Skip to main content

Full text of "Annales Academiae Rheno-Traiectinae"

See other formats 


St TE z-. 
"X 41 


HU. IRENO TRADI CTANAM, 


Jessat oci tar s P ux ue dtum i mn 


UA SELUXBE-- CRCOEEDN 7 


ANNAERES 


ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE , 


Ann. CIOIJCCCXXXIII—CI9IDCCCXXXIV. 


CA 


A NUN A&A LES 


ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE , 


Ann. CI9I9CCCXXXIII—CIOIDCCCXXXIY, 


^ 


THEODORO GERARDO va LIDTH pbÉ JEUDE , 


RECTORE ACADEMIAE MAGNIFICO, 


ADAMO SIMONS, 


SENATUS GRAPHIARIO. 


TRAIECTI 4» RHENUM, 
ary» IOANNEM ALTHEER; 


ACADLMIAE TYPOGRAPHUM: 


MDCCCXXXY. 


HOC ANNALIUM FOLUMINE 
CONTINENTUR: 


Nomina Professorum et Lectorum in 4£ca- 
demia Rheno-Traiectina. $. Y. 


Quaestiones ad certamen literarium 4. 
croloCccoxxxin. propositae. $. M. 


Series lectionum habendarum., $. MI. 


Series disputationum publice et privatim 
defensarum,  $. YV. 


Solennia. $. V. 


Turoponri GERARD1 vAN LrpTH DE Jevpe, 


Oratio. ; 
pi he- 


1v 


Responsiones ad quaestiones propositas : 
LAw2zEnTI Dozpzs Did.fil. ad quaestionern 
T'heologicam. 


FnAwciscri law1 lAconr ArsEnTI lunius, 
ad quaestionem Theologicam. 


Dipzgnic: vaN DoxkvMw, ad quaestionem 
AMedicam. 


WArRANDI ConxEriu Lupovicr Cranisse, 
ad quaestionem Literariam. 


IonaNN1i ConwEri GrenHanni Door, ad 


quaestionem Literariam., 


ANNALES 


ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE. 
Ánn. CI9IDCCCXXXII—CIOIOCCCXXXIV. 


— ÁÁÁm 8 c——— n n 9 — 


4L 


Inde a die xxvr. m. Martii A. cioroccexxxirr, 
usque ad diem xxvr. m. Martii À. croroccexxxiv , 
in Academia Rheno-Traiectina docuerunt 


MAÁTHESIN ET PHILOSOPHIAM 
NATURALEM 


NrconaAus ConNELiUs DE FnEeMEnY, 

GrgnAnDpvs Morr, 

IoANNES FRIDERICUS LupOvicus SCHRÜDER, 

lANvs Kors, 

THEODORUS GERARDUS VAN LinTH DE subs; 
h. t. 4 cad. Rector , 

PrTRus loawwEes IsAAcus pE FREMERY, 
Prof. Extraord. 

Pucuanpvs vAN Rzzs, 

ConwELIUS ÁÀDRIANUS DencsuA SEP qu: D 
Extraord. 


vi 


THEOLOGA M. 


Ionocus HrzniNcA, E. F. 

GaABRIEL VAN OonDT,  Aonorifice et ex 
poto suo dümissus , 

HrnwaANNvus DovuMwAN,; 

HrnwANNus lonawxxEs RoyAARDSs. 


IJIURISPRUDENTIA HM. 


HegnMANNUS ÁRNTZENIUS , 

IANvs RicuAnpus pE DnvEYs, 
ConNELIUSs ÁDRIANUS VAN ÉNSCHUT, 
ApnriANUs CaATHAniNUS HorriUs, 
IANus AckEnsDYck, Prof. Extraord. 


MEDICIN.4 4H. 


IANmvs DrrvLAND, propter aetatem sep- 
tuagenariam honorifice rude donatus, 


NiconAvus ConwELiUs DE FnrEMERY, 

DBrenNAnDpvus FnANcIsCUS SUuERMAN, 

I4Nvs IsAACcUs VVoLTERBEEK , 

IlAcosnus Lupovicus CoxnADpvus ScunoEDER 
VAN DER Korx. 


