&vaftitatem  redegerunt. 

M  a r  c  h  i  o  expeditis  ad  diclas  prouincias  f ubigcndas  legatis ac  ducibus,  Aimagri 
i  fratremfuumFerdinanduminHifpaniamcum  Almagricaufa&(vtdicunt)A?"» 
I  proceiTu,acquintseRegi£evecl:igali,  mittere  conflituit.  Ferdinandus  quam- ^rr«»£ 
I  quam  diiTuadentibus  amicis  ne  iret  (quippe  ipfum  nullis  argumetis  mortem  ^vfjflT 
i  Almagri  Cefari  probare  aut  excufare  poile:adhaec  Aluaradum  adCuriam  gra-  pxnascx- 
uiffimas  querelas  cum  de  ipfo  tum  de  fratnbus  eius  deferentem  prseoccupa£  J£^£ 
feanimos)  foluittamen,ingentifuimetipfiusfiducia,  venditansfe  profum-  »«-• 

D     2  mis 


i8  H  I  S  T.     N  O  V  I     6  R  B  I  S 

misinRegiam  maieftatem  collatis  officiis,  compofitisvidelicecprouinciae 
motibus&feditiorispenacoercitisjingentiapr^miameritum.Vemmquum 
in  Hifpaniam  appuliiTet  cum  magnaauri  vi,non  multo  poft  quam  inRegiam 
venerat,Caefarismandatu  correptusin  arcem  Medinae-campi  (vulgo  Mot- 
tam  vocant)inclufus  eft\neque  quid  de  eo  factum  fit  deinde  auditum  eft. 

PosTEAQyAMFerdinandusPizarrusLimaioluesinHiipaniamvelafecerat,1 
multiineaciuitate&  aliisprouincixlocis  vtnufque  Almagricum  parentis 
tumfilij, amici fupererant: fed ij  fparfi ,  egentes,  nullaneque re neque fpe,o- 
mnibusvidelicetfortunisa  Pizarri factione  euerfi  &fpoliati.!ntereosprin- 
ceps  vnus  maxime  eminebat Ioannes  Rada.  ls primo clanculum cum  Dida- 
co  Almagri  filio  de  vlcifcenda  patris  eius  morte  confilia  agitare ;  mox  vt  eius 
primuminftinctuconf]atacVortaconiuratioeft,occultearma  conferunt,  a- 
micos&confoederatosaggregant,mittuntqueadremotosvtquamdiligen- 
Erp:^-  tiffimepoflintLimamomnesconuolent.  Nondefuerequi  Marchiomim- 
befitum  matura  adhuc  cortiurationis  confilia  proderent :  fed  ille  quum  fignificatum 
conttmrus  tffct  Almagriftasperniciemipfi  molin:  ifta  haud  fane  magnifaciens,ratufque 
ha?c  renunciantes  odio  potius  in  eos  quam  vero  moueri,  fere  refpondebat, 
Sinerent  lllos  fuis  miferiis  conflictari:fatis  iis  infelicem  fuam  fo  rtem  oneri  ef. 
fe,vtvexarigrauius  nihil  opusefTet.  Quinetiam  quumdenuo  decauendis 
infidiis  moneretur,quippe  hauddubie  csedem  ipfi  ab  inimicis  parariretfi  ali- 
quantulum  commotus  eft,id  tamen  fibi  credibile  non  efte  dixit. 

ATTAMENne  plane  lentus  in  fiio  periculo  effe  videretur,  loannem  Ve- 
lafquePretoremvrbisaccerfiiubet.Isquodfortesegrotaret^profedoclorem 
Picadam  collegam  fuum  Sc  Iudicem  ordinarium  (ex  eorum  ordine  quos  Hi- 
fpani  ^/c^/^nominant)mittit.Hunc  Marchio  interrogat,num  fui  occiden- 
dioccultaconfiliaa  Didaco  Almagroiniri  alicunde  fubolfeciffet.  Illenullo 
fe  ea  indicio  comperiffe  aut  fenfifTe  affirmat:ceterum  nihil  ipfi  timendum  vi- 
deri,dum  rectum  integrumque  magiftratus  fceptrum  haberet  in  manibus. 
His  verbis  acquiefcit  Marchio. 

D  v  m  exfequenda:  cxdis  occafionem  exfpectant coniurati,  admonentur, 
nifi  facinus  maturarencomnia  mox  emanatura.l  taque  loannes  Rada,&  vn- 
decim  coniurationisparticipes  armati  tranfuerfo  vrbis  foro  decurrentes  & 
vociferantes,VivAT  rescet  moriatvr  t  yrann  v  s.-domuniMarchi- 
onis  irrumpunt.ls  tumultu  exaudito,  &  quid  effet  fufpeetans,claudi  atrij  fo* 
res,firmari  aditus,  iubet:ipfe  ad  muniendum  corpus  vertitur. 
Tr. vfyT.  Interea  dum  ariTiatur  Marchio,  Franciicus  Chiauenfis,  Praefectus- 
wf W»  praetorio,  fores  palatij  recludit:ratus  autoritate  fua  coniuratos  cohibiturum: 
£  fed  vt  via  patuit,  Almagnfbe  viclenter  irrumpunt,&  ipfum  Prefectum  gladio 
incaputalte  impadto  interimunt.  Doctor  Velafquez  fceptruni  pranoriuni 
mordicustenens,neintercideret,perfeneftraminhortumpra:cipitifaItufe- 

metipfs 


tur 


>J 


L   I  B    E   R    III.  u, 

metipS^deiecIt.MartinusdeAlcantaraMarchionisfratefnatumaio^uma-- 
liquot  domefticis,ratus  ie  aduerfus  tot  manus  parem  futurum,coclauis  ofti- 
um  tutabatur.Inde  tandem  armatus  foras  profilit  Marchioj  qui  quum  vnum 
exomnibusfuisfratremfupereiTecernerefEugcmifraterjinquit^pugnemus » 
itrenueadueriusproditoresiftos.-per  DeUmiuro  nosduosfolosiitis  omni- 
bus  caedendis  pares  efle.  Sed  Martinus  multis  vulnenbus  confoffus  breui  ce- 
cidit.-ipfetamenfblus  egregieiedefendebat,  donecirruentibus  vndiquein-  >» 
imicis,  vnus  cufpidemin  medioeiusguttureitafixit,vt  exanimis  in  terram 
procideret.  Hic  Pizarro  vitaefinis  fuit.  Trugillio  Hifpaniae  vrbeortus  erat,ro- 
bufto  &  vegeto  corpore^ftrenuus  manujngentis  animi.verum  falfus^crude- 
jis  ac  negligens&  literarum  ignarus.Gonzallo  Pizarro  patre  genitum  ferunt, 
quiinNauarraeregno  ordines  duxerat:&alij  quidemlegitimumeiusfilium, 
alij  fpurium  tradunt  :expofitumqj  in  cunis  ad  templi  portam,  nec  repertum 
qui  tollere  autalere  velletf  z)moxa  patre  agnitum,vtadoleuit,pafcendisiui-  Fr.pi^rrf 
bus rus  ablegatum :  quum  gregis  pars  aberraifet,  pauitantem  nec  aufum re-  IZttZl 
uerti  domum,fugiffe  Hifpalim,atqueinde  in  Indiam  cum  Alphonfo  Hoieda 
Vrabenfis  prouinciae  Praefeclo  tranfiiTe. 

V  v  l  n  e  r  e  lerhali  i&us Marchio  animam  agebat:  Almagrifta?  nihil  cun- 
<5latiforasfeproiicere,&pervrbemvolitantesvociferari, Viv at  rexet 
d  i  d  a  c  v  s  a l m  a  g  r  v  s.  Ad  eas  voces  multi  amici Marchionis tumultu  ex-  T>idMm^ 
citi  concurrunt:  inde  vulnera&  csedes  partium:fed  quum  Almagriibe  multi-  %2tL 
tudine  &  ammis  longe  fiipenores  effent,  facile  aduerfarios  fundunt:Marchi-  ?«»«« 
onisdomumaliorumquediuitum  ciuium  amicorum  cius  diripiunt,  quo-J2™ 
rum  alij  captr,  alij  metu  dilapfi  fuga  aut  latebris  difcrimen  vitauere.  Didacus 
JUmagrus  Gubernatorem  fe  ferens,omnes  iurare  in  fua  verba  coegit^quoad 
CadarPeruanisrebusproipiceret.Mox  fceptrum  iniigne  Iuridica2poteftatis 
familiariflimis  fuis tradit :  trecentos  milites legit :  arma  &  equos  quibus  non 
fldebatadimit:&fummumPraefec1:um-militiseIoannemRadamdefi«nat. 

HisconfeclisXuiconproperatiibiqjanonnullisaduerixfaclionisciuibiiS 
difiimulanterexcipitur.  lnterhaxiurgiumforte  interGarziam  Aluaradum 
&Chriftophorum  Sotellumnobiles  Hifpanosoritur:  AluaradusSotellum 
mucronetransfigit:quumqueDidacuipfumperinfidiasinterficeredeitinaf^ 
fet:Didacus,patefacl:odolo,inGarciaEcaput,quajpfiflruebat,pernicievertit. 
i  P  o  s  t  mortem Almagrt.nuncius  adFr.Ptz>arrumaUatMsefi  de  inuenta  regi- 
one  Canett&feraciin  Qmtmfi prouincia,  Orientem  ^uerfus.  Jtaqueadeam  occu- 
pandam  Gonz>allum  Ptz^arrum  fratrem  mittere  fiatuit.  Torro  arbor  fuc,  Ca- 
nell&ferax  inpromncia  Z,umaco  3Jub  Aequinocliali  linea  fita,  reperta,ampla  efi, 
\foliis  lauri^mmutisbaccisracematim  coh&rentibus,qmcalycefuberino  aut  querno 
fimiliiContinentur  ,ampltore  tamen  ^  magis  cauo,  colore  ni^ricante.  Actametfi 
mult&pafim  hmus  generis  arbores  fduejiru  extent ,  ddigenter  tamen  f$  magna 

D  3  cura 

I 


3o  HIST.     NOVI     ORBIS 

cura  eas  infiis  pr&diis  indigen&  colunt.  Jtaque  ex  cultis  longe  nohilior  Canetta 

ciuam  ex  altis  nafiitur :  eamque  tlit  tnprecio  habent,  quia  e  circumuicinis  regioni- 

bm->merces  alias  &  cvtt&  tuend&  necejfaria  omnta,  huius  aromatis  ope  redtmunt. 

j4ugujl.Zarat.Hift,  Teru.ltb.^.  cap.\.£$2.Petrm  Cieca  parte  prtma  Chron. 

cperuaniiCap.j-o. 

2  Eum  ettam  expofitum  &  Suis  vberihm  alitum  aliquot  diesfiribit  Goma- 
ra.  Porrosquamquam  tn  tanta  trepidatione  omntum>mors  eimtamen  multo  mi- 
ferabilis  futt :  nec  erat  qutfquam  adeo  rerum  humanarum  tmmemor,  quemnon 
commoueretillafacies:l\darchtonem  f$tot  opumpaulo  ante  dominum  :quitot  afi 
rcpertas proutncias  occupaffet  f$  diuififfet:nonteftamenticondendt,non  rveni&pec- 
catorumaDeo  rogand&^octo  dato-.mfiuacoiontajnterjuospopularesac  mtlites,per 
infidta4Ciutles,quasmultiprodidere,  nemoprohibuit:  media  luce  duodectmhomi- 
numconiurattone  interfecium:quumintantoeim  difirtmine  nemo  colonorum, 
quosfere  omnes  clientes  ^  beneficiisjuis  obflritlos  habebat,  adopemferendam  ac- 
curreret.  M.ox  etiamfefttnato  f$  'vtxplebeiofunere  raptim  contettum,  ne  ampu- 
taretur  caput  ludibr'tofuturum:direpta  a  coniuratis  domo  repente  adtantam  in- 
opiam  redaBum  effe  ^vtfunerifumtm  deeffet.  H&c  Lim&  in  ^Peru  accidere,  anno 
m.  d.xli. dte xxv 'i.  lunij* 

3  Chrifophorm  Soteilm  f$  Gar&ias  Aluaradm  Cufcon  vrbemiDid.Aima- 
grtnomine.pr&fidio^  pariiure  obtinebant.  §luum in iurgio  SoteUum  Garz,ias 
mterfectffet,eimque  magno  defiderio  angt  Dtdacum  antmaduerteret:<vlttonem  ab 
eometuensyoccuparefactnm,  ^^Dtdacum  tpfumtottere  flatuit.  Idquumperpe- 
trarepalam nonauderet,occulta moittur.  'Dtdacum ad  conuiuiummuitat,inter 
epulas  incautum  obtruncaturm\ni  ccena  iam  condtffa  <Didacmmonitm,paratas 
fibi  ab  GarT^tainfidiaSy  &gritudtnefimulata>fvaletudinem  excufijpt.  Stmultrtbu- 
nos  cum  milttibmaltquot,  Soteliiamifos,  tnpenetrale  cubtculum  condtt.  Garzjas 
parato  conuiuio,  ipficumamicisadarceffendum  domo  <Dtdacumprofictfiitur,tf 
quamquam  ab^vno^  altero  in  <via  de  infidtis  aDtdacofiruclis  monitm,perrexit 
tamen  ire:donecDtdaci&des ingreffm  rventreadconuiutumrogat.lileprimo  excu- 
fansjandem&greajfentiri,  {$  e  cubtltfialleuanspr&euntem  GarTJamfiqui.lnterea 
fores  clauduntur ,  &  ab  erumpentibm  ex  omntbm  cubicult  partihm  coniuratis, 
GarZjias  confoditur.  aAug.Zarat.  Hift.  ^Peru.hb.^.cap.  i^. 

Vacca  de  Caftro  a  C&fire  componendis  cPeruan&prouinct&  mottbm  mittitur.  Js 
^Did.  Almagrumpr&lto  viffum  captumquecapitaltjupplicto  afficit. 


Vacca  ad 
*auros  in- 

domiros 


C  A  P  V  T       IX. 

Ox  fequuntur  alij  rerum  fuccefTus. Poftquam  enimCasfarfunertas 
Toenendes  |  l^^j  j|Hifpanoruiri  difcordias, Almagri  mortem ,  Pizarri  &  aliorum  cxdcs, 
nlf*™   3IS@y?audiuit:Licentiatum  Vaccam  de  Caftro  in  Indiam  mittens,quadftio- 

nem 


L   I    B    E    R     ■  I  I  I.  3I 

nem  acrem  exercere  &  vindicare  in  noxios  iubet,  ac  prouiciam  quampaca- 
tifTimefieripoffecextinclisdiiTicliis  componere. 

H i  s  cum  mandatis  Vacca  ex Hifpania foluens,  Panamamperuenit:  vnde 
inPeruanumregnumvela  faciens,  propteraduerfbs  ventos  portumBona- 
uenturaepetere  coactus  eft:vbi  in  terram  egreffus,  fummiscum  laboribus  o- 
mnem  Venalcazaris  prouinciam  terreftri  itinereemenfus ,  vix  tandem  Qui- 
ton  vrbem  attigit.Ibi  exploratis  Didaci  aCtis  &confiliiss  auditoque  eum  Go- 
mezij  TordoiaeimperiumfpreuiffejCuivtCufconvrbe  Vaccaenomineoccu- 
paretmandatumerat:Trugilliumpetiit,eiufqueciuitatistutelaMorelegato 
fuo  commiffa,  cum  ducentis  militibus ,  quos  variis  e  locis  raptim  contraxe- 
rat,  Limamcontendit.Ibiregiisliterismandatifque  coram  editis,abomni- 
busciuibusGubernatorPeruana?prouinciaeagnofcitur.  -  • 

I  n  d  e  ,  decem millibus  ducatorum  mutuis  fumtis  adftipendia & fiimtus 
belli  milites  contrabit ,  arma  cV  equos  comparat,  &  cum  quingentis  Hifpa-  Vacu  Di^ 
nisGuamanguamproperans,  exeolocoadDidacumAlmagrumfcribit,qui^^w^ 
iam  Cufco  cumexercitumouerat:vtpofitis  armisfefidei  eius  ac  poteftatif^Xl 
permitteret.  Si  vltroobfequeretur,pollicetuyiontantumquaecunqueanter<;^r' 
peccaftet  eicondonaturum.-fed&liberaliter  daturum,  vnde  honorificein 
prouincia  viuere  &  ordin  is  fui  dignitatem  faftigiumque  tueri  poffet.  Ad 
|  hascDidacusrefpondetjSiabeopatrisfui  praefecturam  obtineret,  &  diplo- 
j  ma  CaffareuiYb  quo  veniam prateritorum  confequeretur ,  his  fe  contentum 
|  fore:Sin  minus,fe eius  verbis  paru  fidci  habere:quando  quo  teporede  federe 
&pace  palam  fecum  ageret,  clam  milites  fuos  aftu  ad  defeetione  fblicitaret. 
V  a  c  c  a  Didaci  animo  cognito,  Guamanga,quod  is  locus  afperior  effet, 
[  mouens  progreffusque,editoin  planicietumulo^quemindigenaeChiuppa 
1  vocant,in  confpectu  hoftium,confedit.  Hic  Didaco  rei  bene  gerende  precla- 
I  ra  occafio  fe  oflferebat,!!  ea  prudenter  vti  nouiffet.Nam  Vaccasmilitesquum  „&$„" 
I  asmen  in cliuum montis  eri°erent,fi  defeffos  &fblutis  ordinibus fubeuntes ni *&"• 
adortus  eftet,  parua  manu  fundere  poterat.Poftera  die  ambo  duces  copias  ir». 
aciem  educunt,fuofque  profe  quifque  hortantur :  victoriae  prasmia  ingen.tia 
\  oftentantes:vietoscontra,vitam,decus/ortunas,imperiu^  amiffuros.  Dida- 
t  cusfuis  tormentis  loco  plano  conftitutis,quibus  PetrusCretenfis  praeerat,re- 
j  cl:a  in  hoftilem  aciem  fulminabat :  magnamque  cladem  hoftiintuliifet,ni  id 
tempeftiue  animaduertens  Francifcus  Caruaial,  VaccaeCaftrij  prinaariusfi- 
:  gnifer, aciem  paulum  ex  eo  loco  in  vicinum  obliquans,vbi  a  tOrmentorum 
ictibus  tuta  e(Tet,exercitum  feruaffet.  Didacus  ab  vtroq;  machinarum  latere 
:  equitatu,pedites  in  medio  conftituens:ipfe  in  dextro  cornu  ftetit,vbi  multos 
Indos  lanceis,lapidibus,iaculisckvariis  mifliliu  genenbus  armatos  locauerat. 
Vacc^  de  Caftroacies  hocmodoftabat,  ipie  interprimorescumtri- 
inta  equitibus  ceteram  aciern  antecedens ;  poftea  tamen  fuorum  rogatu, 

inpo- 


gl 


3r  HIST.    NOVl     ORBIS 

in  poftremum  agmen  fefe  recepit.Equitum  ale  duej  ab  vtroque  cornu  locatej 
dextrum  Alphonfb  Aluarado ,  Iseuum  Petro  AluarezOlguino,cumRegio 
vexillo  tuendum  datum :  pedites  in  medium  accepti.Indi  quiin  Didaci  auxi- 
lijs  erant,  primi  ante  ceteram  aciem  progrefli,  pugnam  laceflentes,  ab  hofti- 
bus  ftrenue  pclluntur.  Tum  Didacus  ferociterin  hoftem  inuehitur;iamque 
acrivndiquecoortocertamine,Caftrijpeditestormentisaduerfariorumpo- 
titi:&  Didaci  milites  multis  hoftium  caefis^duo  rapta  figna  referentes,omnia 
tumultu  &ditfbnis  clamoribus  repleuerant:quum  iam  propinqua  nox& 
dubia  victoria  omnes ad pugnam acrius  incenderet.  Ergo  vtrifque adextor- 
quendam  hofti  victoriam  ingenti  animo  connitentibus  multum  ibi  fangui- 
nis  fufum  eft.  Ad  extremum  Vaccae  victoria  fuit,  fed  ea  non  incruenta.  A  parte 
Caefaris,  trecenti  amplius  Hifpani  cecidere,  &ducum  ipfbrum  pars  maxima: 
Almagriftarum  centum  ferme  &  quinquaginta :  nonnulli  Guamanguam  & 
alia  Ioca ,  prout  quemque fuga  tulerat  >  diuerfi petiere :  fed  Vacc^  iuflu  capti4 
Licentiato  Gamsetraduntun 

Is  cognitisomniumcaufiSj  innoxios,fedmaximein  duces  ipfbs&ledi. 

tionis  capita,  animaduertit :  quofdam  diuerfisequis  diftrahi,  alios  epatibulo 

Aimagm  fufpendi  iuflit:milites  aliquot  exilio  damnauit.Didacus  ipfe  a  preho,tequen- 

'flmfatu- tmus  tantum  quatuor  mi!itibus,Cufcon  fuga  petierat,  eas  fibi  latebras  tutas 

tiafidem   fore  ratus:fed  Rodericus  Salazar  vrbis  Praetor,  quemipfe  multis  beneficijs 

7nZur.  donifquehoneftauerat,cladc  eius  audita,quorumdam  aliorum  ciuium  con- 

fenfueumcorreptumVaccastradidit.     IsDidacumcapiteple(5tiiubet:eius 

^.f^/e.morteprouinciaepaxreddita.  MoxVaccaIndoscaptiuosintermiIites,quifi- 

iMur.     delem  ac  ftrenuam  operam  ei  bello  nauauerant,  velut  praedam  diuidit:  cete- 

ros  adnouas  terras  fubigendas  dimittit.  Inde  Indisde  integro  calamitates 

glifcere,quos  Hilpani>  vacui  bellis,aurifodinis  exercendis,aliifque  intoleran- 

dis  laboribus  vexabant. 


Blajcus  ^(unnez^  'Prorex,  $C.  de  Jndorum  Itbertate  rigidiui  vrgens  Hifbano- 
rumodiainjeconcitat.  Gonz>,rPizjirro  duce  publice  aduerjkt  Proregem  beU 
lum  ab  tjsfuJcipitur.Prorex  Procuratorem  regium  interficit. 

C    A    P    V    T       X, 

Vm  apud  Peruenfes  hirerum  motusagitanturJndicusSena- 

cus,  Csefaris  iuffu,(i)  Edictum  de  Indisin  libertatem  reftituen- 

uttmn-   *    jflJfSS  {  disde  integro  confirmat : & Peruanxprouincia;  prorex  defi- 

jtautndu.  ^    ^^^^  gnatur (2)  Blafcus  Nunnez  Vela,  irtgentis  lpiritus  atque  animi 

vir.  Hic  Caefareo  diplomate  inftru&us,  cum  quatuor  adfeffo- 
rjbusjicentiato  DidacoCepeta,PetroOrtizio,IoanneAlpharez&Doc1:ore 
Lifbne^ab  Hilpania  fbluit. 

Qvvm 


scde  m- 
dii  tu  libtr- 


L    I    B    E    R     III.  n 

Qjvm  fubfinem  Ianuarij  menfis,anno  m.  d.  xliiii.  ad  Nomen-dei 
appuhffet,  ibiqueHiipanosePeruana  prouinciatranigreffos  reperiifet,  cum 
magna  auri  &  argenti  vi  difceffum  in  Hiipaniam  parantes:  cognoicere  ex  illis 
voiuit quibus  artibus  aurum  illud qua?fiffent.  (3)  Quippe  iftos Indica  manci- 
piaquaeipiisinpartepraeda^obtigi(rentvendidi(Teacceperat,contralegesnu- 
perinHiipania  latas.  Itaque  Regiis  magiftratibus  vtaurumillud  retineant, 
quoad  verum  querendo  cognofceret,imperat.Eares  multisciuibusnouaat- 
que  infblcns  vifa  eft.-praefertim  quum  in  ea  vrbe  id  ab  eo  tentaretur,quae  extra 
ipfius  prouinciae fineis  efTet.  Ipfe  tamen nihilo  fecius,  nifi  adfefTbrum  &,alio- 
rum Hifpanorum,  quorum  opes  in  ea  colonia  multum  pollebantjnteruen- 
tu  ac  precibus  mitigatus  effet,pecunias  eas  omnes  hauddubie  infifcum  reda- 
cturus  erat:ac  fic  quoque  egre  admodum  omnia  dominis  reftitui  iuflit. 

E  x  1  n  terreftn  itinere  Panamampetit  vfqueadeo  Adfefforum  pert^fus  Prongm 
proptercrebrasipfbruminterfealtercationes,vtfubindediceret,  AbCsefare '"  Ad>e#u 
&Senatulndicofe  quatuor  AdfefToribus  ineptiflimis  inftru<5tum,  quorum /*//*<*«?*. 
vnus  adolefcens  effet,alter  ftolidus,tertius  ftipes,  poftremus  infcitia  infignis. 
Quippe  Cepeta  adolefcens  erat,  Ioannes  Aluerez  ftolidus,  Petrus  Ortiz,  lm- 
peritus  literarum,&:  Latinae  linguseplane  ignarus,&  quartus  ftipes  &  ineptus 
homo.E  Panama  in  Peruanum  regnum  velafaciens,  decimotertio  quam 
foluerat  dieTumbefie^  oram  tenuitmeque  vllanauis  tam  breui  curfu  fpatium 
illud  vmquam  percurrerat. 

A b  eo  loco  reftituendse  Indis  libertatis  initium  faciens,  vetat  ne  Hifpanis  mdorum 
quidquam  commeatus  aut  mercium  dent,nifi  perfoluto  pretio,vetat  ne  Hi-  f'™um 
fpani  ipfisadbaiulandaonera&vecturam  farcinarum  inuitis  abuterentur. 
Namquianteeumeiregno  prafuerant  Gubernatores ,  edicto  iufferant,vt 
omnibus  Hifpanis  qui  pedibus  itcr  facerent,  eorum  locorum  Cacici  tres  In- 
dos  baiulandis  eorum  farcinis  attribuerent:  equitibus  vero  quinque:infuper 
fingulis  pullumgallinaceum,cuniculum,&patrij  vini(quod  i\\\j4 z>w  appel- 
lant)Iagenam  vnam,fine  vllo  pretio  praeberent.Hax  omnia  Prorexfiiftulit. 

Qv  v  m  forte  Tumbefise  in  facerdotem  &  Gonzalli  Pizarri  clientem 
quendamdomefticumincidiffet,  qui  pradio  aduerfus  Didacum  Almagrum 
gefto  interfuerant,vtrumque  in  patibulum  egit:in  vrbe  San-michaelisDida- 
cum  Palominum  Indis  vaffallispriuauit,  quodeos  durius  &  inclementius 
haberet.Grauiflime  fe  in  eos  animaduerfurum  minabatur  qui  ipfiusimpcriis 

iatque  edictis  audientes  non  effent. 

Inde  TrugilhumtranfgrefTus  Edi&um  de  Indorumlibertatepromulgat: 
Iquumq;  ab  eo  ciues  prouocare  vellent,  prouocationenon  admifit,  caufatus 
fe  a  Caefare  expreffum  difertumque  mandatum  habere  Edicti  ftricle  adeo  & 
"  :xacte  feruandi,vtappellationem  ab  eo  nu/lam  aut  exceptionem  admitteret. 
^Omnes  obftinatam&inrlexibilemProregisduritiamexperti,  &ipfum  &le- 

E  gcs9  & 


34  HIST.    NOVIORBIS 

<*es,&  earum  latores  diris  exfecrabantur.  Qui  feruos  regio  figno  inuftosha* 

bebant,  vulgo  fortem  fuam  miferantes  dicebant,  nuliamfibi  aliam  fupereffe 

opem, nullam  praeterea  rationem  quavxores,liberos  &  domum  fuftenta- 

rent.  Qui  easprouinciasfubegerant,  conceptum  animis  dolorem  perferre 

non  poterantj  palam  cortquerentes:Poftquam  pro  imperio  &  gloriaCarfaris 

corporibus  &  fortunis  confumtis,ei  opulerttiflimum  &  pulcherrimum  Re- 

gnum  fuis  manibus qu^fluerint,egregia  fcilicet fibi  precia laborum perfblui. 

S  e  d  eum  acerrime  omnium  perftrinxit  monachus  ordinis  D.  Marias(Pe- 

tro  nomen  erat)  quum  in  has  voces  erumperet *  Indigna  prsemia  fuam  maie- 

ftatem  iis  reddere,qui  tam  fidelem  &  ftrenuam  operam  ei  nauarant:&  cas  le- 

utnathus  ges,  explendae  auaritiadatas  rapirtam  potius  quam  fanctitatem  &iuftitiam 

mewpcfti.  redolere.  Neque  alio  fpectare  omnia  Edicta  quas  ex  Hifpania  venirent,nifi  vt 

\l  panT  au^erentur  Regij  reditus.  Itaque  his  verbis  offertfus  Prorex  noctu  carnificem 

vmitiutt.  fXimmific  qui  monachogulam  frangeret. 

Iam  fuperbise  Proregis&durarumeius  legum  fama  vbique  fparfaerat, 
quumHifpani  mallefemortem  oppetere,  quameiufcemodimoremgerere 
legibus,palamferentes,omnibusIocistumultum&feditionemagitant.Mi- 
ferat  forte  Prorex  Cufcon  ad  Vaccam  de  Caftro  legatum  quendam  fuum.  Is 
rogatu  ciiAum  admictereeumirt  vrbem  noluifjac  breui  cum  multiHifpa- 
nis,  quopropius.rerum  ftatum  infpiceret,  inciuitatem-Regumcontendit. 
Appropinquantem  vrbi  cum  magno  comitatu  ciues  admonent  ne  ingredia- 
tur,  quippe  vereri  fe  ne  aliquid  fecus  quam  velletipfiaccideret,  ob  exclufum 
Proregis  Legatum.  Praeterea  quod  tanto  agmineftipatusveniret,fufpicio- 
nem  de  fe  aliquam  moturum.  Itaque Cufcon potius  reuerteretur,  cVciuita- 
temRegis  nomineobtineret.Sed  Vaccaregredi  haudfatisautoritatifuaede- 
corumexiftimans,  maximamcomitatus  partemdimittitquominus  fufpe- 
cluseifetj&coeptumiterperagit.BreuiLimamingrefrus^commotumciuita- 
tisftatum&resperturbatasotfendit. 

Nonnvlli  ciuium  Proregem  mortuerartt,  vt  quamprimum  poffet, 
Trugillio  vertire  properaretpriufqua  Vacca  de  Caftro  Limamingrederetur: 
is  ergo  feftinanter  oppido  egreffus  Limam  magnis  itinenbus  contendit.  In 
itinere,eo  loco  cui  Foffaenomen  eft,infcripta  parieti  haec  verba  rcpcriv  Quit- 
quis  fortunas  meas  ereptum  veniet,  mature  videat  qutdagat.  nam  idquidem  ca~ 
pitis  [uipericulo  fecerit. Vrxtctcz.  ei  fignificatum  eft,  decreuiffe  Limenfes  ciues 
eumPeruenfiprouinciaeiicere,nifi£didoruniefredtumfufpenderet,quoad 
a  Caefare  rebus  aliter  profpectum  effet. 

H  i  s  fimul  de  rebus  plurimum  indignatus  ProrexFoffa  mouet.-quumque 
iam  Lima:  appropinquaret,  GuilielmusSuarez  Regius  procurator(Factorcm 
vulgo  vocant)obuiam  ei  egreffusiufiurandum  ab  eo  nomine  fenatus  exigit: 
Pnuilegia  videlicct,beneficia,&iura  ipfis  aCe/are  conceffafarta  &  tecta  con- 

feruatu- 


L   I    B    E    R       I  l  I.  35 

feruaturum,  prouocationemque  a  nouis  legibus  admifTurum.  Prorex  iufiu- 
randumitaconcepitjSequaEadobfequium&honoremC^farispertinerent,  TmexdU 
eaomnia  facturum.  Itaciuitatemingreditur:  maximaeparticiuiumparum^A»»»» 
gratus  eius  aduentus  fuit:fed  multo  acrius  odia  omnium  in  fe  accendit  quum  'HZItme 
Edictum  de  liberandis  Indis  promulsjalTet :  quumque  a  familiaribus  rogare-  ***** 

r  •  rjj  '    !  \         r  ■    •  r-r-r  omntum, 

turneraceret,  quippefeditionemaduerfus  eum  concituros  Hifpanos,  con-  moxrtki. 
tumaciter  refpondit,Se  voluntatem  fuam  &  Cefaris  mandata  prorius  exequi  l™m**z 
velle.Moxetiam  Vaccam  de  Caftro  in  Cuftodiam  tradit,EdicT:a  fua  Cufci  ad- 
mittere  noluiffe  eum  arguens,  &  affumta Gubernatoris  autoritate  Indos  in- 
terHifpanosdiuififfe  :  proftremo,nonfacl:aaRegepoteftate>  armis  aduer- 
fus  Almagrum  certaffe. 

P  r  o  r  e  x  tum  ceterisfactis,  tum  maxime  Vaccaevinculis,  cuius  in  fe  be- 
neuolentiamftudiumquemulto  quam  anteamaius  Limenfes  experieban- 
tur,  tantam  omnium  ciuium  inuidiam,tantumodium  in  fe  conciuit,vt  ple- 
rique  Hifpani  Gonzallum  Pizarrumcrebris  literis  fblicitarent,  vt  Cufcon 
quam  celerrime  veniret.  Incidiffe  res  magni  momenti  de  quibus  cum  eo ibi 
agere  vellent.  Is  tum  forte  erat  apud  Ciarchas  fodinis  fuis  prorfus  intentus, 
nec  dehis  rebus  quidquam  cogitans:tum  vero  frequentibus  nunciis&  literis 
excitatus,Cufcon  venit.lbi  coniurationis  principes  faeuitiam  Edictorum  ex-  ?■£  ?'-■ 

1  •  •     r    ■  1         i     i-  ■  Zjrrusdf, 

ponunt,quseProrexattu!erat:quametiam  lpie  intolcrabili  contumacia o- t«mm. 
nerare:,omnemabiisprouocationemrefpuens.ItaqueGonzallumorareo- 
mnesvt  propugnandae  vitaeacfortunis  morumfummumfeDucem&Pro- 
curatorempartibus  oftenderet.  Polliceri  aciurare  llnguli  feftrenuamflde- 
lemque  operam  nauando  fidem  illi  datam  ad  vltimum  praeftituros.  Abnuere 
primo  Pizarrus,  &  id  a  fe  expectari  petique  non  debere  dicere:  quippe  Edictis 
repugnare,quid  aliud  effe  quam  repugnare  ipfi  Caefari, qui  eoru  obfequiu  ef- 
fectumq;  tam  exa&evrgeretfVerumquieasterrasiubegerant  coloni  ,ince- 
ptum  fuum  ab  omni  rebellionis  fufpicione  purgantes,  &  caufam  probantes, 
flexeretandem  vtimperiumiliud  a  fe  fufcipi  pateretur. 

His  fuffragiis  Gonzallus  Pizarrus  Gubernator  &  Procurator  generalis 
iPeruanarum  prouinciarum  defignatus,  vexilladepromit&breuiquadrin- 
gentos  amplius  milites  contrahit.  Hax  ita  Cufci  gefta  effe  pofteaquam  Pro- 
regiallatum  eft,  Hieronymum  Loaifam  Limenfem  epifcopum  Cufconad 
Gonzallum  mitrit,  oratum  vtfufceptaaduerfusRegem  fuum  belli  confilia 
omitteret:ac  Limam  ad reconciliandam  fecum concordiam  veniret.  Id  qui- 
dem  eum  pro  certo  habere  poffe,  nullam  ipfi  incommodam  Legem  ab  fe  al- 
datam  effe:imo  veniffe  vteum  ingentibus  praemiis  &  meritis  afficeret.  Verum 
Epifcopus  a  Pizarro  neque  auditus  neque  admiffus,irrita  legatione  redii  t. 

Prorex,  cognitoPizarrianimo,  metuensneille  priusadLimamcum 
xercitueffet  quam  ipfobelloneceffariaparaffet:  quinquagintatormentu- 

E     2  larios 


Trorex 
Procur.  n 


$5  HIST.     NOVIORBIS 

lanosadpr^efidiumfuicorporiscomparatrquantummilitumpoteftcontra- 
hit :  e  variis  locis  noua  fubfidia  arcelTit :  Quintas  vectigal  retinet,  quod  Vacca 
deCaftroconfeceratvtprimo  quoquetempore  inHifpaniam  mittereretur: 
ac  praeterea  pecuniae  fummam  in  fumtus  belli&ftipendiamilitum  mutuo  fii- 
mit.  Itaque  breui  ad  eum  Petrus  de  Puellis  Guanuco,Gonzallus  Diaz  e  Piu- 
ra  cum  multis  Hifpanis  e  Quitenfi  prouincia  profectis  confluunt.-fedifti  pau- 
cispoftdiebus  quam  Limam  venerant  cum  omnibus  fere  militibusaliisqj 
trib.mil.ad  Pizarrum  transfugiunt.Nec  multo  poft  aliquot nobiles  qui  apudt 
Factorem  feu  Procuratorem  regium  in  hofpitio  erant,cum  duobus  eius  ne- 
potibus  a  Prorege  ad  Pizarrum  tranfiuere.  Id  vbiProregi  nunciatum,  extem- 
plo  AlphonfumdeMontemaiorecum  quinquaginta  equitibus  adcapienr 
dos  transfugas  mittit.  Illc  fugientes  aiTequutus^proditurafuis&abiisquos 
perfequebatur,  capitun  inde  omnes  vno  agminead  Gonzallum  Pizarrum 
concurrunt. 

I  n  t  e  r  e  a  Prorex^quem  nonminus  defectiones  fuorum  quam  hoftium 
giumin-  apparatus  angebant, Factori in primis  fuccenfebat,  ei  vtique  vehementer in- 
fitimux-  fenfus,quem  totius  mali  caufam  effe  fufpicabatur.Tandem  hominem  noctu 
tuum  ad-  arceiTit.-vixqj  ille  domum  eius  ingrelTus  erat,  quum  irx  impotens,Ecquae  tan- 
dem  funt  iftas  quas  moliris  proditiones,  Faclor?  in  malam  tuam  rem  huc  ad 
mevenifti,  quem  tutechnis  tuis  peruertis.  AdhaxFactor:Ego  tambonus 
Regisferuusfumacdominatioveftra.  Prorex:Mentirispergulam,inquit,fi- 
mulquepugionemftringensgeminoidlueumconfodirdeindeingeftisvul- 
neribus  confectum  a  domefticis,proiici  in  pr^ceps  e  ccenaculipergulaiubet: 
corpus  eius  a  Proregis  mancipiis  licentia  tenebrarum,quum  nemo  prohibc- 
ret,pedibus  tractum  &  multis  ludibriis  vexatum  eft.vtilluxit,  honorifico  fu- 
nere  efTertur. 

Licentiatvs  Caruaial,vbi  fratremaProregeinterfeclumcognouit, 
iurauitfenonpriusquieturum  quammortem  ipfiusvltus  efTet.  Eaquidem 
Fadtoris  cxdcs  plerifque  ciuium  tantum  terroris  iniecet,vt  neeadem  a  Prore- 
ge  in  fe  exempla  ederentur  vulgo  pauitantes,  Gonzalli  Pizarri  aduentum  ar- 
dentibus  votis  optarent,  qui  ipfis  perpetuam  eam  formidinem  demeret. 

i  Qv  i  b  v  s  de  caufis  tdfactumfit,  ex  Hifianis firiptortbm  paulo  altms  re* 
petam.  Per  eafermetemporatranjgrefii  ex  Indta  Occid.in  Hijpaniam  aliquot  6c~ 
clefiafttcihomtnes:f$  bonowt  ftbi  ^uidebantur^elotmpulfhKegi  ^Jndici  confilij 
proceribus  renunciarunt ,  quamprofligata  licentia  Hijpant aduerfm Indosfeui- 
rent,  Quippe  non  tantum  eorumfortunasferreatque  agerejpfisad  oneraferenda, 
velut  tumenta^adigereiimmodicis  tributu grauare,^  ruerberare:fidetiam,  *velut 
mancipia  admetaUa  damnata,  inaurifodina*f$  pifcatwvntonum  demergere* 
Jtaque  quemadmodum  ininfulis  San-dominici,  Cuba,  San-loannis  deportu  dmite 
f$ jamaica3omnepropeindigenarumgenm  mi(eriitf$  laboribus  interitjfet:ita  m 

Noua 


■)■> 
■)■> 


L    I    B    E    R       III.  37 

Noua  Htsjania  &in  Peru  breui  omnes  Jndos  afiirpe  abfumtum  iri,  nifimature 
obmam  iretur.  Porro  eius  mali  maxtmam  culpamfifltnere  Gubernatores  tpfis3eo- 
rumlegatos,  &  o^hCaiefiatistpfius  Procuratores,  Epifiopos,  Ccenobia3ceterafque 
euismodt  Spectofisperfinas,  qu&fauore^  optbus Jubntx&3  nullam  ex  legtbus  atti- 
onem  autpcenam  metuerent.  H&c  f$ Jimtlia,  tum  alij3  tum  maximeinter  ceteros 
<Dominicanus  quidam3  TSartholom&us  de  Cafis^fidulo  inqutfita 3  ad C&firemre- 
tulerant.His  tlle  acceptis  lndtcofinatuinegottumdat3<vtadtunclis  Iurisperitis  f$ 
reltgtofts  altis  vtris,  usmalis  remedium  adhtbeat.  lllt,rebusjat  cognitis  &  deltbera* 
tiSyEdtffumxL.  capitumfiu legum  condunt, quarumfiummah&c  erat :  Place- 
r e  Indos liberos ac Juiiuris ejfe : ac proinde neminifas in pofterum Indumnjllum 
aut  adfodtnas  aut  adpifcandos  vniones  adigere:  imo  ne  adpr&bendam  qutdemge- 
rult  operam3nififorte  ijs  locis  *vbi  alta  rvetlur&  ratio  nonfuppeteret3ac  ne  tum  qut- 
demyntfi perjoluta  laboris  mercede.  Tr&terea  Indis  qut  'vecligales  HtFbanis  efjent, 
pro  cenfks  habitu  ^modo  trtbuta  indici.  Omnes  lndos  fitbdttos  patronorum  aut 
feniorum  fitorum  morte  rvacuos:omnesfundos3agros3lndos  rvafilios,qui6'pi/copis, 
Monafierijs,  PtochodochijsfiuHoJpttiispubltcis  per  totamlndtam  afitgnatt  ejfent, 
fib  regta  coron&  domtnimn  ac  dtttonem  redigi :  adeo  vt  ne  tpfiqutdem  Gubemato- 
res,eorumuelegati3  &  Regij  procuratores  'vafiUum  vi/um  Indum  atfiruum  reti- 
nerent.  ^Porro  omnes  lndos ,  qui  extra  natalis filtfineis  quoquomodo  abducli  efi 
fent3  eo remigrare  ac  reduci,  f$  Chri/i.  religionem docert.  Haclenus de  legtbus3f$ 
caufisearum.  ZN^unccur  Trorex  cum  Adfijforibtts  in  ^Peruanam  proumciam 
mtjfus  fttipaucis  expediam.  Quum  TerUitottus  lndt&dttifiimaprouincia3e  l^e- 
eia  curia3cuius  fedes  Panam&  erat,Jupremum  ius  peteret,  quodduo  tantumluri- 
dici  Adfiffores  redderent,  nec  maxtmaanni  parte  commode  vtrinque  naut^ari 
poffet-.tndeaccidebat  <vt  longa  caufirum  dilatto  ^tardus  litium  exttus  effet,  ItacL 
quum  ^Peruanarum  rerum  maxtmt  momentifiatus  idexigerevideretur,  "Pr&Jh 
dem  Troregis  titulo^Adfefforib.comitatum  eomitti^nouamq^  ibiffuriamfiatui 
placuit.  Ceterum  h&  leges  Madricij  lat&  &  promulgat&fint3anno  u .  d  .  x  l  h  .  eafi^ 
manusfi&fubfcrtptione  C&fir  Barctnone  confirmauit.Ex  Hifianis Jcrtptortbus . 
2  Pnmus  Trorex  tn  Peru  miffus  esl  iJlaficus  Nunnez,  Vela  Abulenfis,  tum 
regiorum  Cafiellafatellttum  Tr&fettus.  Magno*vir  antmo3rccltts3f$  quiaduer- 
fitmblandientesincorrupttisfimmoscumtnfimis&quoiureregeretJnprtmisRegta 
mandata  exacio  cum  rtgore  necfimulate  exfiqui  fiudtofits.  Expertmentumfiide~ 
derat  inMalac&^Cuenc&pr&fecluris.Attamen  f$tr&  impotentemfuiJfe,tfJufpi<. 
cionibtisproperum3  ^credulum  nimis3  f$ pr&cipiteminpcenas3  resipfia  £$  exttus 
pofieadocutt. 

3  ln  alienaprouincia  intempefiiue  imperium  exercere  'vifits  esl:quum{ex eo  ca- 
pite  Legum3quo  iubebantur  Indi  nataltfolo  reddi3  quocumque  modo  inde  abducli 
effent)Peruanos  Jndosper  ^PanamenJem prouinctam  tonquiruatq^  inde  nautbm 
tn  Peruauehiiufitt.  Aug.  Zarat.Htfi.  Peru.lib.j.cap  2. 

E    3  Prorex 


3s  HlST.N0Vl.OR.Brs 

TrorexTrugtUiummigrareconfittuit.  ^IumultuLim&orto ,  capitur & cuflo- 
du  traditur.  Gonz>  Ti&arrm  parttum  imperium  tf  bellum  in  Proregemfa- 
fcmt.  MachicausPanamamdiriptt.lnoiofaeifafficitur,  Verdugm  Nomme- 
deipotitusjnox  tndea  Tizjirrifiiseijcttur. 

.  w  C  a  p  v  r    XI. 

Rore  x  vtperfeclodemumfacinorc  magnitudinemeiusin-< 

tellexit:,  omniumque  in  fe  accenfa  odiajioftis  debellandifpe 

amiffa,cumRegiofenatu  Trugillium  migrare  conftituit.  ln- 

ftaurare  eo  loco  vires  cogitabat :  itaque  quamuis  repugnanti- 

bus  Affefforibus>  duas naues inftrui  iubet,&  AlphonfumRi- 

*"*     chelmum  Regium  Prsefectuin  serarij,  Alphonfum  rationarium  Quaeftorem, 

pTfcque^  aliofque  praterea  nobiles  euocari  iubens:negotium  datiis  vt in  diem  crafti- 

u/ng*m  num  prsefto  fint.  Quippe  Trugilliumnauigarefibie(feinanimo:&VeIam 

Nunnez  quidem  fratrem  fuum  terracum  militibus  mittere:  fe  vero  cum  co- 

iuCTibusacfortunis  omnibustum  Adfeflbrum,  tum  colonorum,maritimo 

itinere  abituros,  Nulli  eorum fatis  animi  ad  contradicendum  fuit:  ergo  ma- 

gis  non  aufi  repugnare  quam  confilium  probantes  abeunt>  6c  omnia  Adfefc 

fbribus  enunciant* 

llli  quum  inter  fe  ea  de  re  deliberaffent,  Lima  non  excedere  ftatuunr.fi- 

mulq;  edicunt  ciuibus ,  ne  coniuges  neu  quid  rerum  fuarum  exportari  & in 

naues  imponifinerent.  Ipfi  quoque  Proregi  fortiter  obnunciantes*  com- 

monefaciunt  fi  Lima  difcederet,  hoftibus  au&urum  animos:  manentem 

contra  frenos  eorum  audaciae  iniecturum.     Prseterea  fibi  a  Csefare  diferte 

mandatumvtineaciuitate,nonalibisfedemfigerentinequeaIiomigrare,fal- 

uo  eiusimperio,  fibiefle  liberum.Prorextamen  omni  obnunciatione  &  ob- 

iim£  « teftatione  neglecta,  pertinaciter  in  propofito  perftans  difceffum  parabat, 

trtfidatk-  qUUm  irtciuitate  ingens  reperge  tumultusoritur.  Raptaarma:VelaNunez 

"gJlZui-  ftansinforo  cumaliis  Proregisducibus,moxdefertusamilitibus,metuho- 

m  antuu  ftium  irt  ccenobium  San-dominici  confugit :  alij  domum  Proregis  irrum- 

punt,  &  foresoccludunt:  circumfufiaedibus  ciuesquadrantis  horae  fpatio 

Proregem  obfident:quem  milites  clamoribus  magis  quam  armis  propugna- 

bant:quuminnoxiislancearumhaftilibus,cufpidibusq5retroverfis,fubeun- 

tem propellerent  hoftem,  6c fiftulas ferreas  fineglobisin  vanum  difplode^ 

rent. 

T  a  n  d  e  m  Antonius  Robles  fcala irt  murum  euadens,domum  irrumpit: 
portam  recludi  iubet:Dominicani  quidam  monachi  Proregem  adeunt  &  vt 
fefe  dedatadmonent.  llle  tandem  eorum  precibusexpugnatus,Laurentij  Al- 
denaealiorumque  aliquot  trib.  mil.  fidei  fefe  permittit  :  &  ad  licentiatum 
Cepedam  deduci  fe  iubet.  Vtin  confpectu  fuit,ingenti  doloreanxius ,  quod 

obuius 


L   I    B   E    K     I  I  I.  ,* 

obuius  quidam,ipfum,dum  deducitur  ,infefto  tormenti  iclu  appetierat,Ce- 
pedam  ita  affatur,  Domine  Cepeda,  inquit,rogo  te,nequis  me  interficiat,vt 
rnei  curam  habeas.  Cepeda  cohortatusnepauefceret,eumdomumfuam 
deducit.  Moxetiam  Adfeffores  confblantur  hominem,  &feeiuscalami- 
tategrauiflime  affici  affirmant :  fe  vt  caperetur  neque operam  nequc  confili- 
um  dediffe,  fedquando  ita  accidiffet  vt  in  ipfbrumpoteftateeffet,  pro  bo- 
noatque  ipfius  vtilitate  facturos  vt  eumin  Hifpaniam  adCaefarem  mitte- 
rent. ' 

1  n  eo  ftatu  res  adhuc  erant,  quum  ciuitatem  noui  de  integro  motus  inua- 
dunt.   Nonnulli  Proregem  fbluendum,  ahj  contrainterfkiendum  cenfe- 
bant,autcerteeciuitatepellendum.  Tandemdiu  multumqueinterfealrer- 
caticiuesineamfententiamomnesdefcendunt.-RemittendumefreinHifpa- 
niam  ad  Caefarem,  vti  paulo  ante  diximus.  Quippe  eius  difceffum  multafe- 
quutura commoda :  Pizarrum  videlicet armapofiturum:  pacatam  fore pro- 
uinciam:atque  ea  Ce.fari  fatisfacTura.Ergo  qu^ftione  deProrege  habita  eique 
culpa  totius motus  aflignata ,  cum  fratre in  nauim  imponunt ,  centum  am- 
plius  millia  ducatorum  domum  referentem,  quaepartim  muneribus,partim 
ftipendiis,partim  rerum  venditarumpretiis,  contraxerat.  Eumque  cumo-  ^«f» 
mnibusfortunislicentiato  Aluarezin  Hifpaniam  deducendum  tradunt.  IsSf^* 
ad  Tumbefixoramappulfus,  Proregemliberauit:quofacT:oeimoxexitium^f,,r''r' 
attulit. 