VII 


PHILOSOPHIAM THEORETICAM 
ET LITERAS HUMANIORES 


PurniePUs GuinigLMUS VAN llEvsDE, 


AwTONIUS YAN GOUDOEVER, 
ApnAMUS Siwons, h.t. Senatus Z£cad. Gra- 


phiarius , 
IAconus ConNELIUS SwyYGHUISEN GROENE- 


WOUD, 
Lupovicus GERARDUS Vissokes; Prof. 
. Extraordinarius. 


LECTORES 


SawvEL Nvnorr, Linguae Graecae, 

GreanAnpvus DonwSxirFEN, Literarum Hu- 
aniorum , 

Canornus THoMwPsoN, Literarum 4nglica- 
rum " 

Iusrus HeNnrcus KocH , Linguae iori 
nicae , | 

Groneivs CAnorvs VEeRENET, JAiterarum 
Galiicarum. 


MAGISTER ACADEMICUS 


LAMBERTUS DE FRANCE , d rtis Gladiatoriae. 


VIII 
. 1I. 


Ad certamen literarium, singularum disci- 
plinarum studiosis in Academiis et Athenaeis 
patriis, propositae sunt hae quaestiones: 


QUAESTIO ZOOLOGICO-GEOLOGICA. 


Quaeritur , quales reliquiae fossiles ani- 
malium vertebratorum hactenus sint inven- 
tae, in septentrionalibus Belgii provinciis, 
praetermissis illis, quae multae prope Yra- 
iectum ad Mosam, iz Auius loci formatione, 
adsunt. Indicetur porro, quales sequelae 
ex illis, quo ad constitutionem geologicam 
harum Provinciarum , tuto derivari possint? 


QUAESTIO MATHEMATICA, 


Jxponatur theoria generalis curvarum 
duplicis curvaturae , eaque adhibeatur ad 
inveniendas proprietates curvae, quae om- 
nes rectas in superficie cylindri aut coni 
recti eodem angulo secat. 


QUAESTIO THEOLOGICA. 


Disquiratur, utrum e doctriná Ethices 
Christianae homini et Principi Christiano 


li- 


Ib.q 


liceat , bellum gerere , nec ne? | Quodsi ii- 
citum existimetur , inquiratur , quatenus de 
bello gerundo hominum sententias emenda- 
gerit doctrina feligionis Christianae? 


QUAESTIO IURIDICA. 


4d examen revocentur argumenta, quae 
ad leges commendandas afferuntur , quibus 
sive officinae et agriculturae tuendae caussa , 
sive ne certarum rerum copia desit, mer- 
cium cum importatio tum exportatio gra- 
vatur vel prohibetur. 


QUAESTIO MEDICA. 


Quaenam. mutationes pathologicae indu- 
cuntur A rteriis per Ligaturam? | Hinc, ex- 
positis variis eam instituendi modis, quid 
singuli valeant , concludatur, 


QUAESTIO LITERARIA. 


Fita Periclis, ex ipsis fontibus, maxime 
Plutarcho, petita. | Firi characterismus. 
Quid profuerunt eius politica consilia civi- 
tati et imperio Atheniensium? | Quid no- 
cuerunt ? 


m 


Lectionum in Academia Rheno-Traiectina, 
inde a die v, Septembris À. croroccexxxirr, 
usque ad ferias aestivas A. cro1CCCOXXXIVY , 
a Professoribus et Lectoribus habendarum, 
haec fuit formula: 


in FACULTATE MATHESEOS zc 
PHILOSOPHIAE NATURALIS, 
docebunt 


Elementa JMMatheseos, l. F. L. SCHRÓ- 
DER, diebus marüis, mercurii, iovis et vene- 
ris, hora IX. 

Stereometriam , Trigonometriam Sphae- 
ricam , adhibitam ad 4stronomiam Sphae- 
ricam et Geographiam ÍMathematicam 1. F, 
L. SCHRODER , die veneris atque saturni, 
hora VIII. 