Eod e m  feretempore Gonzallus Pizarrus Cufco mouens (paulo antein- 

terfectis  Philippo  Gottierez  aliifque  aliquot  nobilibus,quod  ad  Regem  mul- 

ta aduerfus ipfum fcripfiiTent)  duobus  aLima mil. paff  caftra locat.  Quum- 

que ibi accepillet , Proregem  fblutum  Tumbefise exercitum  contrahere:  pri- 

ufquamvrbemingrederetur,  quoinfeanimo  AiTeffores  &  nonulliciuesefc 

fentcognofcere  voluit.  quippe  nonpaucos  inclinatis  in  Proregem  ftudiis  ef- 

feaudiuerat.  Ergoafenatu,omniumcolonorum  nominequieasorasfube- 

gerant,  ciuitatis  imperium  poftulat,  quantum  ld  Regij  obfequij refpedtus  &: 

totiusprouinciaecommunisvtilitaspoftuiaret.Maximaciuiumparsdeferen- 

dum  ei  imperium  cenfebat,  metuentes  ne  vi  irrumpens  vrbem  ipfam  diripe- 

ret:alij,  Cepeda  maxime ,  valida  militum  manu  contraCf  a fretus, omni  ope 

propulfandumcontendebat:fed  vbicognouit  maximam  militum  partem 

tranfiiffe  in  caftra  Pizarri :  tumetiama  nonnulhs,  quod  vim  quam  lenio- 

'iresviasexperirimallet,  correptus  :  quum  illi  fine  vtriufquepartisgrauifli- 

'  mo  damno  pradij  aleam  tentari  poite  negarent ,  fpecioliora  fuadentibus 

acceffit.  Haec  enimfimulatatantumerant  :  neque  alio  animoabiis  iacTa- 

■  bantur ,  nifi  vt  Regis  os  fallaci  obfequij  fpecie  fublinerent.  Omnium  ergo  <?•»£«- 

confenfu  GonzallusLimamingreffus  Gubernator,additaexceptione,  dici-  YaZtT 

tur :  Nempe ealege  vt  quoties  Csefar de rebus  aliter  ftatuiffet, ipfe  eo  fe mu  p"«  <¥- 

nere^W4f"r" 


4o  HIST.     NOVIORBIS 

nere  vltro  abdicaret.interea  illud  fideliter  pro  boni  &  Chriftiani  viri  officio, 

fubDei&regisaufpiciis&imperio,gereret. 

Gonzallvs  iam  Gubernatorem  agens res ciuitatis  componit, Sena- 

tum  abolet,  infidias  ab  eo  metuens : quadraginta  millia  ducatorum  a Regio 

i/$l«r  hTco  mutua  fumit  ad  ftipendia  militum  :  Machicaum  trib.  mil.Panamam 

fmptom  niittit:Doc~torern TeiadaminHifpaniam delegat,quiCacfarem deprouinci^ 

flatUj&quasnouaslegesrequutaeiTentincommodajCertioremfaceret. 

Machicavs  penuria  maiorum  nauium,  duobus  phafelis  vefa  fecit 
cum  l.  tormentularijs :  &  oram  praeterlegens  duas  naueis  ad  Trugillium,  & 
vnam  in  Tumbefi^  oracepit:  Proregi  terrorem  intulicloannem  Lanez  in  fu- 
gam  vertit  :aliquot  milites  inportu-vetere  contraxit:&prope  Tabogam  na- 
uevnapotitus,  eiusmagiftrum,quod  demifiispropere  velisin  deditionem 
von  veniflet,  ex  antenna  fufpendit.  Mox  in  Panamam  appulfiis,quum  Ioan- 
nes  Gufmanus  qui  militu  pro  Blafco  Prorege  delectu  habebat,eum  ingreffu 
vrbis  prohiberet,intercefiiteiusprouinci£  Gubernator.  Nam  quum  audiffec 
Mahicaum  non  alia  de  caufa  eb  appuliffe  qua  vt  dodtorem  Teiada,  legatu  &c 
procuratorem  a  comuni  Peruenfis  prouinciae  ad  ipfum  Caefare  miffum  comi 
taretur:  Gufmannucohibuit.quippeacquumnoneffeinquienslegatismora 
ck  impcdimentum  offerre,&  nulla  de  caufa  humanis  caedibus  materiem  oc- 
cafloncmq;  pr^bere.ItaqueMachicao  patet  aditus.ipfe  cum  maxima  fuorum 
partein  terram  egreffus,  naues  aliquotquseinportuftabant  occupat:milites 
qui  Ioannem  Gufmannum  deferuerant  omnes  fibiadiungit,  cummultis 
TM*mm  volonibus  erronibufquequi  Nomine-deiebconfluxerant:Bartholomaeum 
diript.  Perefium  trib.mil.eiufquefigniferum  interficit:acmulto  plures  interemiffet, 
quod  initis  de  ipfb  occidendo  confiliis  ad  exercitum  eius  tradendum  Prore- 
giconfpiraffent,  nififibiconfiiluiffentfuga  :  tormentavrbi  propugnanda? 
comparatacapit:negotiatorum  tabernas  veftiendis  militibus  exhaurit,fe  ali- 
aspro  mercibus  pretium  perfbluturum  polhcitus.Exadtisperhaxfcelera  alia- 
quemultaaliquotmenfibus,  oclonauibus  6c  quadringentis  ampliusmili- 
tibus  auctus,Panama  in  Peru  renauigat. 

P  o  r  r  o  metuens  Gubernator  Pizarrus  ne  Prorcx  e  Panama  bello  vires  fa- 
cillime repararet,  quod is locus  nauibus  que^  ex  Hifpania ad  Nomen-dei  ap- 
pelluntopportunus  &  commodus  effet,  eum  portum  fibi  occupandum  fta- 
mm  tuit.  Sed  quum  audiffet  Panamenfes  ciues  &  mercatores  de  Machicai  latro- 
fu$Mut.  cinns  ocrapinis  plunmum  quen,abdicatoeimunere  Petrumlnoiofam  in  ei- 
us  locum  furficit.  Nondefuere  quiintercederent&  Machicao  munusillud 
continuari  vellent :  fed  haec  fententia  obtinuit.  Inoiofa^Propr^toris  leu  fum  - 
miclaffis  pracfecti  titulo  auctus ,  cum  centum  quinquaginta  tormentulariis 
e Calliao  Limas portu  fbluit :  inde  oram  preterlcgens  Velam  Nunez  in  portu  I 
Bonauenture  cum  xx.  millibus  ducatorumcornpit.  Is  in  eo  portu  duos  my- 

oparones , 


L   I    B)E  R     Ilt/  4l 

oparonesinftruebat,traiicerein  PanamamcogitansibiqueProregi  fratrifuo    Pmigk 
militesconfcriberc.  EumcaptumInoiofaLiimmadGubernatoremmitcit:{''',fr/'''" 
qui  mox eum tumukus  cientem ck colonias ad Prorcgis partes fouendas  fol-  **• 
licitantem  capiteplecli  iullic. 

1  n  o  1  o  s  a  prarerea  Gonzalli  Pizarri  filium,quem  captum  Vela  Nuncz  fe- 
cumducebat,  recuperac:&cumeapra:daeporcuBonauencura:foluensrri- 
busnauibus&duobusmyoparonibus,  Panamxoramtenuit.  ibitum  force 
Ioan.Lanez  militesProregi  concrahebac.is  vc  naues  confpexic,excemplo  pul- 
faricympanaiubec,  &inforumcummilicumagmineprogreilus,quantum 
nici  vocepocerac  ciues  jnclamar.-Prodice  foras  Prodicores,  6c  Regiam  prouin- 
ciam  acyrannis  defendice.  Hsec  verbamulcorumindignacionem  odiumque 
in  eum  commouerunc. 

P  o  s  t  e  r  a  die  Petrus Cafaus  fummus eius  prouincix  Pretor([uilitiariuni 
maiorem  vocantj  Ioannis  Lanez  rogatu,  milites  Noimnis-dei  coIon;a  excit: 
fimulqueadlnoiofam  miccicquicaufam  aduentuseius  quasrerenc.  lllcfead 
Ferdin.Machicai  nominaluenda&dilfoluenda  veniffe,  refpondet:eo  ficto, 
mox  in  Perufium  regreffurum.  Attamen  vbi  ille  Panamce  armain  fe  fumick: 
vimparariinrellexic.necpacivllomodo  Velleioa.Lanezvcvrbeinrrarec.-mi- 
lites  in  cerra  exponit,  ccincer  prominences  licoris  fcopulos  collocac:  myopa- 
rones  cum  aliquoc  cormencis  oram  radere  iubec.  Alcera  exparce  io.  LanczPa- 
nama  obuiam  egreffus,cum  crecenrisampliusHifpanis,cafcraprope  holTem 
locat.  lamquetormentarius,  iuflu  lanefij  ,  machina:vni  ignemimmiflurus 
erat:quum  monaehusquidamordinis  D.Maria^crucifixi  lmaginem  «cftans, 
cumPetro  Cabrera  mulacircumuectus,P  a  x,  P  a  x,  alca  voceprociamat. 

PROGRESsiad colloquium vtriufque partis duces,his legibusfcedus in-  «,  J""*'*' 

eunt:VtIfjoiofaxxv.tantummilitibuscomitatus  vrbemintraret:Rcliquum  n*.  ' 

exercitum  Scnauesad  Tabogam  infulam  procul  vrberemoueretdonecMa- 

chicaidebitaperfoluiffet:pofiremonobiles  virosduos,  quofcumque  Lanez 

|  legiffet^fidciobficlesdaret.InoiofahisacceptisconditionibusjBalthaffarem, 

comitisGomera;filium,&PaulumMenefium  rnb.mil.obfidesrradir.Irafil- 

lacibuspromifljscircumuento  Lanefio,paxintereoseomponitur.  Atpaulo 

pofc^quumperfoluendismilitumftipendiispecuniaLancfiodeefletj  militcs 

eius  terni  quaterniveexvrbein  Tabogamcommeanresc>dudiais.cantioni- 

bus,  quominus  fufpecla  res  effet  fcfc  oblecrantes,  per  omne  induciarum 

jtempus,  paulacim  omnes  duci  fuo  elapfi  ad  Pizarriflas  transfugere.  Ipfe  tan- 

demabomnibusdeftitutus,  vnoreliquopedifequo^fugxcomite,Panama 

;decedit,  &Carrha°inem  iefe  recipic.Inoiofa  orbam  pra:fidio  vrbem  cum  ex- 

jerciruincrar,feflasinrermilirumvocesclamanciu,V  i  vat  Rexet  Gon- 

zallvsPizarrv  s.Mox  ad  Nominis-dei  coloniamoccupandam  &  eum 

borcum  cucandum  Pecrum  Cabreram  &generum  eius  cum  duabus cohor- 

ibusmiccic.  F  Non 


Vtrdugus 
Troregis 
partes  fo- 
uens  No- 
men-dei 
(*ptt. 


Vtrdugus 
Nomine- 
dii  eiici- 
tur. 


41  H  I  S  T.     N  O  V  I     O  R  B  I  S 

N  o  n  multo  poft  Melchior  Verdugus,  Pizarri  partibus  infeftus.,  cum  dt> 
centismilitibusper  emiffarium  Nicaraguenfis  lacusfecundo  amne  defluit, 
Ad  Nomen-dei  noclufortequum  appulifTet,milites  exponit.  Egredientium 
interrammilitumtumultuexcitaticolonbGalloseiTearbitratijinfiluascon- 
fugiunt.MelchiorinCabrerseaedesigneminiiciiubetjillumiimulcoiiflagra- 
turum  cum  domo  ratus.-fed  iam  ille  m  Panamam  cum  genero  aufugerat.  Ad 
eum  modum  Verdugus  Nomine-dei  potitus,eam  praefidio  munit. 

A  t  ciues,  quum  multas  a  militibus  iniurias  quotidie  paterentur  filli  e- 
nimmilitarilicentiamerces  &  quaxjueobuiarapientes,  aliaqueinfandae- 
dentes  facinora,iusetiampraetexebanticeleribus:Idnimirummeritoiisac- 
cidere  qui  Tyrannosaduerfus  Regem  defenderent-)graues  deillatisfibi  a  Ver- 
dugo  damnis  Sc iniuriis  querelas  ad  doctorem Riueram,  eius  prouinciat Gu- 
bernatorem ,  deferunt.  h  Panamas  manebat :  ac  tum  Petri  Inoiofas  auxilium 
implorans,cum  eo  Nomen-dei  cum  centum  &  quinquaginta  tormentula- 
riisproperat.Priustamenquamvimadhiberet^VerdugumobteftaturjVtprse- 
ftitis  impenfis  &  penfatis  damnis  quaecolonis  intulerat,prouinciam  fuam 
externplorepeteret,Idnififpontefaceret,  vim&armaexfpectaret.  Ad  hax 
Verdugus^Et  eum  &  coionos  grauiora  mereri,quando  tyrannos  in  regia  pro- 
uinciafouerent,refpondet.  InoiofatamcontumacireiponfoofTenfus,ciui- 
tatemirrumpit,  fuos  vndiqueinuaderehoftemiubet.  Verduguenfes  tanta 
tormentulariorum  copia  perterriti,  adhaec,  vt  qui  nihil  praecauiiTentjincom- 
pofiti  inordinatique ,  omiffa  defendendi  fui  cura,  tergavertunt ;  &  princeps 
fugae  ipfe  Verdugus  in  myoparonem  raptim infiliit :  certatimque  milites  na- 
uigiaeportumoliti  indeomnes,  praetervnumvulnereimpeditum,trepida 
fugaexceftere. 

Centenm  a  Caruaile  funditur.Trorex prdij fortunam  aduerfm  ^Pi&ar- 
rum  expertm  vincitur  &  interficitur. 

C  A  P  V  T       XII. 

AEc  Panamae&  Nomine-deigerebantunintereaGonzallus 
Pizarrus  ad  opprimendum  Didacum  Centenum,rebellionem 
aduerfumfemolientem,  Francifcum  Caruaialem  Praefectum 
caftrorum  legatum  fuum  mittit.  Is  Centenum  ad  Potofiam 
'afTequutus,aggrediturfunditque,viqjadeo  captiuismilitibus 
immitis  vtomnesfuipendi  laqueo  iuberet.  Centenus  ipfe  inter  tumultum 
cumLodoico  Riuera  ckfamulo  vno  in  montes  quofdam  afperos  Indis  habi- 
tatos  elapfusnon  proculArequipa,  perniciem  effugit.  Caruaialea  victoria 
infblefcens&variaperlocainfeftaarma  circumferens,omnia  fanguine,fer- 
ro  flammisque  mifcuit,  Ciarchas  diripuit:  atque  ex  eo  loco  Arequipam,  dein 
CufconixgrefTus,latrociniis,fufpendiis,&corporumdilacerationibusquof- 

cumque  Regis  partibus  fauentes  cepit,atrociter  vexauit. 

EoDEM 


L    I   B    E    R     I  1 1.  45 

E  o  d  e  m  ipfbtemporeProrexinPopaiano,  prouinciae  Venalcazarisagro  mm  w- 
crat:a  Gonzallo  Pizarro  inftante  acriter  cedenti  diu  iactatus ,  eius  manus  vix  rr"t'nJiaHz 
cfTugerat:tum  vero  ibi  delitefcens  quum  mendaci  fama  accepilTet  Pizarrum 
cQuitoLimamconcefliiTe,  etficaptiuitate  fratris  non  mediocriter  angere- 
tur,ipcm  tamen  recuperandi  imperij^vindictaeqj  a  Pizarriftis  expetenda^non 
omnemabiecit.ItaqueSebaftianiVenalcazarisopequadringentosHifpanos 
contrahit^aciequeinftruclaprocedenstvbiOttabalumperuenitiGonzallum 
nec  Limam  profectu ,  nec  procul  abeffe  cum  valido  exercitu  aduerfus  ipfiim 
venientem  cognofcit.  Hoc  taminopinato  nuncio  perculfus  fub  vefperam 
crebris  ignibus  ad  fallendum  hoftem  paflim  excitatis,  inde  prima  fere  vigilia 
mouit:&perinuiosfakusatqueafperatefquaraptim  exercitum  ducens,ne 
vllo  quidem  quietis  momento  ad  relaxandum  laborem  dato,  totameam 
noclem&magnamfequentis  dieipartem,ducibuslndis,  ingens  viaefpati- 
um  emenfus  eft,  ac  vix  tandem  fatigatus  &  prope  exanimatus  fiti ,  Quiton 
peruenit.IbiquumNumidica  mulier  aquae  ampullam  vnam  ei  porrexilTet, 
fitim  reftinxit :  &  a  ciuibus  de  exercitu  Pizarri  diligenter  fcifcitatus ,  vbi 
validum  effe  comperit ,  aliquantulum  expauit :  mox  collecto  animo,  mul- 
tis  confulentibus  vt  pofitis  armis  Gonzalli  fidemac  clementiam  experire- 
tur:  Vel  mori  ftrenue  fibi  eiTe  meliusrefpondit,  quamfe  tali  viro,id  eft  tyran- 
no ,  dedere. 

ExiNDEnonnullorumrldeiciuium  diftifus, Quito  egreditur,&  tribusab   ftw*i 

vrbe  palT.milibus  in  modica  planitie,caftris  locum  deligit.Pizarrus  quem  dif-  ^r 

perfis  paflim  exploratoribus  nullae  hoftisresfallebant,fuga  proregiscom-M«>'- 

perta  &  quanto  flexu  vi^  copias  circumduxiffet,milite  fequi  iufTo  cedentiin- 

ftareconftituit,  &  poftera  die  patentibus  locis  eumadeptus,  caftra  caftris 

contulit.Prorex  animofius  quam  prudentius  fuos  in  aciem  eduxit:  neque  illi 

IpugnamdetrecTant.AcprimocongreiTutormentularijPizarripilisplumbe- 

lshoftiumaliquos  obtriuerant,  hinc  trepidantes  cquitum  alas  Proregi  cir- 

cumfunduntur:illeanimofe  pugnam  ciensomnespariterinhoftemduce- 

(bat.  Sed  tranfuerfim  Regiorum  aciem  equitum  turma  duce  Cepeda  incur- 

jfansj  facillime  perrupit.  Prorex  ex  equo  deiicitur ,  quumque  oppreffus pon- 

idere  armorum  niti  ad  refurgendum  non  poftet,  ignotus  aliquandiu  inter  fu- 

iorumhoftiumqueftragem  fefellit.  MoxquumQuitenfisaedituusillacfortc 

orxterueclusjpropiusfeadeum  applicuiffet,  tumProrex:Abftineamema- 

ius,  inquit:  ego  fum  Prorex.  Sacerdos,  Opportune:tu  is  es  quem  nos  quseri- 

mus.AcconfeftimadlicentiatumCaruaialemaccurrens,Ietumillihocnun-5^.«, 

i,:ium  perfert.  Is  Factoris  fratris  fui  caedem  vlcifci  ardentiftime  cupiebat,  quem 

1'rorexmanu  fua,vtantediximus,  interemerat.  Ergoproperabatvtiacen- 

em  hoftem  confoderet :  ni  Petrus  de  Puellis  defcendere  equo  parantem  co- 

dbuilTet,  Haudfatisdecorumipfiusauthoritati  eiufcemodi  facinus  edere, 

F     2  admonens. 


arro  vi- 
inter- 


44  H  I  S  T.     N  O  V  I     O  R  B  I  S 

admonens.  llle  igitur,  feruo  adcaedem  eius  mifto,  Proregem  obtruncari  iu- 
bet.  InteifedicaputabfciiTum(^itonCaruaialisiuiTudefertur,&patibulo, 
vndecapita  noxiorumpependerant,  affigitur.  Nequeeo  ludibriocontenti 
nonnulli,barbam  etiam  contemtim  vulierunt.Tandem  tamen  corpus  fub- 
latumjdeportatur(^iton,&pofteradieiuiTuGubernatorishonoriricecon- 
ditur. 

Eo  praelioPizarriil:arumquinquececidere,aliorumpauIopIures.  Guber- 
natormodcrate  victoriavfus,cumhofhbus  clementer  egit.  Venalcazarem 
quoquejquamquamaduerfusfcpUgnafTet^donisprofequutusJnfuampro- 
uinciamremiilt,  &aliquotpraetereaPr2etores&duces.BoniliamPr3efecT:um- 
a:rarij,  &  alios  Quitenles ciues captos,Chilen in  exilium  mifit.  Sed  illi com- 
parata  clanculum  naui in  nouam  Hifpaniam  aufugere.  In  Guaiaquil  Manu- 
elem  Statium  Proprafectum  mifit:ad  Poitum-veterem,  Lupum  Aialam: 
SauiamAlphonfumMercadilhum:Trugillium,DidacumMoram.Adhunc 
modumceterarumciuitatumimperiisdiftnbutis^PetrumdePuellisquoque 
legatumQuitopracrlcic,&indeprogreirusinciuitate-Regumingentiomni- 
um  Letitia  exceptus  eit. 

^Petrm  G^fiacomponendis  ^Peruanx,  prouinchmotibiu  mittitur a  Cdfire. 
^dCfmz^alium  Piz^arrumfcrihit.PiZjarri  ^rebeUmm  refj)onfum.<&5%lult&  <vr- 
bi.sa  "PiZjarrodeficiunt.  Centenus  Cufcon  occupat, 

C    A    P    V    T      XIII. 

Nter hos  Peruenfium motus , nuncius aflfertur Csefaii Pro- 
regcmaLimeniibuscaptum,aGonzalloPizarromotamcon- 
tumaciter  rebellionem  &  fumta  aduerfum  fearma.  Ex  quo  in- 
genti  dolore  afFe&us  eft,grauiter  AdfeiTores  incufans^quod  ta- 
liaconfenfufuoapprobailent  Moxcomperto,pra:cipuamma- 
litauiama  Proregeortam.-illumque  quumnollet  prouocationemanouis 
legibusadmittere,  ieditioni  materiem&  flammamfubdidiffe:aliquantum 
mitigatus,  ne  prouincia  maius  detrimentum  acciperet,  fuperioribus  vulne- 
ribus  fanandis  quietiingenij  hominem  Iegere  inftituit.Nemo  ad  eam  rem  li- 
centiato  Petro  Gafcaaptiorvifuseft,viroquemai1:utiilima2  vulpisquamfe- 
^,j/^%ociiiimileonisfimih^ 

fifficit,     omniqueimpcrio,authoritate, &quibuicumque  voluitpetiitque  literisac 
jHitur.     diplomatis  jnitructum,  mPeruiium  mittit. 

IslicentiatoCiancacV  Renteriocomitibusadiun<5tis,annoM.D.xi.vj.ex 
Hiipaniavelafecitjacprofperovfusventoquinquagtfimoquinto  quamfol- 
uerat  die ad  Nomen-dei  appulit.  Inde  terreitn  itinere  Panamam  progrefliis, 
quamoccukiflime  fieri  poterat,quo  flatu  Pizarrires  eifent,fagaciterodoran- 

doSc 


L   I   B    E    R  '  I  1 1. 


4$ 

do&fcifcitandoperueftigabat.  SiquandoaPizarriftisforte  interrogaretur^    &&% 
quam  ad  rem  ex  Hifpania  miffus  effet,  omnibus  comiter  ac  fepe  capite  ^p^-^ZT"" 
to  refpondebat,  Se  ad  componendos  Peruenfes  motus,&  abroganda  Edicta  «V*  mi. 
quxProrexattulerat,veniffe:acobliteratisvenia  omnibusquaedehquerant,^     " 
fummopere  fc  cupere  easprouincias  in  priftinum  ftatum  reducere,vt  omnes 
honefte  pacificeque  viuerent.  Interdum  etiam  familiarius  cum  gregariis  mi- 
litibus  fermonem  fbcians ,  bono  animo  &  hilari  effe  iubebat: fe  omnia velle 
recta  &  molli  via  confequi:quin  etiam  diuitiis  omnes  expleturum  pollicitus, 
nonfe  aliotendereaffirmabat  quamvtius  earum  prouinciarum  recupera- 
ret:&ipfi  agnito  errorefubimperiumCaefaris  redirent- 

H  i  s  &  aliis  multis  eiufcemodi  fplendidis  dictis  omnium  ocnlos  perftrin- 
gens,fimul  Inoiofam  asereditur,  & ad tradendam  fibi  cum exercitu  claflem  '•'- r  .. 

r  i-    •  •  i     •  •     •  r  -i  Ga,c£  faU 

folicitat.  DeinadPizarrumlitterasmittit,(2)quarum  fententia  na:cerat:Si/^«<«rfpi- 
]mpe^um&armafponteponeret,veniamip^lomniumanteac^orumaCa:-^''w/,- 
faretribui,&abrogatislcgibusnouisomnibusfortunasfuasrelinqui.  Porro 
neeorum  qui  ipfius  partes  hactenus  fequuti  effent,fidei  nimium  inniteretur. 
quippeillos,fimulacvocem  Regisaudiffent,veniam&pacem  offerentis,  o- 
mnes  ab  eo  ad  vnum  defecturos,&perniciem  eofdem  lpfiallaturos,  quibus 
falutem  fuam  crederet. 

H i  s  acceptis  litteris  Pizarrus,  aduocato  primorum  confilio,  omnes  fen- 
tentiam  libere  dicere  iubet.  llli,  re  diu  multumque  deliberata,tandem con- 
gruentibusferme  in  vnum  omnium  fententiis  decernunt,Primum  omni  o- 
peGafcam  Peruanas  prouinciaeadituprohibendumeffe:deindemittendum. 
legatum  adCsefarem,  quideProregismorteeiexplorata  omnia  &certare- 
ferret:tum  Regia? eius  Nlaieftati  fupplicaret,  vt propitia  volenfque prouincias 
imperiumGonzallo  Pizarro  confirmaret.  Idfiabeoimpetrarent,magnam 
vimpecunia:eifevltrocontributuros.Hisdecretis,F.HieronymumLoaifam 
&  Laurcntium  Aldanam  in  Hifpaniam  delegant,  ac  Epiftolam  ad  Gafcam 
Praefidem  communi  omnium  nomine  fcribunt,  legatifqueeam,fexaginta 
quatuor  Prouincialium,qui  eas  terras pro  virili  parte  manu  ceperant,  chiro-* 
graphis  fubicriptam  &  obfignatam  ad  eum  perferendam  tradunt.  Exem- 
plum  eius  infrafcriptum  eft.  c^jw 

Magnifice  domine,te Panamam adueni(Te,& nunc quoque de traie- &w"*m 
ctuin  Peruenfem prouinciam cogitare,  accepimus.  Equidem fi  paulo  matu-  mfffUmi 
rius  & ante Proregis mortem vemiTes,  id nobis  non  minus  iucundum qua m  n'umre 
vtile  futurum  fuiffe teftamur.  Nuncautempofttotinteftina  be!la&Hifpa-c< 
norum  cardes  non  tantum  parum  tutus  in  has  prouinciasaduentus  tuus,  ve-  tc 
rumetiam  detrimentum  aliquod  grauius  allaturus  eft.  Quare  multo  fatius  <c 
videtur,&cumpublico  omnium  bono  coniunclum  vttu  inHifpaniam  cum  c< 

F     3  lcgatis 


33 
33 
33 

33 


4<j  HIST.     NOVIORBIS 

33  legatis  noftris  redeas,quos  ad  Caefarem  mittimusjvtei  horummotuum  cau- 
3,  fas  fuccefTufque  &  confilij  noftri  fummam  exponant :  petantque  ab  eo  vt 
„  Gonzallo  Pizarro  huius  prouincise  imperium  prorogetac  confirmetjperitif- 
,3  fimo  omnium  viro  ac  longo  rerum  &  tra<5tandae  prouinciae  vfu  aftuefacto: 
,3  qui  etiam  propterfingulares  ipfius  virtutesab  omnibus  merito  velutparens 
3,  patriae  habetur  &  diligiturrqui  prouinciam  pace  &  iuftitia  regit:quiRegia  ve- 
,,  ctigalia  acreditus  fartos  tedtofque  praftat.  Acnos  quidem  eam  gratiam  a 
Caefare  accepturos  confidimus,  propteregregiaineum  merita&conftan- 
teminobfequio  &fideperfeuerantiam:quam,etfiabipfius  Legatis&Prae- 
fedtis  bellis  ciuilibus  &rapinis  adeo  voracibus,vt ne  vectigalibus  quidcm  re- 
giispepercerint,crudelitervexati,integra  hactenus  retinuimus.  Facile  quoq; 
nos  ei  probaturos  fperamus,  qusecumque  propugnandi  noftri  caufafumptis 
,,  ineosarmisgeffimus.quidquidenimhuiusfecimus,quodlegespermittunt, 
33  iuris  noftri  tuendi  gratia  fecimus.  Quare  veniam  aut  gratiam  criminum  nul- 
„  lam  ab  eo  petimus :  quando  deliquiffe  in  eum  aliquid  nobis  confcij  non  fu- 
„mus.  Te  veroproeoftudioaczelo,quo  hadtenusfemperin  Dei  cultum& 
„  Regis  obfequium  afFedtum  efTepraetetuhfti,  magnopere  oratumvolumus, 
,-,  vtHifpaniamrepetas,&quaehis  prouinciisrecreandis  commodanecefTaria- 
3,  queeflepro  tuaprudentiaperfpicis,  eacoramipfe  Regiam  maieftatemedo- 
„  ceas.Quod  te  quidem  ita  facturum  fperamus. 

L  i  t  e  r  A  s  quoque  dant  ad  Inoiofam(&  hoc  idem  Pizarrus  Laurentio  Al- 

danx  i  n  mandatis  dedit)  vt  Petrum  Gafcam  L.milhbus  ducatorum  donatum 

inHifpaniamremitteret:autfipotiusitavideretur,euminterficeret.  Idmox, 

allatisPanamamliteris,Laurentius  AldanaPr5efidiCafcaeindicauit,monuit- 

que  vt  ab  occultis  hoftium  infidiis  ad  ipfius  caedem  ftructis  caueret.  Pra:terea 

eiprocertoretulit  Pizarrum  numquamfponte  pafTurumvtPeruanampro- 

uinciam  intraret:quamqua  alioqui  complures  bene  in  Regem  animati  eum 

inoiof*  multo libentiflime  vifuri  efTent.  Ceterum  quum  Inoiofa  nullo  paclo  adduci 

%am,  g*-  poffet  vt  claftem  Cafcae  proderet,  nempe  fidei  Pizarro  datae  nondum  imme- 

jufnfo.  mor,advltimumtamenCa?fareisliterisinfpec1:is,quibus  anteadtoru  omni- 

busquiaPizarrifaclionead  Regemdefciuiflent  veniadabatur,expugnatus 

eamtandem  tradidit:  Tantaretam  facile  potitusGafca,finequa  fruftrain 

oppugnando  Pizarro  fe  fatigaflet,  ingentibetitia,eundem  Inoiofam  vt  ante 

claffi  prseficiens :  ceteros  quoq$  clafliarios  duces  fiio  quemq^gradu  atque  or- 

GafcAh*.  dinequempriusobtinebatrelinquit.  SimulNomine-dei  aliquottormenta 

fttumdu-  & machinas  aduehiiubet,  quas  ex Hifpania tranftulerat:mox etiam  Mcxico, 

&homru  Guattimala,Nicaragua,Dominica,miffis  ad  preTectos  htteris,miIites,equos, 

■|^'e'w"arma,  commeatus,contrahit:pecuniasinftipendiamiIitummutuasaMer- 

catoribusfumit:Laurentium  AldanamadpromulgandasVenicegeneralisIi- 

tcras&nouarumlegumabrogationem,tribus  nauibus  inPerufium  mittit. 

Ille 


L    I    B    E    R     I  I  L  47 

I  l  l  e  Panama  fbluens,nullo loco  prius terram  attigit,quam  in  Calliaum 
Lime,  oftium  peruenilTet.Inde  nauim  vnam  e  tribusTrugillium,alteram  Are- 
quipammittens,pluribusilmullocisRegiadiplomata&claiI]sclefe(5tionem  Ami»cum 
euulgat.Qua  ex  re  factum  eft  vt  maxima  pars  ciuitatum,  famade  claiTe  ab  In-  dtmml.' 
oiofaGafcae  prodita  fparfa,aGonzallo  Pizarro  deficeret.  Primum  Trugillij tmt$- 
Djdacus  Mora,Quiti  Rodericus  Salazarab  eo  defciuere,quorumhicP  etrum 
de  Puellis  iacentem  in  lecTulo  pugione  confodinFrancifcus  Vlmeus  in  Gua- 
iaquil  Emanuelem  Statium  interemit,  iam  tribus  aliis  in  Puna  infulaciuibus 
interfecTis.  Quae  quidem  catdes  iam  refixo  explicatoque  aduerfus  rebelles  Sc 
profcriptosvexilloregio,impunegraiTabantuL 

Qv  v  m  forte  tantas  inter rerum  procellas  ad  portum-vcterem  eiTem,Di- 
dacus  Mendez  Lupum  Aialam  cepit,Moralem  trib.mil. ftrangulari  iuflit:  (cd 
ab  iftis  he^c  vlciicendi  potiusrabie  quam  ftudio  iuftitie^  fiebant.DidacusCen- 
tenus  a  Didaco  Aluare  Arequipa  excitus,e  montiumlatebris,in  quas  fe  abdi- 
derat,  prodit,  &  fe  Aluari  iungit,  affluentibus  quotidie  aliis ,  cUm  octoginta 
Hifpanorum  globo  3  quos  eiufdem  caufae  fors  aggregauerat ,  Regis  nomine 
Cufconoccupareproperat.-eamtum  trecentommilitumpraefidioAntonius 
Robles  obtinebat,quos  paulo  poft  ad  Pizarrum  ducTurus  erat.ld  vt  comperit 
Cetenus  noctu  vrbem  intrat :  hoftes  incautos  &  fbpitos  opprimit.  Multi  tru- 
cidati,  vulnerati  plures:  dux  ipfe  viuus  capitunei  Centenus  ceruices  abfcindi 
iubetjCKceteramultitudinem^amiiToducejfubimperiumRegisfacileredigit. 
Qva  victoria  admodum  inflatus,Cu(co  mouet,&:  Potofiam  aduerfus  Al- 
phonfum  Mendozzam  &  lo.  Silueiram  contedit.Hi  duo  Pizarn  legati  erant, 
eo  loco  iuiTa  eius  cum  valida  manu  expectantes:  fed  vbi  Centenu aduentare 
intelligunt,eiobuiavltroegrefiicopiasiunxere.Quibusillevirib.au(ftusTi- 
quacacenfislacus  clauftra  occupatck  cum  exercitu  ibi  confidit,eo  confilio  vt 
Praefide  opperiensjfimul  obfeiTo  eo  trafitu  omnia  itinera  hofti  intercluderet» 
i  O  m  n  i  v  m  qu&  tn  Peru  acctderant  nuncium  accepit  Carolus  C&far  tn  Ger- 
mania^vbi  tum  aduerfksProteflantes  bellum  gerebat)perDidacumAluare7  Pro^ ' 
regis  Vel&cognatum (f  Franctfcum Maldonadum  Gonz>.  Ptz>arri  domefticum, 
Sorumporro  malorum  remediu  altquandiu  dtlatum  efl,  tum  quod  C&far  Ca/iella 
abeffet,tum  quodmorbis  nonnumquam  implicittss  3grauiortb.  curis  non  vacaret* 
^Tande  Tetrum  Gafcam  eomitttplacuit \quttumex  Inqutfittonis  Hiffanic&  coUe- 
vto  f$  confdio  eratjCautum  ^cordatum  vtrum  tfcuius  antmum  tngenttb  negotiis 
paremfiUerttamcLexpertusfueratff&farjum  eo  apparatuyquem  paucis  ante  annis 
tnregno  Valentt&aduerfusTurcarumtf  Maurorum  claffemfecerat,  quamtm- 
minere  Hifbani&  allatu  erat-.tum  altis  negotiis,  qu&  proprie  adlnquifttionis  munus 
(f  Infideliumconuerfionemfpeclareht.  Hunc  virum  C&far^abrogatis  duriortbus 
illis  edi£tis,qu&  Biafco  Vei&  exitiumattulerantMtnbuto  libero  tmperio,coponen'- 
dis  Prouinct&mottbus  delegit.Ne^  iilegnarus  plura  confdto  &  afiuquaviperfict, 

fuperbt- 


' 


48  HIST.    NQVI     OiBIS 

fupcrbioremtttulum  afciutt ,  quampr&fidis  ^RjsgtA  audtenti&fiue  Curi&  Peru :  ni- 
hilahud  palampr&feferens ,  quamfemtffum  ejfe,<vt omnibus ignoperet^ '  quam- 
molliftma  <via  confequi  poffet  omma  tnprifttnumfiatum  reftitueret :  acceptista- 
mena  C&fiare  litterisfgtllts  ^  chirographis,quorum  autoritateftopus  effet^irei 
{£ mtlitescontraheretfedidclam.  AuguUZarat. Htftor. ^Peru.ltbro.6  captte 6. 

2  Tetkvs  Gafca  longa eptfiola  Gonz^. Ttz>arrum monuit  *vt  abdtcato 
Gubernatorismunere,  sf>ontefubfidematque  tmperium  C&faris  concederet.Etus 
cxemplum  exftat  apud Augufi.  Zarat.  Htft.  Tew.ltb.  6  cap.^.Eamper  cPetrum 
Hernandum  Paniaguam  mtfit ,  fimulque  CaroltC&faris  litterasad(jonzjallum 
Ptlarrum  firtptas,  Anno  m.d.  XLVi.Earumittterarumfenterittah&cerat: 

Rex. 

Gonzalle  Piz>arre,  tum  literistuis ,  tumaliorumrelatu ,  certioresfacTt 
fiimus  de  exortis  in  ^Pcruanis prouinctis  mottbus,  ceterisque  rebus  qu&  tbt  acctde- 
runt>  exquo  Trorex  "Blafcus  Nunez^  TJela  legttusnofier,  ^j) '  cumeo  1{egi&cM- 
rti  Audttores  eo  mifiifunt :  quodnimirum  tlltnouas  leges  atqne  Ediclaanob'isfa- 
tfa  ad  iufium  earum  regionum  regimen ,  &  clementer  tractandos  earum  tndue- 
na<$ ,  rtgtdius  exfequi  <vellent.  Ac  certum  quidem  habemus,  nec  te,  nec  eos  qutte 
fequuntur,eoconfiiiofecefitffe  "Vt  tmperiumnofirum  exueretisfed tantum  vt  rioo- 
rem  ^f  asferitatedecltnaretis,  qua  diclus  Prorex  ita  vttftrtcJe  volebat,  <vt  nulia 
ab  tis legtlusprouocationem  admttteret  .jta^i  otius  'veritate  accurateperfpecla, 
fimulaudito  Fran.  Maldonado,  quiabste  £$  Prouincialib.colonis  mtffus  nobis  o- 
mnia  retulttdtcentiatum  (jafca,  efancla  & generalis  Inqutfittonis  corpore  ac  con- 
filio  nofiro  eo  mtttere  'vtfiim  efi.Qjfeidctrco  7nandatisacpoteftateinftruximus,<vt 
eis  terris  pace ac qutete reddtta,qu&cumc^ adDet cultum,prouinciarum confittd- 
tionemacdecus,  & '  colonorum,  clienttumnofirorum,  f£ tndigenarum,commoda 
pertinereipfivtdebuntur, eaomntacuretac  prouideat.  Quare vobis  mandamus 
atque  intungimus,  <vt  qu&cumque  diEtus  Lffonttatusnojlro  nomine  vobis  edtxe- 
rtt,eapr&ftftis,ac  pertndedtcJo  audientes  eifitis,  <vtfieaa  nobisipfis  mandataef 
fenf.tum  rut  quantocumquepoterttis,fauore^  opeeumiuuetis,  quofaciltuscom- 
m ifta  a nobts perficere ^exfequipofitt.  Qttod  <vos pr&fitturos confidtmus.  Acme 
qutdemfcito  habere  in  memorta ,  ^  habtturum  benefatta  £$  officia  in  me  <vefira, 
tum  qu&cumque  Marchio  Franctfcus  Piz>arrus fiater  tuus  imperij  meipropa- 
gandt  caufa,pr&clare  ^fortitergefitt:  atque  eorum  tum  liberis  eius  iumfratrtbus , 
fuo  tempore  pr&mia  perfoluturum.  VENELOiS.Yi.dte  Februarijs  Anm 

M,    L>.    XLVI. 

EGOREX 

c^CandatofuA  Matefiatis: 

FrancifcusdeFfa/b. 
Gonz*. 


L    I    B    E    R     I  I  I.  4, 

Gori^.  Pi&arrumamicommpracipm  defermt :  Centenus  ab  eot  prdio  vincitur. 
ChilenfemproHinciam,faadente  Camaiale,  petere  abnuit. 

C  A  p  v  x     XIIII. 

iNT  erea  Pizarrus  e  Regum-ciuitate  miferam  partium  rui- 
nam,  &paulatim  diffugientescum  fortunaamicos,  confpici- 
ens  3  cos  prsefertim  qui  fufcipiendi  huius  incepti  prsecipui  ipfi 
autores  &  participes  fuiffent :  ac  iam  a  Petro  Inoiofa,in  quo  v- 
nomaxime  fpem  ac  prsefidium  rerumfuarum  collocauerat, 
clalfem  Gafcae  proditam,atque  ab  omnibus  fere  fbciis  populis  fumta  in  fe  ar-  G      . . 
ma:ingentiquidemdolorepercutbnontamentotaduerfiscafibusfrangiaut^mi««/- 
animum  abiicere.Itaque  aduerfum  malainfiftensfpeijoannem  Coftam  du-  Mtfuli\. 
centis  cum  militibus  Trugillium  aduerfus  Didacum  Moram  mittitrfedis"»*' 
quum  Didacum  Caffiamalcam  concefiiffe  &  fe  validiorem  effe  comperiffet, 
Limam  reuertitur.  EummoxPizarrus  cummaioribuscopiisCufconable- 
gat,  vt  inde  Centenum  eiiceret,  quem  in  ea vrbe  effe  exiftimabat.  Paulo  pofl 
iftiusdifceffum,Laurentius  Aldana  Limenfemportumquatuornauibusin- 
uedlusJnsentem  Pizarri  exercituiterroremintulit. 

In  eatrepidatione  IoannesRoias&AlphonfusMaldonatuscummul- 
tis  aliis  Pizarrum  deferuerc.  Pizarrus  ne  plurcs  ad  hoftem  transfugerent  veri-  Pizmut 
tus,  Lima  Arequipammigrareconftituit:fed  neea  quidem  reslicentiati  Car-  *»mw*m 
uaialis  fugam  morari  potuit,  qui  cum  omnifamilia,cognatis  &amicis  repe- ™"£/£ 
te  a  Gonzallo  defciuit.  Eius  hominis  tranfitio  Gubernatoris  animum  vehe-  m°ntbM 
menter  pupugit,  quod  is  e  primonbus  exercitus  ducibus  erat,&  mter  omnes  m. 
amicos  praecipuo  honore  cultus  a  Pizarro.  Ergo  ipfe  Lima  excedens,per  cele- 
res  equos  ad  Ioannem  Coftam  fcribit,  vt  quam  celerrime  Arequipam  veniat. 
Quu  prope  Guamanguam  effet,  Sottus  fummus  Praefectus caftrorum,  Mar- 
tinus  Vlmeus  trib.mil. cum  maxima  cohortis  parte,  eumdeferuerunt.  Inter- 
ea  Arequipam  ipfe ,  Laurentius  Aldana  Limam  ingreditur ,  &  vexillum  Re- 
giumattollit. 

Gvbernator, reuerfo Ioanne Cofta , dubius animi ,  eum & reliquos 
amicos ,  qui  fidem  non  mutauerant ,  in  confilium  adhibet,  quid  optimum 
factueffet  exquirens:  nequeenim  iamdeimperio,  feddefaluteagi.  itaque 
quandoretinenda^prouincia:nullafpeseffet,vit32faltemconfulerent.Quum 
omnibus  noua  exilia,nouas  qua*rendas  terras  placeret,&adidChilenfis  pro- 
uincia  opportuna  videretur:  Pizarrus  militem  irein  ordines&difpofitoa- 
gmine  ingredi  iubet.  Quingenti  ferme  Hifpani milites  3  multis  Indis  lixis  & 
calonibus  admixtis,  erant. 

ATPizarrus  cogitans  recto  itineretendentibus  neceffario  tranfeundum 
effe ,  qua  Centenus  cum  mille  ac  ducentis  Hifpanis  anguftias  quafdam  infe- 

G  derat, 


■Jd  HIST.    NOVI     ORBIS 

derat,  FrancifcumSpinofamcum  triginta  equitibus  viam  propter  alueufri 
Tiquacaccnfis  lacus  fequi  iubet,  vt  hofti  velutillac  ituri  fpeciem  praebens, 
eum  ad impediendum  tranfitum  in illam  partem  auerteret.  Ipfe  vero  diuer- 
favia,  Caruaiale  Praefedto  caftrorum  cumtotoexecritupraemiffo,perVfco- 
uium  afperrimos  Guamangse  montes  prseftringens  tendebat.  Ibifacerdos 
fbrterepertus,  Caefarei  exercitusexplorator,  ab  eo  fufpendi  iuffuseft.Cente- 
nus  ab  Olea  trib.  mil.  qui  ad  eum  tranfiuerat,  de  Pizarri  confilio  edoctus,  ex 
eolocomouet&  Pucoranumproperat.  Pizarrus  vbihoftemrectaadfeten- 
derecomperit,  fe  Guarinaefaltu  &hoftilibus  copiis  claufum  ac  viribusimpa- 
rem ■  mittit ad  Centenum,  Se prouincia  omni  vltro  excedentem in Chilcn 
.?     migrareiproindetranfitumliberumabeunticoncederet.Centenusenimue- 
ro  negare  f  e  daturum»  fed  petere  vt  fe  in  ipfius  fidem  ac  poteftatem  permitte- 
"ret.AtPizarrus  Tv  non  esRex,  inquit,vtmetibidedam:tu  nupervnuse 
"  meis  clientibus  &  domefticis  eras:verum  quum  forte  aliquid  a  me  flagitanti 
"  negafTemjtu  aduerfum  me  arma  fumfifti. 

Ab  lioc  refponfo ,  Centenus  vlteriuspergensjemiffanj  Tiquicacenfisla- 
cus  ponte  interciiTo ,  Pucoranum  peruenit,  ibique  xv.  milhbus  pafT.  aPi- 
zarro  caftris  pofitis  aliquot  dics  confedit,  ratus  hauddubie  Pizarri  milites 
prrfK«maclfetranfitionemfacT;uros.  Verumvtabillisnihilmouerividet,  oc~to  roil- 
liapaffuumpropius  hoftem  admotis  caftris:  copias  Alphonfo  Mendozzse 
ckloanniSilueraelegatis  tradit.  Ipfe,  lateris dolorem  caufatus,cum  Ioan- 
ne  Solano  CuTcenfi  epifcopo  in  tutumlocum  fecedit.  Alphonfus  Mendozza 
&  collega ,  quibus  hoftem  vltro  aggredi  certum erat,  aciem  tumultuarie,  ac 
contemtuhoftisnegligenterordinant.fiquidem  iamcertam  vicloriae  fpem 
praeceperant  animis,  multa  &  vana  iactantes  &  ludicra  inter  fe  cientes  certa- 
mina.quum  videlicet  fe  Pizarriftis,etiamfi  triplo  tantoplures  effent,facile  pa- 
rcs  efTe  dicerent. 

CARVAiALde  ordine &  loco in quo  hoftium acies  initructa  ftabat ab 

cxploratoribus  edo(5lus,confeftim  ad  Pizarrum,llluftriflime  Gubernator(in- 

"  quit  per  Deum  iuransjecquidproditores  iftos  inuadimus?quid  ceffamus?vi- 

33  cloria  quidem  in  manibus eft.  Simulque difpofuis  agminibus,cum  maxima 

tormentulariorum  parte  ceteram  aciem  ftrenue  antegreffus,  repentinoin- 

curfahoftiumftationesirrumpit.AcprimoquidemcongrefTutormentularij 

ingentem ftragem faciunt.  Sed  Alphonfus  Mendozzacum  xl.  tormcntula- 

riis,  &  omni  fuorum  cquitatu  in  Pizarri  alam  vehementer  inueclus,  prope  in 

fugam  verterat:ni  Caruaial  huc  illuc  ad  animandos  milites  agmina  obequi- 

tans ,  quanto  in  difcrimine  effet  Gubernator,  animaduertiffet.  Simulque  is 

9>  Ioannem  Torrem  ad  opem  ferenda  nomine  ciens:  Agedum,inquit,patrono 

„  noftro  fuccurramus,qui in  magno periculo  eft,ni  mature  fiibueniatur.  Ergc» 

accitis  promtiilimis  ineam  partem  accurrentes,  prxlium  inftaurant,  nec 

tantum 


T'r.arri  cu 
Ctnteao. 


L  i  B   £   ft    i  t  t.  *t 

tatttumlabantemfuftinuere  aeiem,fed  omnibusviribusad  w&oriamconni-  ^m^ 
fi,  pepulere  hoftem.  Tandem  Centeniani  quum  furentium  inimicorum  im-  cmaL 
petum  tolerare  non  poffent,  abruptis  ordinibus  &  defeffi  funduntur.  Simul 
ac  fuorum  fugam  Centenus  e  tuto  confpexit,non  exfpectato  Epifcopo,infi- 
liens  in  equum  aufugit.E  Pizarri  exercitu  circiter  octoginta  Hifpani  ceciderc. 
Cepeda  &IoannesCofta  vulneratifunt.  Exhoftibusquadringertti&quin- 
qUaginta  defiderati  funt :  in  iis  loannes  Siluera,  &  alii  tribuni  mil. 

Secvndvm  eam  victoriam  Pizarrus  Caruaialem  cum  xxx.  tormentu- 
lariis  verfusArequipam  mittit,{iforteCentenum  fugienteexciperet.  IsCen- 
tenononreperto,vrbeintransaliquotciuespecUniis  (poliat.PizarrusBobadi- 
lium  trib. mil.  cum  totidem  militibus,Ciarchas  petere  iubet,  & quidquide- 
quorum  armorumque  nadtus  effet  capere:  Machicao  &  fex  aliis  Hifpanis  gu- 
lam  laqueo  frangi  curat,  quod fub  initium pugnae ad  Centenum  transfugif 
{ent:ceterisignofcit,quumfidelemipfioperampra:biturosinpofterumpro- 
mittcrent.  His  geftis,Guarina  mouens  Cufcon  petit:vrbemque  intrans  cum 
ingenti  omnium  ciuium  metu,  licentiatum  Martellum  &  duodecim  alios  e 
pnmoribus  ciuitatis  fufpendi  iubet  ;ex  auro  &  argcnto  arma  fabricanda  cu- 
rat,vrbemque  excubiis  &  valida  cuftodia  firmat. 

T  r  a  d  v  n  t  nonnulli ,  Pizarrum  a  Caruaiale  moni'tum,ne  militum  quos  trodmri 
cx  Centeni  clade  collegifTet,&aliorum  pratereaquorumdam  fidei  credcrct,  2$5J* 
quippe  prodituros  eum  vbi  fe  occafio  tuliffet.  Verum  potiusinChilenfem 
prouinciam  concederet,  quacumque  tranfiret  terram  vrens  populanfque  & 
fcquentibus  hoftibus  omnia  vaftitate  praeripierts,  ne  commcatus  militi,  neu 
pabulum  equis  fuppeteret.Porro  ad  hsec  refpondiffe  Pizarrum,  Sibi  ftarc  ani-yi»i  „J, 
kio,  aut  vitam  amittere,  autprouinciam  feruare.  TumCaruaial,horribilitcr  %vtint' 
deierans:Age,inquit,pergamus,quandoitalubet,llluftriffGubernator:mihi 
quidemfcias  tambonasccruices  effequam  Dominationi  tuae.  Equidemfi 

tam  fapientis  confilijratioa  Pizarro  accepta  effet,  fruftrain  eo  perfe-* 
quendo  Petrus  Gafcacaput  fcaberet,  &  incaffum  fe ac  mili- 
temfatigaret,  nihilexeoincepto  praeterirritum 
I  laboreminHifpaniamrelaturus.  Verum-  • 

tamen  Pizarri  reseum  exitum 
habereneceffeerat. 


Gajca. 


5i  HIST.    NOVIORBIS 

Gafca  in  Teru  traiicit ,  Ti&arrum  pralto  vincit.  ln  eum»  in  Caruaidlem  {$  ce* 
terosnoxios  animaduertit. 

C   A  P  V  T        XV. 

N  t  e  r  haec  Praefes  Gafca  duodecim  onerariis  naiiibus  cum 
magnis  tum  modicis  Panama  foluit,quas  omnes  ferme  merci- 
bus  onufbe  erant>  cum  quingentis  militibusquos  inomnes 
naues  diuiferat.Ex  iisLiburnicam  vnam,feu  biremim  celerem, 
quae  remigio  impelleretur,  efficere  conatus  eft:fed  fruftra,pra> 
rapida  aquarum  celeritate  i mpeditus,  qux  iis  interdum  locis  torrentis  inftar 
decurrunt.Ergodecurfumeummarisaduerfumfubiensatqucaegreindeelu- 
ctatus,hi  berno  videlicet  tempore;  vix  tandem  in  Mant#  portum  peruenit. 

Forte  tum portum-veterem  Francifcus  Vlmeus  cohortis  vniusprasfi- 
dio  obtinebat:  is  audito  Prafidis  aduentu ,  cum  Didaco  Mendez  aliifque  ci- 
uibusadeumexcipiendum  obuiamegreflis,  eiad  mareoccurrit.lbiabillis 
cognofcit  quo  in  ftatu  res  Pizarri  effent,&  vtab  eo  omnes  prope  ciuitates  de- 
feciffent:vndeincredibili  arTe(5tusl^titia,poflquamtamenMoralis,Emanu- 
clis  Statij  tnb.  mil.  aliorumque  ciuium  patratas  cxdes  accepit,  tali  oratione 

*^"^  eosincrepu^ 

nsr.ujtos  &  hominum  caedes  patratis &  priuatas  iniuriasvlcifcimini.Rexeiufcemodi 

«»r,J«ri«obiequnsnoncget. 

t&fdh         Mox  indedigreffus,  breui  TombefiamappeIlit:tribunummil.adSanp< 

\rcitiunt.  michaelis  coloniammittit,  qui  transfugasa  Pizarro  deficientes  coliigerefc 
Mercadilium  trib.mil.a  Bracomoriis  arcefiit.Breui  quoque  eius  accitu  Quitfr 
Salazar,Popaiano  Sebaftianus  Venalcazar  cum  multis  Hifpanis  venere.  Exit. 
nuncio  acceptOjDidacum  Moram  Cafiiamalcseeffecum  valida  manu,  &  o-« 
mnibus  ex  locis  ad  partes  iuuandas  auxilia  concurrere,Pre<fesmifiis  ad  Nouaj  I 
Hifpania: Prefidem  literis ,  remittere  fe  illi  cogendi  fupplementi  laborem  fi- 
gnificauit,  quippe  eo  opus  non  effe.  Eodem  exemplo  ad  nominis-dei,Nica- 
raguae5c\:aliarumregionumPra!fe(5tosvndeauxiliaexciuerat;fcribit.  Neque 
cxiis  vllus  venit,  praeter  licentiatumRamirem:  isnauim  vnam  militibuscc, 
commeatu  onuftam  ad  Gafcam  adduxit. 

Int  erea  Gafca  Inoiofamper  montana  cum maxima parte copiaruni 
mittit,vt  Hifpanos  qui  Saufae  erant  colligeret.-ipfe  maritimo  itinere  TrugiIIi-|  I 
um  profechis  deCenteni  cladeibinunciumaccipit.  Exquonon  mediocrj! 
doloreafTed\us,aliquandiuhefitauitanvlteriusprocederet.Donectrepidan|| 
temconfirmaruntfuihortantesnehac  vnacladeterritus  irritum  inceptun4j 
omitteret:  quippe  ipfiadprofligandum  hoftemabunde  fupereffe  militumj- 
adhec  hoftilis  exercitus  maximam  partem  inuitam  Pizarro  feruire:  fimulque- 
vtvexillum  Regium  con{pexiffent,ingratam  militiam  deferturos*  Quibus 
ille  monitis  acquiefcens,  verftifque in  confilia  belli  Alphonfum  Aluaradum 

4 


< 


1   I    B    E    R    I  I  I.  g 

adcohortes  accipiendas  quas  Laurentius  Aldana  contraxerat>Limam  dele* 
gat:exploratoresmuItoscumHifpanostumlndos  ad  itinera  &confiliaPi^ 
zarri  fpeculanda  prsemittit. 

In  t  e  n  t  o-in  hsecGafca,  Epifcopus Cufcenfis  &  Alphonfus  Mendozza, 
cum  paucisviclri  exercitusreliquiis  Trugillium  fuperueniunt:  8c  diuerfa  ex 
parte  Didacus Mora  Caflimalca.^etrusinoiofa&alijducesaliis  elocisfuas 
eo  quifquecopias  adducunt.  IamPrasfes  circafe  non  fpernendam  manum^J 
mille  &  quingentos  milites  habebat.itaque  quodfupererat,armainfpicit, 
vehendis  machinis  carros  inftaurat,plures  globos&  pilas  ferreas,haftas;,  <3c 
lanceas,  fieri  curat.  Quibus  perfectis,  cum  toto  exercitu  mouet:Indi  fircinas 
&commeatushumerisferebantJiiqueIongoverfuvindtineaufugerent:fub 
iniquoonerumponderelaborantespleriqueagmenfequinonpoterant;ali- 
os  adeo  vehemens  fitis  fatigatos  exurebat,vt  linquente  fpiritu  humi  cOrpora 
profternerent.  Ergo iftos,  quum  alleuare  fe non  poffent,  Hifpani  immaniter  k$.0i 
gladiisdetruncabant:  quorumdametiam^quibus  catenacolloinferta  erat*  'i- *"**"" 

&      .  *.  |    , V    ,  Jtu  lnduA. 

capita  amputantes.ne  videlicet  m  ns  eximendis  longiorem  moram  tererentj  W4»<^«. 
aut  fi  funibusreuincti  efTent>coftas  &  latera  ferro  transflgentes :  nonnullos 
quoquecruribus,aliosnafb,quofdamlacertis,aliquosetiamcruribusampu» 
tatis,truncos&lacerosabiiciebant.donectandemPr£efesSaufam,IndiGua- 
manguam  peruenere- 

P o rr o  iter facienti primum obuius fit Valdiuia,ad eius opem e Chilenfi 
prouinciaaccurrens,acpofteumCentenus:fedquumAndagolianorumpro- 
uinciam  ingreffus  effet,  alimentorum  inopia  atq;  infalubrium  ciborum  per* 
niciofi  fucci(quippe  exercitus  Maizio  duntaxat  immature  cocto,  aut  certe  ra- 
ptim  tofto,vefcebatur)tum  etiam  continui  imbres  &  humidum  terrae,per  o« 
mnemfereexercitumorbosvulgauere:DonecAbancaiafluminetranfmiffo» 
allata  ab  indigenis  &  finitimis  populis  cibaria>militem  vtcumque  refecere. 

Eo  loco  quum  interfciffosab  hofte  pontcs  omnes  Prsefes  cognouinet 
(iungunturautemfluminaearumregionumeiufcemodipontibus:PracIon- 
gas  arborum  virgas,  eademfere  craflitudine  qua  perticse  falignae  apud  nos 
{iint.fimul  connexas,moxque  inftar  rudentum  intortas,  reticulato  opere  ab 
vtraque  ripa  deligant:ex  his  ita  contexti  ponticuli,quamuis  non  equiti,pedi** 
titamen  facilem  tranfitum  praebent)  quum  ergoeius  formae  pontes  abru^ 
ptos  nunciatum  eiTet,  eos  Prasfes  ab  Indis  reponi  &  inftaurari  iubet.  Quibus 
incredibili  celeritate  refe&is,  Apurima  fluuium  haud  procul  Cufco  cum  ex- 
ercituincolumitranfaiittit :  praeter  paUcosmilites  &equos,quiprserapida 
vi fluminis  ablati & aquis  haufti funt. Inoiofa & Petrus  Valdiuia quum in  vl- 
terioremripam  euafiffent,  cum  lxx.  tormentulariis  editum  collem^munitu 
natura  &  vtrifque  opportunum,  dum  totus  exercitus  traducitur,  occupant. 
Vixeumlocuminfederant,quumIoanesCoftacumquinquagintatormen- 

G     3  tulariia 


j4  '         HIST.    MOVIORBIJ 

tulariis  ad  eum  capiendum  Cufco  egreditur.Scd  vbi  hoftes  in  vcrtice  confp^* 

xit,extemploinvrbemregreiIusGubernatori,adeiTehoftes&aPr^fidetrarJ^ 

niitti  flumenjrenunciat.  i He  cum  nongentis Hifpanis  & multis  Indis  Cufca 

egrelTus,  in  confpectu  hoftium  ad  Saguifaguanam  caftra  locat. 

P  r  je  s  e  s 3  traieclo  fluuio,quum  forte  locum  frigore  ac  gelu  infeftum,  \i* 

gnorum&comrneatusinopemJnfediiTetjVeritusnefuiadPizarrumtranit^ 

jent,  cui  cx res  abunde  fuppetebant,  mature  acie  decerncre  inftituit.  Itaque: 

bonam  no6tis  partem  in  expediendis  armis  confumi  t:ac  luce  orta  militcs  m- 

gentium  prsemiorum  fpe  ac  promiffis  implet^quod  fepe  dixerat  etiam  atqu^ 

etiam  inculcans;Irent  fortesac  pugnam  ftrenue  capeiTerent :  fe  qui  omnia 

eorumcaufi  vellet,  bene  meritos  defe  milites  prsemij  expcrtes  numquam 

&.fctk  paffurum.  Mox  fignis  explicatis re&a  ire  in  hoftem  iubet. AtPizarri  clades,a 

ft&fri  Cepeda ccepit.  Quum  enim  eum ad anguftias  quafdam  colli  vicinas ,  qua3 

hoftis  petiturus  erat,  occupandas  pramiififTet,ille  repente  ad  Pradidem  tranA 

fugit ,  &poft eum  quinquaginta tormentularij  tranfeunt.  Ceteri  deftituti  & 

fociis  Stfubito  pauore  perterriti,  abiicere  arma,  &  qua  quifque  potuit,  alij  itt 

c iftra Casfaris,  alij alio  erumpere.  Tum  Inoiofa  quantum  niti  poterat clami- 

t  ins,hortatur  fuos  inftareperculfisj  illi  nullius  rei  magis  quam  praedandi  mc- 

moresj  addiripienda  impedimentavertunturrminustamen  praedae  quam 

fperaucrant  ex  hoftium  caftris  redactum  eft.   Csefareanorum  vnus  tanturri 

Hifpanis  in  acie  cecidit :  hoftium  quinque. 

t\z.*m in       Gonzallvs Pizarrus ab  omnibus prseterquam  a paucis Iegatis & tri- 

vebiudt-  bunismil.deftitutus,adIoannemCoftamconuerfus,Nosvero,inquit,tribu^ 

ftodfrm*  ne, quid faciemus  ?  Cofta i  quidfupereft,  inquit,IIIuftriff  Gubernator,nifi  vt 

Mtas.     exemploRomanorumfortitermoriamur  ?  TumPizarrus  excipiens :  Abfit, 

>     "  abfit,inquit ,  vt  honore  ck  opibus  amiffis,  animam  quoque  perditum  earm 

Secundum  haec  dicta  forte  Villam  Vicentium  praetereuntem  confpicatus, 

fcifcitatufque  quiefTet,poftquamisrefpondit,feexercitus  Caefaris  primum 

TribunumefTe  (Sergentem-maiorem  vulgovocant)  tumipfe,Etego,in- 

quit,  male  fortunatus  Gonzallus  Pizarrusfum.  IndeabeoadPrasfidemde- 

ducituncultuinprimiseodienotabili.  Infigni  &praeualenti  vehebature- 

quo,  quem  praefulgentes  argenteis  bullis  phalerae  vndique  adornabant; 

ipfe  munimentumcorporis  leue  indutus ,  nitentem  ex  auro  puriflimo  ga-* 

leam,  criftis  &  figno  plurimis  clarifiimis  fmaragdis  diftincto  decoram  ge* 

febat. 

Gdfa  *d     Prveses  vero  eum  in  confpectu  adductum  fic  alloquutus  eft:  Quam  recte 

Sa™  fetife  riDi  videris,  Gonzalle  Pizarre  >  qui  occupata  Csefaris  prouincia  aduer- 

*?*.     fus  eum  arma  fumferis ,  &  vectigalia  cius  confumferis  ?  Pizarrus.   Meos 

>*  reditus,  inquit,  confumfij  non  Caefaris :  prouinciam  vero  mihi  pro  meo  iu- 

*>  re  vt  Gubcrnator  poffidere  vifus  fum ,  quam  videlicet  cgo  ac  fratres  mei 

armil 


exnus. 


LIB   ER    III,  ;j 

armls  fubactam  pro  virili  manu  ccpimus.  Hoc  refponfo audito,  &  Pizarro  e 
conlpec^uamoueriiuirojPrsEfeseiusiudiciumliccntiatoCianc^committit. 
ls  vbieditain  reum  criminacaufamquecognouit:,  eiperduellionis  acpro-*^'* 
ditionis  noxamiudicat.Praefes  damnatum  ad  capitale  fupplicium  poftera  die  m 
abduci  iubet.Corpus  Cufci  humatum,  caput  Limam  delatum  eft,&:  in  foro  * 
fepto  cancellis  ferreis  loco,pila;  lapideae impofitum.  Hic  Gonzalli  Pizarri  fuic 
exitus.,Vegeto  ac  valenti  corpore  vir  fuitrvaletudine  profpera,  animi  magni: 
auarior  tamen  quam  liberalior,litcrarum  planc  imperitus,&  facili  in  omnes 
credulitate. 

P  o  s  t  in  alios  quoque  noxiosanimaduerfum.Caruaialem  femiqiiadran-  Oww* 
tis horae  fpatio  ad  caudamreligatum  percampumtraxitequus:mox  e  pati- 
bulofufpenfuminquatuor  partes  diffecuit  carnifex.  Quumad  fupplicium 
traheretur,  imperatorem  fuum Gonzallum  Pizarrum  crebro  fufpirans  flagi- 
tabat.  Pridie  quam  moreretur,  quum  eum  Didacus Centenus  forte  inuifens 
ita  compellaifetjDom.prefeclic-caitrorumjinquitjvbi  nunc  funt  tui  ilh  mili-  >> 
taresvngues?itaeirefpondit,Mihi,inquit,  ereptifuntin  ipfaacietanquam >» 
bellaton  ftrenuo :  fcd  tu  v t  vili  &  ignauo  proftibulo  ortus,  e pradio  fugifti.  In  » 
eo  viro  faeuitia  auaritisepar  fuit:&  exiguo  illo  temporis  fpatio  quo  in  Gonzal- 
li  Pizarri  exercitu  Pracfecti  caftrorum  munus  obiit,  amplius  trecentos  Hifpa- 
nos  occidit.  (i)Quumaliquemfufpendcret,f3rpenumeroridensei  dicebat: 
Audiui  te  effe  equitem :  aequum  eft  igitur  eum  tibi  haberi  honorem  qui  tuae  >* 
dignitati  &  nomini  conueniat.  En  tibi  aliquot  arbores :  ex  iis  quamcumque  » 
libucritdeligito:catibiamefietgratiavteiquamoptauerisfuipendaris.Mox 
vbi  miferum  talibus  farcafims  ahifque  eiufcemodi  ludibriis  eluferat,  fufpendi 
jubcbat,-afiiduefccumadeiusopcrisminifteriumquatuorNumidascircum- 
ducens.  Longum  ciTet commemorare  fceda  omnia  & crudelia  facinora  quae 
iftepaflimedidit.MortuoCaruaialeJoannesCofta&IoannesdeTorrealii- 
que  vndecim  Tribuni  mil.  fufpenfifint :  multi milites  virgis  caefi  & in  Hifpa- 
fiiiam  ad  triremes  damnati,  alij  in  Ghilenfem  oram  exfulatum  mifli,  Valdiui- 
am  cius  prouinciaeGubernatorem  fequuti  funt. 

^i  Octoginta  annorum tum erat  (faruatal. Sub Gonfaluo Ferdinando} Itk* 
eratore  celebri,Jiipendiafecerat.  TSettatorpnmw  Rauennati  pr&lio  figntfericete- 
rumfimttaadeo  infignis  vt  de  eoprouerbmm  'vulgatumfit  inter  HJfranos:  Crudc* 
Hsttt  Caruatal.  lneoprdtoquo  'vifttt*  esl  ad  Guartnam  Dtdacus  Centenuta 
cJ>izJarro3Ferdinandus  TSacicaptsjnclinatamad  Centenum  <vi£{oriam  cernens* 
nectranftre  aperte  aufus,  clanculumfecept :  neque  tamen  adeofefellit,  cjutn  eim  rei 
tertiorferet  Caruaial  Ergofufo  Centeno>  cBacicaumcorrtptens:&  Compatrem 
foumper  ludtbrtumappelians,  <vt  rsucra  erat3multacjuealta  in  eumjalfeiaciens,  ttt 
wttbulum  egtt.  <±Adeoneftmplict  quidem  fiuitiatn  amico  contentttsfuit.  Aug. 

arat.Hisl.  Temltbro7<  cap.tertto. 

Cjafca 


SS  HIST,    MOVIORBIS 

Gafca  rti  Feruanas  componit.  Militespromifis  explerefruJlracond~ 
tur.  Contrer*  fratrestn  eius pecuniat rinuolant.IHe  recupe* 
ratii  omnibuSy  tn  Hijfantam  traiicit. 

Capvt     XVI. 

VBLATopartium  duce  Pizarro ,  Prsefes  Cufcon  ingreflus, 
HifpanosomnesquivafalIos&fubdltoshaberent,quofdam 
donis,plurespromiflisonuftos,domumremiiit:deftrenua& 
fideliergaregemoperaeorumgratias  agens.  Dein  Gonzalli 
Pizarri  aliorumque  qui  perduellionis  damnati  fuerant,  xdcs 
ioIoaTquat,  c^areisfaleminfpergitrmoxCurcoexcedensPurimam  petit.  Ibi 
cum  Hieronymo  Loaifa  Archiepifcopo  Limenfi  &  Petro  Lopezfcriba  fuo  de 
aflignandis agris  diuidendifque  inter colonos  Indis  vafallis,  confilio  habito; 
Gtfdtf«bt-  Inoiofsecentummillia  ducatorum  annui  reditusattribuit:Valdiuise  paulo 
mmtn-  minus :  fedhicpofteanondiu  vixit.  VenenofublatumfuifTeferebant.Cete- 
afficitml  rum  Praefidem  in  hsecpraemia&annuos  reditus  amplius  decies  centena  & 
fotsnegfc  quinquagintaducatorummillia  pluribuserogaiTeconftat. 

V  e  r  v m  vulgata  eius  diuifionisfama,muIti  milites,  qui  fummis  periculis 
ac  fudoribusftrenuam  fidelemque  operam Regi  prabuerant ,  ac  gaudio  ala- 
creshaud  ambiguaipemercedem  laborumexfpecl:abant:vbifefolosindo- 
natos  &  prsemiorum  expertes  praetermitti  videre ,  vehementer  conqueri  de 
Praefide  ac  fremerc  aperte  ceperunt.  Mulcebant  iratos  benignis  verbis ipfe  & 
Archiepifcopus  quantum  poterant:Sibi  quidem  non  efTe  in  praefentia  dicen- 
tes,  quod  vltra  largirentur :  fed  breui  daturos  operam  vt  omnes  dignam  me-» 
ritisgratiamreferrent.  Sed  illididtis  vfqueadeononplacabantur,  vtetiam 
vecordesfeditiofisaccontumeliofisvocibuseosincrepare&ferociilimeob- 
loquiauderent. 

E  a  r  v  m  aliquot haud  illepida  exempla  referam.Haud  multis  ab  hinc  an- 

nis  Cordubae  Monacha  erat  (Magdalenam  de  Cruce  appellabant )  non  tan- 

tum  plebis  opinione,  fed  Hifpanise  quoqueprocerum  iudicio  pro  diua  &  fa- 

tidicavuIgohabita.QuinipfeC^farexpeditionemnullamfereautinceptum 

aggrediebatur,vtadeamvelutadoracuIumnonmitteret,rogaretquevtfu- 

uiittum  fispro  fe  precibus  rem  Deo  commendaret.  Tandem  aliquando  fraude  pate- 

nfi.in    facla,compertumeftfbrtilegameam  mulieremeffceiquecumdiabolo  fa- 

faife  iic~i*.  miliarem  confiietudinem  intercedere.  EiufcemodiMagdalenam  de  Cruce 

ipfum  Praefidem  efTe,eiin  os  exprobrauitmiks,eumq5  iniri  a  diaboIo.-Archi- 

epifcopum  videlicetiis  ambagibus  defignans ,  quod  Prsefes  nihil  fineeius 

confilio  &fententiaageret. 

A  l  i  v  s  obiecit,  aftutiorem  eo  vulpem  caelo  non  tegi.  Aliusfurens  &  ex- 
fpes  ei  dixit,  Se in  quamremotiflimas  terras abire  velle ,  vnde  ne  nomen  qui- 

dem 


L   I    B   E    R    I  i  i.  $7 

dem  Hifpaniae  audiret.  Iri  hunc  adeo  exarfit  Praefes,  vt  nifi  optimos  precato- 
res  habuiifet,  qui  a  Praefide  ei  veniani  exoraifent,  eum  illico  in  patibulum  a- 
clurus  fuerictum  vero  remifla  vltimapcenain  Chilen  relegauit.  Quidam  et- 
iam  miles  ridens  Praefidem  fic  affatus  eft:Domine  Praefidens,date  mihi,qu#-  ce 
foj  de gratia  birrettum  illum  quem vos  habetis  in  capite.  Tum  Prsefes  &  ipfe  t< 
renidensrEcquid  visillo  facere?inquit  MilesrVolo  comburere,ait,&:redigere  te 
in  puluerem  ad  facienda  maleficia  rquandoquidem  vos  cum  illo  tot  bonos  it 
viros  decepiftis.  Alij  vulgoin  eum  iaciebant,Veniife  eum  vt  veniam  daret  ty-  ie 
rannis,&fidos  Regis  feruos  occideret.Nonnulli  minaciterdicebant,Nifi  da- 
ret  vnde  vi  uerent,  icmet  vltro  vndecunlque  poifent  rapturos. 

H  i  c  tam  praeterturbatus  rerum  ftatus  eo  tandem  erupit ,  vt  non  pauci 
coniuratione  factalnoiofam  interficere,  Praefidem  vinctumin  Hiipaniam 
mittere>Ca?Iaremperlitterasoraredecernerent,vtfanc1:um  atqueinnocen- 
tem  aliquem  virum  eo  mitteret,qui  agros  &  ditiones  prouinciae  omnibus  vt 
quique  meritus  eifet, de integro  diuideret.  Verum  quum  omnia foras  ema- 
naifent ,  captis  confilij  autoribus  &  in  Hifpaniam  miilis  (in  iis  erat  iacerdos 
Cantaber,  qui  ie  eo  bello  operam  nauantem  Caefari  quadraginta  millia  du- 
catorum  confumfiife  dicebat)ea  tum  quidem  coniuratio  in  praefens  repteifa 
eft.  Verum  nonmultopoft  quamPraefesPerufioinHifpaniam  velafecerat,?^""^ 
noua feditia  erupit.  Ocbngenti exciti  Hifpani  quendam  trancifcum  Ernan-  veru. 
dem  ducem  Sc  caput  fibi  impOnunt :  Petrum  Inoiofam,  Balthaiarem  Caftel- 
lanumequeftrem  ducem,  fratremeius,  &  Didacum  Palominum  obtrun- 
cant,  &  quoicumque  alios  tribunos  mil.  &  illuftres  viros  adipifci  potuere, 
quiprimoGonzaUiPizarripartesfequutiadGafcamdefecerant.  Sedismo- 
tusftatim  reftinctus  eft,fublatofeditionis  capiteErnande,  quem  noctufui 
cum  aliis  aliquot  tribunis  interfecere. 

Ce  tervm  Praeies,nequidincommodiabiratispatereturmetuens:tum 
ctiamnecontumelias&probraquisa  militibuslacerabatur  coramipieau- 
dire  ac  videre  cogeretur :  Purima  reliLta  Limam  concedit.lbiRegiam  curiam 
&iuridicosmagiftratusconftituit.prouinciaeftatumcompofuit,qua:quead  G*fcatdi- 
eiusregimenpertinerentdeicripfit.Inprimisedixitvtfacerdotesacmonachiri/'w  '" 
in  fingulos  Indorum  pagos  tributi  &  Chriftianam  fidem  edocentes,  falfas  Sc 
peruerias  opiniones  ex  eorum  animis  euellerent.  Hifpanos  omnes,  qui  fub- 
iectosfibivafallosckclienteshaberent,omniumIndorumcenfumagereiuf- 
fit,  tx vniufcuiufque  fortunarum  recta  aequaque  ^ftimatione  inita,  pro  cen- 
futributi  modum  defcribere.Ceterum  infingulisquairentpagismiffam  v- 
namSpiritusfanc1;i(vtvocant)ceIebrarivoluit,quemaeftimatoresorarentvt 
diuina  ipfius  ope  adiuti  in  cenfu  peragendo  fancle  atque  innocenter  fefege- 
lerent. 

Sed  eo  demumperfeclo,fummaetributiimperata:Indireclamauerunt: 

H  Sibi 


H  I  S  T.    NOVI    ORBIS 

Sibimultoplus  indici  querentes  quampendere  poffent.-maxima  videlieet 
indifrenarum  parte  vel  afliduis  bellis  exftincta,  velenecta  laboribus,  quibus 
abHifpanisinclementius  vexati  elTent.  Edixitprsetereavt  Indicivaffallifuis 
Senioribus  feupatronis  ex  earum  tantum  rerum  genere  tributum  pende- 
rent,  quas  tellus  fuafunderet.  Quippeantehac  Hifpani  aurum  &  argentum* 
quamuis  deeflet,  ab  lllis  flagitantes,  vt  qusererent,  tormentis  vrgebant:  ac  fu 
quiforte,quumnecpoiliderentaurum,necvndepararepoiTenthaberent,in 
Hi^./iw-filuasfeabdiderant,Hifpanieosvelutiferasindagantesfagacicanumodora- 
mtxtm-  tu  perueftjgabant:multofque  ita  repertos  efFerati  canes  dilacerauere.-ipfi  ve- 
ro,damnata  vitaefpe^tantasamimnasfufpendio  finiebant.  Vetuit  praeterea 
Praefes  ne  inpofterum  Hifpani  Indos  inuitos  ad  ferenda  onera  adigerent; 
quamquam  m  n  onnullis  prouinciis,  praefertim  in  Quitenfi,  penuria  iumen- 
torum  eosonerari  permifit. 

Porro  earum  omnium  rerumcuram  Archiepifcopo  Limenfi&qui- 
bufdam  Dominicaniscommifit  :qui  tum  Hifpanorum  tum  Indorum  caufis 
infpectis,vbi  verum  comperiffent,pro  fua  prudentia  de  rebus  ftatuerent.Ipfe 
vero  totusin  accumulandis  Caefari  pecuniis ,  Hifpanos  prouinciales  omnes 
quiJbus  agros  &  ditiones  affignaueratjftipendiarios  facit,  penfione  impofi  ta 
quam  Csfari  foluerent.  Licentiatum  Gamamin  Quitenfem  prouinciam, 
Gabrielemde  Roias  diuerfapartein  Potofiamludices  afliduoscumDomi- 
nicanis  aliquot  monachis  mittit,  ac  nominatim  eis  negotium  dat  vtpera- 
grantes  omnes  eas  terras,  tum  ab  Hifpanis  colonis,tum  ab  Indis  ipfis  pecuni- 
as  quantas  maximas  pofTent  conquirerent.  Atque  illi  ad  eam  rem  minime  fe- 
gncs,  non  ius  aut  verum  in  cognitionibus,fed  folam  opum  magnitudinem, 
fpectabant.  Itaquepaflim  fpecie  iurisobiiciendo,Tu  inRegemrebellaftirtu 
Gonzallo  Pizarro  operampre^buifthtu  euentumfpe&aftivtfortunsetuacon- 
filia  applicares:  tu  optafti  vt  vinceret  &  prouincias  imperium  occuparet :  his, 
inquam,&aliiseiufmodi  fpeciofis accufationum  coloribus,amboingen- 
tem  pecuniarum  vimcollegerunt.     Inter  hxc  Gabriel  de  Roias  initinere 
y        fubita  morte  extingujtur :  ac  plerique  ferebant  iufto  Dei  iudicio  interce- 
ptum:&a  Deo  tandem  exauditas  effe  diras,  &  maledictiones  vulgoami- 
feris  prouincialibus  in  acerbiflimos  illos  exactores  iactas  :  moxque  iftum 
horribilis  cacodaemonis  fpecie  quibufdam  Dominicanis  monachis  appa- 
ruiffe. 
ctfakit-     At  Praefes,pofteaquamquantammaximampotuitvimpecuniarum  col- 
r«  dutdit.  Xegit:qu3e  decies  centenum  &  quinquagenum  millium  Caftellanorum  fum- 
mam  3equabat,Propraefidem  in  fui  vicem  licentiatum  Ciancam  relinquens, 
Lima  deceffit,  &myoparonemIoannis  CaietaniconfcendensbreuiPana- 
mam  appulit :  moxque  inde ftatim  Nomen-dei  cum  pecuniarum  parte  pro- 
fectus,Quaeftorem  regium  reliquamfummam,  quamprimumpoffet,mitte- 
readfeiubet. 

BlD  vo 


L   I   B    E   R    IIL  59 

B  i  d  v  o  poftquam  inde  deceflerat  (i)  Rodericus  Contreras  eiufque  frater, 
inconfultiiuuenes,  Roderici  Contrerae  GubernatorisNicaraguae,rilij,cum 
centum  octoginta militibus  de improuiib  Panamam  irrumpunt.  cmnn 

lfti  fratrem  Antonium  Valdiuiefam  illius  prouinciaeepifcopum  intereme-  J?*T  * 
rant,quod  ad  Caefarem  multa  in  ipfbrum  patrem  fcripfifletcui  obid  abroga-  G^ape' 
cummunus&ereptaprouinciafuerat.  pmt.    " 

Tum  vero  ingrefli  Panamam  quadringenties  millies  amplius  ducatorum 
auri inuolant : neglecto  argento  vt grauiore  & minoris  pretij.  Nec  ea praeda 
contenti  nonnulli  milites.,  qui  cum  ad  triremes  a  Praefide  damnati  in  Hifpa^  * 

niammitterentur,nauevnaraptainNicaraguamaufugerant:vindicl:aecupi- 
dine  ardentes,  Nomen-deiquoque  petere  ftatuunt.  Ergo  diuifb  trifariam  ex+ 
excitu,  Rodericuscum  feptuaginta  quinquemilitibus  terreftriitinereNo* 
men-deicontendit:fratereius  cum  totidem  fociis  fecundo  amneChiagro 
defluens,eodem  iter  capeflit:ceteri  ad  prasfidium  nauium  &partae  pradascu- 
ftodiam  remanent. 

V  i  x  Panama  egrefli  praedones  erak  quum  ciues  manu  facta  cum  centum 
&  quinquaginta  amplius  mancipiis,  abeuntes  infequuti ,  primum  eos  afle- 
quuntur  qui  per  Chiagrum  flumen  delabebanturjeofqj  adorti  facillime  fun- 
dunt.  Mox  alterum  quoque  adepti  agmen,  &  illud  profligant.  Rodericus  6c 
monachus  quidam  cumquatuoraliis  Hifpanisin  vicinas  filuas  fe  abdunt: 
nec  deinceps  quidquam  de  iis  compertum  eft. 

R  o  d  e  r  i  c  i  frater  quum  non  compareret,  diligentiflime  inter  caefbrum 
cadaueraquaefitus:acreperto  forte  adolefcentiscuiufdam  corpore,  quum  il- 
lum  ipfum  vnus  militum  eius  efle  diceret,  etfi  lutulenta  &confufa  facie  fatis 
quis  eflet  internofci  non  poflet:quifquis  tamen  ille  effet,  auulfum  corpori  ca- 
putinmedio  Panamaeforo  ferreis  cancellis  fepto  loco  pilae  impofitum  eft. 
Tres  & triginta  Hifpani capti ,  labore  acvulnenbus  fefli  reuindtis  poneter- 
gum  ad  ligneum  cuneum  manibus  in  vrbem  tradti  funt  &in  cuftodiam  tra- 
diti.  Eosibipraetorquidamrerumcapitalium,propriomotu,crudeIiterpu- 
gionum  idtibus  confodit.  Ceteri  qui  in  nauibus  erant,  audita  fuorum  clade, 
fcaphis  fubitofugam  capefluntrfed  breuiomnibuscaptis,praxipuiquique 
fu(penfi,ceteriadtriremesdamnatifunt.IntereaPraefes,auditoContrerarum 
latrocinio,  cum  valida  manu  Nomine-dei  aducrfum  eos  egreditur:  fed  acce- 
ptoin  itinerede  eorumclade  nuncio,&receptispecuniis,invrbemregref- 
fus,breui  inde  m  Hifpaniam  traiecit(2.) 

i  Qv  o  tempore Petrus  Arias  Abulenfis  Ntcaraguam prouinciam afeinuen- 
tamregebat^filiarumvnam  Roderico  Contrers,  Segobienfiinmatrimoniumcollo- 
cauit.  lsmorte  Tetri  oAnaprouinciam,  Regisconcejfu,obtinuit,  eamquetanti- 
fher  rextt,  auoad  noua  Curta  in  Gratia  dei  'urbe  in  GattimaU  £$"  Nicaragua  con- 
£mis3confituta  esl.Nam  turtdici  eius  Adfejfores}non  tantumimperium  Roderko 

H  2  abrogarunt, 


Cs  HIST.    NOVI     ORBIS 

abroParunt,fed$  eum  Indis,quosin  ditione  tum  ipfetumfilij  eius  habebantiCX 
Levumpr&fertptopriuarunt.ls  de  iniuriafibifacla^  vtputabat,  queftumad  2^£- 
tiem  tn  Htfbantam  nauigat.  SedRex  £f  Senatus  lndiciproceres,quamquam  muU 
tapr&clarefafia,  merttaque  tumfua  tumfocerifui  proferentem.repeliunt  f$  ob- 
firuationemlatarumLegumfancientts,  quodab  Adfefforibus  tudicatum  eratjuo 
hdicio  confirmant.  ld*vbi  ad  Fernandum £$  TetrumContreras eiusfiliosin ln~ 
diam  allatum  eB,feroces  tuuenes  arcere  eam  contumeltam  ferro,  f$  quodiure  ne- 
qutuerant,  <vi  extorquerefiatuunt.  Etforte  iamfuafionte  &gris  animis fuperuem- 
ttntex  Teru  mtlttes,  loannes  ^Bermetus  altique  contubernales ,  partim  extis  qui 
Gafcam  aduerfits  ^Pizjarrumfiquuti^nulla  ab  eofirenue  nauat&  oper&pr&mia  ac- 
ceperantipartim  ex  iis  qutfracltPt%arripartibus,quastutati  erant ,extraP  erua- 
n&proutnci&fines,  Pr&Jidismffu,  deportabantur.  Jlit,diuerfis  caufts  Gafi&  infenfi> 
incendere  adolefeemes,  hortarfvt  rem  flrenue  capejferent :  hauddubie,fiducentis 
aut  trecentis  mtlttibus  tn  naueis  impofitis.Peruanum  aliquemportum  tenuiffent, 
fore  <vt  quotquot  Gafe&  ob  nuila  aut  maltgne  reddttapr&miafuccenferent,  inpar- 
tes  tranfirent.His  ergo  f$ aliis  ftimulait  tHi,miliies  occulte  contrahunt,arma  con- 
ferunt^  c&pta  accelerant.  'Porro  quum  eius  prouinci&  Epifiopum  in  omnibusfe- 
re  negotiispatrifko  aduerfatumfufffe  memimJfent,<vltionemab  eo  ordirtfiatuunt. 
Ergo  dte  quadam  ingrefii  ex  compofito  mtlites  Epifcopidomum,  quum  tefferarum 
forte  lujufefe  obleclaret,hominem  obtruncant.lndenouofanguineimbuta  circum- 
ferentesarma,  <vexillum  palam  erigunt,  ^femet  Ltbertatis  tvindicem  exercitum 
nuncupanf.moxraptis  'vndecumque  nautbusper  Aufirale  peiagus  in  ^Panamam 
'veladant.Aug.7jarat.Htfl.<rPeru-iltb.y.cap,\2. 

2     G  a  s  c  a  in  Hiffaniam  reuerfits,  Vall&oleto  in  Germaniam  ad  Car.  C&fa- 
rtm  tranfiuit:  <vbi  rebus  afegeftis  expofitis,  ^Palentia  eptfeopatu  ab  eo  ornatus  eft. 

tN^auigattonise  ^Panamain  Peruratio.  Portu-veterenfis  prouinci&incolarum 
morcs,fuperflitioperuicax,f$nautgandt  ratio. 

C  a  p  v  t     X  V I  L 
R  i  v  s  Qjf  a  m  Peruanis  rebus  &  falfis opinionibus  quas esegen- 

n  vanava  Ui  pg»  ggl  tes  fe  nobis  concepere, finem  imponam:  quo  modo  quove 

inPeruna    f^    \  zffljjP&T  C     <  n  I  ■  p1       -i- 

vtganuum  JU  iSiP?lBi  curiuePanamainhocregnumnauigetur,  exponerehicmihi 

confiliumeft.  ErgonauigaturiinPeruanasprouincias,ferein- 
deamenfe  lanuario  vfqueadfinem  aprilis  fbluereconfueue- 
runt ,quippe  haec  totius  anni  maxime  idonea  ad  nauigandum  eo  tempeftas 
cft:actumapertaillamaria, acftatevidclicetobtinente,  draflidue  Subfbiano 
&  Coro  fpirantibus.  Quaenaues  quacumque  alia  tempeftate  vela  faciunt,  in- 
gcntimarisfkuitiackpericulisconflidtantur.PorroonuftasnauesPanamapri- 
mumin  Tabogamaut  alias  vicinasinfulas  aquatumdecurrunt(qiKePcrIa- 
rum,ideftvnionum,nominantur,  ob  rcpertamibi  ab  Hifpanis  vnionum 

copiamJ| 


itirfii! 


L   I    B    E    R    I  I  I.  a 

copiam)mox  in  altum  prouectq  circiter  centum  &quinquaginta  millia  paff. 
verfus  occafum  nauigant,  flexo  videlicet  in  edm  partem  curfu,  propter  rapi- 
dosaquarumaeftus,  quitorrentis  inftarperpetuolapfuin  Ortum  decurrunt. 
Inde  correcto  curfu  recta  in  Perufium  tendunt. 

Q^v  o  tempore  primum  Panama  eo  nauigaui,  nauis qua  vehebar  menfe 
Iunio  foluit.itaque  quod  ea  hiberna  tempeftas  illic  effet,  omhes  fere  vectores 
morbis  impliciti  funt ,  quia  naues  quas  ea  maria  nauigant  conftratse  ac  te&a; 
non  funt,vt  quaein  Septentrionali  vehuntur  Oceano(id  eft,  eo  qui  aduerfam 
continentis  Indicaspartem  alluit)  itaquein  illis  fub  dio  morantes  perpetuo 
verberari  imbribusnecefleeft.Ad huncmodum  nauigantes  tandem ad  Gor- .  Gror&cn* 
gonam  infulam  appulimus.Nauis-magifter(Patronum  vulgo  vocat)  vbi  fein 
eamdeferrividet,Hasc,inquit,terrada2monumeft:quippenullatotoeoitine- 
re  peior  nauib.  nec  ftatio  nec  nauigatio  occurrit.  Tradidere  nonnulli  aftidue 
in  ea  infulapluere:  fed  in  eo  falluntur.  Octo  quidem  certe  continuos  anni 
menfes, inter tonitruum  fragores,  & corufca  fulgurum,  adeo  eflPufus  ibi  ru- 
ere  imbres  verumeft,vt  elementaipfainterfe  certareac  mifceri  videantur. 
Quumnos  eaminfulam  attigimus,  iamverisinitiumerat,  quodibifubfi- 
nem  Maij  incipit.itaque  quod  tempus  in  Panama  hiemis  eft  initium,id  in  illa 
altera  regione  ineuntis  seftatis  principium  eft. 

Porro  vicini  continentisoraaccolae  auroabundant,&cacuminibus 
arborummapaliafuajVelutnidosjfuipendunt.Eamoram^quiapaluftris&in- 
equitabilisefcHifpanifubigerenondumpotuerunt.CafparAndagoiaquum 
ad Baiam,id  eft  finum  San-matthan  eflet, cum cehtum  6c quinquaginta mi- 
litibusaeftatepopulabundus  eam  prouinciam  percurrebat,  tabulas  fepe  ad 
protegendum  militem  aduerfum  incidentia  circumferens.Quippe  Indi  ftre- 
nue  faxa,tragulas,ollas  feruida  aqua  plenas,&  quidquid  fors  in  manus  dedc- 
rat,  fubeuntibus  ingerebant.  Hifpani  vero  fecuribus  arborestandiu  casderc, 
quoad  ckiplae  &  fuperftrucla:  domus  ingenti  fragore  prociderent:  interea  ta-  oomm  *n- 
men  fepe  non  inulti  Barbari,nec  nifi mutilatis  aliquot  Hifpanis,interdum  et-  Zpla^ 
iamelifisatqjobrutis,cadere.T3ndemquodafperioreaeiTetregio,nequein 
tam  informi  omnis  humani  cultus  folitudine  alimeta  exercitui  expediri  pof- 
fent,  Andagoia  cum  fatis  magnaauri  copia  inde  deceflit;  neque  ealoca  vllis 
Hifpanishodiehabitantur. 

Iam  quia  hi  tradhis  maxima  anni  parteimportunisquibufdamventisab 
Occafu  vela  Meridie  perflantur,  tum  etiam  propter  rapidosmaris  2eftus& 
torrentes  aquas,velut  praecipiti  alueo  perpetuo  decurrentes :  neceffe  eft  quo- 
tidie  vefperi adtis  in  falo  ancoris  ad  ea littora confiftere :  mox Iuce  orta flan- 
tema  tcrraventum  fequiatqueindemoliri.  Inquo  fiepenumero  vfuuenit> 
vtdumnaucs  prouehicogitant,in  contrariumrepulfae  peractumiterrelege- 
recogantur,ac  totos  interdu  quindecim  aut  viginti  dies  circa  promontoriii 

H     3  vnum 


$%  HIST.    NOVI.OR  B  I  S 

vnum  hserere,  ficuti  nobis  cqntigit.  Quum  enim  caput  S.  Francifci  in  con- 
ipectu  habcremus,  centum  ^riginta  millibus  paff  a  Capite  Paffao  diftans 
fquod  quidem  caputin  Portus-veteris  finibuseft)  rati  eum  locum  Indisha- 
bitan,  vt  quondam  f  olebat,  quotquot  vectores  in  ea  naui  eramus,  victus  pe^ 
nuria(iamenimtertiusmenlisabieratexquo  Panamafolueramus:&faciIe 
mercatores  qui  eademnauivehebantur,nos  miferrima  fame  contabefcere 
potius  paiTuros,  quam  vel  bucceam  panis  elargituros,apparebat)  confumtis 
igitur  prope  alimentis,  terreftre  iter  capeftere  decreuimus. 

E  r  g  o  viginti  quatuor  eiufdem  fortunae  focij  in  terram  exponimur,  & 
fingulicumquatuorMaizijfcutellisignotumiterquocafus&errorferebant; 
ingredimur.  Peruenimusadflumina.,quibus  Quilimiaenomeneft.-quatuor 
funt haud magno  interfe  fpatio  difcreta.ea nos fummis laborib.  ac  periculis». 
pragrandibus  arborum  ramis  quse  in  ripa  forte  rimantibus  occurrebant,  fi- 
mul  iunctis  &  colligatisanfidentes,  tandem  fuperauimus.Ceterum  quum  a- 
qua  falfa  effet,a:ftuvidelicetconfundentedifpares  vndasf  quippe  ftatavice 
exeftuans  mare  non  tantumhis  fluminibus  fed  Sc  aliis  qu^  in  eum  Oceanum 
defluunt,mixtum  fubit,&  xv.  amplius  millium  fpatio  alueos  inuehitur)ergo 
Vtbiberemusputeosfodereneceffeerat. 

T  a  n  d  e  m  ad  Caput  Paftaum  peruenimus.Ibi  Indos  crematis  tuguriis  pe- 
nitus  fe  in  fyluas  abdidiffe  vt  comperimus,  in  alteru  promontorij  latus  tranf- 
greffi,  adfinumCaraquamprocedimus.  Isfinus  Aequinoctialilineaefubie-.. 
c^tus  eft.  lbi quo  iremus  incerti,  quum  nequein  aduerfam  finus  partem  traii- 
cere  poffemus ,  nec  alimenta  fuppeterent,  cancris  &  cereis  quibufdam  pru- 
nulisvefcebamur^quiscum  parumcarnis  ineffet,lignum  feuos  interiusfi- 
mul  comedebamus  :  &aquamcertefalubremex  lacuexiguo*  quemhaud 
procul  mari  in  filuis  reperimus,  bibebamus.  lbi  xxn.  dies  morati  quoad  na- 
uis  portum  intraret,quum  pro  certo  omnes  haberent  nos  vel  fame  exftin&os 
vel  ab  Indis  mactatos  effe :  vbi  a  Nauarcho  confpecti  fumus,miffa  confeftim 
fcapha  excepti,  ea  notte  in  nauirequieuimus. 
Ttrtw.ve-  P  o  s  t  e  r  a  die  egreffus  Portum-veterem  petij.  Id  oppidum  habitatum 
tm  (o!oni*  Hifpanis  viginti  duas  ferme  domus  ex  arundine  contextas  &  palea  tedtas 
tu.  '  '  continet.  Ea  prouincia  propemodum  in  vaftitatem  &  folitudinem  redacta 
eft:indigen2efmaragdorumcopiaolimabundabat,&earumgemmarumfe* 
races  fodinas  penes  fe  occultas  habent.neque  ha&enus  tamen  vllis  tormen- 
tis  adduci  potuere,  quamquam  multis  f^uitia  torquentium  exftinctis,  vt  lo- 
cum  Hifpanis  indicarent.  Mihi  tamen  aliquando  retulit  Ioanis  Dolmos  trib. 
mil.difpenfatorquidamjndicammulieremipfiusconcubinamlocumillum 
eiedidiffe:neceumidpofteaeuulgarevoluiiTe,veritumneRexeasfibifodinas 
attribueret.  Multa  quoque  aurea&argenteavafa  in  fupellectili  quondam 
habebant.fed  ea  Hifpani  omniaconuafaruntutaque  hodienihilPatronis  fuis 

feu 


t  I    B  E    fc    I  I  h  c$ 

feu  Senioribus  pendunt,nifi  ex  iis  fru&ibus  quos  e  fua  terra  percipiunt :  vnde 
fitvtpauciHifpanicolonieamoraminhabitent. 

Tradidere  nonnulli, eius prouinciae indigenas fcedos fuos mores & .f„°^„f^ 
falfae  religionis  errorespaulatimabiiceremeq;  vltra  falforu  fiiorum  numinu7'.  *.*./?/. 
refponfis  fidcm  addere^  ex  quo  facerdotum  &  monachorum  opera  fancti  E- 
uangelij  vocem  audierint.  Ego  vero,quamquam  itaeffe  optauerim,Deumq$ 
orem  vt  id  propitius  faxit,  vere  tamen  teftari  pofTum,nullos  adhuc  neque  fa- 
cerdotesnequemonachos  ad  concionandumautfidem  noftram  edocen- 
dum  cos  populos peragraffe.  Quin  ipfi  quoqueeam  derident,palamquc  ac  Zllfium 
publice  dicunt,  fe  nolle  Chriftianos  effe> fcelenbus  videlicet  &  nequitia  no-  Ptrut(** 
ftradeterritos.  Acquantumuis  Praefes  GafcaedixifTet,  (vtifupramemoraui- 
mus)  vt  in  fingulis  earum  gcntium  pagis  facerdotes  &  monachi  manerent 
ocerudiendis Indorum potiilimum  filiis  operam  darent :  Hifpani  tamen  hu- 
ius  colonia?  municipes ,  &  aliarum  praetcrea  aliquot ,  vehcmcnter  reclama* 
runt.  Quippe  facerdotem  vnum  quadringentos  ducatos  in  ftipendium  an- 
nuumpetere :  id  vero  pretium  efle  maius  quam  quantum  omnes  fimul Indi 
Patronisfuis  tributi  penderent. 

A  c  quia eo  fere  tempore  Perufio  excefli,  quorfum res poftea euaferit,ne- 
fcio:fed  duminca  prouincia  morarer,  faepe  fallenditemporisgratialndicos 
illos  pagos  tum  maritimos  tum  mediterraneos  perambulans,  in  eiufcemodi 
quiddam  incidi.  Ingrelfus  forte  aliquando  viculumquemdam  ignobilem 
(Chiarapotumappellant)indigenasinfanofblitis  facnficiis  faciendis  occu^ 
patoscomperi.  Quumqueinterftrepentiumtympanorum  fbnitum  patria 
quasdam  carmina  canentes  audiuifTem ,  propius  vifendi  cupidus,  delubrum 
ineo.  Sedvixpedemintulcram,quumfacerdotes,totovultuiracundiamte- 
ftante,propemodummihiinfaciemdefpuentes,  feftinanterme  foraseiici- 
unt.  lbi  vidi  Idolume  cretatigridisefrlgie,  ac  duospauones  aliafque  aues, 
quasfuorum  deorumfacrificiisdicatashabebant.  Ibipraterhaec  forteado- 
lefcens  aliquis  mactandus  aderat  (quomodo  apud  eos  humanis  victimis  li- 
tare fas  ac follemne  eft)  mihi  tamen  tunc  videre  non  licuit. 

Alia  quadamdie  vfuuenitmihivtPicalancemamprofec1:us,Indoseius 
pagi  incolas  compotantes  deprehenderem:quumque  propius  accedens,per 
otium  fpeclare  vellem  quomodo  fe  largius  potu  inuitarent:quatuor  repcnte 
exillisminacigraduadmetendunt,&  OHChriftiane,inquiunt,nebuioim^ 
pure,pcrfide,facefrepropereefinibus  noftris.  Ergoquumprseterhasminas,^^^ 
fimul  illosin  meum  enfem  manum  iniicere  velle  animaduerteremj  proripio  trifcibji. 
me  m  fugam :  &  apud  me  conftituo  Indis  numquam  deinceps  mteruenire,  noknu 
qua  die  fbllemnia  fiia  agitarent. 