Collocutionibus de ratione docendi disci- 
plinas Mathematicas vacabit I. F. L. SCHR Ó- 
DER, hora postea indicanda. 

Geometriam analyticam À. vau REES, 
diebus lunae, mercurii et veneris, hora IX, 

Calculum differentialem et integralem 
B. vas REES, diebus martis, iovis et satur- 
ni, hora IX. 

IMe- 


XI 


IMechanicam analyticam  &. vas REES , 
diebus lunae, martis, iovis et veneris, hora X. 
"PPAysicam experimentalem G. MOLL , die- 
bus lunae, martis, iovis et veneris, hora I. 

Astronomiae primas notitias G. MOLL, 
diebns lunae, martis, iovis et veneris, ho- 
ra IX. vel alia, auditoribus magis commoda. 

A stronomiam  theoreticam e£. practicam 
G. MOLL; iisdem diebus, hora Ill. 

Elementa Hydrotechniae, ad praesentem 
conditionem Patriae adplicata, si sufficiens 
numerus auditorum adsit, belgico sermone, 
exponet G. MOLL, hora deinceps indicanda. 

Chemiam generalem et applicatam N. C. 
DEFREMERY, diebus lunae, martis, mer- 
curii, iovis et veneris, hora XII. 
^ Chemiam artibus adhibitam | P.J3.L. nx 
FREMERY, diebus martis horà. pomeridia- 
na VI-VIII. 

lis, qui instituendis operationibus. chemicis 
operam dare cupiunt, praeerit.P.J.I. ng 
FREMERY, die saturni, hora IX ad XI. 

 Botanicam et Physiologiam plantarum 
LKOPS, diebus lunae, martis, iovis et ve- 
neris, hora X. 

Botanicam Historiam plantarum medi- 
cinalium et oeconomicarum C. A. BDERGS- 


MA, diebus lunae et veneris, hora IX, 
A na- 


XII 


-natomiarn plantarum ||. C. 4. BERGS- 
MA, diebus et horis Auditoribus commodis. 

JExcursionibus botanicis singulis hebdo- 
madibus praeerit C. A. BERGSMA, 

Historiam naturalem IMammalium , .4- 
vium, Reptilium et Piscium exponet Tg. G. 
vAN LIDT pg JEUDE., diebus lunae et mar- 
lis, horà XL — Caeterorum autem anima- 
lium, vertebris carentium , historiam, du- 
ce V. Cl. I. van der Hoeven, die mercurii , 
eàdem horà. 

"natomiam comparatam tradere perget 
Tn. G. vau LIDTH pne JEUDE, die saturni , 
hora I. 

JMineralogiam et Geologiam  N. C. pg 
FREMERY, diebus iovis et veneris, horá XI. 

Oeconomiam ruralem |1.KOPS, diebus 
lunae, mercurii et iovis, horal. saturni, ho- 
ra XII vel aliis diebus aut horis, auditoribus 
commodis. 

Disputandi exercitationibus , die saturni ho- 
rà I, alternatim. praeerunt Professores in Fa- 
cultate Matheseos et Philosophiae Naturalis, 
singuli in partibus sibi demandatis. 


In FACULTATE THEOLOGICA, 


Encyclopaediam theologicam , cel. Cla- 
ris- 


XIII 


risse epitomen secutus, exponere perget 
H. BOUMAN, diebus ioviset veneris, hora IX. 

Theologiam Naturalem adet H. BOU- 
MAN, diebus lunae et martis, hora X. 

Patristicam , interpretandis Se/ectis Pa- 
trum 4 postolicorum, . duce | Chrestomatia 
sua Patristica (Trai.ad Rhen. 1831.), ex- 
ponet H.I1. ROYAARDS, die martis, hora lI. 

Historiam Ecclesiae Christianae a IMu- 
harnmede. ad nosira usque £ezpora, tradet 
H.I. ROYAARDS, diebus lunae et martis, 
hora XL.et die mercurii, hora Il. 

Historiae dogmatum Christianorum. par- 
tem, quam superiori anno, morbo impeditus , 
absolvere non potuit, horis opportunis, . in- 
eunte cursu Academico, ad finem perducet 
H. I. ROYAARDS. 