Pr£Ter  eos quos  commemoraui,  plures  quoquc  perluftraui  pagos, 
qualesfuntCaua,Camulioua,Camuxioua,&aliaearumgentiumloca,quo- 

rumincolasindialiqui  filiosfuosenccant,  ne  Hifpanis  feruiant.  Procerto  re- 

fertur, 


*4  HIST.    NOVIORBIS 

ttantup.  fertur,Mantaeregulospulcherrimum&  nobilifiimum  fmaragdumhabere* 

tidm.     0uiCTaiiin3emagnitudine,qUeminterpraecipuanuminacolunt.Mantapor- 

ro,oppidum  ad  mare  fitunbvna  e  praecipuis  eius  orae  vrbibus  quondam  erat: 

&priufquam  Hifpanieam  prouinciaminirent,amplius  duobus  Indorum 

millibus  habitabatur:  quum  ex  tanto  numero  vix  hodie  forte  quinquaginta 

Tttuenres  fuperfint.  Nec  difpar  folitudo  in  aliis  eiufdem  prouinciae  municipiis  facta  eft. 

inuitichn  Quumaliquando  Lupus  Aialaab  huius  ciuitatis  Regulopeteret,anChriftia- 

juTemt!  nus  effe  vellet :  refpondit  ille,  Se  nefcire,  &,  Faceret  ipfe  vt  vifum  effet.Ita  Lu- 

pus  Indum  baprizari  iubet,&  Didacum  numcupatrfed  ne  ita  quidem  cicura- 

tumHifpanicuiufquamcontraos  intuenrem  vmquam  animaduerti.  Eius 

fubditi  fcedis  morib,  bruti,fpurci,maicula2  veneri  dediti  &  vitiis  omnibus  in- 

quinatifunt. 

Per  omnem  eiusoraelongitudinem,Indiomneseiusmarisaccokea-< 

quam  falubrem  bibunt,  quam  e  puteis  manu  factis  hauriuntr&peregreituri 

omnes  cucurbitam  ea  aqua  plenam  efFerunt:nifi  qui  forte  Man  ta  in  Portum- 

Mine^  veteremiter  faciunt.QuippeiIliaquamputealemferrenegligunt,veritinein 

Vmhbat  aliquemforte  Hifpanum  incidant,  qui  eam  eripiat&bibat:  fed  duomillia 

/mf,?«.r«pafluuminmediterraneaprogreiii  aquam  quadamex  rupe  manantem>ni- 

^udeZ."1  gram,fpurcam&  fcetidamsexcipiunt;hauddubijnimirumtaiem  Chriftia- 

nosnonbibere. 

E  a  regio  calidi  &  humidi  temperamenti  efbitaque  ferenum  ac  purum  ca*- 

lum  vix vmquam ibi  confpicias.  Ceruis,porcis,  gallinifque  ex  earum  genere 

quae  ab  Hifpania ad  ftirpem  propagandam  tranfuectse funt, abundat :  neque 

«Timf'  vllainlndiae  parte  melior  ex  Maizio  panis  fitquamillic.  quamquamiis  ta- 

tib.s.c*p.  mennon  affentiorqui  panemillum  triticeo  anteponunt.  Mellis  pra?terea> 

*'J'       fedacerbi,ac  cer3e,fedignobilis,neque  admodum  bonae,fatisferax;peculiare 

quoddamfructuumgenushabet  (indigenaeP^/^vocant)  ficuumfpecie, 

modicorum  magnorumque  quale  nufquam  in  India ,  praeterquam  in  eo  re- 

gno,  vidi.  Arbor  quse  illud  pomum  gignit,  procera & gracilis ;  fru(ftus  fapore 

dulcieft.lbietiamaliudficuumgenusexiguorumviiiturCJ^^^nominant) 

fed  &illialiis  prouinciis,  vt  Nicarague,  Guattimale  &  totinouse  Hifpanix 

regno,communes  funt. 

Cetervm  omnes  in  vniuerfum  Portus- veteris  prouinciae  Indi  fere  pu- 
ftulis  quibufdam  obnoxij  funt,  feu  verrucisrquse  e  facie  aliifque  corporis  par- 
Tofiuh  cibus  erumpentes ,  quum  maximae  funt ,  nucis  iuglandis  craflitudinem  se- 
em,njes.  qUanc  idmorbigcnus  &ipfe  expertusfumrnullo  doloris  cruciatu  afficiunr, 
fcede  fanguineae,  ac  ne  aliud  quidem  remedium  defiderant  quam  vt  maturi- 
tate  exfpe<5tata,tenui  filo  conftrictae  abfcindantur.  Indigenas  eius  gentis  ora 
coloribus  fucant:nares,Iabra,aures&genasperforant,  acfeftisfuis  diebus 
aurea  monilia,  vniones,iis foraminibus  velut  emblemata incjudunt.  Quod 

ad  cul- 


L  i  g  e  &   i  I  f.  ^ 

adcultum  attinet;maximapafsfubuculishon  mariicatis  veftiurittir  .*  ceteri 
hudi,&  faepe  totum  corpus  riigro  fucantes,iricedunt 

1  n  d  i  vniuerfadiliUs  maritimse orae accolaepifcatui  in primis  fiudent.  Lin- 
tres  quibus  tum  adpifcandurii  tumad  nauigahdum  vtuhturjinftaf  ratiumj'''™^ 
tribus,quinque/eptem;ihtefdumetiamhouemaut  Vndecim  tignis  \cmfi\~ f"mT 
mis  iuncl:is> expaffaemanUs  efngie, contexunt, ita  vt medium  tighum  ceteris 
longiuspromineat:  eofq;mOdolOngiofes,modo  breuiores fabricahtur,  ac 
prolongitudinis&latitudinismodovelaexpartdunt.Porrovbipertranquil- 
lum  eiufcemodi  rates  diu  remigio  fubegere,  panc,  fructus,aliaq;  eiufmodi  in 
marejVelutfacrificium^proiiciuntrorahtesVtproiperumventumimmittat: 
quippe  fe  defeffos  effe ,  neque  ad  remigahdum  vires  vltra fufficere. 

CjuancamlichU  regionis  incolarummores^ cultus.  GuainacdmtranfituL 
Zarzja-partlla  herba.  Chimbosmons. 
C  a  p  v  i     X I  X. 

O  r tv-ve  t  e re  n  s  i  sprouinciazfincs proximeGuancauiliqui 
regio  excipit  j  regni  Peruani  prouincia  infefior.  Eius  orae  mari- 
timae  prifhus  pagUs  >  Colonchi  appellatur ,  S.  Helense  promi- 
nenti  proximUs.Eius  pagi  ac  populi  Prihcipem  fsepe  vidi ,  ah- 
norum  ferme  feXaginta  hominem.  Digna  certe  Principe  ei  fa- 
eies,corpus  vegetum  robuftumque  &  profpera  valetudine  erat.  Subucula 
nonmanicata,&rubrotin6la,amicl:usitorquemexauropuriiiim0,fextupii- 
cato  circa  collum  circulo ,  quafi  maiores  cofallii  furculi ,  aut  baccse ,  crafiitu- 
dine ,  geftabat ,  annulumquein  digitisf  illi  quoque  ex  auribus  perforatis  bac- 
cse&aureaflalagmiapendebant.Siniftetiorisbrachijcarpumpellucidagem^ 
mainftarfpeculi,tuendaeocuIorumaciei,exOrhabaf. 

'  Q^  °  temPore  Hifpani  primum  eas  terras  ingfeffi  fuht,principatum  obti- 
nebat  in  ea  prouincia  Regulus  (Baltacho  ei  nomen  efat)  qui  apud  fuos  vene- 
rabilisnon  magis  imperio  quamautoritateealocaregebat.ifteneminiade- 
untium  autvifentiumaffurgebat ,  prseterquam  Colonchio  illiprincipi,  de 
quo  ante  dixi.  Attamenifte  Cacicus  nullavnquamadduci  peffuafione  po- 
tuit,  vt  Legem Dei  vellet audire .  Eum aliquando  Patronus  fuus  me  praefente*  *""*%' 
ita alloquutus efb  CoIonchie,inquit,  volo  vt Chriftianus fiasratille abnuens:  cbrljt.re* 
Domine,  inquk,iam  mihi  prope  acta  eft  astas  $  neque  idonea ,  vt  ChriftianUs  JjfJ^**" 
fiam :  at  filios  meos  potius,  vt  voles,cape,&  eos  quidquid  vifum  fuerit  edoce: « 
quippeillimunia  minifteriaquemoristui  facillimeobire  affuefcent:  fneve-« 
roidaetatismaiorummeorumlegem&inftitutarelinquerenohiuuat.  « 

Eivsprouinciaehomines  e  fuperioremaxillaquinque  autfex  dentes  ex- 
cutere  folen  t:  ac  fi  caufam  qusefiueris,id  elegantiae  fe  caufa  facere  refpondent. 
Subucula  non  manicata,  vt  Portus-veteris  indigenac  ,amiciuntuf.  Puden- 

I  dafa- 


Cc  HIST.     NOVl     ORBIS 

dafafcia  bombycina  vclant ,  cuius  extremae  vittse  ad  talos  vfque  demiffas ,  in- 
ftarequinaecaudae  ab  tergo  dependent.  Feminae  praecinctorio  aut  caftula,  no- 
doreuin<5ta&  admediumcrus  demiffa,integuntur.  Eius  prouinciae  populi 
Hiipanis  in  vrbe  Guaiaquil  habitantibus  feruiunt. 

E  a  m  coloniam  principio  Hifpani  in  planicie  Chioni  fluminis  ripae  impo- 
fuerant,quadraginta  millibus  pafT.  procul  mari.  In  illis  autem  regionibus 
immenfequaedampandunturplanicies,velutinfinitacamporumpatentium 
fuperfufis  aquis  merfa  aequora :  tum  denfiflimae  filua^  cum  incredibili  copia 
ftrmnfes  cr0codilorum.  Adhaecodtoannimenfibustantavisculicumeas  terras  infe- 
fi/ii.  ftat,vt  mirer  vlIosincolasibipofTeviuere.ltaqjHifpanoseoIocomancntes, 
vbi  nox  aduenerat,vt  quiefcere  poffent,  vela  &  conopaea  circumpandere  ne- 
ceffe  erat,  quod  &  ipfi  quoque  Indi  adhuc  faciunt.  Quamquam  ctiam  illi  cu- 
biliafublimequatuorfcapisarudineisfirmiflimisjleuitabulato^fufpenfaim- 
ponunt:&inhuncmodumquiefcunt,minusvidelicetitainfeftisculicibus. 

Anno  veroM.D.xLvi.continuis  imbribusau&us  fluuiusillenoningen- 

tem  modo  ftragem  dedit 3  fed  totos  circa  campos  &  maximam  regionis  par- 

GuaiaquU  tem,illamque  adeoipfam  vrbem,inundauit&obruit.  Quare  Hifpanivigin- 

jatio.    '  timiliiapaffuumpropiusmarenouaevrbi  fedem  deligunt,  eamque  adripam 

Gainaraut  eiufdcm  fluminis  colliimponunt.  lslocus  Tranfitus-Gainacauaeappellatur, 

tranfitm.  tali  de  caufa.  Gainacaua  ducem quendam fuum cum  valido  exercitu,  ad fubi- 

gendam  eam  prouinciam  quondam  miferat.  Dux  quum  traducere  exerci- 

tum  decreuiflet,  indigenas  tranfuerfis  tignis  trabibufque  iniectis ,  quomodo 

fchedias  &  rates  compingi  folent,fluminis  tranfitum  pote  iungere  iubet.  Per- 

feclo  opere^quum  iam  exercituscum  impedimentis  tranfiretjioftes  funibus 

abfcifiispontemfbluunt:  multiinflumen  fepraecipitantes  gurgitibus  hau- 

riuntur :  ceteri  interclufi  a  fuis  ab  circumfufo  hoftiumexercitupropead  in- 

ternecionem  caefi  funt. 

Gainacava  vbi  fuorum  cladem  accepit ,  magno  contradto  exercitu, 
Quitomouet,&exillis  montibusin  plana  degreffus ,  eam  gentem  ingenti 
caede  perdomat,  Poft  eam  victoriam ,  iungendi  aggere  fluminis  cupido  eum 
inceffit  >  vtpedeftri  tranfituin  vlteriorem  eius  ripam  tuto ,  quum  vifum  effet, 
tranfcurreret.  lamque  aggeftis  faxis  &  terra  ingens  moles  iaci  in  alueum  cce- 
perat ,  &  aggeris  longitudo  iam  viginti  &  amplius  paffus  impleuerat ,  quum 
Gainacaua  propterlatitudinem  ,  altitudinem&rapiditatemfluminis  quid- 
quid ingerebatur abfbrbentis , incepto  deftitit.  Hanc  ob  caufam  eum  locum 
Hifpani  Gainacauae-tranfitum  nuncuparunt:  vrbemque  ibiafe  conditam, 
Imnah-  San-iacobum ,  quae  aedificiorum  &  incolarum  frequentia  a  Portus-veteris 
ma.        colonianihildiffert. 

E 1  v  s  fluminis  oftioPuna  infiila  obiecta  eft,  &  eaquidem  in  ditione  Regis. 
Eius  indigenae ,  quomodo  &  fluminum  accolae  & alias  earum  prouinciarum 

gentes* 


t   I   B    E    R    IIL    .  c7 

gentes ,  quoad  fuppeditarunt  vires  »  continua  aduerfum  Hifpanos  gerentes  uomhut 
bella  multos  interfecere.  In  iis,  auum  F.  Vincentius  de  Valle-viridi ,  cum  xlii.  primuJ Pia 

ri>         •    t\-  l      t  ii  '  r  l      r  >  futnlium 

Hiipams  Didaci  Almagnfurorem  fugiens ,  (quo  tempore  llle  Francifcum  Pi-  htHmm 
zarrum  Marchionem interfecir)in  eam infulam  feabdidiffet ,  nodle quadam  ^nfopL 
Jndifuftibus  &clauisomnesad  vnumtrucidarunt.  Hiceratmonachus  \\\cir<f Prm>* 
quicum  Attabaliba  Cafliamalca;colloquutuserat»quum  isaFrancifco  Y\-      ' 
zarro  captus  eft  (vti  fuperius  dictum  efts)  Eum  Caefar  Epifcopum  Peru.anae 
prouinciae  defignauerat. 

In  Puna&rinibusGuaiaquil&Portus-veterisJierbaquacdamramofare- 
peritur:  foliis  vt  roboris,  (i  Zarz^aparilliam  vocant )  quse  venereae  conta-  z*r^p^ 
gioni&  aliis  morbis  medetur.  Ea  nempe  duobuslilicibus  tritaexprcflu$&i'w^£ 
percolatus  fiiccus,  admifto  aquse  calid2smodico,^rotisbibendusporrigi-^  ad~ 

1  ,  ,  n  •   •      •?  •  r  i  °      mrfus  ve 

tur.  1]  moxnauita  eius  potionis ,  quantam  natura  patitur ,  menfura  loco  ca-  nertami» 
Iido  compofiti ,  quoad  tolerare poffunt exfudant.  Eo  medicamento  tres  aut m' 
quatuordieSjVtvifumeftjVtunturibifcodtotantumintereapane&puIhgal- 
linaceiaflipaululo  vefcentes.  Alijeius  herbae  ramufculosduntaxataquain- 
coquentes ,  ius  eliciunt  quod  interdiu  bibant ;  &  eo  fbrbitionis  genere  non- 
nulli  duos  trefve  continuos  menfes  vtuntur. 

In  prouincia  Guaiaquil  &  aliis  verfis  in  Orientem  regionibusjiiems  men- 
feNouembriincipiens  vfqueadhnem  Aprilis  durat.  Maio  verisinitiumeft, 
Odlobri  exitus.  ln  ora eius  maritima, inde a  Tumbez  Auftrum  verfus ,  adeo 
rari  imbres  funt  j,vt  vix  triennij  quadnenniive  fpatio  paucismifere  expreflis 
pluuias  guttis  planicies  illae  afpergantur.  itaque  ibi  partim  ob  nocturnos  rores 
qui  copiofecadunt,  partimdiurnis  accolarum  irrigationibus  humentiafa- 
ta  adolefcunt.  Arenofaequoqueibi  planitiesiacentjn  quas  nunquam  im- 
pluit:  in  montibus  contra  octo  menfibus  anni  pluit:  nonnulli  etiam  ob- 
flti  niuibus  &  perpetuo  rigentes  gelu  confpiciuntur.  Aeftate  ventiquidam 
affidue  a  Meridieincolis  noxij  infeftique  admodum  fpirant. 

Q^vvm  e  Guaiaquil  Qiiito  lterfacercm,  Chimbonmontem,inaItitu- 
dinemxL.  milliumpaff  editum&omniprorfushumanocultuvacuumtraf^0*'* 
greffusfum  rquoin  itinere^nifilndus  quidam  pauxilIuloaquaeoblatomihi^ww. 
fubueniffet ,  fiti  plane  extinctus  effem.  Poftquam  tandem  in  verticem  per- 
ueni^paulifperconfiftens^nouasillas&mirabilesterrasfubiedtasoculisefub- 
limi  tanta  cum  admiratione  defpexi ,  vt  inufitata  qusedam ,  velut  in  fomnis, 
vifi  fpecies  oculis  meis  oblata  videretur. 

iNhacingenti  prouincia  Quitenfi,vt&in  aliis  nonnullis  Peruani  regni 
regionibus,quumpleriquepopuli  peculiar6idiomahabeant,vulgotamen 
Cufcenfis  lingua  in  vfu  eft.  Quum  enim  Inguae  (id  eft  Peruani  Reges)eas  pro- 
uinciasditionifuae  adieciifent  ,edixere  vt  omnes  Cufcenfem  linguam  edi- 
fcerent  3  eamquepatres  filios  fuos  edocerent.  Ex  eoigitur  illud  idioma  per 

1     2  vni- 


Ct  HIST..NOVI     ORBIS 

vniuerfas  eas  prouincias  qua;  eorum  imperio  fubie&ae  erant ,  prortliicuo 

vfuobtinuit. 

i  E  a  m  herbam  vbiprimum  viderunt  Htfpani  tum  in  noua  Hifpania ,  tum  in 
prouincia Hondurenfh ZarzJA-partUxnomenettndideruntiob  cognatwnem  quam 
cum  Smtlacc  afperahabet  ,quam  Htfpani  Zarzja-partUam  'vocant.  Ceterumde 
<variti  huius  exhibendd  f$  vtends,  rationtbus ,  coptofe  agit  Ntc.  Monardm  tn  lib. 
deftmpltcJndt&Occid.Medtcamentis. 

^eruanorumrelkio^ritHSy  Culttts.  Pecora.  Ebrietatis Jludium.  Opifcia.  Vtni 
apudPeruenfesfamma  carttas. 

C  a  p  v  t     XX. 

AEgentesetficumdaemonibuscolloquiamifceant,(i)SoIem 

tamen  pro  numine  praecipuo  habent.  Abeo  beneficium  ali- 

quodpetituri  tum  Principes,tum  facerdotes,mane,orienteeo 

fuggeftumquoddam  editum,lapideum,  confcenduut:  lbi- 

orm&i  v-  l|J§|H|||L-|p  que  demiiTo  capite  ftantes ,  complofis  ac  confricatisinuicem 

to'2m.  mambus,moxinca:lumfublatispaiIifqu£VtfiSolemipfumamplecl:ivellent, 

certas  quafdam  preces concipiunt,petentes  ab  eo  quibus  indigent. Nunc  ve- 

roetiamquumabHifpanisvexantur,eosvtiSolemadorant,precantesvtmi- 

•     fericordiainfevtantur,neueipfisnoceant. 

Ingentia  ibidelubranuminum,pra?fertim  Solis^&immenfkopulen- 

tia?erant:incruftatiintus  auro  &argentoparietes:  multa?  quoque  facris  di- 

catas  virgines(  oyxCamaconaappdlabantm)  nulli  operiprarterquam  nendis 

texendiiquetantumornamentisdeorumvacabant.Humanisvictimislitant, 

virosacpueros  mactantes,  quorum  tamen  carnesnon  mandunt.  Pecudes 

quoque,aues,  6c alia animalia immolant :  & hoftiarum fufb  fanguine  Idolo- 

rumora  &templorum  portas  inungunt.  Quum  dsemonis  colloquium  expe- 

tunr,autfeminare,autaliud  quid  aggredi  in  animo  habent,facerdotes  aliquot 

dies  ieiunium  fibi  indicunt. 

S"pe!kndi      Mo r  t vo s  regulos magnificis &ingentibus fepulchris inferunt, accum 

ritus.      eis  multum  aurum  argentumque  eIaboratum,formofifiimas  vxores &quas 

viuentesiplimaximedilexerunt^famulosjveftes^frugesjvinum&quxquea- 

lia  caiiftirna  3  fimul  defodiunt :  ne  videlicet  eis  cibus  ac  potus  defit  quoad  in 

titatani-  alterum mundum peruenerint. Quasfepeliendi ratioinplerifquelndiasregio- 

rti*Apud  nibusvfurpatur.fzjAtqueiftilmmortalitateanimsecredunt.Eiufcemodimul- 

P<ruenles  *  v   /         i 

tndita.    ta  lepulchra  ditiflima  Hifpani  reperere :  pauca  tamen  illa  prae  iis  quae  adhuc 
fuperfunt.  Multosdiesdefundtoslugent. 

Viri  fubucuIaexlanaautbombycenonmanicataveftiuntur,&penden- 
-  f  T  tenodo  exhumero  altero  penula:  nobiles caputfafcia inuoluunt,  &flocum 
tuUus.     elanageftant,qui  in  finiftram  auiem  propendet.  Exherba quadam  candida, 

cannabis 


L   I   B    E   fc    Hl.  96 

cannabis  fpecie ,  calceos  conficiunt.  Feminadonga  palla  ab  htf  meris  ad  talo* 
vfque  promiffa  inclut2e,&  fafcia  quatuor  digitos  lata  prascinclae  {Chmmbi apf 
pellantj  adpedtusacusaureasck  argenteas  affixas  prseferunt  ,quas  TopititT* 
minant:acfuperimpofitum  aliudbreue  amiculumgeftant  ,  quod  Liauida 
appellatur:capillis  quoque  promiffis  cklibere  fluentibusconfpicuse.  Ataue 
hic  veftium  mos  &  forma  apud  Cufcenfes  in  vfu  eft. 

Peregre  profe&urirubroquodambituminefaciemoblinunt,aduer-<- 
fus  ventosjicrbamqueore claufam (Cof^wip{iappellant)velutpanchre(ium  cuuherts 
quoddam  pharmacum  circumferunt.  Quippeeius  praefidio  freti  integrum  medt*™its 
diem^nullius  nec  cibi  nec  potus  egentes,iter  faciunt.  Atque  hoc  quidem  her^- 
baegenus  earum  rerum ,  quibus  mercaturam  exercent ,  pnecipuum  eft.  Eft  6c 
apud cos radicis genus( Tape  vocant)tuberum  fpecie ,  fed  exigUi  laporis.  Ab^ 
undareolim  peconscopia(id  afini  amplitudine,(3)fpecie  prope  cameli  eft)m/. 
fed,vtipfi  referunt ,  non  fta  dudum  tetra  quaedam  lues ,  lepraeinftar ,  armenta 
corripiens  maximam  partem  extinxit.  Verum  multopeior  lepra  Hifpani  v^ 
niuerfumpropeid  pecudum  genus  abfumfere.  Horum  animalium  caro  feri- 
num  quiddam  fapit:  eorum  vclleribus  indigenae  quondam  veftiri  abunde 
confueuerant:quxnuncinfummararitatecariftimahabent. 

C  e  t  e  r  v  m  cx  gentes,ficuti  omnesfere  Nouiillius  orbis,fummam  vo- 
luptatem  cVprxcipuumvitaeprsmiumincrapulacollocat.Itaquepoftquam  EMet-^ 
multomeroincaluere,feminamquifcjue,qu£eprimacollibueritiampIexusli-^OT.'''" 
bidinem  explent,  fublato  prope  omni  matrumffiliarumaliarumqne  necefli- 
tudinum  difcrimine  :  &  ipfi  adeo  Reguli  ac  proceres  eafdem  fbrores  & 
coniuges in matrimonio  habent.  Panem  nullum  plane  faciunt ,  excuffo  gra- 
notantumcocto  cVtoftovefcentes.  Atquehaecvna  lexeftSquam  interalias 
Gainacaua  tulit:  quum  videlicetexpeditioncaliquam  ingreflurusj  fuos  in  pa- 
nefaciendooccupatoseffenollet.Ergoetiamnunceummoremobferuant. 

E  i  v  s  Regni  primaria  quondam  ciuitas  Cufco^eratjlnguarum  imperij  ca- 
put.-queprifcisteponbuslongoabhincseuofvtindigen^memorantjaMago- 
cappa  condita  eft,primo  eius  ftirpis  rege.  Cuius  mox  fuccefTores,  amplificatis  ^»«»«- 
imperij  flii  finibus  &c  multis  gentibus fubactis ,  leges  iis  fuas  morefque  tradi-  CL.'* 
derint^  multaque  paftim  2edificia,tum  cultui  deorum  tum  Regis  vfibus  defti- 
nataexftruxerint.  Eorum  parietes,  leuiffimo  lapidcpumieeasdificati  funt: 
ftraminibus 6c  paleisinteguntur:  cuiufmodiego  aliislocis,  maximeinpro- 
uincia  Quitenfi  3  in  Tumebambasfinibus  non  minus  fumtuofa  &  magnifica 
quam  in  Culco  vidi.  Acquamquam  plurima  abHifpanisdirutaiaceant:mul- 
ta  tamen  etiam  nunc  in  militaribus  viis  vifuntur ( qua? indigenac Tambos ap- 
pellant )  ex quorum  femirutis  maceriis  qualis fueritingentium  eorum #difi- 
ciorumfabncafacilecolligipoteft.  GaimaM 

Inter  alia  Gainacause  monumenta  ,  nobiliflimum  opus  via  ftrata, mommtn- 

v  •       i  i  tA, 

I     3  com- 


70  HIST.     NOVIORBIS 

complanatis  ad  aequum  aliquot  monticuiis,adhuc  fpectatur.  Quitenfis  iftius 
nrouinciasaer  temperatus&falubriseft.Cufcenfesregesplerumqueibimo- 
rabantur:multifquepartibusaurificinasinitituerant.AcaurifabriquidemIn- 
di^nullo  ferreo  inftrumento  vtentes ,  mirabilia  opera ,  quamquam  paulo  ru- 
dius,non  infcite  tamen  fabricabantur. 

Porro  inhuncmodumoperantur.  Primum  aurumvelargentumfuiuri 

catinolongo  aut  rotundoinuciunt;  eum  expanno  terra incruftato ,  & car- 

Awificum  bonecontuibfadum,  moxqueexikcatum  igni  imponunt  cum  ea  metal- 

'Imya*.  licopiaquantamcapere  poteftrmoxquinqueautfexiiphunculisarundineis 

tandiu  circumflando incendunt,  quoad liquefaclum  metallum  omni  exco- 

clafcoria,  nitefcat.Indecat]noeduclumaurificeshumiiedentes,nigrisqui- 

bufdamfilicibus,apteadidfadtistamqua  malleis,  opuspariterinterfefortiti 

elaborant  &  ex  eo  faciunt,au  t(vt  magis  proprie  loquar)faciebatproiperis  fuis 

rebus,quidquid  iubebatur,puta  diis  dicatas  ftatuas,  vaia,moniiia :  pecudum 

etiam  omniumqueanimaliumquaeviderepoterantiimulacra  effingentes. 

Qy  o  d  ad  res  ex  Hifpania  eo  traduclas  attinet ,  frigida  omnia  ac  tempe- 

Gcm.  bifi.  rataloca  triticofatisfidafunt,  &iniis  abunde  prouenit.Ibi  etiam  vitesali- 

na ritb.  4.    ux .  ^j  parum  feraces  funt.  Dicunt  nonnulli  fpem  efTe  fibi  fore  vt  breui  vi- 

tesin  iis  regionibus  adoleicantfiantquevina:  imo  vtfruclius  prope  omnes 

rgJttr    Hifpaniae  conceili ,  ibi  quoque  nafcantur.  Verum ,  etfi  fpem  fuam  nemo  illis 

Mimiu  w-toiijt  ;r ritatamenerit ,nequemeoquidemiudicio,effeclusquaIesillifperant, 

tu.       vmquam  apparebunt ;  quippe  aens  temperamento  oc  cadipoiitione  noftrae 

planecontraria. 

Adhxc  quando  in  Noua-Hifpania  aliisque locis  vbi melior  mitiorqiie  tel- 
luseft,quamquamconiitisvitibus,vinumtamennoncollegere;quantoini- 
nusinPeruanis  prouinciis?  Addoetiam  Dei  bonitatem  brutisillisgentibus 
tam  praeftantem  Iiquorem  concedere  noluifte :  fed  attribuifle  rantumpro  eo- 
rum  captu  habituque  res  ad  tuendam  vitam  vtcumque  neceffarias. 

Hispani  quicoloniasibipofuere,Raphanorum,lacl:ucarum,melonum, 
cucumerum,  braflicarum ,  copiam  habent.  Limonum  etiam  &  Aurantio- 
rum,quamquahifruc1:usnonnifilococalidonafcuntur.Ficuummediocriter. 
Pecoris  propemodum  inopia  efl>idque  ob  continua  bella:  &quum  ibi  eiTem, 
Limaevaccavnacentuducatisa^ftimabatur.-ouisquinquaginta&fexaginta. 

P  e  r  v  a  n  1  regni  fertiliftima  prouincia  Quito  eft ;  ea  frumenti  admodum 
ferax,magnametiamvimporcorum&gallinarum,Hiipanic32fobolis5alit: 
infuper  cuniculorumiucundiilimi  faporisingenti  copia  iemper  abundans. 
vini  uri-  ^c^  vmi  ft*mma  ibi  caritas.  namin  ipfa  Quitenfi  vrbe,vtquum  viliflime  ven- 
tv  appd  ditur ,  viniferiavna,  duodecimcirciterlagcnarum  capax(lagena  feu  boca- 
lium  ,  vt vocant ,  xxvm. vncias capit)  quatuordecim  aut  quindecim  ducatis 
aur  eis  valet;Limae  ocaliismaritimislocis  ,duodecim:fedPotofia2mediter- 

ranea 


L   I    B   E    R    III.  7i 

ranca  vrbs  eft,quingentis  amplius  millibus  palTintrorfus  a  mari  retraclioii 
vulgo  lxx.  &  lxxx.  ducatis  venit.  Ad  eum  modum  ceteris  locis ,  pro  ratione 
ac  fitu  regionis  quo  importatur,  maius  vel  minus  precium  fbrtitur. 

A  t  qj  e  hic  n  oua  faepe  interuenit  calamitas.  quum  enim  cadi,  feu  feriseaut 
n"deliae,quib.  vinu  ab  Hifpania  deportatur,  fi<5tiles  fint,quum  e  loco  in  locum 
circumferunturjplerumqjfranguntur.  S#penumeroetiam,morantibusdiu- 
tius  nauibus,  tata  iis  locis  vini  penuria  incidit,  vt  eiufcemodi  cadus  vnus  qua- 
dringentis,  quingentis  interdum,imo  etiam  mille,ducatis  aureis  ematur. 

/  *De  eorum  optnionibus  nonnuUa qu&  adbunc  locuperttnent  ex  Hifipanisfcri* 
ptortbus  attexam.^luum  nullamcertam,exficrtpturis  <v11isaut  Ittterarummonu-* 
mentis,  (reattonis  mundi  aut  diluuij  notitiam  habeant,  quoda  Patrtbustradtium 
permanus  habent,memorta  retinent  Ntmirum  tnfignem  quendam  virum^Con 
tpfi  vocant)  a  Septentrione  quondam  in  eas  terras  ventfje  mtra  pedum  pernicita-* 
te^nullis  ofitumflulturis  aut  neruorum  'vinculis  compaBo  corpore :  quifolo  nu+ 
tu  montes  m  planafibfidere  cogens  ^proflunda  evalltumcomplanans  ,viamfibtper 
inuiafaceret .  Eumporro  prtfios  earum  terrarum  homines  ^foeminascreafje :  at- 
queillisherbas  ^fruclus  filuefires,flufltnend&  <vtt&  dedtjfe.  Aiox  ab  Indis planatn- 
colenttbus  ojfenflum,  terras  anteaferttles  tn  arenas  flertles  vertijje,  atque  tnhibmjje 
piuuias.  6x  eonthtlautraroapudeos  plutjje.  M.tfiricordta  tamenmotum,nefiqua^ 
lidaficcitate  regto  animantia  refpueret ,  fontes  aperuiffe  ^fluuios ,  quos  accoL  ri- 
gantes  riuis  carperent.  Huncquondam ,  quum  Solis  f$  Lun&filtum  ferrent ,  pro 
fiimmo  numtne  adorabant.  T)onec  ab  Aufiro  fiiccefitt  alter  ,?achacama  nomine 
(td  Qreatorem  apud  eosfonat )  Sole  ^tpfiac  Luna  ortus ,priore  longe potentior* 
(uius  aduentu  Con  dtfparutjje :  tjium  autecreatosaprioretllo  mortales ,  in  aues, 
cercoptthecos,  <vrfos,leones,pfitacos,  &  altas  <volucres  mutajje :  atque  Indorum  qui 
nunceasterras  obttnent  matores  creajje :  tllofque  terr&  atque  arborum  culturam 
docuijje.  Itaqueexeo  huncproDeoab  tllishabttum,  tempLum  £$  diuinoshonores 
obttnuijje:  f$  nuncupatam  eius  nomine proutnciam  ,quatuortantum  aLtmaleu- 
cts :  <vbt  quondam  etus  Regnt  proceres  quum  excederent  <vita  ,fipultur&  locum  eli~ 
gerent.  Porro  tflum  Pachacamam  multas  &tates  duraffe ,  ac  tanttfper  dum  Chri- 
fiianiPeruanum  regnumtntuere.  Ex  eo  nunquam  detnceps  ejje  <vtfum.  Credtbtle 


e 


?fi  d&monemfutJJe,qut  taLibus  pr&fltgtts  mtfiras  tllasgentes  deluderet,  cui  rei  argu- 
mento  esl,  quod  ante  Chrtjitanorum  aduentum  ex  celebrt  illo  Pachacam&fano,  <ve- 
lut  publico  oraculo,  <vulgo  l^efponfapetebantur , qu& d&mon humana aut altafj?e- 
ctefacerdottbus,flacerdotesflctfcttanttbus,ederent. 

C  r  e  d  i  t  v  r  pr&terea  ab  tUis  <vulgo  ^adhucnarratur,  ingentemprifcistem- 
portbus  terraruminundattonem  accidtjje :  eaque  omnesflubmerflos  mortalespr&ter 
taucos,  qutaLtiflimorummontiumfiecubusabdttt,prouiflo  commeatu  ,{$  cauer- 
narumfauctbus  obflruBis  ,communem(6rtemeflflugerint.  Porro  eos,quumremi~ 
re  tmbres  comicerent ,  emtfijfeduos  canes:  quos  quum  madentes  &  elutosrece* 

ptjjent, 


7i  HIST.    NOVl     ORBIS 

ptffenti  inde iudicajfe ,  nondumexird  omnid  ddhuc  obttnentibus  aquis,  opportu* 
numeffe.  oJfyCoxrurJus emtffos ,quum  ccenooblttos  &  fordtdos  regredt  vtderent, 
(tfjubfedtjfe  aquas ,  nthttquepr&ter  Itmumfuperejfe ,  tnde  deprehenderent,  tum  de- 
mumecauis  erepereaufos^  magnam  'Vimfirpenttum  ojfendtjfcquasdtluuiorecenti 
lututenta  tetlus edtderat ,  eafquemagno  laborepaulattmfufiultjfe.  Ceterum  mun- 
dum  quoquetnteriturumperhtbent  ,fednonprius  quam  ingens  qu&dam  ficcitas 
f$  'uetut  confiagratto  aeris  accidertt,qua  Solipfe  f$  luna  haurtantur.  Itaque  in  eo- 
rumfiderum,ac  potifitmu  Sotis  ,defecltbus ivutgo  lugubres  clamores  £$  planBus 
edunt ,  labiorbem  ^finem  rerum  adeffe  extflimantes.  Qu&narn ,  obfecro,  h&cfunt 
fincertoris  <Theotogi&  njefttgia ,  qu&ne  adhuc  quidem  intanta  barbarie ex earunt 
gentium  animis  delere  Satanpotutt. 

2  Ineorum  exfequiis  tum  multa  aliaabfurda  erant,tum  hoc  maxime,  quodali- 
auotfui  tiquoris(quemillt  Cicha  appellant)  poculain  feputchrum  inuergentes, 
eumper  caiamum  <vfque  admortui  osperttnentem  ,feu  infundibutumy  tranjmitte- 
rent.  Ceterum  non  tantum  Immortalitatis  anim&,fedettam  Rejitrreclfionis  corpo- 
rumfenfum  aliquem  habereeasgentesiumfepultur&  rttustndtcatjum  quodvulgo 
Htfbanis  dtcebant ,  quum  illieruendo  auro  &  argentofepulchra  aperirent.  Qutppe 
orabant  eos}ne  ojfa  humatorum  dtftparent,  quo  «jtdeltcet  itti  octus  ^minore  nego* 
tto  rejurgerent.  Aug.Zarat.  Htfi.  Peru.  lib.i.  cap.  1 1 . 

^De  Brafilienflbus  quidem  Barbaris  ita  fcribit  Lerius:  ZJ\(on  modo  ,inqutt, 
Jmmortalitatem  anim&  credunt  ifedpro  certo  quoq  ue  habent,poft  mortem  eorum 
ammoA  qui  <vtrtutem  coluerunt  (vtrtutem  autem ittt  definiunt  fuomore ,  nempe 
'ultionem fumere  dehofitbus  &  quamplurimos  mandere)  posJ  altifiimos  montes 
euotantes,patrum  {$  auorumfuorum  antmis  aggregari,ibtque  in  amcenifiimis  hor~ 
tisperpetuisdeltciis  ac  tripudiis  l&tum  &uum  agere :  ignauorum  contra  manes,  qut 
fine^ttapropugnad&patri&curaingtor^evtxerut,abrtpiabAigtian(ficitticacod&- 
monevocant)  ^  cum  eofempiternos  inter  cruciatus  ^viuere.  Nauig.Brafit  capA  6. 

3  cPeruan&  oues  infiar  cametorum  (  quos,fitubera  demferis  ,Jpecieprope  refe- 
runt)magnis  oneribus  ferendisfuffictunt.  Equitandi  vero  etiam  <v/u eas  ita  affue- 
fecerunt  HiffanitVt  duodecim  aut  qutndecim  mitliarium  fpacium,equttem  dorfd 
gefiantes  in  die  conficiant.ltinerefatigat&proflernuntfehumi :  actumfodiedo  aut 
feriendo  frufiraimpuleris:  nunquam  nifionere  leuat&Jurgunt.Pecuptanefrucluo- 
fum,<velin  efu  carntum^elin  ifu  ^vetlerum^quibus  optimis  ^tenuifiimis  vefiiun- 
tur,  pr&fertime&,quasiUi  Pacos  vocant.  Qutppe  tfitt&paruo  aluntur,  ^infum- 
ma  laboris  tolerantia,JMiaizJiopafl&,  quatuor  (£  quinque  dtesfine  vitopotufacit- 
lime  tranfigunt.  Augufi.  Zarat.Hifi0.Peru.ltb3.cap  2. 

4.  H  m  c  fiatiua  ,feupatatta,  qu&  Tambos  'vocant,  Gaiuacaua,  Attabalibt 
pater ,  adripasfiumtnum  maxime ,  (*?  in regiis  <viis  exfirucla ,  non  tantum  com- 
meatu,  quantumexercttuialendofufficeretffedetiamarmis,  'vefltmentis,  tfomni 
telorum generetantacopiatnflruxerat ,  *vt  tis  trigintamitlia  hominum  expedite 

<vefiiri 


Abfurda 
Peruano- 


L   !  B   £   &  '  1 1 1.  n 

^oejVtrt  {$  armari  pojfent .  Eaautemcrebris  interuallis  dijpo/tta ,  plerumquediei 
*Unitts  ittnerejnterdum  octo  aut  decem  leUCarumjrartfitme  quindecim  aut  ^uigin- 
ii^Jpatio  dtjcretaab  altis  aiiaerant.  Augufl.Zarat.Hifi.Peru.lib.i.cap.i^.. 

Peruam  Chriflianos  ex  maris [jjumaconcretosejfeputant  ■,  AurifodinA  exhaufi^ 
Coloniain  Peru  ab  Htjpanis  condttd. 

CapvtXXi. 
Atvrvm  iammihivideturfalfaseasopiniones  quas  illaegeri- 
tes  de  nobishabent  j  expromere.  PoftqUam  ingfeflisPerufium 
Hiipanisjmoreseorumifacla&atrocialseuitiaeexemplaquaspa^ 
fim  ab  iis  edebantur,  infpexere :  nunquam  ex  eo  rion  modo  fa- rUm  de 
terivoluerunt,nose(feChriftianosfiliosDei(ficutiab  Hifpanis  audiebantj  &&& 
fed  ne  ita  quidem  in  lucem  editos  vt  vulgo  nafci  homines  fblen  t.  Quippe  fie- 
ri  non  poffe  vt  tam  ferox  &  truculentum  animal  ab  vllo  homine  genitum  & 
feminaspartueditumfit. 

Itaq^eorUmanimispenitushsecinfedit  opinio,nosmarieficortos:acpro- 
indenos  Vtracochte  vocat.quippe^c^apudeosvaletmarc&i^/r^fpuma. 
fignificat. Ergo  nos e mari cocretos &coalitos,fpumaq5 nutritos, vulgo  ferut: 
ac  venifTe  in  terras  ad  vaftad  um  ac  perdendum  mundiLNeq;  eam  opinionem 
vllus,pr£etef  Deumomnipotentem,eoruanimiseuulferit.Nempeinterfeita 
ratiocinantur,Venti  domusprofternunt,arbores  frangunt ;  ignis  eadem  vrit: 
fediftiViracochi2eomniadeuorant:terrainuertunt,vimfluminibusafFerunt, 
neq$  vllum  tempusremittunt.-perpetuO  irrequieti  modo  huc  modo  illuc  va- 
gantur,aurum&argentuin(atiabiliterqu^rentes:moxvbiqu3efiuere,aleaco-B^r. 
mmunt,bellagerunt,mutuiscsedibus  fe  conficiunt ,  latrocirtantUr,blafphe-  cbrfu. 
mant,Deum  exfecrabiliter  eiurant  abnegantque :  veru  nurtqUam  loquuntur,  ^^ 
&  nos  noftris  ditionibus  &fortunis  fpoliauere.  Deniq^Indi  mare  diris  exfe-  *ri**»t- 
crantur,quod  tam  faeuam  &trucuIentamfbbolem  in  terram  immiferit. 

S,epe  variaeiusregnilocaperluftrans,  fiquemforte  Indumobuiumha- 
berem,animi  gratia,  vt  mentem  eius  nudarem,  fcifcitabar  ex  eo  vbi  hic  aut  il- 
le  Chriftianus  maneret.  Illi  vero  tantum  abeft  vt refponfum  aliquod  darent, 
Wt  neinos  quidem  contra  me  intueri  fuftinerent.  Verum  fimulacpetieram 
vbi  maneret  Viracochie  ,confeftimmihi  reipondebant.  Pueri  quidem  eo- 
rum  vix  verbum  vnum  balbutire  incipiunt,  quum  patres  digito  noftrum  ali- 
quem  indicantes ,  En  tibi ,  inquiunt ,  Viracochie. 

Po r ro quum  in  multis  huius  Regni  pagis,nempe  quia opulentum  eft ,fa- Reiigio- 
:erdotes  &  monachi  erudiendse  iuuentuti  dent  opera,vtinam  tamen  bonum  m  ?hriP' 

*  .  contemtus 

aliquem  fructum  edant.  Neque  hic  omiferim  quod  in  Quito  a  Flandro  quo-  *p*d  Per- 
iammonachoFrancifcano  audiui,cuiIodocus  nomen  erat.  Is  mihiretulitfe^^ 
n  prouinciam  Cagnariam  profectum ,  exftructo  lbi  coenobio ,  omnes  eius  «*«^&. 
J.  K  gentis 


74  HIST.    NOVI     O-R  B  I  S 

^entis  regulos  &  primores  euocalTe.  Quum  tres  tantum  ex  iis  veniffent,  lucti* 
lentiflimam  apud  cos  orationem habuiffe,  vt  qui linguam  Cufcenfem  opti- 
mecalleret.,eifque  quasad  fidem  noftram  pertinerentjCOpiofeexpofuiffejfce- 
dos  fimuleorum  ritus  ckdiabolicas  ceremonias  damnantem:moxpoftulatu 
eorumomnesbaptizaffe,atqueitadomumreuerfos. 

VERVMVtviditmonachuseosad(acrumintemplunonvenire,denuoho- 
minesadit,rogatq3VtinfancT:0propoiitoperieuerent.  Donecadextremuvbi 
viditieoperaludere,necfru(5lusvllame(reipem,quumillipalamcumriitidi- 
cerent^res  Viracochiorum  fibi  non  conuenire^nec  fibi  tantum  ab  fiiis  rebus  e£ 
fe  otijvttemplofrequetandovacarepoifent:(i)hisJ)inqua,compertis,mona- 
chus6.poitquameoveneratmeni^,(^iitonadiuummonafteriureueriuseil:. 
>  A c  quando  in eum fer monemincidi,age  hbens  ab Hifpanis ipfis quaefiue- 
rim>Siapud  eosnulla  vmquam  antehac  notitia,acne  nomen  quidemipfum 
SacriEuagelijauditum3atquehoctemporegensaliquainHiipaniamadpro- 
mulgandam  Chriftianam  doctrinam  commearet,  quomodo  ipil  in  Indiam 
iuerunt:atquecVeaipfisfuasfortunas,vxores  &liberos  eriperet,  atque  ini- 
pibrumcorporatormentisc^dibuiqueiaeuiret,acpromancipiisvederet,mul- 
tafquealias  mdignasiniurias  in  eos  ederet:quaero  quidipfi  effentfacturi.  Ego 
quidem  non  dubito  quin  ipfi  non  tantum  capitali  cVperpetuo  odio  eam  gen- 
tem  profequerentur,&in  eam  probra  omnia  &  fceda  iacerent:  fed  etiam  atro- 
ces  de  ea , fi  poffent ,  expeterent  pcenas.  Si  hocHifpani  ipfi  alteri  genti  fa&uri 
fint.quis  mireturhuncin  modum  lndosHifpanis,fipofiint,vfuros? 

I  a  m  fuperius  de  immenfa  opuletia  egi  ab  Hifpanis  reperta  >  quum  primum 

hoc  regnum  fubegerunt.  Attamen  vtcuque  tantum  inde  opu  exhauferint,  In- 

di etiam  nunc grandem lancemplenam  Maizio  tenentes ,  granu vnum  ex o- 

mni  aceruo  eximunt,& ,  Viracochia^  inquiunt ,  hoc  foras  exportarunt :  &  il- 

lud(lancemintuentes)apudnosremanfit.Itaq;illinetamingetigazaHifpani 

potirentur,partim  proieceruntin  mare,partim  defoffas  in  terra  opes  abdidere. 

H  i  s  p  a  n  i  prater  hsec  argenti  &  aun  fodinas  ditifiimas  aperuere,&  argen- 

Totofienfa  tearum  quidem  nobiliffimae  funt  apud  Potofienfes.  Non  procul  Cufco  in 

fodtm.     fiUmine  Caluaia  auri  puriflimi  ramenta  inuenere :  deinde rn  Quitenfi pro- 

uincia  auriferum  aliud  flumen^quod  ab  Hifpanis  San-barbara  appellatun 

rminex  Aurarias  quoque inquibufdam montibus nacli ,  cuniculisper  magna  fpatia 

bMriendts  a&is&tellureligneis  columnis  &fulturisfufpenfa ,  vfque-adeo  fodere,  quo- 

Lr'm  '  adaurarisevenaefineminuenirent.  Ac  faepe  accidit  vt  fidentibus  rimis  fra£ti 

montes,&omnes  operarios  &Hifpanos  ipfbs  opprimerent.  Aurum  quod  ex 

iismontibus  eruitur,minut3e  arenaefpeciemhabet:id,eiToifa  terra,  argen- 

tiviuiope  colligunt  quode  fluuiis  tollitur^ingrumos  &granatuni  exigua 

tummaiora  diicretum  eft.  At  nunc  quidemomnesfereaurifodinseexhau- 

ftse  funt:  argentariasabunde  quidem  adhuc  fuppeditant,  fednon  ea  copia 

quapri- 


L  I   B  £  R    t  i  L  j} 

qua  primum.  Neque  enim  tantae  magnitudinis  vllus  mons  eft5quem ,  fi  ferrt- 
per  inde  tollas  acnihil  reportas,aliqUando  non  exhauferis. 

CoLONi^ab  Hifpanis  irt  eo  regnO  conditae  haefiirtt :  Lima^  Arequipa, 
Cufco  j  Neapolis  ,  Argyropolis,TrUgillium,Guanucum,Chiachiapoi  ■,  Qui-  Ct)lotlU 
to,San-michael,&:  Portus-vetUs^  Earum  ampliflima  Lima  eft  ,  quadnn- *#J»'^ 
gentis  &  quinquaginta  circiter  focis  habitata:  ceterarum  alise  viginti,  alia£wmtf' 
triginta , quaedam quadraginta,  nonnullae  quinquaginta ,  aliqUas  octo^inta 
domus  contirtent.  Deniqueficftatuoatqueaffirmo,  omniuearumvrbiunii 
quotquotHifpani  inealndia  condiderunt:  (  quasilli  amplius  trecentis  efle 
iactant)etiamfi  in  vnumaceruumconferantur,non  tot  effeciuesac  muni- 
cipes,quot  vel  vnius  fiiburbij  Mediolanenfis  extra  portam  Comafinam  olim 
effe  meminimus.  Namrlorentibusilliusvrbisrebus>exfoloeOfuburbioxii. 
amplius millia  hominum,exceptis  fenibus,emitti  fblebant :  at  in India  Occi- 
dentali  3  annumeratis  etiam  fenibus  ac  puerisjuftro  facto  nunquam  amplius 
xiiii.  autxv.millibuscapitumrepertaeffeconftat. 

i  Is  Chrift.religtoniscontemtusin^BarbarisnulliveriuscaufiquamHifpano- 
rumfieleribus  ^fiagitiis afiignaridebet.  Nam alioquinonplaneindoctlesneque a 
pietatealienifunt.  Id  vnius  rei  documento  3  quodex  Lerio  noflro  fumam,  demon- 
JlraJJefufpciet.  Is  enim  Americ.Hifl.cap.\6.narrat3  Sealiquandocumtrtbus  jBar- 
baris  Brafdienfibm  iter per filuamfacientem,nouaarborum  herbarumq^fipecie  ,ft- 
mulcanoro  amum  cocentu,  tnuttatumadpr&dtcandas  T>eilaudes3totum  Pfialmum 
ioj..alta  njoce  cectniffe.  M.ox  qu&fiutjfe  vnum  extUis  quidnamfibi  vellet  quodceci- 
nijfet.  actumfi  coptofiProphet&  ?nente '{$ '  Pfialmtfintenttam  expofuijfe,  lllos  vero, 
tfbi  omnia  h&cattente  audtutjfent  3ingenti  cum  admirationein  exciamattonem  eru- 
ptjfe3  OHquam  <vos  Mair(/fc  tilt  GatIosappeIIant)feIiceseftis3quitotarcana/ciatis, 
qu&  nobismtfiris  occultafunt  Uta  nimirum  cum  altquofruftu  docentur  liaybart* 
non  Itbtdtnis  tfauaritt&  exemplii. 