Jus Ecclesiasticum hodiernum Belgicum 
interpretabitur H. I. ROYAARDS, die lunae, 
hora Il. | 

Disquisitionfbus, probation! academicae 
praeviis, vacabit H. I. ROYAARDS , die io- 
vis, horall. 

Herimeneuticam F'eteris ac Novi Foederis 
generalem exponet H. BOUMAN, diebus iovis 
et veneris, hora X. 

KExegeticas in C.S. lecüones habebit H. 
BOUMAN, interpretaturus cum Zesazae va- 

ü- 


XIV 


ticinia quaedam , difficiliora Zuangeliorum lo- 
ca, diebus lunae, martis et mercurüi, hora IX. 

Theologiam dogmaticam docebit 1. HE- 
RINGA, E. F. diebus lunae, martis, iovis et 
veneris, hora XII. 

Collocutionibus de Theologia populari 
vacabit I. HERINGA, E. F. die 1ovis, horis 
vespertinis a. VII. ad IX. 

Disquisitionibus, cum provectioribus in- 
stituendis, probationi ecclesiasticae praeviis, 
vacabit I. HERINGA , ES F. die mercurii, ho- 
ra XII. 

Doctrinam morum Christianam ita doce- 
bit, ut in exponendis Officiis Christianis et 
-scetica pergat H. I. ROYAARDS, diebus 
lunae, martis et mercurii, hora I. 

Praecepta Aoriletica tradet 1. HERIN- 
GA, E. F. diebus lunae et iovis, hora VIII. 

Exercitationes oratorias sacras modera- 
bitur I. HERINGA, E. F. die mercurii, ho- 
ra X. 

Officia doctorum «et antistitum in Ecclesia 
Christiana exponet I. HERINGA, E. F. die- - 
bus màrüis et veneris, hora VIII. 

Puerorum doctrinae Christianae erzdien- 
dorum, exercitationem . instituet I. HERIN- 
GA, E.F. die veneris, hora XI. 

Commiltonibus, orationes habentibus sa- 

cras, 


XV 


cras, praesides. aderunt I. HERINGA, E. F. 
die martis, horà IL. H. BOUMAN, die lu- 
nae, horàl. et H.I. ROYAARDS, die ve- 
neris , horá 1. 

Publicis disputandi exercitationibus prae- 
erunt alternatim , die mercurii, hora l. I.HE- 
RINGA,E.F. H.BOUMAN et H.I.ROY- 
AARDS, privatis item. H. l1, ROYAARDS, 
peculiari, hora. 

/G. YAN OORDT , etsi suo ka honorifice 
a Rege dimissus est, libentissime tamen. sua 
officia et consilia, quoad eius fieri possit, of- 
fert commilitonibus. Orationes sacras haben- 
tibus praeses aderit, diebus et horis, ,e sibi 
et commilitonibus opportunis. 


In. FACULTATE IURIDICA, docebunt 


. Institutiones H. ARNTZENIUS,- Eu: 
martis , mercurii , iovis et veneris, hora IX. 

Pandectas, W estenbergio duce, H. 
ARNTZENIUS, diebus martis, mercurii, io- 
vis et veneris, hora X. 

Ius Belgicum;, ad ductum linearum Iur, 
Civ. Holland. descriptarum a Cl. N. Smal- 
lenburg, I. RF. ne BRUEYS, diebus lunae, 
martis, mercurii, iovis et veneris, hora l. 

Encyclopaediam iuris I. R. pg BRUEYS, 

die- 


XVI 


diebus lunae, hora X, mercurii et veneris, 
hora XI. 

Eleinenta oeconomiae politicae Y. R. pg 
BRUEYS, diebus lunae, martis etiovis, ho- 
ra XI. 

Ius naturae €. A. vag ENSCHUT, die- 
bus mercurii, iovis et veneris, hora X, duce 
Haus. 

Ius publicum et gentium C. M. vaw EN- 
SCHUT , diebus mercurii et veneris, hora XI, 
et iovis, hora VIII. 

Ius Criminale universum et Belgicum 
C. A. van ENSCHUT, diebus pini io- 
vis et veneris, hora IX. 

Iuris Romani Historiam secundum sua 
Lineamenta (quae prostant apud Academiae 
Typographum) A. C. HOLTIUS, diebus mar- 
tis, mercurii, iovis et veneris, hora XII. 

Historiam gentium recentiorum politi- 
cam tradet I. ACKERSDYCK, diebus mar- 
üs, mercurii, iovis et veneris, hora L. 

Rerumpublicarum imprimis patriae no- 
titiam tradet I. ACKERSDYCK, diebus mar- 
tis, mercurii et lovis, hora XII. 

Disputandi exercitationibus, alternis heb- 
domadibus, praeerunt Professores in facultate 
luridica. 


In 


XVII 


In FACULTATE MEDICA, docebunt 


Anatomiam 1.L.C. SCHROEDER vaxv 
nER KOLK, quater per dierum hebdomadem, 
horà IV. 

Physiologiam Y. L. C. SCHROEDER vav 
pnER KOLK, diebus lunae, martis, mercurii 
et iovis, horà VIII. máatutiná. 

Lnatomiam Pathologicam , bis per dierum 
hebdomadem, I. L. C. SCHROEDER vaN 
pER KOLK, 'horà Auditoribus commodàá. 

JDissectionibus cadaverum | 4 natomicis , 
opportuno anni tempore instituendis , praeerit 
"quotidie L L. C. SCHROEDER vaAN DER 
.KOLK. 

Pathologiam  exponet. B. F. SUERMAN, 
ter per dierum hebdomadem, hora IX. 

Doctrinam. de cognoscendis et curandis 
hominum morbis V. 1. WOLTERBEEK , qua- 
ter, hora XII. 

Therapiarn generalem , et IRE "me- 
dicaminum., exponet l.l. WOLTERBEER, : 
quater, hora I. 

. PAharriaciam, vernaculo sermone, .N. C. 
DE FREMERY, diebus lunae et martis, hora II. 

Examen aegrotantium. et. Semeioticam , 
I.I. WOLTERBEEK, in Nosocomio acade- 
mico, hora X. 3s 

** In- 


XVIII 


Institutionibus Clinicis morborum inter- 
norum vacabit I.I. WOLTERBEEK, singu- 
dis diebus, in Nosocomio Academico. . 

Praxin chirurgicam iradet B. F. SUER- 
MAN, quater per dierum hebdomadem, ho- 
ra VIII. 

- Operationes chirurgicas ^ demonstrabit 
DB. F. SUERMAN, tempore hyemali, quater 
per dierum. hebdomadem , hora V. 

Institutionibus in arte chirurgica, quo- 
vis die, vacabit D. F. SUERMAN. 

Theoriam artis obstetriciae |. I. WOL- 
TERBEEK, die martis, iovis et veneris, ho- 
ra IX. 

Institutionibus | obstetriciis , |^ imprimis 
'practicis, im Nosocomio habendis vacabit 
I. I. WOLTERBEEK. 

Politiam medicam iradet N. C. pg FRE- 
MERY, diebus mercurii et saturni, hora VIII. 

Disputandi exercitationibus , alternis heb- 
domadibus, Professores in Facultate Medica 
praeerunt. 

I. BLEULAND, licet. propter. aetatem ho- 
norifice rude donatus, commilitonibus , qui ex- 
plicationem  accuratiorem. speciminum Anato- 
micorum et Pathologicorum in Museo prae- 
sentium desiderabunt, sua officia, quantum 
valetudo permittet, offert. 

In 


XIX 


In FACULTATE PHILOSOPHIAE THEO- 
RETICAE er LITERARUM HU-- 
MANIORUM,  docebunt 


Logicam, atque Znthropologiam 1. F. L. 
SCHRODER, die lunae atque saturni, ho- 
ra IX. l; : 

Doctrina Morum Y, F. L.SCHROÓDER, 
diebus iovis et veneris, hora Il. | 

Literas Latinas. A. vaN GOUDOEVER , 
diebus martis, iovis, veneris et saturni, ho- 
ra XL. interpretando cum Ciceronis libros de 
oratore, tum Virgilii Aeneidos. L. IX. 