'Peregrinia  (Jaficae  Peru  arcentur.  Htfj?anic&  ctaftis  naufragium.  ^Ben^onis  ex 
Indta  Occtd.tn  Htsfaniam3atqueinde  in  Italtam  reditus. 

|  C    APVT       XXII. 

V  v  m  iam  tertius  agereturannusexquoin  Perufium  veneram, 
ac  me,iam  collectis  aliquot  ducatorum  millibus,earum  terra- 
rum  fatietas  &  faftidium  cepiffet,  reuerti  in  patriam  conftitui. 
Acceftiteo  etiam  edictum  Praefidis  Gafcse,  quo  peregrinoso- 
mnes  Perufio  excedere  iuflit:  quumvidelicetaquibufdam  Hi- 
ilpanis  accepiffetJLeuantinos  (fic  nimirum  nos  vocantj  perfidos  acfeuos  efle, 
ac  multis  Hifpanis  exitij  caufam  fuiffe.  Ergo  quum  tuncin  vrbe  Guaiaquil  ef- 
fem,eoque  forte  acatium  e  Panama  mercibus  onuftum  appuliffet,  abire  inde 
&patriam  reuifere  ftatui. 

K     2  V  t  pri- 


l4  HIST.     NOVI     ORBIS 

V  t  primum,confe6tis  ad  quae  venerat ,  magiftro  nauis  abire  vacuum  fuit, 
nauim  cofcendivm.dieMaij,annoM.D.  L.ioluimus&inportuZalangiprae- 
fidem  Gafcam  inuenimus.  Is  Panamapetebat,  vnde  in  Hifpaniam  traiiceret: 
actuquodfolusnauigaret,Nauarchumnoftrum  comitemfibiireiuilit.ille, 
quum  JVIaizio  nauem  onerare vellet ,  Praefidem  rogat ,  vt  propter  neceffarios 
quofdam  vfus  ipfum  ibi  manere  pateretur.  Praefes  abit^nos  tandiu  in  eo  portu 
hseremus  quoad  onuftum  efTet  nauigium. 

M  o  x  inde  fbluentes,  breui  ad  Mantam  appellimus:fed  ibi  nauigium  fco- 
puloillifum  fracTumque  mergitur:omnesvedtores  &  nautac  cum  maxima 
auri  &  argeti  parte  incolumes ,  ad  terra  euadut.Ea  calamitas  Naucleri  feu  pilo- 
tifuasaitisn6fatisperitiinfcitiseacceptaelt:isveroquiPanamaacatiumdedu- 
xerat,  fubftiterat in  Guaiaquil eiufcemodi  ob  caufam.  Allatum forte erat  per 
eos  dies  ab  Hifpanis  Csefans  ediclum  ac  omnibus  Indiae  partibus  promulga- 
tum,mulierum  poftulatu  quae  viris  iuncTse  effent:  Vt  videlicet  Praefides  ac  Gu- 
■E&fcimdt  bernatores,  viros  qui  in  Hifpania  vxoreshaberent,in  Hifpaniam  remitterent: 
anfndis  aut juberenteos  de arcelfendis  eovxoribus  fata^ere.Ergo  metuensNaucle- 

vxotibtss  .        . 

rusillene  Panama  in  Hifpaniam  remitteretur,  nulliusibi  fauore  fubnixus, 
quum  eo  reuerti  nollet,inPerufio  fubfhtit. 

A  m  i  s  s  o  verojita  v ti  dixi,nauigio,exfpectare  aliam  traiiciendi  occafionem 
neceffenosfuit.  Tandemquinquagefimopoitha^cdicquumnauisLimave- 
niens  co  applicuifTet,  ei  iungimur ,  &  breui  Panamam  peruenimus.  ibi  com- 
perto  Praefidemcum  omnibusnauibuseNomine-deiinHifpaniamvelafe- 
ciffe,in  Nicaraguam  tranfgredior.  Ibi  grauiac  diuturno  morboimplicitus,ac 
vix  tande  recepta  valetudine,pofl  quadriennium  e  Guattimala  vbi  tuc  eram, 
ad  Portu-caballoru  me  confero,quo  naues  ex  Hifpania  appuliiTeacceperam. 

Conscendo  nauitn ,  foluimus :  fed  quum  iam  haud  prccul  Cuba  effe- 

mus,faeuarepentecoorta  procclla  nauimadbreuia  i!lidit:nos,omniprope 

amifTa  pecunia  quae  in  naui  erat 3  segre  in  fcapham  tranfgrefli ,  omnes  tamen 

incolumes  trigefimoquarto  demum  die  fummis  cum  laboribus  &  peri- 

culis  portum  Auanae  tenuimus:  vbiclafTem  Regiam  reperturos  nos  fpera- 

bamus.  Sedeaiam  octiduo  ante,  fummoipfiusprafecto  Didaco  quodam 

Caietano ,  in  Hifpaniam  vela  fecerat :  atque  eam  quidem  vix  medio  itinere  a- 

citftisM- troxadorta tempeftasmiferabihter amixit.  Exduodeuigintinauibus,trede- 

ftMU*  «  cim  fluclibuspenitushaftae  funt,  fquarumvnavehebatur  ClauifTus  Pana- 

m  w-  mceGubernator,  &  duo  AdfeiTores iuridici  noui  regni  Granatae,  qui  ob  mul- 

ta  iniuflitiae  &  repetundarum  crimina 3  Regis  mandatu  e  prouincia  in  Hifpa- 

niam  deportabantur)  duae  quaffatae  ccfemilacerae  adDominicae  infulas  iit- 

tora  eieclarfunt.  Tribus  rehquisin  Hifpaniamabreptis  ,  vnalittoribusPor- 

tugallia?  illifa  eft:  vecT.orum  pars ,  amifTanaui  ,  aegread  terram  enauit  :  al- 

tera  Calicium  portum  incolumis  fubiifcPrsetoria,  haud  procul  portu  San-Iu- 

cari  di 


L   I    B    E   R     III.  77 

carideBarrameda,  cumducentisfermehominibus  periit.  Praefectus  fcaphae 
praefidiocumpartenauticorum&concubinaeuafit. 

Mo  x  quum  Hifpalim  veni(fet,iuiTu Regis in cuftodiam  coniectus  eft.  Ob- 
iiciebatur ,  eo  tempore  ex  I ndia  lbluiiTe  vt ei neceiTe eflet  hieme  in  Hifpaniam 
appeliere ,  littorum  praefertim  egrellu  ea  tempeftate  periculofiilimo.  Itaque 
ipfius  culpa  tantam  calamitatem  e(Te  acceptam.  Ille  veroculpam  omnem 
in  neceilitatem  transferens,fequum  tantae  alenda:  multitudini  commeatu 
Auanaexpedire  nonpoifet,  indefbluereefiecoa&umdefendebat.Tandem 
hax  atque  alia  afferens  emittitur,fed  abrogato  ei  munere. 

E  g  o  interea  Auanadiaerebam seger animi ac  merens, idque  duplici  de  cau-  ?«*£«»* 
fa.  Primum  quod  fortunarum  mearum  partem  in  fupradicfa  naui  ami-  mam,wj£ 
feram:  deinde  quod  claifem Re^iam  ,  cuimeadiunsere  co£itabam,profe-'w/,,"!i 
cfam  compermem.  Verum  tam  funefti  naufragij  nuncio  audito,  Deum  diui- 
namque  eius  gratiam  Iaudaui ,  quod  ei  claill  molien  ti  me  fuccedere  non  effec 
paifus ,  hauddubie  fi  id  factum  eiTet ,  cum  aliis  periturum.  Tandem  decimo 
poftea  menieclafiisRegiainlndiamappulit/moxquein  Auanarportuaggre^ 
gatis  quatuordecim  nauibus  cum  modicis  tummagnis,breui  vela,Deio- 
pe ,  in  Hifpaniam  fecimus.  Trigefimonono  quam  inde  folueramus  die,  hor- 
nbilem  vnam  tempeflatem  ineo  curfu  perpeffi ,  infulam  quandam  Lufita- 
niae(vulgo  Maderam  appellantj  tenuimus ,  quae  iuxta  Cofmographorum  ra- 
tionem  ab  Auana  amplius  iv.M.millianbus  diftat. 

M  ed  i  o  ferme  itinere  iacet  exigua  quaxlam  & deferta  infula ,  qua: ab Hi- 
fpanis  fi)Belmuda  appellatur.-fedeam  neque  nosin  confpecfu  habuimus, 
neq; multi nauta: illac pra:ternauigantes vident.  Sumto in Madera pane > vi- injuu" 
no,aliifque  commeatibus,  vela  damus :  Sc  octauum  poft  diem,xm.  Septem- 
bris,  m.d.lvi  .  San-lucari  portum  ingredimur ,  atque  inde  Hifpalim  procedi- 
mus.  Ipfe ,  fimulac  expeditis  negotiis  dimiifus  fiim ,  Calicium  portumpetot 
ckonerariam  nauim  con(cendens(  Vrcam  vulgo  vocant)  Genuamquebi* 
meftrinauigationeperueclus^&incredibiliexconipeclupatriseperfufusgau- 
dio,breui  Mediolanum  peruenio. 

Q^v  a  m  o  b  r  e  m  immenfaeatque  ^ternum  laudandej  Maieftati  Dei,poten- 
tie^que  eius ,  ac  Seruatori  noftro  lefu  Lhrifto ,  immortales  gratias  ago ,  quod 
conceffo  mihi  hoc  beneficio  vt  res  adeo  nouas ,  tamquc  a  nobis  diuerfas  ac  Gratkru 
remotas  terras  viferem  ,  meab  innumeris  periculis  liberauerit :  vt  quoties"3"^ 
pr^terita  in  memoriam  reuoco ,  humanum  vnum  corpus  tot  tantifque  ma- 
lis  tolerandis  fufficere  vix  potuiife  exiftimem. 

/  H  m  c  llelmudafeu  ISermuda  infula,  Garzji  etiam  alw  nomine  dicitunquod 
nauiSiCut  eaprimum  apparutt,Gar7a  vocaretur :  tUim  <vero  Q^Cagtfler ,  loannes 
¥>ermudez,  Palenfts.  Ad  xxx>  n.  gradum  in  Septrentrionem ftta  eH  :parua  f$ de- 
fertacredita.0med.H?fl.Ind.lib.2.capp. 

K     3        BREVIS 


BREVIS    INSVLARVM    QVAE    CA- 

NARIAE    APPELLANTVR,    ET    RERVM 

1N     IIS     MEMORABILIVM,     DESCRIPTIO. 

sARGVMENTVM. 

Mnibus  nauibus,  quaein  Indiam  Oc- 
cid.curfumdirigunt.primaflationcm 
ora^bentCanaria^feuFortunataeinfu- 
ae^oo.leucarunvjionnullae  etiam  240. 
interuallo  ab  Htfpanla  ^27.  ad  29.  ab 
Aequinoftialilimite.inSeptentrione, 
gradumfitx.Earumprifcanomina.Pluuialia/iueOm- 
brioSjCapraria,  Niuaria,Canaria  Junonia,  &  eodem 
nomineproximajextantumveteribuscognita^hodie 
feptemnumerantur.lllaepofHubx&aliorumveterum 
inquifitionem,diu  noftris  hominibus  ignotas  manfe- 
runt,donecIoannis,fecundihuiusnominis,CaftelI^e 
regis,denuo,annoDomini  i405.aut(vtalijtradunt) 
Petri  regis  Aragonia* ,  temporibus  s  anno  1334.  Hifpa- 
norum  nauigationibus  aperte  funt,moxque(vt  hic  fcri- 
bit  Benzo)  partim  ab  ipfis  Hifpanis ,  partim  a  Gallis 
fuba<5ta?. 


Canaru 


DESCRIPTIO.  jf 

Ganari&tnjul&ftptem.  Indigen&paucijuperjunt.  Quando  f$  aquihutjub* 
acl&.  Earumferacitas. 

C  a  p  v  t     L 

v  a  n  d  o,  Deo  bcne  iuuantejfinem  tandem  breuis  huifce  mea£ 
Hiftoriae  aflequutus  fum,operas-pretium  facturus  mihi  videor> 
li  quxdam  de  Canariis  infulis  memoria  nonindigna  conte- 
xam.  Hx  fepte  funt:Gran-canaria  videlicet,  TenentFe,  Paima,  Ctnarl*> 
Gomera,Ferrum,feuFerrea,Lanzarotta,  ccForte-ventura.Ex^  mfiu 
non  magno  interuallo  inter  fe  difcretae,  ab  ortu  in  occaflim ,  eontinuo  verfu  /*»Ap"w* 
hi  ordinemporrectae,  xxvu. gradibus&dimidioab  Aequinoctiali  lineaab- 
funt:  AbHifpania^promontorioBoldorinongentisckoClogintapafT  milli- 
bus:ab  AfricaLxx.  Perhibetur  a  veteribus  nonnullis  fcriptoribus  Fortuna- 
tasefTedi&as,  quodomnibus  quaevitahumanadefiderat,iifque  fponte  ge- 
nitis  abundent.  (i)  Verum  Solinus  multofeciusdeiis  fcribens,plurimum 
iftius  fertilitatis  famam  eleuat. 

Porro  veterum  earum  incolarum  &  ind/genarum  ftirpshodieprope- 
modum  fubJata  eft.  Ego  quidem  vnum  duntaxatin  Palma  infula  vidi,  annos  CanaT- 
ferme  lxxx.  natum :  cui,quode  praecipuarum  &  veterum  infulse  familiarum  «*»«* 
ftirpeefTet,  RexHifpania^certumannuumftipendiuminvi&udabat.  Quura 
mihifortealiquandofermocumiftoeflet,&abeomoresatque  inftituta gen- 
tiscognofcerecuperemjnunquamavinointegrumvacuumquereperi.quip^ 
peeiuspotus  dulcedine  femel  deguftata,omnem  voluptatem  in  ebrietace 
collocabat.[taqueeaderenihilcertitraderepofTum,nififortepaucaquardam 
que  velipfe  vidi,vel  ab  Hifpanis  nonullis  magno  conatu  audiui.  Sed  priufqua 
id  aggrediar ,  exponendum  videtur  que_  prima  gens  (  vti  a  nonnullis  fcripto- 
ribus  proditum  eft)  eas  infulas  fubegerit. 

I  n  Hiftoriis  Petri  Aragonie  regis ,  eius  nominis  iv.  traditur  anno  m.ccc. 
xxxuii.  ad  eum  adiiffe  nobilem  quemdam  Hifpanum  (Ludouico  Cerdij  no-^w-^ 
men  erat)  virum  bellicarum  rerum  artiumque  peritiffimum  ,  qui  quod  ei  ad-  ?'""*"* 
hucomnia  incepta  profperc  proueniffent,  arroganter  Principem  Fortune,  camuh 
fibimetipfe  cognomen  fecerat.  Is  aRege,  vt  eius  autoritate  atqueaufpiciis 
Canarias  infulas  fubigere  liceat,  fimulque  auxilium  petit:  moxque  lmpe- 
tratis  ab  eo  pecuniis  ad  celoces  duas  armandas ,  clafte  inftructa  e  Calicio  por- 
tufoIuit.BreuiGomeramtenetj  accentum&  viginti  militesin  litus  expo- 
nit.SedvixegrefTos,Infulaniferoces  animis  acriter  impetufacto  repellunt: 
maxima  parscefi :  ceteri  trepida  fugacompulfiadnauespartim  eo  nantes, 
ali)  fcaphis  raptim  confcenfis  euafere:  ac  cum  fuo  duce,qui  Principatum 
Fortun<£  fe  amififTefero  tandem  agnofcebat ,  fpe  irrita  m^fti  in  Hifpaniam 
teuertuntur. 

Tra- 


&>  I  N  S.        C  A  N  A  R. 

Tradvnt  nonnulh miftas e maioreBaleari nauesaliquot ad fubigendas 
eas  infulas :  fed  omnia  foede  atque  improfpere  eueniffe.  Proditum  eft  ab  aliis* 
anno  m.  ccc.  xciii.  Hifpalenfes&  Cantabrosaliquot  naues  militibus ,  equis 
&commeatuadeamexpeditioneminftruxi(Te.Hi  quumclafTeperarmataad 
Lanzarottam  appulifTent,exfcenfiiqueadterram  facto  expedito  agminc  ad 
pugnam  procederent,ne  indigenasquidemincautos  &  folutos  opprefTere* 
ltaque  multis  horisacriter  vtnmquepugnatum:  tandem  victores  Hifpani, 
plurimis  hoftiumcaefis*  multiscaptisjpra^da&fpoliisonufti  in  Hifpaniam 
reuerterc. 

A  L 1 1  eius  rei  gloriam  Galfo  tribuunt ,.  Nobilem  videlicet  quemdam  Gal- 

Ventaw-  luiTbfc)  Ventacurtium nomine , contradtis  ex caftellicuiufdam  fui  pretio  pe- 

JToi-  cuniisclalTem tanta:expeditioniparemarmafTe,primumque  easinfulascce- 

tiJtttit-  piitefubigere.  Isenimquumad  Graii-canarise  oram  nauesapplicuifTet,  atq; 

indigerta?  egrediert  te  irt  litus  vim  aduenarum  cOrtfpexiiTent ,  id  protinus  Baia- 

noriinfulseregulorenunciant.  lsfriftidcCeptonuncio,haudcuncT:antercon- 

citispopularibus  quantampoteft  multitudinemcolligif  :moxqueomnese 

viciniscollibusactumuiisadlitusdefcendentesferociterinhoftemincurrut. 

AcGalli  quidem  primo  furentium  Barbarorum  impetu  pulfi  ac  perterriti, 

ingens  damnum  accepere.  Sed  moxconfirmatisanimis  efFufe  cortcitante- 

quos, &  multacaede hoftium  inuedti  ,turbatos  in  fugam  vertunt.  Baianor 

praelio  fuperatus,  fimulatque  ex  fuga  feferecepit,  ftanmad  ducem  Gallum 

legatos de  pace  mittit.  Qua  benigne  data ,  Ventacurtius ,  Reguli  huius  con- 

fenfuarcemin  infula  codtili latere  #dificat,eamquequinquagintamilitum 

praefidio  munit. 

Exind  e  cumreliquisfuorumceterasinfulasordinepra?legens,Palmam 
aggreditur,qua  paruo  negotio  fubacla,  breui  quoque  Gomeram  in  potefta- 
t:mredigit.  Hastresinfulasitaperdomitas  Alphonfo  comiti  Nebulenfi  Hi- 
ipano,magno  preuio  vendit^quimoxceterasditionifuaeadiecit. Ex  quibus 
apparet  iam  multis  abhinc  annis  has  infulas  Hifpaniae  regno  fubiectas  effe. 

Iam  quodad  moreseius  gentis  attinet &  fertilitatem  terrae  quae  vel  ipfe 
vidi,velabaliisaudiui  (vtifupenusfumpollicitus)  eapaucis  exfequar.  Pri- 
Gran  ca-  mum  ergo  earum  infularum  maxima(Gran-canariam  Hifpani  appellant) ro- 
}aluit"  frtndapropemodumfpecie,cxxx.circitermilliumpafTambitu,vrbeminpIa« 
nicie  modica  fitam  haud  procul  mari  Orientem  verfus,habet:qu2equum  ibi 
efTem,quadringentiscirciterdomibushabitabatur.IbiGubernatores&prae- 
fe(5titumfeculares,vtvocant,tumEcclefiaftici,manent.  Nullusantevrbem 
portus,fedduobusabea  milhbuspafTSeptentrionem  verfus ,  prope  exigu- 
um  montemftatio qusedam eft. Ibi  nauesancoras  iaciunt: quibus  fcilicer tu- 
tandis  vicino  inlittore  Hifpani  modicam  arcem  cxcitarunt:  vbi  tum  tor- 
menta  quatuorferrea  erant,eaquefituacrubigine  obducta.  Ac  fapenumero. 

equidem 


« 


bESCRtPTiC,  8i 

cquidem  demiratus  fum,  quum  Galli  eodeni  ip(b  iri  littore  naues  aliquot  ce~ 
perint ,  fatis  validum  ad  impetus  hoftiles  arcendospropugnaculum  abHifpa- 
nis  non  exftructum  effe. 

lNeainfulamagnaflt  facchari  copia,plurimique  propterea  mercatores 
eo  riegotiandi  caufa  comrneant ,  maxime  Genuerifes.  Omnes  arbores  ex 
Hifpania  eo  tranflatae, facile * prseter oleam , comprehenderunt.  Ea qua: Pal- 
madiciturfru(5luumvbertate,maximevini,imprimisinfigniseft.Itaquetan-p4/»»<« »». 
tum  ex  illis  vitibusprouenit,  vtnon  infulis  modo  vicinis  vinafuppeditent,'&r^" 
fed  etiam  dentquae  nauibus  in  lndiam,  in  Flandriam  &  Angliam  porten- 
tur.  Caprarum etiam  &Ouium  greges  cx infuke habent, ex  quarum lacte  ca- 
feumingenti  copiafaciunt:  cuniculorum  vero  vimprope  innumeram.  De 
ceterisi  TenerifTe  quoque  &ipfa  rebus  ad  victum  neceflariis  abundat  .*  fed 
tres  illae  priores  palmam  obtinent:  reliqua2,vtexiguse,inopes&  ignobiles 
fpernuntur. 

i  Pomponivs Mela iib.j  ca.ii. itade iisfcribit: Fortunat& infiU abundant 

fiafponte gemtis ,fibinde aliis fipsr altis innafientibus nihilfblicitos alunt ,beattus 

quamait&  rvrbesexcult&.  Idem  prope  Plutarchusin  Sertorio.  Soltnus  contra  capv 

20.  *De  harum  nominibus  (tnquit)  exfpeBari  magnum  mirum  reor ,  (edintrafa- 

mam  vocabult  reseFl ,  %$c.  Idquemultoquamalij  verius. 

2  loannes  TSetancurtius^nobilis  Gallus,  Robini  cBracamontq , FrancU ,  Al- 
mirantis ,  cognatifitgratia  ^interuentu ,  Annou..  c  c  c  c  x  v  1 1.  easinfilasfubi- 
gendt  facultatem  fuis aufptctis ^  cR^egiotitulo,a  Rege  CafleU&  obtinuit.  Itaque 
'vendttis  qu&cumquetn  Galltapoflidebat,claffemarmat,^  Galios  admiflis  Htjpa- 
nis ,  ducens ,  in  (anartas  expedttionemfifcepit.  Habebat  mcomitatu  monachum, 
Mendtumnomtne,qut,Martini  V.  ^Ponttficis  iuffu,  ZBarbaros  Ethntcis  fiperfli- 
ttombus  dedttos  ad  Chrtfltamfmum  <verteret ,  &  Epifiopitttulo  illis pr&effet.  ZBe- 
tancurtius  Lari%arottam,  Forte-  venturam,  Gomeram,Ferrum  f$  Paimampar- 
uo  labore  tnpotefiatem  redigtt.  Gran-canariapotirinonpotutt,  jL.mtUtuarmato- 
rumexercitu  Barbaris  tnfilam  propugnantibus.  Indeeteflus  inLanz^arottam 
fe  recipit :  atque  inde ,  exfiruclo  latericio  veliaptdeo  cafleUo,fubacT;as  tnfilas  regere 
tfcoiontisoccuparetnflttutt.  Moxetiam^artis  merctbus.quas  abeoacceptas  Ht- 
'  fpan&  $  GaUtc&  nauesexportabat ,puta  mancipus,melle,  cera^coriisbubults  £$hir- 
cinisfebo  ,ficubus ,  alhfque  ,pecuniarum  'vim  ingentemfacere :  donec  multifama 
opum  quibus  e&  infil&abundarent  exciti ,  ad cererasfibtgendas confluerent.  Cete- 
rum  Betancurttus  quatuor  infilarumimperium  Menaido^confanguineocuidam 
\>/uo,moriensreiiquit.  Poslh&ciurgioforte  tnter  hunc  £$f  Mendium  Epifiopum  or- 
,tto:  Mendius  aduerfimulta  deimpotenti  eius  in  Barbaros  dominatuad  Regem 
\€afleU&firtbtt ;  Itaque  cupere  eos  in  Regtsfi.de ,  ac  dttione  effe.  Rex  trium  nauium 
\  claflem  eo  mittit,  Petro  *Barba  duce.  Is  dtues  f$  cautus,  'vtm  etiam  adhtbiturus fi 
opuseffet,<Menaldofacile,vteasfibivendat,perfiadet.EaspofleatpfiFerdinando 

L  Terafy, 


Arber  per- 
tmes  a- 
qvas  exfii' 
dans. 


H  I  N  S.    -C  A  N  A  R, 

TerafyyHtftalenfequiti^vendtdit : aut  *vt alij  tradunt »  Alphonfb comiti Ne%u~ 
lenf,quieas  altis  ditiontbus  cum  Perazjapermutauit.  Teraz^a  quidem,  quocunq, 
modo  iispotittts,Regium  nomenprimus  afctuit.  Gom.Hift.gen.itbj.  cap.222. 

oJXCiracutum  arboris in  injula  Ferro.  Canarienfummores.  leneriffes 
tnfula  mons. 

C  A  p  v  t     11. 

E  s  pofcere  hic  videtur,  vt  priufquam  hunc  de  Canariis  ferrrio-* 
nem  abfoluam ,  memorandse Arboris  miraculum  referam.  In 
infulaFerrOeit:pcrennesaquasefoliisex{udansmllan{que& 
quidem  tanta  copia  vt  no  incolis  modo ,  fed  etiam  multo  plu- 
ribusfuffTcerepoiIit.Eaarbormediocrimagnitudincnucisiu^ 
glandisfolio,quamquam  paulo  maiore,  muro  circumlapideo 
feptajnftar  fontis,eft  •  6c  eo  crateredefluens  aqua  fufcipitur.  Arcanum  equi- 
dem  naturse  mirabile :  non  reperiri  tota  infula  vllam  aquam  prseter eam  qua; 
ex  illa  arbore  manat.Porro  arborem  perpetua  ac  denfa  nebula  circumuemt: 
qux  tamen  interdiu  vbi  fblis  xftus  flagrare  incipit,  paulatim  difcuti  ac  refblui 
videtur. 

P  r  1  n  c  1  p  1  o,  Hifpanos  eam  infulam  fubigere  aggreffos ,  quum  necj;  fon- 

tes^necputeosjnecfluminainuenirent,  ingemadmiratio  ftuporqueinccffe- 

rat.Quumque  ab  indigenisfcifcitando  exfequerentur,  vnde  aquam  fibi  para- 

rent :  illi  pluuialem  aquam  in  vafis  colledtam,  reponere  ad  neceflarios  vfiis  fe 

refpondebant:arborenimirumpriusarundinibus,terraaliifqueintegumen- 

tisoperta.quippeitaratiHifpanos,vbiaquamnonreperiffent,exomniinfula 

Arhrtm   exceffuros.  Sed  parumaftusprofuit.  NaminfulanamulierHifpanocuidam, 

bS*b£+  ^  cum  ^amiharis  eiconfuetudo  intercefferat,arborem  &  arcanam  vim  eius 

nisprodit.  aperuit :  protinufque  ille  Hifpanorum  duci.  At  dux ,  qui  rerh  tam inufitatam 

profabuladuceret>rifutemperarenonpotuit:  mox  tamen  detecta  arbore  & 

reicertitudinecomperta,  omnes  rei  tam  nouae  miraculo  defixi  obftupuere* 

Neqj  mulier  indicium  impune  tulit ,  fiquidem  primores  infula:  proditum  ab 

ea  arcanum  quum  cognouiffent,breui  necem  ei  clanculum  intulere. 

canmen-      CETERVMhi  fere  Canarienfes  quondam  idololatraeerant.  Caprarum 

&cultm.S  pellibus,quibus  abundabant,amiciebantur :  neque  alias  domus,  quam  fub- 

terraneos  fpecus  norant,eofque  fere  ad  radices  montium  autfiib  collibus  po- 

fitos.Quumnullumhaberentanimalpraetercapras,qua!noftrismultogran- 

dioresfunt,iisvice  boumadcolendosagrosvtebantur,  &earum  cornibui 

terram  velut  bipaliis  fodiebant.  Miliumillis  pro  omni  fruge  erat,ex  quo  duo» 

canar.p*-  rum  lapidum  attritu  commolito  panem  faciebant^ab  ipfis  Gofio  appellatum. 

Vinu  epalmis,vt  Aethiopes,moliebantur.CoIore  cutis  prorfus  tali  fiint  quali 

errones 


D    E   $    C    R   I    P  T   I    O.  §3 

crrones  illi  quos  vulgo  Aegyptios  vocant.  Earum  infularum  caduni  calidius 
quam  frigidius  eft,  etiamfi  Tenerife  montem  erigat^P/c^wT^eVulgo  tmt'tfo 
vocant)totius  prope  anni  fpatio  opertum  fldumque  niuibus.  Quod  quidem 
primum  fignum  a  mercatoribus  ad  eas  infulas  nauigantibus  eminus  con- 
ipicitur. 

i  V  v  l  g  o  crediturea  ejfe ,  quam  Pitntm  f$  Soiinm  Ombrion  feu  Viuutaiiam 
*vocant :  fic  dtttam  quodnuila  tn  ea  effet  aqua  ntfiex  imbrtbm.  De  qua  hac  Titnij 
rverbafiint  Itb.  6.  cap.32.  Iuba  de  Fortunatisita  tnqutfiuit :  Trimam  vocari  Om- 
brton.nuiiis ddtfictorum  vefitgiis :  habere inmonttbm fiagnum :  arboresfimtlesfe- 
rui&jx qutbm  aqua exprtmatur :  exnigrisamara,  ex  candidiortbm  potuiiucun- 
da.  Hacienm  tiie.  Qu&  qutdem  non  iiidentur  admodum  dtfirepare  de  tis  qu&  de  ea 
lnfula ab  Htfpanis  expioratafunt  Quamquam  illi  nullo  tbi  necfiagno,nec iacu, nec 
fiuuio ,  necfonte  inuento  ,foiam  eamfalubrem  &potut  aptam  aquam  exmirabtli 
ea  arbore [itliantem  compererint :  &  quidem  tanta  copia ,  vt  non  Infuianis  mcdo 
eorumque  armentis  ,fid  etiam  nautbm  eoforte  adaquandu  appeilenttbmfiifficia*. 
2   QlM^qtis hic in tantam altitudmem edttm efi^vtxv. ferme ieucas abtmo ad 
fummum  verticem  coiiigensjnde  ab  ducentorum  qutnquagtnta  milliariumHifpa- 
ntcorum  interuaiio  emtnm  confptctatur.  Eim  imafdua  &  ^viridanttapafcua  <ve- 
fiiunt :  medta  mues  occupant :  <vertex  nudm  & 'fiertiis fumos plerunque  ex- 
haiat.   Vulgo  Gaiii  naut£  eum  Le  pic  de  Tanariffle,  appellant. 
Caterum  Tenertffe  ea  creditur  ejfe,  qu&  a  'vetertbm 
Nuiariadicitur. 

L     2  DE 


g4  EXPEDITIO 

DE    GALLORVM    EXPEDITIONE 

IN    FLORIDAM,    ET   CLADE   AB   HISPANIS 

NON    MINVS   INIVSTE    QT  AM    IMMANITER   IPSIS 

illata,  Anno  156;.  Breuis  Hirtoria. 

CVl  ADIVNCTVM  EST,   SVPPLICIS  LIZELLI 

^  auereU^a^uiduisJtberis,  cognatis & 'amicis Gallorum ,  abHifpanis 

inFlorida  contrafas  acfidem  c&firum,  ad  Carolum  i  x. 

GalliA  regem  delat&jxemplum. 

ARGVMENTVM. 

V  N  c  libcllum  fuperioribus  Benzonis  libris  adiUnximus,tum  quia  eiuf- 
dempeneargumentieft,  quum  &  rei  in  iifdem  illis  terris  geftathifto- 
riam,&  Hifpanica?  f^uitixinfigne  exemplumcontineat :  tum  vt  Hifpa- 
nis  ipfis  fpeciofam  illam  laruam  excuteremus,qua  vulgo  vti  folet.  Non, 
mirumeffevidelicet,  fe  aduerfusBarbaros&Artthropophagos  homi- 
nesnihilhumanipre/rerfpeciemoris  habentes,quorumimmanitatem! 
fruftra  per  benignitatem  &  modeftiam  efrugeris,fxuitia  fkpius  quacle- 
^mentiaefTevfos.  Namquidhicfimileadferent?  ExpeditioncminFlo- 
ridamfufcipiuntGalli,  idqueRegisfui  iuffu:  nequeinalienampoffef- 
fioncmviolenterirruunt.EtfienimnuIIoiureHifpanilatifSmasilIasin; 
Occidente  tum  Infulas  tum  lndicxcontinentisprouincias,  nififortc 
vmbi-auliPoinificisdonatione,cuiuseanonfunt,pofIident:  ab  illis  tamenGalli,  velutiuftotitulo 
poircffis,nonvimduntaxatfedappuIfumquoqueabftinent:  &iamHifpanisvifamquidem,  nuliis 
tamenadhucHifpaniciscoIoniisinfeffamoram,veIutvacuam,occupant.HicHifpaninonconten- 
ti  vi  exiis  litoribus  arcere  Gallos,vt  pedem  in  fua  inferentes :  non  inarmatos  tantum  in  quospar  pe- 
riculum&ardorcertaminis  irritat,  fedimbellem  quoque  inermcmque  inturbampueros& 
fceminas plufquam  beluina fa^uitia debacchati fun t.  Et hoc  quidem per me occultum 
fepultumquemaneret,  niflHifpanipluraatqueatrociora&pridem&ho- 
dieinBelgioperpetrarent,quam  quxapudlndos 
vnquamcdidcre. 


Aquo 


IN    FLORIDAM,  §5 

^Aquoprimumreperta&nuncupamftFlorida.  Joannis  ^Pont^Ferdin. 
Sotti  £5*  Htfpanorum  JMonachorum  tnfelices  in  eam  expeditiones. 

C  A  p  v  t      I. 

Va  m  inclementer&  parum  humane  Hifpani  viClorias  pacem- 
queaduerfdmIndosOccidentalesexercuerint,fuperioreslibri 
abunde  docuere :  nunc  vero  etiam  quomodo  Gallos  in  Flori- 
da acceperint,breui  narratu exfequar.  Sed  ante  omnia  qusere- 
gio  llt  Florida ,  vbi  fita ,  a  quo  primum  reperta  &  tentata }  ex- 

ponendum  eft. 

Non  procul  Hifpaniola  Boriquena  infulaeft,  qUamhodieS.Ioannisde 

Portu-diuiteappellant.  EiusprimusoccupatoracGubernatorlodnnesPon-^'^/- 

r  r  ii  r  i    *-*•  i  1  r»  iu$,6'qu*- 

tius  Legioneniis ,  pro  certo  habens  rore  vt  ab  Didaco  Almirante  otProrege  doprm  w 
Indiae,  magni  illius  Chriftophori  Columbi  filio ,  aemulantium  calumniis  ac-  mm**fo- 
cenfb,prouincia  demoueretur,cedere  inimicis  ftatuit ,  & nouas  fedes  qusere- 
re.Itaqueanno  m.  d.  xii.  celocibusduabus  armatis,  flexoinSeptentriones 
curfualtumtenens,tamdiu  nauigat,  quoad  aliquantum  progrelToBiminise 
lnfulae  fefe  aperuere :  quae  ad  Septentrionem  Cubae  infulse  iacent. 

E  o  d  e  m  tempore  de  prodigioib  quodam  fonte  famaincrebuerat,  cuius  »»jM* 
aquis  epotis  fenes,exuta  canicie,in  iuuentam  reuirefcerent :  neque  eam  fabu- 
lam  cupidius fparferant  lndi,quam  crediderant  noftri.  Eam  famam  fequutus 
Pontius,dum  circa  eas  infulas,fontem  illum  fabulofum  querens,fcnefcit  po- 
tius  quam  repubefcit,fexamplius  menfesirrito  errore  abfumit.  Tandem  ta- 
mendiuvagatusnouam  Ind;caecontinentisoramdetegit,eamquepartemaci 
quamfoneipfbRefurrecTionis  die  appillerat  (quem  vulgoPafchafloridum 
appellant)ve!uterenatafumptonomine,  Floridamipfenuncupat.  Idteme  Fiorid* 
prominens,ljngue  aut  manice  inftar,fe  ingentifronte  in  altum  euehens,cen-  "™iUi*- 
tumleucasinlongitudinem,quinquagintacirciterinlatitudinem,patet.Eius 
extremumcornuab  AequinoclialiIinea,Septemtrionem  verfus,gradusxxv. 
diftat :  moxque  extendi  ac  dilatari incipit,qua in  mediam in tcr  aquilonem &c 
exortum  sequinoctialem  regionem  verfa  eft. 

E x  ea nCua  terra  reperta  ingentesfibi  diuitias  defpoiiderts  Pontius ,  breui 
ad  S. loannis  infulam  regrefTus,mox  inde  Hifpaniam  petit.  ibi  a  Rege  Catho- 
lico  expofitis  quaeinuenerat,  non  magis  meritorum  refpecTu  quam  ami- 
corumgratia,  Biminenfem&FloridenfempraefecTuram,  Adelantadi  titulo, 
obtinet*  His  auctus,  inBoriquenam  reuertitur;  coloniaxjue  iri  fuam  pro- 
uinciam  deducenda^certus,  milites  fcribit,  clafTem  comparat,  multofque 
in  easresfumptus  facit.  Sed  vix  in  Floridas  littus  egreffus,  vrbe  condenda?fe-  vmmth 
des  quserebat,quumBarbari  claffe  confpecTa  accurrunt,  expediunt  arcus  dcyeMt^'. 
nimbo  fagittarum  Hifpanos  obruunt.  Pontius  ipfcin  turba ,  venenata  fagitta  ******* 

L     3  grauiter 


sc  EXPEDITIO 

grauiteri&us,pra;iioexcederecoac~tuseft.  IndeCubamauectus,  paulopofl 
ex  vulnere  moritur.  Neq;  ipfe  tantum,  fed  multi  quoque  Hifpani  qui  eius  au- 
fpicia  ad  eam  expeditionem  fequuti  fuerant ,  partim  Indorum  telis  confixi, 
partim  morbis  &miferiis  abfumti  funt.itaiam  tum  Florida  inaufpicato  ten- 
tata,  inuentoris  fui  caede  nobilitata  eft. 

Exeo  quum  ob  truces  &  bellicofbs  incolas  vulgo  infefta  atqueinfamisha- 
Ferd  ^"beretur,  perdiu  intaclamanfit.  Donec  tandem  multis  poft  annisFerdinan- 

tn  Florida  '  r  .  ...      .  £ 

expcdttw.  dusSottus  tnb.mil.Attabalibe  Peruani  regisfpoliis  dmcs,&; ex lam  partis ma- 
tu^iZ'.  Iora  concupifcens,  eius  prouincise  fubigendae  adminiftrandaxjue  poteftatem 
a Carfare  petii^Qua  impctrata,cum  multis  Hifpanis  Floridam  init :  & omiffo 
condenda? coloniae cura ,  in  mediterranea  progreditur.  Inde  incertishuc  at- 
quciilucerransfedibusvexareindigenas,  &vni  parandi  auri  curaeintentus, 
metalli  eius  fodinas  quaererc  pafTim  mftitit.Parein  videlicet  vbique  effe  terra- 
rum  felicitatem ,  qualem in  Peruanaprouincia  naclus  erat 3  credens  aureos 
ibi  montesopinioniserrorefinxerat.  Adextremum,quumnon  tantum  Bar- 
baros  omni  tormentorum  genere,fed  femetipfum  quoque  &  fbcios  c^ca  au- 
ricupidine&irritolabore  totos  quinque  annos  fatigaiTet,  &  fuorum  fpem 
ipfe,&eum  vita,deftituit. 

S  e  d  nctriftiquidemSottiexemplocasteri  a  fimili  incepto  deterriti  funt. 
cm,  n<fl.  siquidem  anno  m.  d.  x  l i  i  i  l.Floridaein  ditioncm  redi^endaemulti decus  pe- 

j,tntr.  Itb.i.         i  .  .  *->  * 

(ap.4i.  tiere.In iis  1  ulianus  Samanus  & Petrus  Ahumada.  Verum  neque  Carolo Cx- 
fari,  qui  tum  in  Germania  erat ,  neque  Philippo  filio eius ,  qui prsefens  Hifpa- 
niam  imperio  regebat,  ex  Indici  fenatus  confilioj  mittere  quemquam  in  eam 
prouinciam  cum  imperio  placuit. 

Erant  tumforteinHifpaniaDominicani  qui  ferocesillasgentesverbis 
magiscicurandasquammalo  &armisexafperandaseffe  dicerent,quique  fe 
eastumadChriftianamfidem,  tum  adCaefaris  imperium  accipiendum  fo- 
la  oratione adducluros  profiterentur.  Neque  ld  facilius  didtum  quam  credi- 
tum.  Itaque anno  m.d.xlix.  aufpiciis  & fumptibus Caefaris mittuntur eo 
monachi  F.Ludouicus  Cancellus  de  BaluaftroDominicanus  &  quatuor  eiu£ 
demordinis. 

Appellvnt,  exeuntde  naui  F.Ludouicus  cum  collegis&  nautasali- 

quotinermes  ( neq$ enim  dodtrinam pacisprae fe  ferentes arma oftendere  par 

erat.)  lllis confpectis ,  protinus Indi  non ad  concionem,fed ad ca^dem aduo- 

vommic*-  lant.MuIcere  alloquioBarbaros  conabaturconcionabundus  monachus:  fed 

"Jullt"' verDa fiebant apud furdos.  Ergo nequicquam vociferatem inuadunt,& cum 

turu  tru-  duobuscollegis  trucidant.-cseteriquum  forteConfeiTorumlaudem  inter fuos 

quam  martynj  palmam  apud  Barbaros  confequi  mallent,  proripiunt  fefe  in 

fugam  &  nauim  repetunt. 

A  t  Barbari  ( ficut poftea  ex  adolefcente  quodam ,  Ferdinandi  Sotti  olim 

pedife- 


INFLORIDAM,  «7 

pedifequo,  auditum  eft )  in  laetitiam  atqj  epulas  verfi  faginatis  monachorum 
carnibus  opipare  vefcuntur,&detractas  corporibus  pelles,cutim  etiam  capi- 
tum  inorbem  attonfam,  ferale  tropaeum,in  delubro  fuo  fufpendunt. 

Hje  c  igitur Florida  eft,de  qua  acturi  fumus,inter  caeteras  Indiaeprouincias 
multis  Hifpanorum  cladibus  notiffima :  nunc  vero  etiam  ( vt  ex  fequenti  Hi- 
ftoriapatebit)  Gallorum. 

A  t  o^y  e  haecquaefequUrttur,prope  vfque  ad  flnem,ex  breui  Gallice  fcripta 
Hiftoria  fumfimus,cui  pra&a  epiftolalSficolai  cuiufdam  Challufij  Diepenfis 
nomen  praefert:  qui  e  Florida  regrefliis,fuos  &  fbciorum  cafus  memorise  pro- 
didit.  Hunc ergo  potius  quam  nos,quae cum  aliis  viderit & perpeffus  ficvtin 
Galhco  illo  fcripto  loquenteminduximus* 

1{ex  Gal/ia  clajfem  in  Floridam  mittit ,  ctii  loannem  Rhibaldum  legatum  pr&~ 
ficit.  ^Profpera  de  Floridafamafparfa  multosad  eam  expeditionem  inuitati 
ApparatM  clafiti  <Diep&jfit.Multimetuinceptum  deferunt.Retraclt  afugd 
tmponnntur  in  naues.  Gallt  ab  Anglis  comiter  accipmntur. 

,  CapvtII. 

A  v  l  o  ante  ciuiles  Galliae  tumultus  Rex  ex  Principum  &  con-  ttx  Gdi* 
filij  fui  fententiadecreuerat  in  eam  Indiae  oram,qu^  Florida  ap-  JjfijjjL 
pellatur,  nuperrime  a  Gallis  animaduerfam  &  cognitam,  mul-  ta, 
tarum  nauium  clafTem  cum  non  fpernenda  manu  mittere.Ita- 
que  compofito  primo  ciuili  Galliac  bello,paceque  regio  Edicto 
fancita ,  intermiffa  eius  incepti  mentio  reuocata  eft.  Moxqj  in  eius  rei  efFectu 
loannesRibaldus,  virmagnianimi  confiliiqj&longorerummaritimarum 
Vfu  peritiflimus,in  aulam  a  Regeaccitus  milites  fcribere,&  feptem  naues  viris 
commeatibufqj  inftruere  regiis  aufpiciis  iubetur,eiq$  ipfe  clafli,Legati  regij  ti- 
tulo,  prsefkitur.  Mandatum  difcrte  erat  vt  recto  curfuin  Floridam  nauigans, 
ab omnibus  Hifpanorum littoribus  atque  infulis,  quaecunque  in  ditione  Re- 
gis  Hifpaniseeffentjvim  atque  egreftum  abftineret. 

Vvlgata  protinuseius  expeditionisfama>  muItosvtilloPrxcore&re- 
giis  aufpiciis  ire  vellent,&  fe  ei  clafli  adiungercnt,perpulit:  fed  proprie  quem^ 
que  caufce  &  varij  afFectus  trahebant.  Alios  cognofcendi  orbis  cupido  ac- 
cendcbat,  aquancmovnquam  ingenuus  abhorruit.  quippenauigationem 
plurimum  ad  id  ftudium  conferre.  Alij  recenti  a  bello  adhuc  calentes ,  naui^ 
gandi  fubire  moleftias  quam  conflictari  prioris  vitae  fordibus&ingratola- 
borimalebant. 

S  e  d  in  primis  ftimulabat  omnes  fecundus  de  Florida  rumor  per  Galliam  r*m*  * 
difperfus.  Ei  videlicet  terrse  omnium  rerum ,  quibufcunque  vita  carere  non  JSS^. 
debeat,  copia  abundanti,  mitiflimam  etiam,  vitalis  ac  perennis  falubri-  **«*& 

tatisfi"&tt' 


Appara 


gg  EXPEDITld 

tatis,caeli  temperiem  effe  Conceffam.  Quippe  neque  infefto  rigore  ac  gejii 
Septemtrionis  premi ,  neque  nimio  fblis  aeftu  exuri :  fed  falubri  vtrimque 
mixtura,  iniulTos  etiamagrOs  fponte  natis  frugibusincolasalere.  Quodfi  ex- 
colereetiam  liberet,  hominibus  tantumgnauisatque  induftriis  opuseffe, 
quinatiuam  foli  eius  vbertatem  irt  humanos  vfus  labore  &  cultu  elicerent. 
itaoptimam  terrarum  fore. 

Ipfam  ab  Auftroin  Septemtriones  prope  pari  cum  Europa  longitudinc 
porrecTamJatitudineetiam  x  x  1 1 1.  feregradus  amplecTi.  quumque  fblis  per- 
culTa  radiisplufimumgenkaliscaloriscortcipiat :  eo  tamen  ita  temperato  vti 
nontantumroreacffigorenocTurno  ,fedlastis  quoqueac  mollibus  pluuiis, 
vt  e  pingui  cefpite  magnarri  vim  hcrbidi  graminis  mirandam  in  altitudinem 
crefcentisfuafpotetellusefTundat.Adhascauriomniumqueanimaliumdiui- 
tiae ,  fpaciofae  planicies ,  aprici  colles  montefque  clcmenter  editi :  mirat  am- 
nium  fontiumqueamcenitasi  varietafque  arborum  gumminobilc  &  ddo- 
riferos  fuccos  exfudantium,profpera  famapaffim  celebrabantur. 

Ergo  talibuspollicitismuItiinuitati,pleriqueetiamauaraditefcendifpe, 
m  gxWi-  diuerfis  e  partibus  Diepam  confluebant.  Eo  Ioco  luftrari  multitudinem  con- 
Dimfit.  uenientium  atqueinfpici  oportebat,  vt  exomninumero,quosmaximead 
eam  expeditionem  idoneos  iudicafTet,Regius  legatus  legeret.  Segnius  tamen 
quampro  nonnullorum  ftudio  totarcsadminiftrata  &perfecTaeft:  eorum 
maxime  qui  militcs  domifuaeexceperant,indignantiumtamdiuignauos  & 
immunes  homines  fuis  fiimptibus  ali,etiamfi  fpe  precij  &  fplendidis  promiA 
fis  la&arentur. 

Qy  AfvoR  menfes  &  amplius  otiofe  inambularttes  irt  ea  vrbe  confum- 
ferunt.doriec  tandem  fide  datafeRegiftrenuam  fidelemque  operamnauatu- 
ros,in  veibalegatiiurauere.fimulque  vt  facramento  obligati  fuerant,  ftipen- 
diuminfex  menfes accipiunt :cuius  rei  mox  Praetore  ipfum pcenituit.  Quip- 
peirteunteMaio,AnnoM.D.Lxv.quum  naues  confcendentiumnumerum 
recognofci oporteret ,  multi  eorum  etiam  qui  ftipendiumacceperant,fiue 
longitudine  itineris,feu  formidabili  barbari  elementi  fpecie  perterriti,  muta-* 
to  repente  propofito,cIancu!um  fe  fubducunt.  Ei  defertioni  vt  mature  obui- 
am  iretur,ne  latius  exemplum  ferperet,conquifiti  defertores  atque  a  fuga  re-^ 
tracTi,  feuereeodemipfbmomento  nauesconfcendere  iubcntur.  Id  x.  die 
Maij  facTum  eft:  nostantifperdumpecorum  &farinaecommeatusinnaues' 
in  falo  ftantes  imponitur,  in  ea  ftatione  vfque  ad  x  x  1 1.  diem  eiufclem  menfis 
haefimus.  Multitudoeorumquiconfcenderant,inquibusaliquotcumfami- 
liis  fiiis  opifices ,  trecentorum  numerum  cfficiebat. 

Qvvm  ibi  commodum  &  imperium Legatiregij  fimulque  fecundum 
ventumexpecTaremus,x  x  i  i.eiusmenfis  vcntirepentevehementesvtrimq; 
ingruunt.  Inde  inhorrefcens  mare ,  &concitatiexaltoflucl:us  ictuquecon- 

trario 


1N     FLORIDAM,  8* 

trario  inrer  fe  horribilem  in  modum  arietantes ,  nautas  quoqj  ipfbs  turbaue- 
ranr.  Ergorrepidi&ancipiti  malo  attonitinihilopisinuenere,nifivtincifis 
ancoralibus,amiilis  ancoris,nos  ventorum  arbitrio  permirrerent.  Vehemen- 
tiflimus  omnium  Apar&ias  erar:  is  ranro  imperu  vela  noftra  ex  alro  percuiTir, 
vrprorinusad  Portum-gratiae  (vulgb Haure-degrace  ,Norm2imx  portuseft) 
volantibus  fimiles  deferremur.  lbi  rriduum  morari.,quoad  miiTus  a  nobis 
Dieppam  myoparo,nunciainde  referrer^ab  eaflatione  xxvi.  eius  menfis  fol- 
uimus. 

Qv_  v  m  rectain  Floridam  curium  corripere  cogitaremus,aduerfb  prorinus 
yenro  repulfiadinfulam,cui  ^w<r£nomen,AngIica2dirionis,  deferimur.  lbi 
Angli  de  noftrx  Expeditionis  cofilio  cognofcere  quum  voluiflent ,  poftquam 
inuellexere , fe fuaque  nobisiuuandis  benigne obtulerunt.  lbi  a  x  x  v  1 11.  eius 
lnenfisadxn  1  i.iunijquumnauesinancoris  ftetiflfenr,  eaipfa  dieafpiranre 
Aquilone  fecundo,fublaris  velis  rectu  in  Floridam  curfum  capeflimus,  quam 
velur  nouam  Franciam  apperebamus. 