— "ntiquitatem fRtomanam A. v«N GOUD- 
OEVER ; diebus martis, mercurii, iovis et 
veneris, hora X. 

Exercitationes. Paedagogicas |» moderabitur 
À. vau GOUDOEVER, die mercurii hora T. - 
et die saturni hora XII. | 

JLiteras Graecas tradet Pur, G. vau HEUS- 
DE, interpretaturus cum vz£az 44ntonii Plu- 
tarcheam , diebus lunae eti veneris, hora I. 
tum .Se/ecta Zristophanis, Xenophontis et 
Platonis loca , diebus martis etiovis, hora Il. 

Literas Hebraicas 1. C. SWYGHUISEN 
GROENEWOUD, cum interpretanda.Graz- 
matica, ium eius ut et SSyntaxeos usu in 
legendis quibusdam V. F. capitibus historicis 

i non- 


XX 


monstrando, diebus lunae et veneris, horall, 
martis et iovis, hora f. 

. Literas Arabicas 1. C SWYGHUISEN 
GROENEWOUD, diebus mercurii et satur- 
ni, hora VIII. 

ZAntiquitatem Hebraicam Y. C. SWYG- 
HUISEN GROENEWOUD, diebus lunae, 
martis, iovis et veneris, hora VIII. . 

Caeterum, si qui sint inter commilitones, qui 
in lectione V. F. czrsoria aut Literis .4ra- 
znaeis se exercere gestiant, eorum pariter de- 
sideris, quoad poterit, satisfaciet libentissi- 
me, I. C. SWYGHUISEN GR OENEWOUD. 

Historiam gentium, praesertim recentio- 
rum, Pu.G. vau HEUSDE, diebus lunae, 
martis, iovis et veneris, hora XI, 

Historiam philosophiae, | Pm. G. vAN 
HEUSDE, diebus mercurii, hora XI. et XII. 

Antiquitatem Graecam, loca in primis, 
quae ad interiora Graecorum sacra perti- 
nent, Pm. G. vay HEUSDE, die martis, 
hora I. 

Praecepta styli bene Holl., A. SIMONS, 
diebus marüs, mercurii, iovis et veneris, 
horà VIII. 

Literas Holl. et Eloquentiam, |. &. SI- 
MONS, diebus martis, mercurii, iovis et ve- 
neris, horà X. 

Poeé- 


XXI 


Poétarum principum Holl. selecta loca, 
A. SIMONS, diebus martis et veneris, ho- 
ra IV. : 

Disputandi exercitationibus sermone ver- 
naculo habendis, praeerit alternis. hebdoma- 
dibus, die iovis horà IV, A. SIMONS. 

Historiam Patriae vernaculo sermone, 
L.G. VISSCHER, diebus lunae, horà XI. 
martis , iovis et saturni, horà X. 

Disputandi exercitationibus praeerunt, al- 
ternis hebdomadibus, die saturni hora l. al- 
ternatim Pu.G. vay HEUSDE et A. vAN 
GOUDOEVER. 


G. DORN SEIFFEN, Zzt. Huan. Lec- 
tor, diebus lunae et iovis, hora V., Graz:- 
maticam Graecam exponet. lisdem diebus, 
hora VI., aut alia, auditoribus magis commo- . 
da, de rAythmica ratione, tam in Grae- 
corum; quam Latinorum poétarum car- 
minibus aget. 


LH. KOCH, Linguae Germanicae gram- 
maticam et historiam literariam interpretabi- 
tur, horà auditoribus commodá. 


XXII 


Literas Francicas iradet. G. €. VERE- 
NET, diebus lunae et iovis, hora V. 


Literas 4nglicas tÀradet C. THOMPSON, 
diebus lunae et iovis, hora IV. 


L.»r FRANCE, ZZcademicus gladiatoriae . 
artis Magister , quolidie aptum et elegantem 
gladii usum docebit. 