T  o  t  o  s  duos  menfes  Oceanum  fulcauimus,priufquam  Floridae  oram  vl- 
lam  aur  vicinamaliquam  ei  terram  111  cofpectu  haberemus ,  praterquam  AnT 
tiliarum  vnam(quam  indigenae  focatouques, Ga\\i  Magnam-lucafiam  vocat:  Lucafi* 
noftrum  aliquibus  eam  Carharinam,Regis  ipfius  marns  nomine,  numcupa-  **f"*'*~ 
re  placuir)Eam  x  x  v  1  i.gradibus  ab  Aequinocliali  circulo  in  Sepremrrionem  «i»««/«- 
diftare  ferunr.  Ducenriseriamabea  leucisinalro  nauimquandamanimad-/tf* 
uertimus,fedadquamnonpropiusquamquinque  autfex  millibus  paff  ac- 
ceflimus. 


Gallica  clafiis  in  Floridam  appei/it.  Flortdenfium  cultns,  mores^ctbi.frugeStpottts. 
Crocodilt  &  oAlat&ferpentes.  Florid.reltgio. 

Capvt     III. 

Andem  xiin.AuguftiFlorid$litoranobisfcfeaperuere,mox 
igne,quod  Indi  nobis  fignum  dabanr,  eminus  confpec1:o,pha- 
ielum  ad  explorandum  terrse  acceffum  mittimus.  Isfluuium 
quendam  exiguum  fpecularus,oftium  ipfius  inuehitur.  Accur- 
rcnresadlitusaliquot  Barbarirtummos  mercibus  noftrisper- 
mutant.Eam  autem  pecuniam  fibi  parram  aiebanr  ex  naui  quadam  qua:  ab 
Antiliis  reuerrens  carinam  ibi  vadis  fixerat.Reperrum  quoque  in  eo  litore  Hi- 
fpanumvnum,quienaufragrioanrevi2;inriannosibifac1:oeuaferar,innauim  »#**» 
accepimus.Mox  fcifcirari  ex  eo,  ecquid  de  Gallis  audiuiifet  &  vbi  fedes  habe-  kG*u»ex- 
rent,docemur.Nihil  fcire  ipfum  ea  de  re,  nifi  quod  ab  lpfis  Barbaris  didiciifet: ttfnur' 
Gallos  videlicet  quinquaginta leucis  Septemtrionem propius  quam  qub  ap- 
puliffemus,confedifle. 


M 


E  R  G  O 


wm 


90  t  *X  P  E  D  I  T  I  O 

E  r  g  o  inde  retro  oram  praeteruecli  (quaenobis  deprelTa ,  &  fblo  arenofo 
arbufculis  confita:  leni  ctiam  neque  admodum  profundo  aeftu,  qui  ab  Occa- 
fu  brumali  adlabitur,inundari  vifa  eft)medio  fermecurfu  flumen  detegimus, 
hu'  quem  Maij  fluuium  noftri ante  nuncupauerant, vbi  xftus  quoque,ab Occafu 
folftitiali  affluentes,modice  intumefcunt:  ac  proptertenuitatem  aquce  fiden- 
tesinvadisancorae  facillime  confpici  poffunt.  Sex  quidem  aut  oci:oalitore 
millibus  palTnon  profundiorem  quam  lex  aut  ieptemvlnasaquaealtitudi* 
nemcomperimus.lnaliudpr2etereaflumennosincurrifTememini,interMa* 
ium&Ayumfluuios,aMaio  Septemtrioncmverfus  quatuor  miliibus  paf£ 
diftans :  ad cuius  os  fingulis  nocftibus  iadtis  in  profundum  ancoris,  octo  aut 
nouem  vlnas  altitudinis  arenamque  interdum  in  fundo,nonnumquam  cal- 
culofam  terram ,  aliquando  permiftum  limo  vliginofb  fabulum ,  reperieba- 
vtipbmo.  mus.  Fluuij  quoq^  qui  Delphinorum  dicitur,  iacta  bolide  altitudinemexplo- 
m  jiuum.  ranteS)  juarum  ylnarum  effe  in  aluei  faucibus  cognouimus :  quamquam  ibi 
aeftusquatuorfupercubitisintumefcit. 

P  o  s  t  haec  commodum  aliquem  egreflum  in  ea  ora  fpeculati,  x  x  v  i  u  Au- 
gufti  ftatione  in  Maio  flumini  obiecta ,  quatuor  a  litore  millibus  paff  ancoras 
c«fa «advii.aqusealtitudinis  vlnasiacimus.  Vigefimanonadieeiusmenfis  tribus 
£5*«T  minoribusnauigiis  flumineaduerfo  fubeutes,  recta  adCarlinaeCaftellu  ten- 
dimus.Id  propugnaculum  noftri  paulo  ante^vt  perfugio  ac  praefidio  Galhs  eb 
appulfis  efTet,exftruxerant,  fatis  commodo  atq$  opportuno  fitu.  quippe  hinc 
alluete  fluuiorab  altera  parte  vicina  filua^campbqj  inter  filuam  &  munimen- 
tum  interiec"to,cui  amcenus collis imminet,  que denfa altaq; gramina  omni 
ex  parte  veftiunt.Semita  tatum  vnaadibatur  filua,vnius  paffus  latitudine,  vix 
fingulis  peruia.-quam  noftri  aperuerat  vt  ad  fontem  quiin  nemore  erat,com- 
mearent.PoftquamadeumlocumperuenimusjPraecornofterexportariena- 
uibus  cibaria  ceterbfq;  commeatus  ad  recreandum  praefidium  iubet,  nofque 
opifices  cum  fceminis  ac  pueris  eb  cocedere:  negotio  dato  nobilibus  viris  Vl- 
lio,Bellocairo,&  aliis,vt  nos  eb  educerent,quibus  etiam  rerum  quas  in  impe- 
dimentispreciofiflimas  habcbat,cuftodiam  comifit.Ceterum  eos,qui  in  Ca- 
ftello  erant  non  mediocn  lsetitia  aduentus  nofter  affeci t.  ejuippe  anxios  mse- 
ftofqucqubd  iamdiu  nihil  e  Gallia  audirent.  Onerabat  dolore,qubd  alimen- 
ta  etiam  defecerant,nifi  forte  indigenarum ,  agreftium  &  barbarorum  homi- 
num,ritu  viuere  vellent.a  quibus  etiamnihil,nifi  vi  ckrapto  extorquere  pote- 
rant,ficuti  fuo  loco  fufius  dicemus. 

Simvlac  nobisquiesconceftaeft,indigenarumfpeciem  cotemplari  cce- 

rtofidtnfi-  pi,quse  mihi  fatis  liberalis  &humana  vifa  eft.Quippe  viris  rectus  &  quadratus 

n*rU$i.  corporishabitusmatiuus  cutis  colorin  rubedinem  vergit.  Regulos  effei!lis& 

m  &cui~  flngulis  praeeffe  pagis  accepi :  corpus  diftinctum  colori bus  &  maculis  varium 

gerere^pro  omamento  habent.  Nullo  veftitu ,  ncc  magis  viri  quam  fceminse, 

coluntur; 


tnwe  nun 
(upatum. 


um  mortt. 


I  N     F-L  O  R  I  D  A  M,  5>( 

coiuntur:  nifiqubdillaepeplo  autplagulaexCiofi  alteriiifve  animalis  pelle,  C'^'4"J* 
quam  nodus  altnngit,extremis  fafciae  tamiis  in  finiftrum  femur  pendentibus> 
muliebriaoperiunt.Ceterumplenarotundaq;orisipecie,nec{iminequechi- 
lones  funt.truces  vigentefq;  oculi,promifTa  caefaries,  quam  &  concinne  circa 
caputcolligunt:itainnexiscomis,quotiesbellaineUnt,pharetr2eillisvicem 
praebentibus.  quippe  ibi  fagittascortdunt,quibusrtiirumeft  ,quamprocul, 
quamque  certo  i(5tu,de(tinata  feriant. 

Q  v o d  ad  mores  attinet,foedi  & flaeitiofi  funt :  liberos fuos,  neq j  vlla do-  f/#t«»/- 
meftica  erudiunt  diluplina,nec  cOercent:nec  rapere,  nec  pro  luo  vti  quod  ra* 
puere,ipfisreligio  vllaeft.  Attamen  fuacuiqjvxor  &feuera  lllic  matrimonia 
iunt.Bcllaadueifusfinitimasgentes,fedfermonedi(ronas,gerut:telaillispra:- 
cipua,arcu^k(agitt2e.Domusfererotunda:vtcolumbarianoftratia,robuftis 
impofic^  arboribus  cvpalmarum  foliis  contedtas,nec  ventos,nectempcftates 
metuunt.Infeftistame  vexanturculicibus,quosipfi-M4r/^«^v0cant:neqj 
alia  ope  quam  crebro  igni,maximc  fubcubilibus  accenfb,ab  eiufcemodi  pe- 
ftibusfelibcrat.Acritereainfccl:apungerereferunt,&corporispartemmorfu 
ab  iis  appetitam  in  lepr^  (peciem  ycrci.Nih.l  fere  preciofius  autelegantiusdu- 
cunt,quam  verficolores  auium  pennas:  pretiu  etiam  apud  illos  calcuIis,quos 
expifciumoftibusfaciuntj&rubnsquibufdamacviridibuslapillis. 

C  l  b  i  ecru,  radices,fruc~tus,  herbae  8c  varii  generis  pifces.  Pinguiifimq  pifcc 
vtUntur,quemexenteratumfumodurant:patrialingua  TSaucjUaue nominat: 
cuius  exemto  adipe  pro  butyro  autalio  liquamine  Vfuntur.Frugu  noftrarum  Fhridenfi. 
nihilhabent,fedMilijquoddamgenUsfummacopia,quodinfcptenumpe-      ^w' 
dumaltitudinemcreices,culmoarundineo,granumpificraftitudinc,fpicam 
feupanicuIampcdalilongitudinefundif,reccnfiscerjecolore.Cuiufmodio- 
mnes  fere  tum  infularum,tum  cotinentis  Indise  Occidentalis  indigense  vtun- 
tur,  &  vulgb  M uZj  vocant  in  Hifpaniola :  Brafilienfes  verb  Auatt.  Quum  eo 
vefci  !ibet,piinrum  tritum  in  farinam  foluunt,moxeo  diluto  mirtoq;  Migan 
fuum(vf  ipfi  vocant)informant:idoryza:noftr£efJ5eciemrefert.  Protinuscor- 
rumpitur.itaq^quamrecentiillmumedioportet.  Silueftres  labrufcasmagna  utn/i, 
copia  ea"tellusalit,qua:,vt  multis  Galli^ locis  videre eft,amplexu arborum  in.  dJuiJ 
nixx  furfum  reptant.fed  cultu  mitefcere,  vinumq;  reddere  ab  inColis  rtort  do- 
Centur,  neq-,eiusrei  vfum  ipfi  norunt.  Potum  exmultiplici  herbarum  fucco,  Fj£'J%£' 
ipfifibi  moliuntur:  C^/T/w/appellant:  Ceruifiasfermecolofem  fefert,  acne 
mihi  quidem  ipfi  bibenti  admodum  abhorrenti  guftu  vifus  eft. 

RegiO  mihi motafa ac filuofa vifa eft: irtde ingerts ferartinl cOpia,quarum 
fcultie;  ipfi  indigene,nifiacri  cuftodia  femetfepiart  t,obrtoxios  f^pe  fc  elfe  me- 
morant.  lammira  multa  de  animalibus  c\ux  ibielfe  auditutantumaccepi, 
confifttbpra:tereo.Eaexfequifatishabeoqu3emihivifuc6pertaj&qu32nurtc 
mcmoria:prodatur,fatis  digna  iudico.  CroCodilos  in  primis  plures  vafto  hiaT  Sj*jfil 

M     2  tuex 


Flori 


n  EXPEDITIO     IN 

tu  cx  arenis  praedam  captantes  vidimus :  in  iis  mortuum  vnum ,  cuius  caro  tc- 

nera  &candida,  mihi  fbciifque  vefcennbus  vitulinaeguftum  referre  vifa  eft.  Is 

;  tormetuli  globo  duas  inter  fquamas  adacto,caefiis  fuerat :  alioquin  cute  con- 

tra  omnes  iclus  inuicta.  Ore  vafto  hic  erat,maxillis  horribilem  m  modum  in- 

uerfis,pe<5t.inatimftipante  fe  dentium  ferie.hiatu  quidem  adeo  patenti,  vt  fb- 

lidam  iuuencam  vorare  poffe  videretur.Ceterum  x  i  i.aut  x  1 1 1.  pedes  longus> 

breuiora  crura  quam  pro  cetera  corporisproportione  habebat,  vnguibus  fac- 

uis  armatus.cauda  longa  &  valida ,  in  qua  praeeipua  eius  vis  roburque  confi- 

ftit.Nullam  in  eius  ore  linguam  animaduerti,nifi  forteintra  fauceslateret.  O- 

reenim^vtdixi^itaprodigiosediftortoeratjVtfuperioremmaxillaminferioris 

loco  pofitam  haberet,foedum  plane  ac  tcrribile  vifu  fpectaculum. 

AUtafir.       A  l  a  t  a  m  quoqueferpenrem,anoftrorum  vno  interfe&arrifhonprocul 

*""'      nemore,vidi:  alis,vt  videbatur,  eatenus  inftructam  vt  tolli  a  terrapoffe,  &de- 

miffe  volitarejvideretur.Eius  defectum  caput  Barbari  fumma  cura  abftulerut: 

rationem  fcire  no  potui.Noftrum  aliquibus  opinio  erat,id  fuperftitione  qua- 

damaBarbarisfieri:nequequantumanimaduerteremihilicuit,planereligio- 

nis  expertes  funt.Immb,  quemadmodum  fignis  &argumetis  quibufdam  de- 

lonprorfus  prehendi,  cos  no  tantum  ad  ciuilem  aliquam  morum  honeftatem,  fed  etiam 

i fUmt  acJ pictatem,fi  Dominus  cocederet,aifuefieri  pofTe  exiftimo.  Quippe fimulac 

are  campano  in  caftello  fignum  ad  preces  datum  audiueranc,extemplo  in  vi- 

cinum  campum  concurrentes,  fublatis ,  vtnos  in  cadum  manibus,  attentio- 

nem  aliquam  acreuerentiam  prx  fe  ferebant. 

Htfpanica  clafiis  ad  Floridam  appeUtt.  HiFpani  (jaUorum  caftellum  de  impro- 
utfiadortt  Gallos  njirosfeminast^promtjcue trucidant. 

C    A     P    V    T       I    I    I    I. 

! N t  e  r  e  a  Praetor nofter,iniu<5ti  muneris  haud  immemor,pro- 
ipugnaculomunicndointentuserat,vtincurfionibusBarbaro- 
i  rum  fuftinendis  par  effet,  fi  forte  in  nos  impetum  facerent.  Ve- 

uffiTmfe.  Itfijp   lis§rurn  vnc*e  mmmie  metuebatur periculum  atrox  ingruit.  Nam 

fttGaius    C^^^^^^i  xin.Septembris  ,repenteclallinoite  quinq^  Hifpana?naues 

mlitliT  fuperueniunt,Pr2etoriaquadringent9ru,vtvidebatur:fcapha  centu&quin- 

quaginta  doliorum  capax :  tribus  dromonibus  comitata?.  Ea  claflis  ad  eam  i- 

pfam  ftationem  appellit,vbi  quatuor  noftrse  naues  in  ancoris  ftabant,  circiter 

horam  nonam  vefpertinam.No<5tu  noftri  in  colloquium  Hifpanos  euocant, 

petuntque  quo  animo  quidve  quaerentesfuis  nauibus  adeo  propinqui  ftete- 

rint.Illi  refpodent  fe  Gallis  pro  hoftibus  vti,  mutuumque  inter  eos  bellum  fa- 

f$HC,Zlftls  mPerclue  indidtum  effe.  Noftri  Hifpanorum  infefto  perfpe<5to  animo,  neq; 

t.mfuptSib'1  fatis  adrefiftendum  virium ,  fubjatisconfeftim  dolonibus  altu  capetFunt. 

Hifpani 


IN     FLORIDAM,  n 

Hifpani  fugientes  paflis  &  ipfi  velis  infequuti ,  affequi  tamcnnequiuere.  Itaq* 
Ddphinoiumfluminisoftiuminuec1:i,exfcenfum  ibi  faccre  ftatuunt.  Mox 
cum  Barbaris  (v  t  ex  euentu  apparuit )  confociatis  de  pernicie  noftra  confiliis>  h#*»*3 
occultos  militum  g!obos,quantum  fatis  ad  rem  patrandam  eife  vifum  eft,in-  ^gX™ 
de  ab  eo  fkimine  emittunt.Sexcetos  in  armis  fuilfe  cxpeditos,aBarbaris  poft*  **««*£- 

1  r  lutfctunt. 

caaccepimus. 

pAVLopbft,quumtresnauesnoftrseefuga  collecftaead  ftationem  reuerfae 
clTent ,  (nam  Praetoria,  Trinitas  ea  vocabatur ,  paulo  longius  in  altum  proue* 
Cta a reliquis difcefterat)  loannes Ribaldus Prator ,  tribus  ilHs Hifpanis  vltro 
occurrereeafqueaggrediftatuit:  poftquamvtiqjexConiilijfententiainftru» 
cTam  in  alto  claflem  oftendere  hofti,vt  ncceflarium,decreuit,&:  fe  toto  Ocea- 
nodefendere,nifi  nauium  iacluramfacerevellemus.  Noftris  enim  militibus 
in  terram  expofitis,  facillimum  hofti  erat,  naues  praefidio  vacuas,nullo  impe- 
diente  occupare  &  miecto  vnco  abducere:quod  fine  graui  noftro  inconimc- 
do  accidere  non  poteratquippe  fupremo  erepto  auxilio  &  fublata  vnica  ope> 
quaregemGalliaedererumnoftrarumftatupoftemuscertioremfacere. 

1  t  a  o^v  e  x.  Septembris ,  hora  tertia  pomeridiana ,  Praetor  luftrato  &  re- 
cenfito  exercitu,le£tifque  non  iis  modb  militibusquos  ipfe  nuperadduxerat, 
fed  eorum  quoque  praccipuis  qui  Caftellum  praefidio  ante  obtinebant :  in 
iis  nominatim  ,  legato ,  fignifero ,  &  praefecTo-ordinum  Laudunerij  tribuni 
mil.  omnefque  ad  ftrenuam  Regi  operam  nauandam  cohortatus ,  fimul  na- 
uim  confcendit.  Is  tribunus  tum  qubd iam  diu  nullum eGallia  nuncium  ac- 
ciperetjtum  in  fummacommeatus  anguftia  tsedio  vidtus ,  paulo  ante  aduen- 
tumnoftrumindeexcedere&reuerticogitabat;paruminterimfblicitus,ne- 
quid  Barbaris  iniuriasa  fuis  inferretur,quo eorum  animi a  Gallisalienarentun  £*g2 
ltaque  illi  tolerante  ipfo,vulgb  indigenas  vexare,&  vi  captefs  in  caftellum  tra-  mstifc 
here:milium,ceterafque  eorum  fortunas  agere  ac  ferre.denique  omnia  facere al,enant' 
quse  neceflitas  impanens  legum  iubebat.  Quibus  ex rebus  ingens  breui  Bar- 
barorum  odiumin  noftros  conflatum  eft.  Ergo(vtconiicere  exeuentueft) 
ftimulante  partim  mfita  humanisingeniis  vlcifcendi  cupidine,partimprote- 
gendi  corporis  appetitu,  omni  animantium  generi  a  natura  tributo  ,  pcr- 
niciem  nobis  clam  ftruere  &  occulta  cum  Hifpano  confilia  inire ,  inci- 

piunt. 

V  n  d  e  c  i  m  a  die  Septemb.  circiter  oftauam  horam  matutina ,  quum  iam  louptfi* 
noftrse  naues  haud  procul  Hifpanis  abefTent ,  vehemens  repente  turbo  exori-  J^SJi 
tur,eflfufo  imbre  miftus,cum  ingenti  fra<K>re  ceh  tonitribufque  &  ful^uribus  eU&  c*n- 

. .  .  ,      °  Y,   i  .    J  ,  *     .  ;°  .      ;.      curfum di- 

prafftinguentibus  aciem  oculorum,vt  peneipfum  canum  continuo  mcendio  rimiu 
ardere  videretur.  Turbataevtrinque  clafTes  diuerfasabiere:tresnoftra:  naues 
demillis  antennis  procellx  vim  declinare,  Hifpana  Prartoria  &fcapha  ven- 
tum  fequi »  coactae  funt.  ea  tempeftas  ,  vfque  ad  x  x  n  i.  Septembns  diem 

M     3  tenuic. 


9+  .    EXPEDIT  10 

tenuit.Tntcrea  Hifpani  in  terram  egrefli  fatis  ocij  ad  noftra  explorandahabue- 
re,eaque  comparanda,  quibus  nos  per  dolum  opprimerent.  Neque  cos  falle- 
bat^nos  praxipue  claffe  pollere,eoque  vires  abdudtas  ceteram  multitudinem 
in  caftello  relictam.imbellem  numerum  >  partim  aegrotis ,  nondum  ex  lacta- 
tione  maritimarecreatis >  partim  opificibus ,  fceminis  ac  pueris  conftare.  Du- 
centa  ferme&  quadraginta  capita  ibi  crant,  Laudunerii  tribu.  mil.fidei  ac  tu- 
telse  commilfa:militare  robur  in  nauibus :  neque  is ,  cafus  eius  qui  fuperuenic 
fecurus,vim  vllam  hoftilem  ab  terra  metucbat. 

A  t  Hifpanus  incredibili celeritate ,  filuas ,  ftagna ,  &  flumina  tranfgreffus, 

tfjpatii    ducibus  Barbaris,xx.die  Septembris  improuifus  aduenit ,  &  paulo  ante  fblis 

Imllluifo  exortum,pluuiofo  admodum  tempore ,  Caftellum  nullo  refiftcte  ingreditur. 

opprrffos   plerique  vigilum  fblutis  mane  excubiis ,  ad  refkienda  quiete  corporafceda 

guknt'    totius noctis  tempeftate  vexata , dilapfi  erant.  Hifpani  portula aperta  irrum- 

pentcs ,  fbpitos  vigilesin  cubilibus  fuis  obtruncant :  fccda  inde  trucidatio in 

caftello  fit.viri  acmulieres ,  aegroti  &  valentes ,  fenes  ac  puen  promifcuacaede 

iugulantur.  Quis  immania  eius  diei  facinora>  quis  ftragem  huic  parem  aut  a- 

nimo  aflequi  queat,autorationecomplecl:i?  Atnoftriintereatamen  in  tantis 

anguftiis  no  fe  deferere:quimaximeimpigri  erant  >  e  ftratis  inter  tumultum  e- 

lapfi  celcri fuga fe  m  nauigiaad fluminis  ripam religata  proripiunt ,  quorum 

Praetor  lacobo  Ribaldo,nauis  vnius  Praefecto  (cui  Perla  nomen  erat)  &Ludo- 

uico  Ballardo  legato  eius>euftodiam  commiferat-  Alij  repentino  cafu  oppref- 

iijvallum  tranfihunt;in  iisLaudunerius  tribunus  mil.  cum  domeftica  ancilla 

illacerupit. 

1  r  s  e>  vix  e  tugurio  egrcflus,  quum  ad  opus  diurnum  fabrile  fcalprum  ge» 
rens  profkifcerer,in  hoftes  incido.-acquum  neque  vllanifiin  fuga  fpes,neque 
vllum  effugium  mfi  pcr  vallum  pateret,&  iamia  tergo  mco  duo  Hifpani  cum 
hafta  &  farifla  hsererent:ibi  rcpenti>qua  v  i  nefcio,haud  dubie  quidem  diuini- 
tus^geminati.s  in  fenili  hoc  meo  &  effoeto  corporc  viribus>vallum  nouem  fe- 
re  pedes  altum ,  quodaegre  alias  per  Ocium  reptando  afcendere  6c  fenfim  traf* 
gredi  potuiflermexpedito  faltu  fupero,  &  in  filuam  accelero.  Ab  ea  quum  no 
longius.abeffe  viderer,quam  quantum  teloadigi  poteft,refpiciens&:in  caftel- 
lum  oculos retorquens ,  pauhfper  etiam  in  colle  fubftiti ,  idque  eo  fidentius 
HifrMiu  quodnemomihifugientiinftaret.AbeolocofaciliintocumCaftellum&in- 
tntpiubor  ferius adeb hypaethrum  profpectujfatuientes  Hifpanos, & horribilem noftro- 
ttkit.  rumlanienamvideo,triaqjiamhoftiumvexiIlamunimetisimpofita.Quam- 
obremomnidenoftrisfpeamifla,colle(5tis  conieclifqueinvnumDominum 
fenfibus,meamfalutem  eius  gratiae  commendans,  in  filuam  meproripio. 
Quippe nihilo  immaniores ferasexperiri  pofle  vidcbar ,  quam hoftcs,quoru 
plufquambelui.namfaeuitiaminnoftrosexundantemconfpexeram. 

Cetervm  horribiles  illae.anguftie^inquas  conieclus  nulla  circa  fpem  neq; 

viam 


IN     FLORIDAM.  <>y 

viam  filutisin  terriscerncbam,nifi  Dominusfinguiariquadam6pe,&pre^er  £"'«««» 
omnem  opinionem,me  ex  tam  praefenti  periculo  enperet;erumpere  in  fufpi-,,^"^ 
ria  &  fkbiles  voces  cogebant^arque  eiufcemodiclamores,crebro  (ingultu  ac  oomwum: 
gcmituintcrruptos,ad  Dominumedere : O  D e vs  patrum noftrorunij Deus^,» "S 
mifencors>qui  te  exipfis  inferorum  faucibus&  media  mortis  abyiTo  muocari  triP,tt0S- 
a nobis  iUfiiftijteq;  nobis  laborantibuscertb  adfuturum es  poihcitus :  quaefo  (i 
vt pro  ea  fpe  acrlducia  quam  in  tercpofui ,  viam  mihi  aliquam  oftcndas  *  qua  <t 
exitumtotmalis^atquehuicinfeiicimeacieneduti^inprofundosdolorugur-tf 
gitesdemerf<ofinemtandeminueniam.Saltemhocvnumconcedito,nehinc  « 
ex  ferarum  rabie,  iilinc  ex  hoftium  tuorum  noftrorumque  ftuitia  conceptus  <• < 
pauoi ,  omnem  ex  animo  meo  fidcm  & certa  de  promiilis  ruis  perfuaiionem  <  < 
excutiat.  illi  nos  magis  propter  facrofanclum ruum  nome,  quod  inuocatum  <  e 
eft  fupcr  nos,quam  vllam  alia  ob  rem  oderun t,  Domine.  Fcr  opem  mihi  Do-  <• r 
mincfcropcm.nammetotvndiqjcircumuallantmala^vtemergerenequea.  <( 

I)vm  haec  mecum anxius  agito,inuium  interca faltum  dcnfilqj  inter  pro- 
ceras  arbores  virgultis  ac  fpinis ,  veluti  perperua  fepe  obiecta,  contextum  pe- 
netrans.vixfcmihor^fpacioproceiTeram^quumecccrepcnteeproximoftre- 
pitus  hominum  lugubri  eiulatuplanctuque  permixtus,  ad  aures  meas  perue- 
nit.Ego,Dei  auxilio  fretus,progrediorac  circumipectas,  primum  vnum  c  no* 
ftris  nobilem,cui  Blonderio  nomen  erat,reperio:neque  longo  ab  eo  interual- 
lo  alium,quem  D.Robcrtum  vocabant ,  nobis omnibus  faeiie  notum,  qubd 
eiprecumincaftclloconcipiendarumcuracommiiTaeiTetiMoxetiamin  Vllii 
nobilisviripedifequum,D.Belli  nepotem,IacobumTui^um,&multosalio5 
vnoagmine,incidimus.  Ibicolledbckcommunemmiieriamdeflcntcs^quid 
facloopuseiTctvtfaluticofuIeremus,  vnadeliberamus.  Tumnoftrumvnus, 
quemvuIgbomnesinSacrarumlitterarumlecT:ionepIurimum  verfatumat- 
queexercitatumiudicabant,huncfereinmodumdifteruit; 

Extremvm  hoc miieriarum eft,Fratres:quocumqj conuertimus oculos,  < « 
nihilprairerimmanembarbariemcernimus:C3jlum,terra,mare,filu£e,hoini-  <c 
nes,omnianobisadueriaarqjinfeftafunt.  luuattamenhumanammifericor-  <e 
diam  experiri.Ecquid  fcimus  num  forte  Hifpanus,  fi  nos  eius  iidei  ac clemen- <■  <■ 
tiaepermittimus,deditisacfupplicibusparcat?Interficiatnos:breuisinmorte  <* 
dolor,harum  etiam  calamitatum  finem  afferet.  Homines  funt :  rieque  extra  <  < 
fpemeft,quin  furore placato  nos in deditionem accipiat.Nam  que_ alia falutis  <  e 
viaautrationobisfupereft?Nopr^ftatfubiremanushominum,quamauthicff 
lacerari  feraru  vnguibus  aut  miferrima  fame tabeicere?  llle  ita  loquutus eft:&  *  < 
maiorpars,confiliuapprobas,ineamfentetiam  ibat:mefruftradiiTuadete,& 
cruetas  adhuc  ab  recenti  vicloiia  hoftiu  manus  fubiiciete.Neq;  verb  cos  pro-  ™f**'Htm 
prerc6munesre»uacpopuIorudiicordias,authumanaccrtamina,taimpo  /"<»g«//« 
tetirabief^uiiiTe^fedobidmaximequbdintellexerintnosexeorunumeroeiTc0' 

qui 


*S  EXPEDITIO 

quiEuangelionomen  dederint.Non  pudere  nos  in  hominespotius  quamin 
Deumconiicereoculos?quifuorum  vitamvel  in  media  morte  incolumem 
praeftat ,  iifque  fere ,  quoties  terrena  fubfidia  deficiunt ,  &  humanae  fpei  locus 
nullus  eft,falutarem  manum  e  cadis  porrigit.  Simul  in  eam  fententiam  petita 
e  Scripturis  exempla  adferebam,IofephbDanielis,Eliae,  &  aliorum  Propheta- 
rum:  Apoftolorum  etiam  ,  irt  iisPetri  &Pauli,  qui  extraordinariis,  &  humanas 
rationi  incognitis  modis,  periculisereptifunt.  An  breuior  aut  imbecillior 
E/S.;e./.  nunC,eft  ( aiebam)  Dei  manus  quam  olim fuit?  Non  meminimus  exi tus  Ifrae- 
>>JitarumexAegypto,quumaPharaone  fugerent?  Quae  fpeseratpopuIo,vt 


>  > 


tampotentis  tyranni  manus  effugeret  ?  Ipfeatergo  fugientium  veftigiis  hae- 

» >  rens:  mare  afronte,vtrumque  latus  praerupti  montes  claudebant.  ltaque  qui 

a  >  tum  mare  diuidens,quibus  nullae  ad  refiftedum  vires,  ac  ne  effugiu m  quidem 

*  >  patebat ,  hinc  a  fronte ,  hinc ab  tergo,  inclufis ,  iis  per  medios  fluctus  nouum 

j>iteraperuit,nonpoteftidemper  inuiosignotae  huius  terrae  faltus  nosintu- 

>  >  tum  locum  deducere? 

mumqui      H  <e  c  &  talia  quamuis  dicerem ,  fex  tame  ex  omni  numero  minime  affen- 

deiqkaDei  fi\deferunt  nos,ac  fperantes  fe  aliquidgrati^  apud  hoftes  inuenturos,ad  eos  fe 

Komd'tdl*  conferunt.Verummoxtriftiexperientiadidicere,quamparumprudenterfibi 

maiutjri  confulant^qui  plusfideiin  hominibus  quamin  DeipromiiTis  ponunt.  Vixe- 

ftutxim.  nimf]]Uaegreiiipercliuumadcaftellum  defcendebant.-quumab  circumfu- 

fis  protinus  Hifpanis  capti,ceterorum  exemplo  iugulati  funt,  &  ad  ripam  flu- 

ministracl;i,vbicumulata;corporuniftruesiacebant,eorumquosinCaftello 

Hifpanicus  furorabfumferat. 

Hijpani  (jallts  qui  in  nauibmerant  dedittonis  legesferunt.  (jatii  deditionem 
afpernantur.Hi/pant  in  mortuosf&uiunt. 

C  a  p  v  t     X. 

Ingvlare  faeuitiae  exemplum  hoc  loco  non  praetermittam, 

lacobus  RibaldusPerlaepraefecT:us,(nauigii  id  nomen  erat)  na- 

ueis  in  ancons  centum  ferme  a  cruento  illo  fpoliario  paffi- 

^Supfidi.  W^MSmM^  busjhabebat^multoiqjecarnificinaelapfbsexceperat.  Hifpa- 

»  txttpm  ^^^^^^^  ni  cgregia  de  inermibus  vi&oria  inflati,  &  rehquum  Gailo- 

JJ./3J*  rum  fanguinem  haurire  cupientes,  Caftelli  tormenta  in  naues  &  lenunculos 

peiiicere  co  dirigunt^fed  tum  pluuiofb  tempore,  tum  nofatisparatis  machinis,  efFectum 

eft,vt fine  vllo  noftrorum  vuInere,omnes  eorum conatus  in  irritum  caderet. 

kaque  tubicinem  adnaueismittunt,qui  noftrosad  deditionem  compellc- 

ret.  Verum  vbi  his  parum  moueri  Gallos  intelligunt,  legatum  vnum  e  fuis  re- 

mittunt ,  qui  Dom-Petri  dc  Maluendo ,  huius  cohortis  Prafecti autoritatem 

prseferens^cumiliis  depacehiscoditionibusageret:vttraditismaioris  form^ 

nauibus, 


1NFLORIDAM.  s>7 

nauibus,ip(i  cum  fuis  rcbus  atque  impedimentis,  fcaphis  &Ienunculis  ad  ce- 
teram  claffem  euaderet,quae  in  falo  ad  oftium  fluminis  ftabat,  a  Caftello  qua- 
tuor  millibus  paffdiftans. 

A  d  hoc  poftulatum  noftri  refpondent:  Nullum  fibi  cum  ipfis  bellum  cfTe,  ?4*  etri 

i     i-   •  r        •  r  r  r  duteomne 

quod pace  autdedmone  nniri  opus  fit.  Se  fextum  ante  menfem  eam  nauiga-  tu  h$m» 
tionem  Regio  mandatu  ingreffos :  actantum  abelTevtcam  hoftiliin  quem-  JJKJ 
quamanimo,autpraedandiconfilio  fufceperint,  vtdiferte  tumabRegefuo,  nMtur< 
tum  ab  ipfius  Almirate,feu  ArchithalafTo,  vetitum  fit,  ne in  vlla  Hifpanorum 
litora  exfcenfionem  facerent : immo,  quominus  illis  iuftam  ofTenfionis  cau- 
fam  preberent,ne  propius  Hiipanicae  ditionis  oras  naueis  appellerent.  Nos  < « 
verb  ( inquiunt) hoc  Rcgis  mandatum  fancte atque  inuiolate feruauimus:  ac  <  < 
ne  id  quidem  vobis  relietum  eft,  vt ca:dem hanc noftrorum hominum , quos  < «■ 
con tra  omnia  belli iura  trucidaftis,noftro  vllo  merito  aut  culpa accidiiTe  cau- « < 
femini.Itaque nil  mirum  eft,fi  vos  eius rei aliquado paeniteat.  Decetero,  quas «« 
petitisnaues  vitapotiusnoftraquamiis  vos  potituros  (citotcac  fivisadfer-  *« 
tur,nosarma&corpora,&quidquidaDeoaccepimus,oppofituros.  <« 

H  i  s  p  a  n  v  s  reuerfus ,  Gallos  verbis  nihil  flecti  renunciat,  immo  animos  *  < 
atquearmaexpedireadcertamen.  Tum  furiofailla  cohorsomnem  incazfb-  th^mHh 
rum  corpora  iram  effundere,  eaque  procul  noftris  qui  in  nauibus  erat,  often-  f£%4 
dere.vt  eorum  pectora  fauciarent,quorum  corpora  laniare,vt  vellent,  no  po- 
terant.  Nam  mortuorum  exfculpentes  oculos ,  &  pugionu  mucronibus  pra> 
fixos  geftan  tes ,  amaro  cum  rifu  atque  vlulatu  in  Gallos ,  qub  illis  oculi  dole-  « « 
rent,verfus  aquam  torquebant. 

Gallt  aliquot  ex  Htfpanorum  manihus  elapft,  &gre  admareperueniunt, 

In  aliquos  efictis  incidunt. 

C  a  p  v  t    II. 

A  m,  vt  ad  nos  qui  in  filua  manferamus  redeam ,  quum  porrb 
ire  &ignotum  tranfgredi  iterpergeremus ,  admare ,  quantum 
ancipiti  aeftimatione  augurabamur,  tendentes :  tandem ,  Deo 
grefTus  noftros  dirigente,in  montis  cuiufdam  iugum  enifi,ma- 
re  inde  profpicere  ccepimus.Sed  multum  adhuc  via?,&  difficil- 6dBt  Hl&4 

r  a         r  '  norum  ms 

hmaequidem  lupererat.Mons,qua  defcendcndum  erat,arduus,adeoque  prae-  »« </«#<- 
ruptus  &  praceps ,  vt ftabilisgradus  vllo  loco  infiftendi  minime  fpes  effet :  ita  "£££* 
rectis  faxis,vtaegre  nemo,nec  nifi  tentabundusmanibufque  retinens  virgulta  cuitMibm 
acftirpescircaeminentes,dcmitterefefepoiTet.  Ergomodbfaluticonfulere-"'""' 
mus,manibus  non  parcimus,quamquam  iam  laceras  ftirpium  furculis  ac  fpi- 
nis  cruraque  &  totum  corpus  fcedecruentatum  haberemus. 

N  o  b  1  s  tandem aegre e monte  demiflis ,  interiectum nemus, impofitum 

N  colli 


c,3  E  X  P  E  D  I  T.I  O 

colli  maris  >  confpeclum  abftulit ,  quo  per ingentem  planitiem  prsealto  limo 
atque  vligine  informem,paluftrique  vlua,  calamis,  ckinufitato  quodam  cari- 
cumgenere  confitam,  perueniendum  erat.quippe  earumherbarumcaulis 
duritie  ligni,  folia  etiam  praeacuta  crura  nobis  &  pedes  ita  incidebant,  vt  fan- 
guinem  elicerent.  Nos  interca in  aqua pubetenus, continuis  etiam  imbribus 
adeo  perfundebamur,vt  hinc  paludibusjillinc  nimbis  obruti,perpetuo  quo- 
dam  diluuio  demerfi  videremuivcx:  qublongius  procederemus,  eo  altiores  a- 
quarum  voraginesoccurrebant. 

Ita^e, quum extremum tempus vitae nobis  tum adeiTe  crederemus, 

vltimo  complexu  inter  nos  dato ,  collacrymantes  fuum  quifque  &  fociorum 

vitlmxn   caium,multiscumfuipiriis&lacrymisclamareadOominuccepimus,&cum 

^r</«r»/f.  fcri<)  peccatorum  fenfu  iufta  eius  in  nosiudicia  pcenafque  agnofcentes ,  mae- 

pm.      ftas  eiufcemodi  voces  iupremosintergemitusfundcre  ;  Hev  Domine,ec- 

9  >  quidin  vilibus  hiice  vermiculis  conterendis^dextera  tuam  fatigas?anima;no- 

j >  ftrae  ingenti  dolorum aeftu  retorridae ,  toties  experta  ciementia  tua  fretae,  in  (i- 

3*  num  tuum  femetreiiciut.  O  Pater  mifericors,libera  nos  ab  his  anguftiis  mor- 

>  >  tisrautil  adfuprema  ventum  eft,  &  in  hacfblitudinenos  interire  iubes,  ne  pa- 
^jtiarisviqueadeoienfusnoftrosmortishorroreconftringiyVtgrati^tuajobliti, 
>>  cuius  tot  documenta  propterChriftum  Filium  tuumnobis  dedifti ,  locum 
» >  demus  Satanae ,  diffidentiae ac deiperationis  fpiri  tui.  Nam  feu  rnoriamur, nos 

>  >  tibi  velle  mori ,  coram  Maieftate  tua  hic  teftamur;  feu  viuamus ,  non  ob  aliud 
>>vi<5turos,  nifi  vtmiracula  tuainmedio  Ecclefiae  &ccetu  feruorum  tuorum 
>>enarremus. 

H  i^  precibus  conceptis,segre  ad  nemuscontendimus.  Sed  prius  traiicien- 

duseratingensamnis,eapratainterflucns;cuius  alueus  latitudjne  quidem 

modica,fedimmenfaaltitudine,traniiripoirevadoipemademerat:prefertim 

tovp".    quu  procliui  ad  marecampo ,  praerapidaceleritate  aquaseuolueret.  Hincno- 

>Mw/«ir.bisrurius  noua  laborumfacies;  nemo  noftrum  committere  feprarcipitial- 

ueo  &natatu  perichtari  audebat.In  tantarerumdifficultate  hsefitantibus,  ve- 

nitmihi  ln  mentem  reli&a  nobis  ab  tergo  filua:itaque  fbcios  ad  tollerantiam 

&bonamfpemcohortatusebreuertor&longumramumfabriliiIlo  fcalpro 

' » cum  quo  deprehenfus  fueram,amputo.  Mox  ad  noftros  regreiTus  qui  me  an- 

» *  xij  exipecftabant,  Agedum  (inquam)  fratrcs ;  experiamur  an  huius  longurij  o- 

»>  pe  Deus  ad  perfieiendum  iternos  adiuuet.  Simul  longurium  a  terra  in  a- 

mnem  porrigimus:  quumque non  plures  vno  traiici  poifent,  cui primo  ob- 

tigit ,  is  ligno  infidens  aquam  ingreditur :  nos  ramdiu  pertice.  alterum  ca- 

put  retinuimus,quoad  fere  ad  medium  alueum  enaifet:  tum  ne  fecunda  aqua 

deferretur,viin  alteram  ripam  impellimus.  Jbi  exftantium  cannarum  aiia- 

rumqueherbarumadminiculointerrameuadit.  Itapnmisad  eum  modum 

expofitis,alij  deinde  repetiti  ckfinguli  traiecti  funt :  neqj  idtamen  iine  mgenti 

periculo. 


INFLORIDAM.  ?5> 

periculo.Quippe  &  multii  falfae aquae  bibimus,&  labore  ita debilitati  fumuc, 
vt  prope  femianimes  in  vlteriorem  ripam  euaderemus. 

T  a  n  d  e  m  collectis  animis  progredimur,&ad  vicinam  illam  marifiluam 
a  nobis  notatam,quoadeius  fieri  poterat,veftigia  dirigimus.Quumque  aliud 
par  priori  flumen  obiectum  cfTet,eiufdem  pertic^  ope,haud  minore  quam  il- 
ludalterumnegotioacpericulo,tandemtamenDeobenciuuante,fuperaui- 
mus.Sub  vefperam  filuam  inimusribi  quum  nox  opprefIiffet,ingenti  cum  pa- 
uore,applicati  arborum  truncis  &  f  ant:s,pernocT:auimus.  Neque  nobis, 
quamquam  fumma  continuati  laboris  fatigatione  aflfectis ,  fbmni  vlla cupi- 
do.nam  quas  animis  inter  tam  ancipites  metus,&  omnia  circa  horroris  plena, 
quies  effe  poterat  ?  Itaque  ea  nox  perpetuis  vigiliis  nobis extrahitur :  acprimo 
etiam  ferme  diluculo  feram  quamdam ,  quinquagintacirciterpafTuum  a  no- 
bis  interuallo  praetereuntem ,  cerui  magnitudine,  confpicimus :  cui  enorme 
caput,fcintillantes&ftantesoculi,aurespromiffas  erant,pofterioribusparti- 
bus,veIuttuberequodam,eminentibus.£amvelutprodigiumquoddamex-F«'**« 
horruimus,  maximeobradiantes  &enormiter  grandes  oculos :  quamquam  J5S. 
ad  nocendum  propius  non  acceflerit.  mmm. 

O  r  t  a  luce  egreffi  efilua ,  mare  rurfum  profpicimus ,  quafecundum  Dei 
opem,velut  ad  vnicum  vitae  fubfidium,  contendebamus.  Sed  nouae  de  inte- 
grointerueniuntmoleftiae.Qmpperurfuminlimum&paludesdemerfi,can- 
n  is  &  vlua  conftratas,neque  prionbus  illis  abfimiles,  quumnon  aliud  como- 
dius  oftenderetur  iter,feffa  illac  membra  trahimus. 

1  n  t  e  r  haechaud  procul  via  quatranfituri  eramus,  repente  hominum 
agmen  apparuit,quos  quum  primohoftes  effe  fufpicarcmur,  qui  ad  interclu- 
dendam  nobis  fugam  ex  tranfuerfb  incurrerent.poftquam  ex  propinquo  tre- 
pidos  ac  nudos,pari  ac nos habitu cofpicati fiimus ,  facile  e noftroru  reliquiis 
aliquos  effe  cognouimus.lj  verb  erant  Laudunerius  tribun.  mil.  miniftra  eius 
domeftica,(acobus  Morguefius  Diepenfis ,  Francifcus  Vallius  Rothomagen- 
fis,  HofpitiscoronaeferreaeRothomag.  filius,  Nicafius  Crottenfis,NicoIaus 
Min  utarius ,  Ludunerii  tribun.tubicen,  &  alii  praeterea  aliquot ,  viginti  fex  o- 
mninohomines. 

Vix  praefletu  vfurpata confalutationc, &deliberantibusquidfac^oo- 
pus  efTet,  duo  e  noftris  in  praealtam  arborem  connifi ,  vnum  e  minoribus  na- 
uigiisnoftrisafpiciunt,cuiMalIardus  praefectus  praeerat:Eique  mox  fignoe 
fublimi  edito ,  nosipfius  auxilio  egere  admonent.  Is  minorem  fcapham  ad 
nos  mittit :  fed  priufquam  ad  litus  perueniremus ,  carecta  rurfiim  &  duo  flu- 
uij  iis  pares  quos  ea  ipfa  die  &fiiperiore traieceramus ,  nobis  fiiperandi  erant. 
Ad  eam  rem  plurimiim  longuriusille  quem  nuperexfcideram,&  duajpraeter- 
sa perticas  a  Laudunerij  comitibusprouifae,vfui  fuere. 

S e  d  quum iam prope  ad fcapham  cuafifTemus,  inedia & labore  refbluti, 

N     2  pofteaquam 


ioo  EXfEDIT  I  O     I  N 

pofteaquam  linquente  animo  vires  ad  connitendum  vltra  non  fufficerent, 

fSmi/hm  prope  exanimes  collapfi  fumus.  Ac  nifi  nautae,  qui  nobis  tum  non  vulgarem 

GaUos  hu-  humanitatcpraeftiterunt,auxilium  ferre  propcraffent,eo  loco  exanimati  efle- 

mus.Illi  nos  exceptos  ordine  in  fcapha  portarunt^atq?  inde  ad  nauim,vbi  hu- 

maniflime  accepti  fumus.  Mox  quum  panem  &  aquam  nobis  appofuiffcnt, 

fumto  ci  bo  vires  animofque  paulatim  reparare  ccepimus;  perfpicuo  erga  nos 

diuinaj  bonitatis,&  accept^  ab  eo  falutis,argumento,qui  nos  tot  pr^fentibus 

periculis  &  mortib.pre^ter  fpem  hberaffet,  vt  ei  immortalcs  gratias  agcrcmus. 

35*"  Ergo  miracul  s  Dei  enarrandis&mutuisinuicemconfolationibuspcrpetem 

cam  noctem  traducimus. 


:£{ 


Ex  (^alltca  clajfe  du&  naues  Galliam  repetunt.  Hifpanicam  nautm  in 
fugam  vertunt.ddRupellaportum  appellunt. 

C    A    I»    V   T       V  1 '  1 

T  primum  lux  reddita  eft ,  TacobusRibaldus ,  Perlac  nauis  prae- 
fedtus ,  proxime  nos  adnauigans ,  quid  fadtu  optimum  elTet, 
quasve  ratio  iniri  poffetad  reliquiasnoftrorumhominumna- 
uesque  feruandas,nobifcumddibcr«.*lbitumquantis  com- 
meatuum  anguftiis  Idboraremns^quamdebilitatae  vireseffent, 
arma Sctela  noftra ab hoftibus capta.* iftfuper  de Prsctorisnoftri  ftatu mcerti- 
tudo,inmedium  adferuntur,quemvtrum  naue  alicubmdis  illifa  periiifet, 
an  tempeftateprocul  abreptus  errarct ,  incertum  effe.  Itaque  nihil  potius  effc 
dccernimus  quam  primo  quoque  tempore  in  Galliam  vela  facereJUque  hec 
quidem fuit  primorum  fententia,  vt  qui  elaniena  euaferant ,  bipertito  diuifi, 
pars  in  naue,cui  Perlae  nomen  erat,manerent:alij  fub  imperium  Mallardi  prc. 
fecticoncederent. 

Gf "m^ai        *  *  A  °^v  B  re  non  *am  vltra  cunc^atJ°nem  recipicnte,  x  x  v.  dic  Septem- 

tum  iFit-  bris ,  vento  Septemtrione  vehementi  ab  ea  ora  profecti ,  celeriter  confpectu 

mw*"'  terrae  abtati  fumus :  moxqjin  alto  alij  ab  aliis  difiecti,  vt  numquam  inde  poft~ 

eanoftra?nauesm  eo  curfu  mutuumin  confpeChim  venerint.  Quingentas 

inde  leueasiatisprofpero  curfu  emenfi,tandemmanequodamfub  ortum  fo~ 

tis  Hifpanam  nauim,quae  repcnte  ex  alto  in  nos  inuedtacrat,  ita  ftrenue  repu- 

"^g^hmuSjactormentorumfulminibusobruimus^vtmanantefanguinealueum 

lica  m«.pcrcolumbariaperquelateranauiscerneremust  lamqjnobisabhofte  de  vi~ 

ctoriapropalam  conceffum  erat :  vcfoementius  tamen  concitato  maripro- 

pMscongredi,&nauim  Hifpanamferreamanu  inie<5ta,abftrahere  nonpo- 

tuimus.hocvnum  adplcnamvicloriamnobisdefuitQuum  enim  exeocon*. 

curfu  nauium  magnum  fcqui incommodum  ncccffc  efTct ,  acpericulum,  ne 

alhfa 


tur. 


\ 


IN     FLOilDAM.  ioi 

allifa  nauigia  mutuo  attritu  demcrgcrcntur :  ficut  ipfi  libenter  eo  difcrimine 
defuncti  pradio  abftiterunt:itanos  abiis  abftinuimus,&qubd  nemo  noftrum 
cx  eo  certamine  vulnere  iclus,aut  casfus  occubuiffet,  praeter  focariu  hoftrum, 
Deo  l#ti  gratias  egimus. 

R  e  l  i  cMrv  m  deincepsiter  pacatum  & fine  vllo  hoftium  incurfii  tranfe- 
gimus:iniquioribus  tantum  vcntisflibinde  confli&ati,  quinauimnoftram 
fc^pe  in  litora  Hifpani^  eiecluros  minati  funt.quod  vnum,veluti  calamitatum 
noftrarumcumulum,  exhorrebamus.  In  vndis  prarterea  quidquidmalorum 
toleraripoteft,inopiam,frigus,famem,pertuIimus.  Quippenobis,quierepti  G*f« 
carnificinse  e  Florida  redibamus,  pro  omni  tegmine  noclu  atque  interdiu  ni-  deuntilm 
hil  prarter  fimplex  indufium  aut  lacera  quaedam  pannicularia  ( miferum  ad-  *"&UM 
uerfus  ftigora  &ceteras  acris  iniuriaspraefidium )  velando  corpori  fupererat. 
Panis  quam  parciifime  dabatur  nobis,  ifque  fitu  corruptus  ac  mucidus.  Aque^ 
etiam,quamquam  fcetida;,  nonadfatietatem,fedindiem  cvathumdunta- 
xat  vnum,&  auidem  cxi^uum^bibebamus.Ex  hac  tam  infalubri  victus  ratio- 
ne,  multi  e  noftns ,  vbi  terram  attigiflent>  periculofis  morbis  impliciti,pleriqj 
etum  exftin&i  funt. 

- i  -^T  a  n  d  e  m  masftam  hanc  noftram  &laboriofam  hauigationem,  laetus,  vt 
in  malis,excepit  exitus.  Quum  cnim  ad  Rupellae  litus  appuliflemus,  ab  eius  fgJ^T 
oraeaccolis&ipfiusadcbvrbis  ciuibus  perbcnigne  &humaniflime  cxcepti  rnbtmgm 
fuimus:  multain  nos  ab  illis  publice  ac  priuatimhofpitaliter  fa<5ta,munifice- 
que  adeb  collatse opes,  vt quae in  fuam  cuique  rcdeunti  patriam  necelTaria  e- 
rant,nemininoftrum  deeflent. 

Io.Rtbaldus  Vr&tor  Hifpanicam  claffem  qu&rens,  naufragiumfacit.  Galitfama 

£$  mtfertis  conflictantur.  ^Tandem  ab  Hifpanis  m  dedtttonem 

acceptifcede  trucidantur. 

C  a  p  v  x     VIII. 


tas. 


^fflk  V  n  c  eorum  quas  de Ioanne  Ribaldo  fiipcrius retulimus,redire 
in  memoriam  oportet.Is,vti  ante  dictu  eft,  cum  lecto  militum 
noftrorumrobore,obuiamHiipanisadcertamenegreflus:eos 
quidem ,  quum  quinque  dies  per  altum  qusefiflet,non  repcrit. 
Sed  Prsetoriam  fuam  nauim(Trinitatem  vocabant)quse  a  cete- 
ra  claffe  aberrauerat,forte  nactus:  omniumignarus  quse  in  Caftello  nobis  ac- 
ciderant ,  totius  orarappulfu  prohibere  Hifpanos  conftituit.  Pratoriam  con- 
fcendit ,  vt  facilius  inde,  ex  naualis  difciplinae  more>  omncs  Praetoris  edi&a  & 
iuflaacciperent. 

I  n  t  e  r  e  a  aduerfam  perfe  tempcftatcm  quum  f^uirc  ventus  ccepifTct, 
continui  etia  imbres  fcedabant.Quinto  dic  vento  vis  addita.-geminatur  tem- 

N     3  peftas: 


,or  E  X  P  E  D   I  T  I  O 

peftas:  ncqj  vllaope  impediri  potuit,  quominus  terrae  illatae  naues  carinas  va« 
^"  dis  figerent.Quinquagin  ta  fcrme  leucis  fupra  Maium  flumen  ad  oram  euec~ti> 
irqwn.  fractis  nauibus,&  commeatu  amiiTb,incolumes  tamen  'ipfi  euaferunt.  Vnus 
tantum  Grangius  tribun.  milit.  fradto  nauismalo  infidens  3  flu&ibus  hauftus 
eft :  cuius  magnum  merito  defiderium  fuit.  Erat  enim  in  eo  homine  non 
iiimma  tantum  ingenij  confiliique  pre.ftantia ,  fed  mirifica  etiam  in  familiari 
congreiTucomitasacdexteritas,quaceteros  ad  virtutum  fuarum  imitatio- 

nem  alliceret. 

Cetervm noftrosaegrc emerfos vndis , omni tempeftate  truculetior cx* 

GaBorwm  cipit famc?:neque adeamfedandam,quidquam opis,omnibusamiilis,fuper- 

^unZnln.  eratmifi  quae  terra  vltro  prseberet,herbarum  videhcet,  radicumque  omne  ge- 

M       nus,mandere  conarentur.Quumque  alia  alimenta  deficcrent,  ea  nccelTe  erat 

vbiqj  rimari  qua  latranti  ftomacho  obiicerent.  Neque  tantum  fames  fed  fitis 

quoque  miieros  fatigabat,cui  pellcndae  nihil  pr^ter  veteres  cifternas  &putres 

lacunasaderat,exquibusfccdam  adeb&turbidamccenoaquam  hauriebat, 

vtvelfolusfpumae  eius  confpectus  etiamvalentiflimisnaufeam&asgritudi* 

nem  cieret.  Attamen  indomita  famis  fitifque  rabies  omnia ,  quamuis  fpurca 

&infalubria,ingerereinventrem  fubigebat:  totos  octodiestam  mifero  vi- 

cluextrahunt. 

N  o  No  demum  die  exiguam  forte  fcapham  reperiunt.lerum  id  inter  mala: 
cius  ope  fperant  fe  fociis  qui  incaftcllo  erant  naufragium  fuum  fignificatu- 
ros.  Quippeabeojterreftriitinercduodecimleucarum  interuallo  aberanr, 
maritimoquinquaginta.Adh^cinteriecl:umflumenDelphinorum,quatuot 
in latitudinem ftadia diffufum,  profundo aiueo  &nufquam  vada aperientc, 
npn  nifi  nauigio  tranfmitti  poterat.  Itaque  excepta  laete  eaicaphajinteas  fuas 
tunicas  feu  indufia  concerpta,  ftupas  vice,nmis  explendis  infulciunt,  &  com- 
mifTuras  eius  ferruminant. 
m*w*i        T  v  m  Ioanncs  Ribaldus  Praetorpro  foli  ta  comitate  &  modeftia,  multos 

JOCtOS  tTtt-  , .  *   -  i    . 

tu.        corum  quorum  confilio  vtebatur ,  conuocatos,  in  eam  fermefententiam  al- 

loquitur  :Hvmanam  patientiam  6  focij,  miferiae  noftrae  vicerun  t.  neque  in 

tanrisaerumnisvitatoleraridiutius  poteft.  Etmulto  quidemoptabiliuseiTet 

morte  femel  defungi,quam  tam  perdito rerum  ftatu  ceties  mori  verius quam 

viuerc,nififidesvetaretprouidentiajDeidiffidere,cuiusvelinextremisrebus 

auxiliumfperandum  atquc  exfpecftandum cft.  Intereatamen,quod  noftra- 

rum  partium  eft,verfanda  nobis  funt  fedulb  omnia,  fi  quem  forte  induftria  a- 

»>.nimi&laboreinueniamus  malorumexitum.  Itaqueanobisaliquos  fcapha 

adcaftellum  mittendos  cenfeo,qui  noftris  deploratum  rerumnoftrarum  fta- 

tum  renuncient ,  &  auxilium  petant  Acprotinus  magnam vim  lacrymarum 

profundens,  pofitis  humi  genibus,preces  ad  Dcum  orditur.  Qui  bus  peractis, 

quem  potiflimum  huic  obeundas  legationi  dcligerent,circumfpecT:ant.Tho- 

mas 


91 
»  > 
»9 

91 
1  * 

1  J 


)  1 
i» 


IN     FIOHIDAM.  105 

mas  Vaffor  Dicpefis  ad eam  rem  maxime  idoneus  vifus :  ei  negotiu  dat Ribal- 
dus  vt  qua  celcrrime  pollit  fbciis  quam  mifero  ftatu  fint  fignificet.  Ei  fe  comi- 
tes  adiunxere  Vincentius  Simon,MichaeI  Gouor,&  alij  vfqj  ad  decem  &  fex. 
N  o s t  r  1 , qui (vt  paulo  ante  dictum  cft)  trans  flumen  erant,  eadem 
die  in  vltcriore  parte  Caftellum  verfus  cohortem  armatorum ,  expaffo  ve- 
xillo  incedere  profpiciunt.  Poftquam  coniecturis  quantarcumque  ex  tan- 
to  intcruallo  capi  potuerunt ,  Hifpanos  effe  innotuit :  noftri,  qui  in  tan- 
tis  rerum  anguftiis  hoc  fibi  fupremum  perfugium  fupereffc  crederent, 
nonnullos  e  fuis  ad  hoftem  mittunt  ,  qui  cum  eo  de  deditione  &  vita 
pacifcantur .  Legati  Galli  primb  fatis  humaniter  ab  Hifpano  excepti 
funt. 

Hispana  illiuscohortis  pra?feclus(Vallemandum  vulgo  appellabant) wjpanida 
virinobilisjequitis&ChriftianifidefuaminGallosbeneuolentiamaffirmas:^^^ 
&  eum  Hifpano  victori  fblemnem  femper  morcm  fuiffe  teftatus,  vtfupplici  m*ftrot' 
hofti,Gallo  prcfertim  ,  clementer  conf  uleret :  neque  fe  ab  eo  inftituto  difce- 
xlerc  velle,  autquidquam  grauius  in  eos  ftatucre ,  quod  poftea  in  mutua  vtri- 
ufque  gentis  intcr  fc  odia  &  publicas  clades  erumperet:  omnes  liberaliter  pa- 
lam  per  interpretem  affatus ,  fidenter  vcnire  ad  fe  hortatur.  Simulque  inftrui 
fcapham  & quinque  Hifpanos traiicere in  vlteriorem  ripam  adnoftros iubet. 
Hifpanitranfmilfofluuio,GallosValIemandipraefe(5linomineIiberaliterap- 
pellant.  loannesRibalduspraetor  primusnauiculam  cum  trigintafuis  con- 
fcendit:ipfe  a  Vallemando  fatis  comiter  excipitur:  ceteros  ab  eo  aliquatulum 
feduc~tos,Hifpani  manibus  pone  tergum  reuinctis,  binos  fimul  colligant. 
:     Interea  GaIIi,vnoquoquetraie&utriginta,transflumenexponeban-tt^** 
mr:  tancifperdum  Vallemandus  Ribaldum,  hominemminime  malum,qui  cibmvabu 
deipfmsfidenondubitaret,fallacibusverbis  produci&ladtaricurat.  Noftri^4'* 
jnterimquumomnesflumentranfmififfent,  biniadeum  modumcolligan- 
tur,fimulquepermiftiHifpanisGalliadCaftellumprocedunt.Ribalduspra> 
tor&aIij,inprimis  Ottignij  dominus,vbifuosita  nexos&  iugatosvidenr, 
nefcio  quid  finiftri  cx  eo  augurari  &  toto  ore  expallefcere.  Interea  tamen  rur- 
fum  Vallemandi  fidem  appellant:  ille  fedulb  confirmat  eos,  neque  alib  indita 
Gallisvincula  teftatur,quamvttutbinCaftellum  deducipoffint.  ibifeillis 
cum  fide  praeftiturum  quas  pepigerit. 

Q^vvm  iamnonproculaCaftelloabeiTentjilletumfcifcitatusquinamin- 
tcr  Gallos  nautae,  remiges,  fabri  nautici ,  tormentarij ,  aliique  maritimis  mu- 
neribus  vtiles  effent :  triginta  cius  gcneris  inuentos  a  ceteris  fecernit.  Nec 
longo  inde  cemporis  fpacio  armatorum  cohors  Caftello  egrefla,  pleno  gra- 
du  in  noftioscontendit,qui  feorfiim  a  Vallemandi  agmine  ducebantur.Gre- 
eemouiumadlanienaamdiccres.Tumcornuaoccinereincipiunt,cVHifpa-  ***fc. 
norum  militu  furor  erumpere :  caedutur  vincli  &  inermcs  Galli  ad  nitularum,  »/«»4. 

N     4  tympa- 


vo4  EXPEDITIO 

tympanorum  &  buccinaf  um  canhis>ita  vt  queritantium  clamor  exaudiri  no 

poffet.lbigladiis  &haftisftrenuefleuireHifpani ,  &quam  fcediflimum  quifqj 

vulnusfecerat,tammaximegloriari.£rgovixfemiharae  fpatio  facile  &  egre- 

giam  fcilicet  victoria  deinermib.  ac  deditis  tulere,  quos  ipfi  in  frde  acccperat. 

DvMhaxperpetrantur,IoannesRibaldusVallemandi  fidemimplorans, 

vitx  fuaeparci  orat:ipfeetiam  Ottignius  ad  pcdes  eius  prouolutus ,  promiffo- 

rum  vt  mertlinifTe  velit,fupplcx  obfecrat.Sed  omnia  haec  fruftra  fuere.Nam  il- 

wugZ*^  fccglcctf  rfl  obuerfo  tergOipraeteriit :  fimulque  vnus  carnificum  eius,pugio- 

*>on.      nem  in  Ribaldi  auerfum  corpus  defigifmoxqjeo  vulnereprolapfum,vno  al- 

teroq^  fubinde  ictu  iacentem  conficit. 

Hic  fuit  miferabilis  noftrorum  exitUs,quum  fe  in  fidem  &clementiarrt  Hi- 
fpanorum  tradidifTent,quse  Punica  religione  feruata  ab  illis  fides  eft.  Neq$  fa- 
tis  habuere  feuitiam  innoxio  fanguine  explere ,  fed  vt  omnem  barbarierti  fu- 
perarent,Legatiregijbarbam  abrafereluculenti  facinoris  fpecimen:eamquc 
inclufimlitterisHifpalimmifere,quemadmodumanauticorumnoftrorum 
nonnullis,quorumoperaHifpaniadeUmnuncium  inHifpaniam  perferen- 
dum  vfi  funt,nuper  bonafide  nobis  relatu  eft :  in  iis  nominatim  Chriftopho- 
ro  BritonejPortu  gratienfi,quiclamHifpaliBurdegalam  tranfgrefTuSjBurde- 
gala  Diepam  naui  reuectus  eft. 

P  o  s  t  hatc  Hifpani  memorabili  vicftoriaetropamm  imponunt.Legati  Regij 
corpus  membratim  difTecant,&:  eius  capite  in  quatuor  partes  diffiffo ,  mifera- 
biles  lllas  quadras  totidem  arrectis  contispraefigunt ,  eofque  quatuor  Cafteili 
^tangul.sftatuunt* 

hHijjoTia:  Postremo( quod cx Nobili quodam Britone qui Floridam vidit ,  ipfe 
ijjiur^.  accepi)Hifpani,vtinfignialiqua  cataftrophe  eam  tragcediam  clauderent,  Ia- 
d-imm.  cem ji)a  corpora,truncos  artus ,  putres  puerorum ,  fceminaru  &  virorum  for- 
i#4»i  mas,exftructa  extra  Caftellum  pyra,igni  cremarunt,vt  facile  appareret  id  non 
SSsw-  mag's  hoftili rabie  quamveraeReligionis  odio,  ab  ipfisefTefa&u.  Sed  vtcum- 
fon  cre-  que  caefbrum  reliquias  flammis  aboleuerint,tam  fcede/rei  tamen  memoriam 
nequcaconfpe<5tuipfiusDei,nequcexhominum  animis  delere  adhuc  po- 
tuere,neque  vmquam  potcrunt. 

CETERVMin  tradendaGallorum  caede  quae  plurimis  &  oculatis  reftibus 
memorata  funt,retuli :  fedrtort  omiferim  eorumdem  temporum  rumorem 
validumadeovtnondumexoIefcat.Expeditionefufcepta,Hifpanumab  Au- 
licis  quibufdam  pcr  occultos  nuncios  de  re  tota  certiorem  efTe  factu:  &  qui  eo 
nauigarent,maximam  partem  Hugonotos  efTe,  Regni  perturbatores  &  Regis 
ipfiushoftes,obuiampraedam&quaeimpuneinuadipofTet.  Harcvulgotum 
ia&atanccaffirmare,necrefellereirt  animoeft.  Sed  poftquam  eagefta  funr, 
qubd  tamatrocisiniuriasexemplo  nonGalli  tantum,fedRegisquoqjipfius 
Maieftas,cuius  aufpiciis  caexpeditio  fufccpta  fuerat,violata  effe  videreturret- 

fiea 


'' 


IN     FLORIDAM,  105 

fi  ea  in  focminas  puerofq;  immanitas  omnium  queftus  anteiret ,  caefbrum  li- 
beri,  viduse ,  cognati  &  amici ,  vltionem  orantes,  Carolo  I X.  regi  Galliae  fup- 
pliccmlibellumobtulere.  AcCarolumquidem  de  co  queftum  apud  Regem 
Hifpani2e,atqueillumfacinus  prorato  non  habuirTe fatis  conftat:  quumin- 
tereanonminusimpunitasmaneret  fkariis,  quam  mors  interfectis;donec 
fenefcentefa<5tiinuidia,mcntionemomnem  acmemoriam  eiusreimaiores 
cafusoppreffere.  Porro  libelliexemplum  infrafcriptum  eft. 

SVPPLICIS    Ll^ELLl    EXEMPLVM,     C A- 

rolo  lX.Regi  GalltA  oblatt  a  'vtduisMberis^pupillis  &  orphanis ,  proptn- 
cfuis  &  amtcissfubditorum  etus  qui  ab  Htfpanis  in  Francia  Antarclica, 
mtam  njulgo Floridam  *vocantfade  tructdattJunt>Anno  m.d.lxv. 

Iserabiles  plancpcrfbnae  atque  opis  cgentes  (Chri- 
ftianiilime  Rex)  viduae  6c  orbati  parentibus  pueri  puel- 
laeque  prope  innumerae,pedibus  tuae  Maieftatis,  plenac 
lacrymarum  &fupplices,aduoluutur:&aerumnas  fiias 
apud  te  deplorantcs,lugubre  fpectaculum  patrum,vi- 
rorum,  filiorum,fratrum,nepotum  &  propinquorum 
fuorum  (qui  circiter  nongenti ,  mifti  fccminis  virifque 
pueri,in  Floridaa  *  Petro-claudio  &  Hifpanis militi- '/«*»*/! 
bus  fcedc  trucidati  funt )  prope  prafens  oculis  tuis  ex-  SmSm 
hibent.Id  verb  facinus  quum  per  fe  vel  auditu  foedum  atque  horrendum  fit:  »"»*»f« 
tum  hodie  maxime  fubditorum  tuorum  fanguis  perfidioiiilime  fufus ,  Dei  fi- 
dem  &  iuftitiam  aduerfus  fceleratos  latrones  implorat. 

I  t  a  o^v  e  iam  tuarum  partium  eft,  6  Rex,  cogitare,  ea  lege  imperio  tuo  fub- 
iectos  populos,tum  vt  eos  iuftitia  regas,tum  v  t  fub  pr^fidio  ac  tutela  Maiefta- 
tis  tuse  incolumes  conferues.  In  primis  verb  miferis  atq;afrtictis,  qui  fecudum 
Dei  opem  ad  tuam  fidem  confugiunt,praefertimrecentiadhuc  vulnerum  do- 
lore  fuccurrere:eorumque,haud  fecus  atqueherus  fidelium  feruorum,aut  et- 
iam  pater  filiorum ,  aerumms  ingemifcens ,  orbitatem  &  lacrymas  confolari. 
Nam  querelse  quidem  quas  ad  te  deferunt,non  minus  miferationc  dignaj  vi- 
dentur,quam  Petn-claudij  Hifpaniimmanitasconfuetisbelli  commerciiso- 
mnibufque  diuinis  ac  humanis  legibus  aduerfa  eft. 

1  d  qub  facilius  intelligas ,  nos  rem  paulo  altius  repetentes  patienter,  vt  fa- 
cis,audito.MeminitMaieftas tuafubditos  illos  tuos  regiis literis fretos, quas 
loannes  Ribaldus  abs  te  accepit,  tuo  mandatu,tuis  aufpiciis,  in  Floridam  na- 
uigafte.  Qub  quum  perueniffent,  quinque  Hifpanae  naues  (quarum  maxima 
o&ingentarum  amphorarum,proxima,ducentarum,ceteraemediocris for- 
mx ,  erant ,  repente  plufquam  hoftili  impetu  tuos  illos  homines  adortaj 

iunt. 


ctrat 


m . 


xo6  EXPEDITIO 

funt.  Mox clafliarij  earum  milites  in  terram  lapfi ,  Caftellum  tuo  nomine  at- 

que  aufpiciis  a  Gallis  exftru&um  irrumpetes,viros,fceminas,  pueros,  &  quid- 

quid  obuium  fuit  obtruncant:  neque  his  aut  illis  setas  aut  imbecillitas  mifera- 

tionemattulit.Quinetiamtransfoffapueroruminfantiumquecorpora(hor- 

rendumvim)prefixahaftisadludibriumoftentabant. 

I  n  d  e  octingentos  ferme  Gallos^cohortem  Ribaldi  Pratoriam  (quam- 
quam  fide  data,  fiarma  tradidifTent ,  abire  omnes  incolumes  pafluros)  mani- 
buspofttergum  reuindtisjferuilibusprobrisfcedatos:  fceleratos,  leprofos, 
pedicones  &latrones Francos  vocantes,in  ore  ipfius  Ribaidi iugulat  Quum- 
oue  is  tam  fcedi  fpeCtaculi  horrore  perterritus ,  ad  Petrum-claudium  accede- 
reconareturjVtfeineiusfldemactutelamjVelutafjdumjConiiccretjabeoru- 
perberepulfus,m6xqueeiusiuiTuam]lite,pugioneintergumimpreiro,per- 
cufTuscft.  Quovulnerequumcorrui(Tet,idemhic  miles  iacentispedlusvno  ^ 
&  altero  i£tu  haufit.  Mortuo  quoque  Iudibria  adiedta:  ceruices  incidit  miles: 
barba?pilosabradit,&quadrifidumcaputquatuorpilis  eodemincaftello,v- 
biceterorumcorporaexanimaiacebant,praefigit.Poftrem61itterasadregem 
Hifpaniae , prseclaras  victoriaenuncias ,  &  in iis pilos  aliquoc  Ribaldi  barbae  in- 
clufbs,  mittit:  perfpicuetali  ludibrio  prodens,quam  parum  Regiam  tuam 
maieftatemvereretur,quamadc6fupeibacotumelia,perclientiumtuorum 
iniurias  &  dedecora,violare  aufus  eft. 

Neqve  vero credibile eft , Principem vllum  aut  Regem Chriftianum, 
imo  necBarbarum,tam  abhorrenti  ab  omni  humanitate  efle  animo,  vt  exfe- 
crabile illud  facinus  approbet,&  eo quidem fcedius quod  media pace  in  tuos 
admiflum  eft ,  quum  tibi neque  cum  Hifpano ,  neque cum  vlla  cxterna gen- 
te,bella  aut  hoftiles  inimicitise  intercederent.  Perpetrati  tamen  huius  Jatroci- 
nij  Hifpanos ,  nulla  iniuriaabs  te  violatos ,  reos  ^z ,  noftrorum  fanguis  &la- 
crvmaenoftr2eclamant,&quidem  iislocisacperfbnisquaefubnulliusiureac 
ditione,pmerquamtua,funt.  Nififorte  Petro-claudioimpudentiamfeui- 
tiasadiungere,acdicerelibeat,  Ibiius  eflcvbivis  &armapluspolleant:licere 
peregrinis latronibus  in  prasfidia  & ditiortes  tuas ,  in tuorum  fortunns  & cor- 
pora,cum  exercitu  imperioque  inuadere:Iicerepro  fuoiure  ineorumcerui- 
cesfaruirejquosDeusMaieftatituaefubditosattribuitjCkquidemtamarclofi* 
dei&obfequijvinculo  tibi  obftrictos  ,  vtmillies  mortem  oppetere  malint, 
quam  in  noui  Principis  fidem  ac  ditionem  concedere. 

Qv  a  m  o  b  r  e  m  fiPetri-cIaudij  facinus  Hifpaniserex  ratum  non  habeat, 
nihilfiipereft,nifi  vt  veliftius  fupplicio  iniuriam  tibi  faClam  expiet,  veltibi 
eum  noxaededat:tibiqueinpofterum  ius  acpoflefiionem  vacuamFlorida? 
tradat,  qux pndem  tuis  aufpiciisab  tuis  occupata ,  regni  tui  finibus  ac ditio- 
nibus  adiedta  eft.  Neque  enim  fubditi  llli  tui,qui ,  propagandis  impenj  tui  fi- 
nibus,  eam  prouinciam  pro  virih  parte  manucepere ,  pro  fugitiuis  eo  redacli 

fimr, 


INFLORIDAM.  107 

funt,  aut  vt  rei  cxfulesve  in  vltimas  terras  deportati;  fed  eos  Maieftatis  tuae 
legatos ,  miniftros  mandatorum  tuorum ,  eb  nauigaffc  iuflu  &  miffu  tuo,ht- 
tcris  ipfemet  regiis Ribaldo datis  confirmafti,qui  tuam in eo  vicem  ac perfo- 
nam  referret. 

Indig  NASverbillas&atrocesinvnoicelerepericiniurias,etiamone- 
ratiftorumimpunitas.  Q£ippefiinultajomittantur>liceatquenefariislatro- 
nibus,  violatoribusomnis  humaniiurisacfideipubhcas,  nonluce  hactan- 
tum,  fed  fpoliis  ctiam  tuis  noftrisque  impune  perfrui :  ficuti  doiorad  nos,  fic 
adtededecus,  &manantelatiusexemplo,  periculum  ad  omnespertinebm 
Sedvt  abaliis  impunitate  alaturiftorum  immanitas,tetamen  fubditorum 
tuoium.iniurias ,  per quorum  latera foderis ,  lente non  accepturum confidi- 
mus.Neque  verb  meritas  ab  iftis  pcenas  expeti,tua  tantum  aut  noftra,fed  pu- 
blici  exempli  &  humanae  Ibcietatis,  intereft ,  quam  Petrus-claudius  cum  fuis, 
quantuminfefuit,fbluit,  38 

P  oe  n  1  ceterique  Afrifidem  ac  fcedera  quoties  commodum  erat,frange- 
bant.i  taque  Punica  fides  vt  llhs  quondam  exitio  fuit,etiam  vulgb  hodieinfa- 
mis  eft.Romanis  contra  adeo  fancla  erat  fidcs,vt  eam  fallere  etiam  hofti  peius 
omni  pefte  fugerent.Vtinam  ha'c  lausraeritb  aiiobis  Petro-claudio  eiufcn  fo- 
ciistribuipofTefquibusadeo  vilispromiflbrumveritas&fidesfcederumfuit, 
vt  ad  eam  violandam  facrum  Dei  nomen  vertere  veriti  non  fint  >  ac  fi  eum  in 
fcelerum  fuorum  fbcietatem  adfcifcere  vellent.  Deum  equidem  non  ignora- 
mus,interdum  improbis  frena  laxantemeorumquoqueopera  vti,fiue  ad  nos 
caili^andos,fiuevtipfiiuftumfcelerumfuorumaceruum,iuftispcenismate- 
riem,cumulent.  Idcj;ne  luftitixipfius  &iudiciorum  obliti,paternam  eius  in- 
dulgentiammale  a^endo  fati^emus.  Sedviciflimhocverumeft:vtidemad 
opus  hominum  fcelera  &  Dei  mdicia  concurrunt :  ita  Deum  graues  tandem 
ab  impiis pcenas  pro  meritis  exigere. 

Q^voDreliquumeft(ChriftianiffimeRex)totpupillorumorbitas,totvi- 
duarum  folitudo,ac iuftae noftrum  omnium  Iacrymae  &fquaIor  te  moueant, 
qui  parentes ,  qui  fratres ,  qui  propinquos ,  clientes  tuos ,per  immane  Petri- 
claudij  fcelus  amifimus.  Liceatpriuatarum  iniuriarum  obliuifci :  nihil  ad  te 
mala  noftra  pertineant.  Quid  augufto  Regia?  maieftatis  nomine  fpreto ,  quid 
pollutis  aufpiciis  tuis,  quid  non  fcedcrum  modb  fide,fed  etiam  lure  gentiimi 
m  legatis  tuis  violato,  racies?  Fortiflimis  viris,tribunis  ac  ducibus  tuis,  contra 
omne  fas  &  belli  commerciainterfedtis.non  iura  experiere,non  arma  capies? 
fedhorrendos  iftos  carnifices  tuorum  ftrageouantes&fuperimpunitatem 
praemia  etiam  ferentes  fcelerum,tacitus  intuebere? 

M  e  l  1  o  r  a  equidem  de  te  ominamur  &  fperamus  (b Rex )  Deumque  i- 
pfumOpt.  Maxi.obnixe  quaefumus  vtvere  heroicosintefpiritusexcitet.  Ifti 
cruentos  a  recenti  tuorum  ca:degIadios,manatia  fanguinefpolia,&reliquias 

infclicis 


xo»  EXPEDITIO     IN    FtOR. 

infelicis  exercitus  tui  in  Hifpaniam  ad  triumphum  &  ludibrium  deferunt. 
Quumfibitantumlicereintuis  tefcienteacvidente  pulcrum  ducunt,  poC 
funtne  apertius  demonftrare  quid  facturi  fint,fi  teipfb  potiantur? 

Qv  AMOBREM,vt tuae  Maieftati  &  Gallico  nomini  inuftum  dedecus 
meritis  paricidarum  fuppliciis  deleas ,  generofum  &  dignum  te,  dignum  auis 
tuis,fpiritum  indue:  Deo  beneiuuante ,  fubditorum  tuorum  caufam  fuicipe, 
fufceptamque  qua  potesacdebesfidetuere;vt  coramtoto  Chriftiano  orbe 

tuaminprotegendisfubditisfortitudinem,tumetiamtuoruminnocetiam 
teftatam  facias.  Nulloquidem  maiore  piaculo(6Rex)tum  innoxio  noftro- 

rum  fanguini,tum  iuftaeiraetu^parentarepotes^quamlatronumpcenarvt 

non  tantum  ceforum  vidue,  coniuges ,  propinqui  &  liberi  defiderium 

fuorum  &  graues  fuos  dolores  eo  fblatio  leniant:  fed  etiam 

te  omnes  vere  Regem  tanto  parem  nomini, 

&  Patrem  populi  tui,agno- 

fcant. 


F    1    N    I    S. 


A    D       C    A    P„       I. 

FrancifcusPizarrusJacobusAlmagms&Ferdinandus 

Luques  focietatemineunt. 


■1 


V  d  i  t  a  opulenta  Regionis  illim  qu&ad  <>Auflrale  mare Jpectat ,fama,  tres 
Hifyam  Tanam&ciues^aldeopulenti^Francifcm  'videlicet  Tizjarrmjaco- 
bmAlmagrm,  (fjacerdos  quidam  cut  nomen  Ferdinandm  Luques,ficieta- 
tem  interfe  ineuntwt  commumbm fumptibm  exploratumeant  diuitem  tllam 
auro-,  argento  ^fnaragdis  regionem,  data  &  accepta  fide.fe finefi'aude  &fi- 
dcLKtr  mterje  diflributuros  honores  &  quidquid  diuitiarum  (£  emolumentorum  commum- 
bmjumptibm  adquirerent.  Eim  rei  cauja  binas  nauesfibi  comparant,  rebmque  neceffariis  & 
mdite  mflruunt.  Piz,arrm  £$ Almagrm  ,paucis  interieclisdiebm  ^Panamafiluunt» 
reliclo  domijacerdote  Luquefio,  <vt  omnia  qua  vfoi  ejfe  pojfent,  curaret. 
Verumpnma  illa  expeditione  ex  animt  fententianonjuc- 
cedente,multis  militibmamifis^  Tana- 
mam  regredi  coguntur, 

A    2  Imper- 


A    D       C    A    Pt       I. 


ImperterritusquidamPizarrimiles^Cretenfisnatione, 

per  medium  Indorum  agmen  tranfit. 


Xvulnertbtts ,qmin primaMaexpeditionePi&arrm  &  Almagrus  accepe- 
r<*nt,curati,nouomttttetfrebtisneceffariisnaucs  comptent,  tfdenuofortu- 
namexperiri<volunt:fedmultismtlttibus  defideratis,tn  infitlamcuinomena 
CjallogaUinaceomdifiumfiferecipere  coguntur.  6xea  Tt&arrus  collegam  Pa  - 
namam  ab/egat,  adfitpplementum  comparandum.  Interea  plertque mthtum 

^^arrnminiUatnfidadeferunt,^Panamamreuertuntur,prAterfiolostredectmautqua- 
tuordectm  (quorummaxtmaparsnaun)  qut  apudtpfum  h&firunt.  Illispropter  confiantiam 
tffidem  ncn  tmmerito  magnasgrattasagtt3multa  iliispollicttusfiAimagrt  redttumpr&fiola- 

rentur:tandemmittitqutdemAlmagrmnauemcommeatuonujiamfidnuIIummihtumfiup- 
plementum.  Itaque  Pt^arrtts  dtutttts  tn  infitlaftbt  non  ejfe  confiftendnm  ratus,  cum  exigua  tlla 
fiuorum  manu^  ortmPerumartttmam  tegerecapit,  donec  Tumber  peruentret,  quam  valde  o- 
pulentam  effe  a  qutbttsdam  Indis  tntellexerat :  nullus  tamen  mtlttmn  tn  terram  excendere  au- 
dcbat,ttmoremmomniumanimosperuafirat,confiecJotamingenttfodorumt?umero,quilit- 
tus  occupabant.  Vnus  Cretenftsnatione,cui  nomcn  cPetrusfitam  ofertopcram.Magno  tgitur 
arreptoenfecjmbamingreffus,exeaintreptdusin  terram  extht,  &  permedium  Indoruma- 
gmenperuadtt^iriifitusbarbatifbrmanonmediocriter  attomtorum.  Eius  regionis  Tr&fie- 
ctus  humaniter  illum  excipiens,  tempium  Solidtcatnm  ofiendtt:  de  cuius  oputentia^adfuos  re- 
uerfits,Pt7arrof$altisrefert.  A  3  Fizarrus 


Ad     Cap,     II. 

Pizarrus  in  Hifpaniam  nauigat,  &  eius  Regionis  quam 

detexerat,  Prafecturam  impetrat. 


>  Is  rebus  ihteUectUi  Francifcus  TtlarrmVanamamrepetitfociisquenarrat, 
'^uamfertilefitChtr&folum^Iumberopulentiam  *valdepr*.dtcat.  Alma- 
^rus&Luqueftus  Pt^arrummHisJaniam  ablegant3pofiulatum  a  C&fare  & 
Tumberoccupanda  hcentiam,  tum  etus  Trtfetturam.In  Htsjantam  cumap- 
lpultffet3relattonemfacit inconflto  ]ndtarum3regtonis quamdetexerat,quan- 
tosjumptm  m  eam  expeditionem  fecerit3  quotque  laboresfufttnuerit,  expomt:  eam  ob  caufim 
illiwprtfetturamfbtconcedtpoftulat,  promittensfemagno  cenfu^  ingenttbm  thefauris  Ca~ 

fte!laregnumlocupletaturum,nemtnimaquidemfoctorummenttonefatta.Obtinetquodpete- 
bat ,  infuper  diploma  C&fareo  figtUomunitumtUiconceditur.  Qutbmrebmperattts3adtter(e 
comparat3mtlttum  delettum  agtt3  tf  adfumptis  Ferdtnando  3  Gonfaluo,  loanne  Pt&arris,  f$ 

MartinodeAlcantaraPanamamprofictfcttur.SedtntelligenteseimfocijjUumfibiduntaxat, 
ipfis  neglettis3pr&fetturam  petttffe,grautter  tdferre,pr&fertim  Almagrm,  qut  omnesfaculta'- 
tes  in  eam  expeditionem  abfumpjeratjongeque  matoresfumptmfecerat,quam  Tt&arrm. 

Pizarrus 


V 


A    D        C     A    P.       II. 

Pizarruscum  Almagroin  gratiamredit,6c  vterquefi- 

dem  feruaturus  folenni  luramento  pollicetur. 


O  c  t  o  r  (jama  Almagfum  *Piz>arroreconciliat3nomquef6cietatisconditi- 
onesfiatuuntur3  *vt  videlicet  Almagrus  Piz>arro  (quifine  alterius  auxilwfu- 
am  pr&fetturam  adire  nequiuiffet)  arma>  equos>  reliquaque  ad  expeditionem 
neceffaria,  qu&  iamparata  habebat ,  cum  certapecum&fumma  traderet.  Ex 
aduer(6  Ptz^arrus &qualiter cum  Almagro  partiretur  honores,fiatus3  dignt- 
tatesquea  C&fare ipficoncejfas.  Hanc nouamjocietatem  (exclufo tertiofocio  Luquefio)interJe 
Jolemni  iuramentofupra  hofiiam  facram,  quam  "jnajumpjerunt,  confirmant.eamque  confir- 
uaturos  admortem  <vfque  3  poUicentur.  Hisperaclis,  Tiz^arrusnauesconfiendttcum  cen- 
tumquinquaginta  milittbus,  multifque  equis3foluitquee  Panama3  reliclo  ifiic  Almagro3  cui 
datumnegotium3  njt  breui  fubfiqueretur  cummaximo  quodcogere  pojjet fupplemento.  Tan- 
dem  ad  oram  maritimam  Teruaniregni  peruenit3&  anchora*  adpagum  Colonchyfixif.inde 
ininfulamPunamnauigat3  a  cuius  pr&feBo  comiter  ($ '  peramanter excipitur-.fedconJpecJa 
tiijpanorum  infolentia-,  arma  aduerfits  illos  expedtt}  vt  ex  infula  expellat. 

B  Ferdinan- 


■ 


A    D        C    A    P.        III. 

Ferdinandus  de  Soto  militum  Tribunus  cum  aliquot 

alijsad  Regcm  AtabalibamaPizarroablegatun 


I  z  a  r  r  v  s  cumfuo  exercitu  ad  Caxamalca perueniens,  nobilem  quendam  In* 
dum  reperit,  qui  ipfim  quoquam  diuertere  vetaret,  donec  Atabaltba  aduenif 
fit.  llle  nullo  dato  refj?onfi,  &des  occupat  in  quibmfi  gf/uos  recipit,atque  con- 
•  fejiim  Trtbunum  Ferdtnandum  de  Soto  cum  aliquot  altis  equtttbmad  Ataba- 
kbam  ablegat,tp[um  eius  nomtnefilutaturum^  renunciaturumjamfiadue- 
ntfie,  atquepetere,  euttpfimconuenireliceret.  Sotm equumtn gyrum  agens,  ^contraclisha- 
benisfibfiltrefactens ,  adeo prope  Atabaltbam  accedtt ,  <vt  equt  fpuma  tn  eimfactcm  ab  aura 
ferretur-.tlletamen  ea  re  non  comotm,  grauitatem  vultm  non  remtfitfidmultos  exfiis  qutat- 
tontti  refugeratab  equisfibtmctuentes,macT;ariiufiitjniqueferens  barbatos  tllos  viros  nullam 
habuiffemaiefiatis tpfim  rationem,  ^tpfum  non  effe  reueritos.  Ferdinandm  Ttz^arrm  deinde 
adueniens  tpfifigmficat  fe  Hiffanorum  Pr&feclifratrem  effe,  quiex  Caflellamandato  Pontifi- 
cis  f$  Imperatoris  aduentjfet ,  ipfirum  nomine  cum  eo  amtctttam  contraclurm,  cutm  reigra~ 
tia  tllum  'valde  rogare ,  Caxamalcamfifi  conferre  dignaretur,  i//  de  rebm  magni  momentitn- 
terfi  conferre  poffent. 


B 


Ataba- 


A    D        C     A    P.        III. 

Atabaliba  magna  cum  pompa  Caxamalcam  ingrcditur. 


Erdinandvs  ^Pt^arrm intelleBa  Atahalib&  evoluntaies  adfuosredtt? 
Regi/que diuitias  &  magnificentiam  pr&dicat:deinde  eiusjententiam  Hifpa- 
nisexpontt ,  nempetpfum  minime permijfurum>  'vtinipftm  Troutnctah&re- 
ant,  amicitiam  quidem  Jmperatoris nonrefluere \modo  Tr&fettm  aurum 
argentum  &  reliqua  qu&fuis  Jubdttis  ademerat ,  reflitueret :  atquepoflrtdie 
Caxamaicam  adtpjum  <venturum.  Ttz^arrm  intereajuos  ad  pugnam ,  fiita  cpmforet, 
dtjponit,  ^  tormenta  bellica  adarcisportas  colltmareiubetfuos  cohortatus  <vt  intrepidefige- 
rerent.Poflridie  Atabaltba  cumplurtbus  quam  <vigintiquinque  Indorum  mtUibm  aduenit , 
$$  a  quibufdam  ejitis  gefiatm ,  magnacum  pompa  Caxamalcam  tnfertur,pertndeatquein 
fumma  pace  <verfaretur^  donec  adPalattum,  in  quo  barbatorum  legationem  audire  debebat, 
peruentret.  Geflabatur  autem  mfella  lammis  aureis  ornata ,  f$  <verficoloribm  Pfitacorum 
pennisJuffulta,infidenspuluinartlaneo multis  gemmis ornato.  Conjptciens porro  Chrifiianos 
quofdamquos  Ptzjtrrmtn  turrtcula  dtfpojuerat.&greque  tdferensjllos  indeetict,<vel  maffiari 
pr&cipit. 

B    3  Atabali- 


AdCap.     III.  7 

AtabalibaRexPeruanus  a  FrancifcoPizarrocapitur, 


I N  t  e  r  e  a  ad  Regem  Atabalibam  Dominicanus  quidam ,  Vinccntius  de  valle  viridi  nuncu- 

patus,  pcr mediam  Indorum  turbam  penetrat,  manu  crucem  geftans  &  fuum  breuiarium,  vel, 

i  vt alij  voluri t, Bibliorum  codicem :  atque  per  interpretem  illi  (ignificat,  fe  ab  Imperatore  ad  i- 

!  pfum  mifTum  ex authoritate  Pontificis  Romani,  vicarij  Iefu  Chrifti,  qui  Imperatori  ignotas  il- 

jlasregionesdonarit,eaconditionc  vteruditos&taliofficiodignos  viros  eomittat,quifacro- 

1  ianttum  Euangelium iftic doceant, &  impuros errores  tollan t.  Deinde oftendens fuum  breui- 

!  arium,  in  eo  legem  Dei  contineri  adft"rmat,qui  omnia  ex  nihilo  creafTet,  atque  ab  Adam  &  £ua 

fermonem  exotfus,  de  hominis  creatione  &  cafu  agere  ccepit,  tum  Chriftum  ex  ccelo  defcendifte,  carnem  in  vir- 

ginisvteroadfumpfifre,deniquecruciadf7xumfuiire,&refurrexiire,vthumanumgenusredimerct,poftrcmoin 

caslum  afcendiffe, &  Ecclefix fua: curam  Diuo  Petro reliquiffe,  tanquam  fuo  vicario, deinde ipfius  fuccefforibus 

Papis.  Interrogatus  monachus  ab  Atabaliba,vnde  ha:c  fciret,refpondi  t,librum  illum  quem  oftendcbat,id  dicere. 

Sumptum  a  monacho  hbrum  Atabaliba  euoluit,  atque  fubridens,  nihil,  inquit,  fimile  mihi  dicit  hic  Iiber,  &  cum 

dictofimulabiicit.Monachusreceptoadfehbro,PizarrumincIamareccepit,&advindiciamadhortari.Pizarrus 

ftatimtormentaexpIodi,fratremFerdinandum  cumalijs  equitibusimpetumin  Indosfacereiubet,  quitonitru 

tormcntorum,&  tintinnabulorum  phaleris  equorum  appenforum  ftrepitu  attoniti,diffugiunt:  ipfe  Franci- 

fcuscumpeditatuimpreffioneminRegem  Atabalibam  facit,  multifque  hoftiumc^efis 

Atabaiibam  ex  fella  quageftabatur  dctrahit  &  capit. 

Hiipani 


A    D        C    A    P,        III. 


Hifpani  cum  mulieribus  quas  in  caftris  &  balnels  fu- 

perato  Atabalibarepererunt,  libidinem  fuam  explent. 


S 


A  p  t  o  nAtabaliba3  ^relata  tam  tnfigni3  (nuUum  enimjuorum  Viz^arrm  a- 
mifit)  de  Indis  vifforia,  Htfiani3  de  tanta  pr&da3  {$  adeopotente  Regejupera- 
tofibi plurimum  gratulantes,  totam  tUam  noclemparttm  gemo  3parttm  quteti 
indu  Ifirunt ,  ^ualde  enim  erant fatigati  3nec  integro  iUo  die  cibumfit  mpjerant. 
Toflridte  in  vicina  'vrbi  Caxamatcaloca  excurfionesfaciunt^tnueniasm 
balneis,  <vnQ  miliari  a  Caxamalca  difiantibus3  multeres  raptunt  3  atque  cum  ttlis,  pertnde  atcL 
cumaltis  quas  in  Atabaltba  caflris  repererant,  libidinem  fitam  explent:  Scribunt  autem 
rerum  in  lndta  occidentaltgeflarum  Htflortci3repertasfuiJfiecum  in 
tllis  balneist  tum  Atabaltb&  caflris3adquin- 
qutes  miUefeminas. 

C  Atabaliba 


• 


•' 


A    D       C    A    P.       I    I    I  I. 

Atabalibadefuolitroperfoluendo  cum  Francifco 

Pizarropacifcitur. 


9 


A  g  n  a  s  diuitias  in  Atabaltba  cafirisinuenerunt  Hifiani^inter  illas  aureum 
vas  ducentas  auri  Itbras pendensfola  etiam  eiusfipellex  aurea  f$  argentea  cen- 
tiesmillenis  ducatis &Jlimatafuit.  Pojiridie  Ptz^arrus  Atabaltbam  adtt  confi- 
^^  landigratia  ,  grauiter  enim  querebatur fibt  iniefiasfuife  compedes :  atquando- 
quidemin  tftudinfortunium  inctderat,  a  ^JPizjarro  petit,  vt  bcne  eum  habere  veltt.Agnofiens 
autem  Htfpanorum  auaritiam,  fitiit  compedes  adtmant ,  iiberumque  dimittant ,  profua  re- 
demptione  tantum  auri  ^argenttin  <vaja  elaborattdatummpolltcetur,  cjuantum  caperet  id 
in  quo  erat  tricliniumadlmeam  ^ujque  quam  ipfemetinpariete  duxit  .quamque  deinde  rubri- 
caper  totum  trtcltnij  ambitum  notan  tufitt,  addita  tamen  condttione,  ne  vafa  elaborata  con- 
frtngerentur ,  autliquarentur.  ^Piz^arrus illum  confolatus  >  htiari ammo  ejfe  tubet ,fidemque 
dat  humaniterfeipjum  habtturum,pofremo  etiam  liberaturumfipro  Ittro  tdperjoineret  quod 
polltce  batur. 

C     2  Atabaliba 


i  I  I 


V 


A    D        C    A    P,       I  I  1  I. 

Attabaliba,fideaccepta<eliberatumiri,addiuerfaloca 

fiios  ablcgat  adferendi  auri  &  argenticaufa. 


>o 


Onfidens  A tabaliba promiflls  Pizarri, fuos confeftim in diuerfaloca rnittic, qui vndecun- 
queaurea&argenteavafa,&aurum  argentumquein  quamcumq;formamelaboratum  adfer- 
rent,illos  orans,vt  quam  citiflime  iieri  poffet  redirent,fi  eius  libertas  ipiis  cordi  eiTet.Breui  pro- 
pterea aduenirecoepcrunt Indi  auro & argento onufti.  Sed cum  triclinium amplum eflet,&o- 
neraquxferebant  lndinonmagniponderis,licetmulta,ipeciantiumoculosminusimplcbant 
quam  triclinium,  nontamquodpaucaeflent,quamquodta:deret  Hifpanos  tam  longs  morar, 
vt  eainter  ie  partiri  poflent.Eam  ob  caufam  plcrique  dicere,  Atabalibam  de  induftria  iftas  mo- 
rasnec~tere,vtclamfuiseuocatis,  omnesChriftianosinternecionedcleretrcenfebant  proptereanonnulliipfume 
medio  tollendum,atque in eam fententiam  referentibus  plerifque ,  hauddubie itum fuiflet,  niii  Ferdinandus Pi- 
zarrus  obftitiiTet.Atabalibafimiliaconfiliaagitarifufpicatus,  Pizarrodicitinanemefleillorumtimorcm,  quan- 
doquidemvin£tusabipiisdetineretur,nec  maturiusilla  aurea&argenteavafa  adferri  pofle,perpenfalocorum 
vndepeterentur  diftantia:  Quitoenim,Pachacama&Cuzco  (vndepotiflima  redemptionis  fua:  ftimmaadUehi 
debebat)procul  a  Caxamalca  diftare.Si  tamen  certiores  elfe  vellent,  fe  nihil  in  ipforum  pernicie  moliri,  integrum 
ipiis  eifc  aliquos  e  fuis  ablegare  per  eius  ditiones,  ad  obferuandu,  an  vlla  fieret  fubditorii  ipfius  congrcgatio.  Ferdi- 
nandus  de  Soto  in  Cuzco,quod  ducentis  milliaribus  a  Caxamalca  diftat,  profectus,&  FerdinandusPizarrus  in  Pa- 
chacama,centummilliaribusabcademCaxamalcadiftantem,  nullum  militum  delectum  aut  conuocationem, 
ied  folos  Indos vafa diuerii  generis  Caxamalcam  defcrentes  offenderunt. 

C     3  Francifcus 


A     D        C     A     ?.        V. 

Francifcus  Pizarrus ,  contra  hdem  datam  ,  Atabalibae 


n 


su.arr.  iicueorran^:  .uccc. 


Liqj:  r  r  r:":  esrrjrr.  ArabaJ.bam .  dicbu.rrrrrre  ccsrcru-:r.z.i.\-j.rr.  H-V-ar.:,  -r:rx::;-i 

adqu:tjtam,5c  qj£  rcdcmpaon:;  A  :?slibz  nonv.ne  adac&a  eranr,IiceT  Jocnm  dengnatum 

£*  non  cxr' ercnt,  inccr ipfosparriretur.  Aorum & Argcncnm.a^ftimarioac 

1  'icrciuflitrinuentxfuntargcnripunbbrcviccficsfcxicsmilicnx-,; 

cx  millcni  &  quingcnti  pefi"  abHifpani$appclIari,fiuc  Ca&lum,quorom  finguli i  jefqtricornna- 


pcraton  ex  eafumma  ccfi£Tuntproqumtapane,quaccrcencenimiljcn: 
ocnes  millenos  &nonics  ccntcnos  auripcibs,&ccnrcrmocloginuquinqae 
argcnn  li  bras  a  c  ccpcru  n  t :  finguli  vcro  pcdiccs  quatcr  millenos  quadri  ngentos  &  quinquagin  ta  anri  pcfbs,  atgeari 
h  b  ras  nonagi  n  :a :  mili  ru  m  Tnbuni  ad  rrides,e  nam  ad  quadragics  millcnos  anri  pefbshabuetunc^iinquai^flub. 
tes  cambrcui  tcmporisfpario,ramquenncpericuJomuitcscuafetunc.  Francucus Pizarrus  chuifionepraxlxuciU, 
Ferdinandumrratrcm,camqu:nrapancqueIm!>craroriccflerar^nH^paniamablcgat. 
IUoprofecto,contilia,demoreeAubalibxinferendajdenuoag^ 

gandum, ncqnc tantum  Principcm  mortcamcjcndnm , criam  h  culpanon  vacarec.  Sedpriorlcntcnnaobrinuju 
quarlitus  mortis  inf "crendar  prxtcxtns,  quod  videlicct  fratrcm  gcrmannm  Guafcarcm  afuis  Prxrccfas  capcumoc- 
cidicuralTet,  &pemiciem  Hifpanisdammohrerur.  Audiutamcrudchfentcnoa^deFranafaPjzarriiidcvaloe 
quefrus  clt,  qua fe obltrinxerat Jiberumillum  dimuTurum, acccpto  litro : u1umddndeorar,vradCxiarcm  10 H*- 
fr^n:ammitrarr>orius,quimmanuspolluateiusunguinequiipfum  nunquamottcndinct. ScdPizarrusauresad 
cius preccs  c  c .::  j er. . . r : : .  Jtos  Aechjopeslaqucogulam illi  rrangi iulIir.Cererum,quod obfcruarioncdignum  e . : . 
illius  Pnacipis  mors  nonmanfic  impuniu  :nammalcpofceapcrierunt,  quocqnot  inausexddium  conlpiauc- 
rant.  IHosutcm  e\:.uao,  atrarnveikm  fumpujPizaJ^us,&honori£caiiJJicujrauitcxc^-^. 


01UJ:  .- 


n 


- 

5uD,»clh 


-- 


- 

.      .  .    :  ■    ■ 
- 


...  K3JH 


-   --) 


1  >1.Ti 


) 

■  ilujn:  .     • 

■  . 

■ 
....  iqol 

•6,^: 


. 

■ 

. 

o 

■■ 

rir.fii  ■ 

.  . 

j 


A  D      C    A   P.      V. 

Cuzco,totius  regni  Peruani  vrbs  opulentifsi- 

ma,  ab  Hiipanis  occupatur. 


n 


Ntelligens  Francifcus Pizarrus quarri opulenta  efTet  vrbs  Cuzco  Ingarum  Imperij Re^ 

gia,Caxamalcamdeferens,  eoproficifcitur i  circumfpe£te  tamertiterfaciens,quia  Quizquiz, 

vnusexprimariis  Atabaliba;  Prsefectis,  magno  cumexercitu  per  cam  regionem  va^abatur.a 

quo  aliquot  velitationes  cum  Soto,deinde  cum  Almagro  fa£ta?,in  quibus  aliquot  Hifpani  mul- 

ti  vero  Indi  ccciderunt  circa  ViIcas,quo  tanddm  Pizarrus  cum  rcliquo  exercitu  peruenit.  Vici- 

nioresCuzcofadi,frequentesignesconfpiciunt:camobcaufamdimidiaparsequicume6mif- 

fa  ad  ignem  cxtinguendum,arbitrabantur  enim  hoftes  vrbeni  incendifle,nc  Chriftiani  ea  poti- 

rcntur.Deprehenfum  tamcneft  nullumfuifle  inccndium,quoddamnuminferre  poflet,  fedignes  dumcaxacexci- 

tatosadfignumdandumvicirtisincolis&vrbanisvteoconflucrent.     Et  certe  tatti  multi  armati  ftatimexvrbe 

profiIierunt,vtfololapidumia£tuHifpanosinfugamagcrent.  CeterumfuperueniensPizarrus,  hoftemmultis 

cscfis  in  vrbem  fc  recipere  cogit.Sequente  nofte  qui  bclli  auchores  cranc.fublata  fua  fupellec"cile,vrbem  defe- 

runt.Poftridienemincrefiftente,vrbemCuzcoHifpaniingrediuntur,SolifquctempIum, 
&  G  uainacapa:  arcem  fpoliant.Brcuiter  iftic  &  vicinis  locis, 
maiorem  prazdam  na&os  fuifle  aiunt,quam 
captoAtabaliba* 

D  Pnelium 


i^lbnsluqo   hyii 


fJ79 


. 


i    -.      ! 


' 


A   D      C   A   P.      VI. 


Praeliuminter  Hifpanosficlndos  comifTumadvrbem  Cuzco. 


I?  An g  o  Guaynacapxfilius,  Atabaliba:frater, cuiuscapitiFrancifcusPizarrus  diademaimpofue- 
rat,clam fuos  ad  rebellionem  follicitat,armaque  aduerfus  HiipanoS  ccmparat,cuius rei  caufain 
vinculafuitconie<5tus,&inarcevrbisCuzcocuftoditus.Aliquantopoftfamiliantatemmaiorem 
cum  Fcrdinando  &  Ioanne  Pizarris  contrahit,ipfofque  orat,permittant  ad  folenne  quoddam  fe- 
ftum, quod in Hircay  celebrabatur, fe conferre,  fidelem  enim inpofterum  fe  futururr>,& inde fo- 
lidam  exauroftatuamallaturum,patrisfuiGuaynacap2vultum  &  magnitudinem  referenrem. 
DimiiTus,multos  illico  iatrapas  Indos  ad  fe  euocat,&  ad  rebellionem  aduerfus  Hifpanos  faciendam  concitatrHo- 
rum  pIerofque,fimulque  etiam  Indos  qui  ipforum  cauia  in  metalhcis  Iaborabant,occidi  curat.  Mittit  deinde  e  fu-  - 
is  Prefedtis  vnum  cum  iufto  exercitu,qui  vrbem  Cuzco  occupet:ille  adueniens,Hifpanis  arcem  adimir,eamq;  per 
fex  aut  feptem  dierum  fpatium  inuitis  Hilpanis  retinet.  Hifpani  tamenacriter  &  ftrenue  pugnando,defideratis  a- 
liquot e  fuorum numero,  & inter eos  Ioanne  Pizarro, recipiunt.  Superueniens porro Mango  cum  centum  milli- 
bus  Indorum,vrbemobfidione  cingit,eamq;  fingulis  pleniluniis  impugnat.  Marchionem  Francifcum  Pizarrum, 
intelledaMangonisInga;rcbelhone,magnainceflitiolicitudo,eamobcauiamperinteruallaquofdamefuisTri- 
bunis  Cuzco  mitti t,  qui  videant  quo in  ftatu  fint  eius  vrbis  res :  omnes  ab  Indis  intercepti  catd untur.  Cum  au tem 
nemo  ex  iis  quos  emherat,  adipfum  reuerteretur,  magis  anxius  efle  ccepit:  itaque  Tnbunum  Francifcum  Godoy 
ablegatcumquadragintaequitibus,quicertiquidpiamperdifceret:isinanguftijsquibufdamviaruminIndorum 
infidias  incidit,&  vndique  ab  illis  cindus,omnes  fuos  amittit,ipfe  folus  generofi  &  pernicis  equi,cui  in  fidebat,au- 
xiliopericulumeuadit.-atquead  Pizarrumreuertens,Hifpanosquofdam,exeorum  numero  qui  ante  cum  ahis 
Tribunis  mifli  effugerant,  in  itinere  oftendit,a  quibus  edodtus  quann  Cuzcoaccidiflent,Limam  rediit.Pizarrus, 
hisauditis,vndequaqueauxiliaaccerfit.  Huicprimusomniumadfuit  Alphonfus  Aluaradus,quemtrecentisHi- 
fpanis,maximaexparteequitibuspra:ficit,iubetquenufquamconfiftat,quin  debellatis  Indis  Cuzco  obfidione 
hberet.  Uleprofe6tus,initinereGomeziumdeTordoyainuenit,quifecumducentismilitibus  Hifpanisipfiad- 
iunxit :  Cuzco  vicini  fafti,  impetu  fa&o  lndos  adgrediunrur :  tanta autcm  contentione  vtrinque  pugnatum  cft, 
quanta nunquam poftca.  Indi  tandem, plurimis iuorum amiflls, in fugamfeconiiciunr. 

D     3.  Iacobus 


• 


~.q  a   3 


jni:;v 


-     - 


h 

- 


< 


' 


iJClJ'' 


t  G\ 


A   D      C    A   P.      VII. 

IacobusAlmagrusaFerdinandoPizarrolnvinculaconiici- 

tur,  in  carcere  ftrangulatur,  poftremo  publice  capite  pkaitur. 


H 


EvERSVse  Chilenfi  expeditiohe  Almagrus ,  Cuzco  vrbem  hodtu  occupat,  &  Ferdinandum 
Pizarrum,cxHifpaniareducem,  quivrbisadituillumprohiberevoluerat,cumGonfaluofra- 
tre  in  vincula  coniicit.  Qua  re  a  Marchione  Francifco  Pizarro  intellecta,sxercitum  confcribit 
aduerfusAlmagrum:fcd  monachorum&aliorumquorundam  magna?  authoritatis  virorum 
inter  uentu,  conditiones  proponun  tur  ad  ipfos  reconciliandos :  vt  videlicet  vterque  exercirum 
dimittat,  Almagrus  Ferdinandum Pizarrum  e vinculis  foluat  ( ante enim  corruptis  cuftodibus 
Gonfaluus  euaferat)  vterque  ad  Csfarem  mittat  petitum,  vt  ipfius  Maieftas  de  his  qua:  ad  lpfo- 
rum  Gubernationem  pertinerent,  noua  mandata  dare  dignetur,  vtque  in  Mala  conueniant  finguli  cum  deceme- 
quitib.duntaxat,adpacemfanciendam.AlmagroMalamprofedo,vtdiciumerat,Gonfaluusinitinereftruitinfi- 
dias.  Almagrus  eare  intellecla  Cuzco  regreditur,militemque  cogit  ad  fe  tuendum,multum  conqueftus  de  Pizar- 
riperfidia,rumdemonachisquifimilesconditiones  propofuiflent.  Marchio  metuens  ne  Almagrus  ira  percitus 
FerdinandumPizarrumfratrem  quemcaptiuum  detinebat,  necitraderet,ftatimIacobum  Aluaradumadcum. 
ablegat  ,quiaffirmarct  Marchioncm  minime  confciumefle  eorumquas  Gonfaluus  fraterrentaflet.  Almagrus, 
tametfi  Marchionis  fides  ei  valde  fufpe&a  eifct,  precibus  tamen  Aluaradi  euictus,propofitas  conditiones  accipit, 
&  Ferdinandii  liberum  dimittit.Marchio  recepto  fratre,toties  datam  fide  frangit,&Almagro  fignificatCuzco  vo- 
lens  excedat,  fin  minus,  vi  ipfum  inde  expulfurum.  Vterque  fe ad  prsehum  accingit:Marchio  fuis  militibus  Ferdi- 
nandum fratrem  prxficir,  praelium  committitur,vincitur  Almagrus,captumque Ferdinandus  in carcerem  conii- 
cir,deindemortisfententia(fruftraobfecrante  Aluaradoneidfaceret)inipfumpronunciata,illigulamincarcere 

frangi  iubet,  poftremo  cadaueri  in  publicum  producto,ceruices  prazfcindi. 

QuifuerintAlmagriparcnteSjincertum.  Coelebsvixit:filium  tamenreliquitexIndamuliere3cumquacon- 

fuetudinemhabuitinPanama,ciufdemcumipfonominis. 

D     3  Marchio 


j  ' 

...  miROfl 

■  '  .  i 


)-J  j  ,  ■ 


. 


A   D      C  A   P,      VIII. 

MarchioPizarrus  alacobo  Almagroiuniore,  Sceius 

confoederatis ,  in  propriis  aedibus  caeditur. 


»5 


-'■rmil1iWBWnTOtffiliWmWWJI!|ii'lljiW|IMWHi|,|Ul|lli 


'""'""i""' ii1"'Wii"iiiiwiiiiiii«iiiii!iiiiiiiiii ni.in  ijJtujjmimmj-jTiitniiiiTiimTJ*  >jj  iuumimnnii  i  muiunmn  ufniTMiJ^iTwrw*ui  iimjiiuuri7Tjrm»>^i'.'j'.'l ' 


NvrbemRcgum  reuerfuseCuzcoFrancifcus  Pizarrus,  cum  Almagroiuniorcingratiamrc» 
direcupiebat,fedinanemfumebatoperam:namillcvmdi&amfumerede  Patrismorte(prae- 
fertim  ad  id  facinus  impellente  Ioanne  dc  Rada,  cui  A  lmagrus  moricns  filium  commcndauc- 
rat)  omnino  conftituerar.  Pizarrus  indignatus,ip  fi  &  eius  fequacibus  Indos  adimit,vt  cgcftate 
compulfos,  ad  fe  confugerc  cogerct.atquc  ifta  ratione  clandeftinaeorum  conucnticula  diffol- 
ueret.  Ifta  re  magis irri tati  Almagriftae,clam  arma  comparant,& ad  Iacobi  Almagri  a:des  com - 
portant.Nuntiantur  hec  Marchioni  Pizarro,fed  negligitjillos  iam  fatis  miferos  cflc  dicens,nec 
occafionem  quasfituros , vt  magis  miferi  fiercnt.  Interca rumorcm fpargunt illi  Pizarrum ipforum vkx inlidiari. 
Admonetur  denuo Pizarrus, vita? Cux confulat :  nam  hauddubie  Almagriftas  in ipfius ncccm  conlpiraffe.  Ille  ni - 
misconfidenterrcfpondit,eorumcapitafuumconferuatura:pra:tereanonvellefevllospra;torianos  adfui  tute- 
lam  adfumere,ne  ipfi  obiiccrent  aducrfarij,aduerfus  Vacam  de  Caftro  (is  recens  a  Cjefare  miffus  aduenerat)armis 
fc  munire.  Coniurati  ftatuunt  ipfum  die  Diuo  Ioanni  facro  in  templo  occiderervnus  e  coniuratis  Parocho  fummi 
templi  coniurationem indicat , is illa ipfa  nodte  diflimulato  habitu  fccretarium  Antonium  Picatum  adi t,  certio- 
remque  facit  de  his  qu^  intellexifTet:ille  porro  Pizarrum,qui  conftituto  dic  templum  non  accedit.Coniurati  eare 
obferuata^coniurationemdetedamintelliguntataquefeperditos.nifiMarchionineceminferrematurent.Ioan- 
nes  de  Rada,  vafri  vir  &  acris  ingenij,  nec  minus  ftrenuus,  confeftim  fub  meridiem  hora  prandij  Pizarri  ardcs  petic 
aftumptis  fecumvndecim  comuratisbenearmatis,quieducl:isgladiisidentidem  altavoceclamarent,  monatur 
tyrannus,moriatur proditor,qui  Vacam  de Caftro  nccari  curauir.  Pizarrus  ftrepitum  cxaudiens,a?dium fores  oc- 
cludi  iubet,intereadum  cubiculum  ingreditur  arma  fumpturus ,  Rada  quendam  e  fuorum  numero  ad  sedium  Pi- 
zarri  veftibulum plateam fpedlans fiftit, qui  nudum gladium fanguine  hirci  quem iftic  confoderat tindhim  manu 
tcncns,exclamaret,necatuseftPizarrus,idautemeoconfilio,vt  Almagrift^,quicirciterducentiinvrbelatebanr, 
loannideRadainfubfidiumvenirent.  ChauesexiftimansfuaauthoritateconiuratosreprimerepolTe,ianuama- 
perit,&loquiexorfus,ftatimconfoditur,perquegradusdcturbatur,fimulquea:desingrediunturconiurati,quo- 
rum  impetum,foli feptem qui  Pizarro  aderant,aliquamdiu  fuftinuerunt:  quibus occiiis,  Pizarrus folus  diu  adhuc 
coniuratisreftitit,donecacceptoiniugulovulnereconciderct.  FuitMarchioPizarrusrobuftus,animofus,ih  v- 
nuus,vcnerabilis,fedvitajfuxnimisnegligcns.  Pugna 


■ 


■ 


♦  ¥    *■ 


rnn 


o 


A    D       C    A    I\       IX. 

Pugnainter  Vacamde  Caftro&:  Iacobum  Alma- 

grum  iuniorem  commiffa. 


\6 


C  c  i  s  o  Marchionc  Francifco  Pizarro ,  Alm agrifbe pcr vrbem  difcu rrcntcs,  con clamant,  Vi- 
uat Rcx &  Iacobus  Almagrus, atque Pizarri  ahorumque  diuitum  ipfi amicorum,  ardes  diripi- 
unt.  IacobusAlmagrusiuniorafuisfequacibusPeruani  regniGubematorproclamatur,do- 
necalia mandata aCarfare accipiant ,  & loannes de  Rada  totius cxercitus  Prxfectus  conftitui- 
tur.  Vaca de Caftro,  intelledis in Quito iis qusab  Almagro facta erant,  Limam profkifcitur: 
indelitteras  dat  ad  Almagrum,qui  iam  Cuzco  difccfTerat,monens  vt  poiitisarmis  ad  fe  veniat, 
omniaipfi condonatum iri ,  infuper accepturum,  vnde fecundum  fuum  ftatum honorifice  vi- 
tam  traducere pofTet.  Almagrus ad eas  refpondet, fe obfequuturum,  modo  Gubernationem  quam parens ipfius 
obtinuerat,incumconferrer,&remiflionisdiploma,CxfareoiigillomunitumipfImitteret,alioquiminimefeid 
fa&urum.  Itaque  confidens  militum  numero  ( feptingentos  enim  Hifpanos  habebat,  ducentos  videhcet  fclope- 
tarios,  ducentos  quinquaginta  equites,  reliquos  fariflis  vtentes,  &  omnes  bene  armatos,muItis  praterea  tormen- 
tismaioribus,inftrucT:userat,&:Indorummagnaturba)  bellumindicit,  fuifque  militibus  hoftium  quosmada- 
rent  facultates  &  vxores  pollicitus,  confcftim  caftra  mouct,  &  collem  quendam  binis  a  Guamanga  milliaribus  di- 
ftantem  occupat.  Vaca  porrodeCaftro,obferuata  Almagriintentione,Guamangam,inquatuncerar,  reliquit, 
propterafperalocaequitibus(quorummaioremnumerumhabebatquam  Almagrus)incommoda,&:pIaniciem 
altam  deligit  Chupasvocatam:  ibifuosadpugnam  hortatur,quos  vtaiacriores  redderet,inAImagrummortis 
fententiampronunciatrfigilloqueformatampublicepromulgariiubet.  Vicinioredeniqueexercitu  faclo,con- 
curritur:multoautemtemporedubiafuitpugna,vtvtervicl;oriam  referret,efTetincertutn,tandemtameneapo- 
titus  eft  Vaca  de  Caftro,  fed  multis  fuorum  defideratis.  Almagrus  in  Guzcum  fugit ,  vbi  comprchenfus,  Vacx  de 
Caftrotraditur,atqueciusiufTucapiteplecT:itur.  EiusmortepacatafuittotaProuincia. 

£  Blafcus 


•  - 


-y,  ■•■ 


A    D       C    A    P»       X. 

Blafcus  Nunnez  VelaProrex,  Guillenum  Xuarez, 

Rcgiorum  negotiorum  Procuratorem  confodit. 


»7 


^»^  Mperator,  intelle&is  Peruani  regaimotibus,  quarfitlnciorum  qualitas,quomodoab  Hifpanis tra&entur,i 


TfjH li^ra  Vrzfe&is,  aliisquequibufdam,  &virisreligiofisquiifticvixer3nt,  perquiriiubet.  Referentibus  autemnonnullis 
$M\  fTp&>  monachis,  non  pofle  Regionum  il" 


illarumpoircflionemadquiriaurretineri,nifimutataracionecumincolisviuendi 
_  ha&enus  obferuata :  viris doctrina  &  vica; integtitate  claris  negotium  dat,  vt  ftatuta  qujedam  fiue  leges  condan t,  ad 
T**^  illarum  regionum  gubernationem  Chriftiane  inftituendam  idoneas.  Circicer  igitur  quadraginta  fcnbuntur.Cxfa- 
reoqaefigilloconficmantur.Veruquiafatisacerb2erant,licetbona;,Ca:farmonituscft,delig£nduefle  virummagnaeauthotita- 
tis.screm  & integrum,qui  eas Peruano  regno  promulget.quonia Hifpani iftic  viuentes feditiofi  eranr.Eam ob caulam  deligit  Ca»- 
faiBlafcum  Nunnez  Velam,  virum  primarium,&  rigidum.quem  Proregis titulo exornat, illique  quatuor Iurifconfultos  audito- 
rcs  addit  ad  Summum  Senatum  in  ea  Prouincia  inftituendum,  in  quo  lites  &  controuerfiae  iftic  exortae  deciderentur.  Ille,vbi  in 
Peruanum  regnum  aduenit,  confeftim  leges  promulgat  i  iubet,  licet  plurimum  rogiretur,  ne  adeo  properaret,donec  aliud  man- 
datumaCaefareacciperet:delectosenim  quofiamin  Hifpaniamablegandos,ipfiusmaieftatemorarum,easleges  moderaridi- 
^narecur,  neque  adimere pateretur,  qua:  illarum  Prouinciarum  adquifi tores ipfius  licentia  & clementia  pofliderenc.  \  erum  fur- 
do  canebatur  fabula : imofufpcndium  minatus iis, qui aduerius  eas  leges,  fuppliccs libellos pra:berent.  Earigidiras omnium  fcre 
animosoffendit:&antequamLimam  fiueRegum-vrbem  perueniret,  inceiiigic  illiusvrbisciuesipfumnonadmifluros,mfim- 
ramencumpraeftaretfefupplices  illorumhbeliosaccepturum,  &fecundum  lcges  conditasvlterius  non  progrefluri:m:eam  ob 
ciufamquendam  prarmittit,  quiipfis  nunciaretProregem  commutaflepriftinum  rigorem  inmanfuetudinem,  confic!eraroda- 
mno  Sc  indignatione  qua-omnes affic-erentur,  fi  legum  rigorem  cxequi  vellet.  Antequam  tamen  vibem  ingrederetur„Guiilenus 
Xuarez Rtgiorum  ncgotiorum  Procuracor, eum  cocius  communicacis  nomine  iubet  fidem  dare,  fe  priuilegia,  libertates,  immu- 
nitates,honores,quosCa:farillarum  Regionumoccuparoribusconceffi(Tet,conferuaturum.  Illeiuramentofeadftr;ngir,omnia 
tctuiumquaiadCiefarisferuicium,  &Prouinciaicommodapeitinerent.  Vibem  veroiugreflus,legespromuIgnr,&fecundumil- 
larum  fencenciam  omnia excquicur,  Vacamque  de  Caltro  in  vincula  coniicit.  Hinc  orri  motus  & feditiones.pierifque  ad  Gonial- 
uum  Pizarrum  profugientibus:hospaulopoftfubfeqisutiiuntaffitiesProcuratorisregioium  negcciornm.qui  communes  cum 
illoidssh»bebant,&pleriquealijprimarijviri,&milicumTribnni.Prorexindignatus,AlphoDUimdeMoutemaioremittitcum 
quinuuaointa equitibus ,  qui  illos  ex  fuga retraherc  t :  fed  ille  ipfc  a fugientibus  capirur.  Qtoa  re  tnagts  ira  pcrcitus  Prorcx,  Regi- 
orumne?o:iorumProcuracoremaccerhiuber,cui,cumadiieni!kt,qua:malum,  inquir,  cfthnrcprodirior  Ad  liaec  Procuraror, 
proditornonium,fedtamfidelisferuusRegis,quamveftradomiriatio.Prorexrurfum,proditio&fceluscft,ablegareadPizarrum 
veftros affines  cum  tam frequentibus primariis  viris.  Conantem fe ab  iftis calumniis putgare Procutatorem,Protex pugione bis 
ic^arepctitocoufodit,&fimulcxclamat,occidireillum,occidiceillum,occiditc:occifumcporticuinp!ateamgbiiciunr,&pedib. 
comprchenfumprotrahunt.MagnosmocusexcitauicProcutacorismorsmamvirerac  magna:auchoritacisiniIiaprouinci.-i. 
r  r  E     z  Pn 


>i'orcx 


■ 


A    D       C    A    ?.        X  I.  jg 

Prorex  Blafcus  Nunnez  Vela  in  carcerem  coniicitur. 


f  Agnvs,  vtdiximus.exortuseftrumorin  LimaobPrbcurat6risnecem:dicebantenimProre- 
gcminpofterumvfurpaturumlicentiamoccidendiquemcumquelibuifTctiideopIeriquePizarri 
aducntum  defiderabant.  Sed  &ipfe  Prorex  valdeanxius  erat:eam  ob  caufam,ne  in  !oco,vbi  adeo 
inuifuserat,  hasrerct,  cum  Pizarrus  adueniret,  Trugillumfefeconferre,  &CancelIariamcum 
_  Quxftura regia eo  traduccrc  in animo habebat: idcirco tres nauesarmariiuber,in quibus mulie- 
^3  res,Auditorumquefupellcdilemtransferret.  Ulisimponit  VacamdeCaftro,&  MarchionisPi- 
zarriliberos.Auditorib.perfuaderenititur,vtrelidaLima,Trugillumproiicifcanturcumvxonbus,auro&ferro 
quodpofliderent.Auditoresveroipfiusvoluntatifefeopponentes,aiuntnequealiofeconferrefibiintegrum,ne- 
que  Rcgum-ciuitatem  deferere,quia  Ca?far  in  Iegibus  promulgatis  iubebat  ipfos  fupremum  Scnatum  iihc  confti- 
tucrcdebere,tumctiamneviderenturGonfaluumPizarrumformidare,quifeptuagintamillianbusindeaberar, 
ncuc  aninu  diffidentiam  ciuibus  atque  aliis  qui  iftic  erant  in  feruitio  Rcgis,&  eius  partes  foueban  t,crearet.  Audi- 
toipforum refponfo, femanfurum pollicetur :  fimulatq;  tamcn illi e concilio,  quodin ipfius  xdibus  habitum  erat, 
cgreffi|fuerunt,Tribunosmilitum,&aliosregiamuniaobeuntesaccerfit,quibusmentemfuamapent,&caufasre- 
fert,cur,defcrtaRegum-ciuitate,Trugillum  fe  conferre  velit,illifque  imperat,vt  poftridie  parati  fint.certifllme  e- 
nim  profedturum  cum  impedi  mentis  &  mulieribus,mari:  Velam  Nunncz  fratrem  terreftn  itinere  cum  milite.  O- 
mnespra:animimolIitie&pufillanimitate,inipfius  fententiamiuerunt.QuodcumintellexiffentAuditores,fta- 
tuun  r,  ncque  fibiabeundum,  nequepermittendum  vt  ciues  Proregem  fequantur.Itaque  aProrege  petunt,ne  di- 
fccdat,&  ciuibus  edicunt,ne  fuas  vxores  ingredi  naues  permittant,etiam  fi  Prorex  difcedacmihilominus  llle  intc- 
reanauesonerariiubet,&equosaddifcefiumadornat.  Cepedacademnottearmainfuasxdescomportaricurat, 
adquaspoftridiefecontuleruntreliquiauditores.  Prorexhisauditis,armaexpedireiubet,adquemilicoconflu- 
xeruntqiiadringentiHifpaniprimarij,quorumnonnulliipfumorarunt,vtfedomicontinerer,necfepericulisob- 
iicerct.  Auditoribus  interea a Cepeda egreifis  turba  hominum fe adiunxit.Tnbuni  militum Proregis  id confpici- 
cntes  diifugiunt ,  oppugnantur  Proregis  2des,&  ipfc  a  Martino  de  Robles  capitur. 

E    3  Plcrique 


orn 


■ 

i"'OI 


A    D      C   A   P.        X  I  I  I  I. 

Plerique  praetextuobfequij  Cxiari  pracftandi,  priuatas 

iniurias  vlcifcuntur. 


19 


ETRvsGafcainPeruanumregnumaCa'rareablegatur,cummotuumeXorforumcomponen- 
dorumcaura,tumvtadmifrorumveniamconfirmetiisquifubC^rareampotefl:atemredirent. 
Is  vbi  Panamam  venit,adGonfaluum  Pjzarrum  fcribit,ipfum  monens,vtpofitis  armis,fefe  Gu- 
bernatione  quam  vfurparat  fponte  abdicaret :  id  fi  ageret ,  Imperatoris clementiam  expertu- 
rum,a  quo  poteftatem  accepiifet,facinora  admifla  ipfi  &  ahjs  condonandi,legesque  lacas  reuo- 
candi,&permiffionemconcedendi,vtfingulifuisfacultatibus,  velutantea,fruipoflent.  Porro 
nenimiumconfideret  iisqui  hadtenus  ipfurneirentfequuti:  namiimulatque  fuircgisvocem 
exaudirent,  eis  gratiam  &  veniam  conferentis,  omncs eum  dcferturos.  Pizarrus  ad  ha?c,verbis quidem  petit,  ne 
Gubernationem  ipfi  adimere  velit,re  tamenipfa  clam  eius  vitarftruit  infidias.Petrus  Gafca  intereaPetrum  de  In- 
oiofa,  claffis  Pizarri  prsfeclum  in  fuas  partes  pertrahit,  &  Aldanam  cum  tnbus  nauibus  Limam  mittit,vt  inde  di- 
plomatis,  Carfarisgratiam  &cIementiamcontinentis,  exempla,per  locavicinafpargi  curet,  &Inoiofam  Vvxfidi 
Gafca claflem  tradidifle  fignificet.  Ea  promulgatio  magnam  mutationem  in  regno  Peruano  attulit :  nam  multas 
vrbes  Prasfcdtique  Pizarrum  deferuerunt,&  Csfareaspartes  amplexi  funt.  Sed  &pleriquefub  eoprxtextupriua- 
tasiniurias  vltifunt.  NamRodericus  deSalazarPetrumde  Puellesin  le&odecumbentempugione  confoditin 
Quito:Francifcusde  Olmos  Emanuelem  Statium  in  Guaiaquil  occidit :  lacobus  Mendez  Tribunomilitum  Mo- 
ralesgulamlaqueofrangiiuflit,&mult2huiufmodica:desinPizarriiequacibusfada::quibusvaIde  ofrenfusfuit 
PrxlesGafca,&ipfoshomicidasgrauiter  incrcpuit.  Vos,inquir,  pra:textuobedientix&obfequijergaCa:farem, 
particularesveftrasinimicitias&iniuriasvkum  itis:Cxfartaliobedientianonindiget,  nequelimile  obfequium 
avobisrequirit. 

Hifpani 


A  d     C  a  p.     XVI. 

Hifpanilndos  oneribus  fuccumbentes  crudeliter 


10 


tra&ant. 


Vu  Pr&fes  Gafcain  TrugiUo  h&ret,  Iribuni  militum  adipfum  <variis  e  locU 
confluunt  cum  non  contemnendo  milttum  numero ,  fic  <vt  breui  tempore  mtile 
cjmngentos  egregios milttes  cogeret.  Rebus omntbus  adprofeclionem  paratis, 
TrugiUo  difcedtt  cum  vniuerfo  exercitu ,  &  magno  Indorum  numero  ad  im- 
\  pedtmentaferendaierant  autem  illt  omnescatenis  evin£ti,nedtffugerent,  atque 
iliorum  nonnulii  adeo grauibns oneribus prefii,  vt  vixpedtbus  confifiere  poffent,  aliquiettam 
pr&fiti  nimia  ^  lafttudine  conciderent.  Immites  nihtlominta  Htfpanijantum  aberat  vt  eos 
nonnihtlfubleuarent,  qutnpotius  crudeliterconcidebantiquotquot  autem  coUa  catenis  vincla 
habebant,  neferro  adtmendo  tempusperderent,  capttapr&cidebantwelfifunibus  duntaxat  e- 
rant  coliigati,gladiis  confodiebant :  cum  quibus  mitius  agebatur,  tis  nares,aures,brachia,  vel 
poplites fuccidebantur,  ^ita  mutili  relinquebantur.  sAdeo  crudeltter  habitifunt  a  milttibus 
Htfpanis  Jndt,donec  Saufam,f$  tnde  Guamangamperuenirent. 

F  Gonfal- 


A  d     C  a  p.     XVI. 

GonfaluusPizarrusvincituLcapitur&fupplicioafficitur. 


Vperato  nonfinediftlcultate  ApurimafluminejPrs/esdecommittenda  pugnaferioco- 
gitar,&orationeadfuosmiliteshabita,fttenuefefegeranr,adhortatur,magnapra2miapoIlici- 
tus.  Contra Pizarrus Cuzco  egreflus, ex aduerfo  caftra  figir.  Altero  die  pugnx fignum  datur: 
deferunt  interea  plerique  Pizarrum,  & inrer  ceteros  Auditcr  Cepeda.  Pizarrum  vaide  com- 
mouir,&eiusmilitumanimosvaldefregitiftorumfuga,pra:ferrim  Cepcda::nihilominnsfuos 
hortatus,eosinaciemdiftribuir.^nearormenraintereadifploduntur,qua:magnamfaciunt 
ftragem, prasfertim  Pra?fidis  Gafcann Pizarri  milites:  q uorum  magna  pars  fugiens  ad  Pra^fldis 
caltrafe  conruln.-plerique  etiam abieclis  armis  negarunt  fe pugnaturos.  Hac rarione  breui  folurus  eft  vniuerfus 
Pizarri  exercirus,  &  attonitus  remanfi  t  ipfe  Pizarrus  cum  Tribunis  ipfifidis,quia  neq;  pugnare  potuerunr,neq;  fu- 
gerevoluerunr.  ConipiciensauremVillauincentium^inrerrogatquisiitireipondentifeprimariumefleCenruri- 
onemC2fareiexercitus;&ego,inquit,fuminfortunatusGonfaluusPizarrus,fimulquecumdicT:oenfemilIitradir. 
Valde  fibi gratulatus eft tali capriuo  Villauincentius, ftatimqueillum, vri armatus erat,ad  Pratfldem  Gafcam du- 
xir:  is  porro  Iacobo  Cenreno  cuftodiendum  rradir,  Poftridie darum  mandatum  Licentiato  Cianca,  & Prarfefto 
Caftrorum  AluaradojVtdecaptiuiscognofcerent&fuppliciumfumicurarent.Pizarrofuerurttceruicesprxcifar. 
&caputinRegum-ciuitatemdelamm,marmore2quecoIumna:impofltu,ferreareriincJufum,cumhacinfcripti- 
onc:HoccaputeftprodirorisGonfaluiPizarri,quiinvalleXaquixaguana,acieaduerfusCa?fareavexilladecertare 
nondubirauit.Illofublaro,PriefesGafcaCuzcoprofecl:useft,Pizarrique&aliorumproditoruma:desdiruta:&ia- 
le coniperfse, lapis item fubre&us  cuiinfcriptum erat :  Ifts «cdes  fueruntproditoris  Gonfalui Pizarri. 

F     z  Milites 


. 


1% 


A  d    C  a  p.     XVIII. 

Milites  Ferdinandi  Sc  Petri  de  Contrerasjn  vincula  conle&i, 

PanamaeaPraetorequodam,  pugione  confodiuntur. 


Omtositis  Peruants  motibus,Pra;fesGafcareditumin  Hifpaniam  parat,  cuiusreicaufa 
Panamamproficifcitur,indepraniiiflis  Carfareispecuniis  adNomen-dei,perChagreflumen, 
brcuifubfequutuseft,relic~tis  m  Panamacirciterquadringentismillibus  peforumin  argento, 
quosvecl:orumpenuriamitterenonpotuerat.Pleriqueeorummilitum,quiinpremiorumdiC- 
tributione  a  Prajfideneglecti  fuerant,  indignati  confluebant  ad  Ferdinandum  &  Petrumdc 
Contreras  fratres  germanos,  Roderici  de  Contras  fiiios,  grauiter  etiam  ferentes  parentera 
fuum officio fuifle f ummotum : itaq;  collecla circiter trecentorum  milirum  manu, nauibus  ad 
PanamxportumappeIlunt,quointellexerantPrefidemaduenifrecumpecuniisRegiis:noftemergoexpe£tantes, 
portum  fine ftrepitu ingrediuntur,  exiftimantes Prafidcm  iftic  fe  reperturos,  &illum  cum  pecunns comprehen- 
iuros.  Scd  audientcs illum ad  Nomcn-dei  vrbem fe iam  conculiffe,  a?des  Martini  Ruiz Quxftoris iftic  regij  occu- 
pant^atqjargentumilludreliduinuolant.&illudvnacumauroreliquifqiopibusquasineaciuitatefubripuerunr, 
infuasnaucsconuehunr.  DeindeadNomtn-dciproficifcendufibinecefleefle  ftatuuntadPrarfidemopprimen- 
dum,antequamintelligatquaePanamaJgeftaeflent.Ciuitateegreffi,IoannemBermeiocumcentummilitibusiii 
collevrbivicinorelinquunt.-ipfe  Ferdinanduscumreliquoexercitu  verfus  Prsfidem  proficifcitur,  iisexceptis 
quos  Petrofrarricomites  addiditadnauesfeconferentiadpraxiam  conferuandam.  Quasftorregius,&Ioannes 
deLarezobfcruataiftorumfeiun<5tione,exiftimanteosopprimiautprofligaripofl'e,eamobcaufamconuocatisci- 
uibusarrna  fubminiftrant,  cumquibus  Ioannemde  Bermeiooppugnatumeunt ,  pnustamenmiflisperdiucrfa 
itineraduobusviarumperitis,quiPr^fidem&Nominis-deiciuesmonerentdeiisqua:acl:aeirent,&aFcrdinando 
fibi cauerent.  Bermeium faclo  imperu profligant ,  multofque ex eius  militibus capiun t :  deinde Quasftor  ftatim 
Ferdinandi  veftigia  adNomen-dei  profe&i  fequitur,  fperansillum  adfequipoffc:  fedilledeQujpftorisvidtoria 
certiorfaclusabm'squiefFugcranr,atq;ipfumadfetendere,fuosdimittit,  &quapoflint  viaadmarefeconferant, 
hortatur,v,bi  frater  naues  habebar:illorum  tamen  plcrique  capti  &  in  vrbem  pertradli.Petrus  audi  to  fratris  &  Bcr- 
jTieioinfortunio,fcaphamconfcendit,&rclidtisnauibuscumpra:da,profugic.Captiuiinforumprodu6ti,&iftica 
Pnctore  quodam  vrbanopugione  confofli. 

F    3  Hifpani 


A  i>     C  a  p,     X  I  X. 

Hifpanilndosdomiciliain  arboribus  habentesoppugnant. 


*j 


,Nd  LW  ^ftrfmtBamjlagam.fiueltttUfitludmaripacifico  obie. 
■  Oum  coluntfua  «dtficta  mfummo  arborum  faftigio fabrtcare dnt  ama 
\folum  valiehumtdum  (fpaludofumeft.  TrJptcw  Htsjani  nond^Z 
,  perdomarepotuerunt,  nulltenim  equi  tftic  verfart  queunt. Trtmus  Valboa 

fSHt^anorummtlttum,quicomttabantur,rtfuconfpeXtt:namretnouttateatton^ 
«rumautPtcarummdosfeviderearbttrabantur.  Adeo  autem  celfi  erant  ifa  arbores  Z 

robuftmvtr,pro,eaulap,disearumaltiludinemfuperarevixpoffet>mom 
-vtoaobomtnum  vln,ampUc7tnequtrent.  Stmtltettamrattonehabttant quidamaltistcis 
humtdu  tffiagnanttbmfum  autem  t/ltftrenut  bellatores,  auriquediuttl,  &  fuamrerio 

^tutattfitntaduerfusHtfpanos^uorumpUrosquetrucMrmt.IftommettaJ 
memtntt  Tetrusde  Cteca.prtmaparte  ChronictPeruantcapp.XI,xxvl.  tf^Lbttaue 

yaldecapttcttteJlcvtpluretetiamtntegrasfamiliatcaperepofitnt. 

Hifpani 


Ad     C  a  p,    XIX. 

Hifpaniarbores^nquibuslndorumdomicilia/uccl 

dunt,  lllofque  deturbant. 


*4 


E n z o  refert.eo  temporequo  iniiia ^Prouincia^verfabaturtHiFpanumquen* 
dam  Trtbunum  miittum3cuinomen  Caffarde  Andagoya,  Stnui  'DiuiMat- 
th&i  Pr&feBum ,  cumpr&ftdiario  miltte  ( qui  ad  centefimum  &  quinquagefi- 
mum  numerum  accedebat )  &flateper  eam  prouinciam  excurfionesfacere,  f$ 
affcres  ligneafque  tabulas  ctrcumferre  feittum3  evtmdttemafaxis  ^iacuiis 
Inuorum  tndemnem  pr&ftaret.  JSlam  cum  eius  regionis  tncoU  Htfbanos  aduenire  tntelligebant 
adfeoppugnandum,  comparabantfeadreftHendum  f$  laptdum  taclu,&fartfiis,  f$aqu&fer- 
uentiseffufionewt  Htffanorum  capita  perluerent.  jnterea  Htfpani (ecurtbus  arbores  c&dere 
nondeftftebant ,  doneceascum  domictltis  deturbarent :  deinde  miferos  Indos  crudeltter  neca- 
bant.  Non  tamen  inulti  moriebantur  Indt;  quia  non  cadebant  qutnaliquot  Htfpanos  f$  arte 
(£fia  ruina  opprimerent,  autgrauiter  affitgerent.  Qma  tamen  regio  tnculta  ^deferta  erat, 
totque  homintbus  alimenta  pr&bere  nequtret }  aAndagoya  regionem  tandem  deferuitt  f$ma- 
gnam  auri  evim3quam  ijiic  corraferat3abJiuiit. 

G  Indorum 


.v« 


' 


A  d     C  a  p.     XXI. 

Indorumpontes  ex  funibus  contexti 


V  vKkjlumen  Chiouo,incoUe  quodamnominato  Guaynacapatraiec7us,pons 
eft  efuntbus  contextus.  Eius  nominis  origo  inde  exorta.  RexGuaynacapa  regi- 
onem  iliam  infuampoteflatem  redigere  cupiens,efitisPr&fec7;is  <vnum  cum  ma- 
gno  exercitu  mittit  adeam  occupandam.  Adripamfluminis  cum  venijfet,  in- 
colaspontem  ftrueretubet  adtraducendum  exercitum.  Sxtrutturpons,pro  re- 
gwnis  ems  conJuetudine,e crafisfunibus,  oblique & 'tranjuerjim  aliisfuntbus  connexis.  Fatto 
ponte,exercitum  traducere  tnctpit :  hofles  qut  ex  altera  fluuijparte  erant,  illico  crajstores  illos 
funes  depalis  aut  arbortbus  vtrtnqffrmiter  reltgatos,  refctndunt,  omnemr.,  turbam  pontiin- 
fiftentem  m  flumenpr&ctpttem  agunt,{$  vndequafy  in  eos  quiiam  pontemfuperauerant,quiq^ 
in  alterafluuij  rtpa  adhuc  h&rebant,impetufac7;o  ruuntjotumquefere  exsrcitum  concidunt. 
H&c  'vbiintellexit  Guaynacapa,§luitodtfcedttcummatore,  quamcumfuo  Tr&fettomtfi- 
rat>exercttu,totamque  eam  regionemferro  &  tncendio  'vaftat  & fcedaf.pontemque lapideum, 
'Vtfactltor  eflet  trateBus^conftruere  ^voluttfidtrrtto  conatu,obflumtnis  raptditatem  £$  <vor- 
tices.  Similmmpontium  meminit  Gomara  cap.  cxc  v.  Htflori&fu&generalis  Jndtarum,&  Pe- 
trus  Ciecacap.x.  &  lxxxix.  prim&partis  Chronici  Teruam. 

G   2  Princi- 


n     D       ^y    A    P.  ^V^VXl. 


a& 


Principum&SatraparumindixOccidentalisfepulturx. 


E  f  v  n  c  t  i  s  Kegtbmaut  Satrapis,  magnifica  exetjuu  {$  funebresritutfiexi 
foitbant:namtngentesfodiebantjpecusfiueJcrobes,inquasextincT:umdemitte- 
bant,detndeaurea  ^argentea  vafaireliquamcjue  eius  prectofioremfipellecli- 
lem  exauro  fiue  ar^ento  eiaboratam  aduciebant,pojiremo  ex  'vxortbus  non- 
nullas  veiformofiores,  'veicjuas  habuerant chartores,  nonnuilofiue  primarios 
feruos,  "vejiem^potum,  ^cibum  inttciebant,  'vnde  'vefcerentur  cjutextinclum  comttarentur 
donec  ad  iocumdeftinatum  perueniret,  ^cjutbus  frutpojfent,  tn  eo  ioco  conflttuti.  Ex  cjutbus 
apparet  eos  immortalitatem  anim&non  tgnorajfeifeda  Satanaperfuafos ,  aito  transferendosy 
*vbi  viuerentgenio  induigentes  quemadmodum  ante  obttumfaciebant.  Atque  vtfactitusper- 
fiaderet  eis  certa  effe  qu&  dtceret,tnterdum  {permittente  ^Deo)  Principis  aitcutus  defuncltfor- 
mam  capiebat,qutftgnificaretfein  aito  regno  nunc  beate  'viuere,  magno  cumapparatu  &  aia- 
crem,  quaiem  tpfimet  confftcerepoterant.  Eam  ob  caufam  fafctnatt  ifit  lndt  maiorem  curam 
tncondendis  fepulchris  quam  tn  'vlla  alta  re,  adhtbebant.  H&c  porro  communis  eHfepeitendi 
Trtncipesin  muitisregiombus  Peruanis  confietudoitametfiin  nonnuilisftt  dtuerfa.  Hiftani 
multas  eiufmodtfepuituras  <valde  diuttes  tnuenerunt  :fediongepiures  adhuc  tect&  iatcnt. 

G     3  Peruanos 


vw  w 


•A- 


■ 


. 


A  d    C  a  p.     XXII. 

Peruanos  valdeinduftrios  eflfe  aurifabros. 


»7 


Nt e qya  m  Perdanifublngarumimperium redigerentur,eainduftria&politiequamnunc 
nabenr,deftituebancur,vtabipfismecincolisinrelleximus.SedpoftquamIngx,hoceft,fuprc- 
mi illi  Peruani  regni  Principes  ipfis  dominaci  func,policiores  &  culciores  func  reddici.Nam  In- 
gasillivaldedeledtabantur  ornaciorc  fupellefrile ,  ftacuis,  &vafis  egregie  fabrefa6cis:eamob 
caufam  aurifabror  um  oflicinas  variis  Regni  fui  locis  infticuerunc,qui  aurum  &  argencum  in  va- 
riasformaselaborarenc.  Eccerceconipe&afuncvafaabipfisfabrefa&aranca  arce&  induftria, 
vc  quocquoc ea  viderunc non  potuerint  non  admirari ,  eoque  magis ,  quod  pauca  inftrumenta 
h  abeant,  &  exiguum  apparatum  ad  ea  qua?  cum  facilitate  quadam  elaborant,peragenda. 

Occupato  ab  Hifpanis  eo  Regno ,  confpe&a  funt  elegantia  &  admiranda  vafa  de  quibus  (inquit  Petrus  Cieca 
prima?  partis  Chronici  Peruani  cap.  c  x  1 1 1 1)  fileo,quoniam  ipfe  non  vidi.  Illud  tamen  (pergit)aifirmare  poifum, 
confpexiffe  me  illos  duorum  arreorum  fragmcnrorum,&  duorum  aut  trium  lapidum  nigrorum  adminiculo,vafa, 
fonriculos>candelabraramafFabreconfecifre,vcnoftriaurifabricumomnibus  fuisinftrumentis  ornatiora  confi- 
cere  vix  polfenc.  Ad  metallaporro  liquanda ,  duntaxat  fornacula  vtuntur  ex  luto  conftru&a,in  qua  carbones  pofi- 
tiincendunturaviriscircumfornaculamdifpoficis,quiloco  follium,arundinibuscauis  flacu  ignem  excicanc,vt 
materiavrceisimpofitaliquefcat,quam  deindeeximentes,fabrorumpra:fe£tistradunt. 

Guaynacapam  tradunt  in  thefauris  fuis  habuifle  aureas  ftatuas  Gigancum  magnicudine,fed  incus  inanes,  ex  au- 
ro  pra?terea  & argento conflatas formas  quadrupedum,auium,arborum  & herbarum in fuo regno nafcentium,fi- 
militeromnis  generis  pifcium ,  velquosmaretegnum  fuumalluens  velflumina  perillud  labentia  alerent.  Ad- 
duntinfuper,Ingashortumquendampofl"cdifl*eininfulaquadamcircaPunam,inquamnauigabantacurisfoluti, 
vt  gcnio  indulgerent,  cuius herbx, flores, arbores  ex auro  &  vrgento  conflata:  eflen  t.  Hoc certum  eft, aurifabros 
iftos,ftatuas,idola,vafa,clcnodia,breuiterquaccunqueabipfisrequirerencur,elaborafle,adfuacempIaexornanda. 

G    4  In 


■ 


A    D        C     A    1°.        II. 


i8 


IninfulaFerruquaevnaexCanariiseft^nullameflreaquam 

potui  idoncam,  prater  eam  quae  ex  vnica  arbore  deftillat. 


Dmirandvm  quoddatri Natura? areaftum in Fcrri infula* e Cariariis,  quas Fortunatas non- 
nulli  appcllant,vna  obferuatum  eft,cuius  omnes  qui  de  ealnfulafcripferunt  recentiores,men- 
tionem  faciunt.  Nempe  iftic  arborem  efle,qua:  aquam  potui  idoneam  fubminiftrct  non  modo 
totius  illius  infulse  incolis  ,  fed  ipforum  etiam  pecoribus  &  armentis  neccflariam ,  quan- 
doquidem  alioqui  careant  &  flumirtibus  j  &  lacubus ,  &  fontibus  &  puteis ,  vnde  aquam 
potuiaptamhaurirepoflint.  Eftautemeaarborjrcferentibusquibufdam,mediocrisakitudi- 
nis,folio  iuglandis,  paullo  tamen maiotc,  cin&a muro ad  fontis  normam  ftruclo,  vt  aq  uam  ex 
illa flollantem excipiat.  Singulis ertim diebus, binis horis ante lucem  tegitur  arbor denfa  quadam  nebula, donec 
exortusfol  fuocalore  nebulamdifcutiat&diflbluatitotoautcm  illotempore  quo  nebula  arborcm  inumbrat& 
obtegit,exfudatilla,atqueextrunco,ramis,&foliismultamaquampr2bet,inlacunamillamcircumarboremfa- 
ctam  guttatim  ftillantem,qu£  valde  ab  exccllentia,pra:ftantia  &  bonitatc  cornmendatur. 

OccupataporroabHifpanisprimumeainfula,valdcadmirabantur,fcnequcflumina,nequefontcs,rtequepu- 
teosinuenire:interrogatiautemincol2,vndcaquampeterent,refportdebant,fepluUialeminquxdam  vafacolli- 
gcre  ad  vfumneceffariam,  priustamenadmirandaillaarboreharundinibusj  &aIiamateriaconte£ta,vtfacilius 
Hifpanoseiicercnt,nonreperientes  aquamdulcem  intotainfula.  Sedfrausdete&afuitamuIiere,cumquaHi~ 
fpanusquidamconfuetudinemhabuit.Isremvterat,ftatimTribunofuoaperit:illcridcre&fabulamcenfere:ni- 
hilominus,arboremdetegereiubens,nonfabulam,fedrem  veramefleexperitur.SedPrimatesincole;,intelligen- 
tes  arauliere  proditum  aqua?  arcanum,clam  illam  tollendam  curarunt.  Ouiedus  etiam  rem  certam  efle  fcribit,  ta- 
metfi  arborem  vidifle  negat,  cum  ccr  in  eam  infulam  appulerit,iter  in  A  mericarn  inftituens. 

Quidam  pluuialiam  Plinij efle cenfent,  in  qua fcribit Lib.  vi.  Naturalis  Hift.  cap.  xxxn.  noft  effe aquam  nifi 
eximbribus:Nonnullivero,ipfiusOmbrion,inquaarboresfimilesFerul2;,exquibusaqua£Cxprimantur,exnigris 
amara,ex  candidioribus  potui  iucunda. 


\ 


'Sf&iM' 


fytio 


•i 


HMi 


W4fi 


I