Bibliotheca 44cademica , diebus lunae; 
martis, iovis et veneris, ab hora I.in IIl; 
diebus mercurii et saturni ab horalI.inIF ; 
et feriarum tempore singulis diebus iovis, 
ab hora I. in IT. unicuique patebit.  .Mu- 
seum quoque zoülogicum, tam huius 4ca- 
demiae, quam. privatum in aedibus Pro- 
fessoris Historiae Naturalis , cuique roganti 
patebit. 


$. IV. 


Summos honores in singulis. Facultatibus, 
hoc anno Academico, inde a die xxvr Mar- 
tii A. croroccoxxxin, ad diem xxv Mar- 
üi A. crolocccxxxiv, hoc ordine consecuti 
sunt : 

Ànno 


XXIII 


Anno CIOIOCCCXXXIIM. 


Die xxix m. Martii, HrERMANNus Hy- 
MANS, Tilanus, privatim defenso specimine 
Obstetrico - medico, de p/acezta praevia, 
Medicinae Doctor creatus est cuz» Jaude. 


Die xxix z. Martii, laxvs PETRUS BAx- 
KER, JJarlemensis, privatim defensa disser- 
tatione Medica, de radice Iwarangusae, 
Medicinae Doctor creatus est cum laude. 


Die xxx m. Martii,  lsAAcus Fronvus 
MuxskEN, Aheno- Traiectinus, privatim 
defensis quaestionibus Dfedicis, Medicinae 
Doctor creatus est cum Jaude. 


Die xvii zn. 4prilis, PAvurvs HENnICUS 
HorrewAw, Eindhoviensis, Medicinae Doc- 
tor, renuntiatus est Artis obstetriciae Doctor. 
magna cum laude. 


Jie xix m. Aprilis, laus ANNE ErtizA 
HixróPzN, ALeno-Traiectinus, defensa pri- 
vatim dissertatione,  sistente | gzaestiones .e 
Codice civili Francico, creatus est luris 
Romani et Hodierni Doctor. 


XXIV 


Die xx m. Aprilis, PAvrvs HaNnicus 
HornnEMAN, £indhoviensis, Medicinae et 
Artis Obstetriciae Doctor , creatus est Chi- 
rurgiae Doctor ;zzagna cum. laude. 


Die xxu zn. Zprilis, lonANNEs PeTRUS 
GEgnARDUS VAN CAsTEEL, Zheno-Traiec- 
tinus, publice defensis quaestionibus iuris 
civilis Romani et Hodierni, creatus est lu- 
ris Romani et Hodierni Doctor zagna cum 
laude. 


Die xxu m. Aprilis, PerRus Orro Cox- 
RADUS VonssELMAN DE leen, J'alburgo- 
Geirus, defenso publice specimine de frac- 
tionibus continuis, creatus est Matheseos 
Magister et Philosophiae Naturalis Doctor 
magna cum laude. 


Die xxiv m. Aprilis, Gyspgn TUS LvcuT- 
MANS, /ada-Geíirus, JMedicinae Doctor, 


renuntiatus est Artis Chirurgicae Doctor cum 
laude. 


Die xxvi zn. Zprilis, FRANCISCUS GUi- 
LIELMUS Riva, Dorstensis, defensa publice 
dissertatione Medica, de Cholera Jsiatica, 


creatus est Medicinae Doctor magna cum 
laude. 


XXV 


Die 1 Maii, GvirnrELMUs CAnorus AE- 
MILIUS DE GEER, A Aeno-T'raiectinus , de- 
fensa publice dissertatione, de caussis, e 
quibus testamentum | impugnari possil, 
creatus est Doctor luris Romani et Hodierni 
magna cum laude. 


Die 1: m. Maii, HreNnicus lANus VAN 
SETTEN vAN pnEn Mzern, Culemburgensis, 
defenso privatim specimine luridico, de ven- 
ditionis rescissione ex caussa daesionis, 
Iuris Romani et Hodierni Doctor. creatus est 
cum. laude. 


Die un z. Mai,lawus LAMBERTUS VAN 
Li»rH pE JEevpE, 7a-Geírus, defensa 
privatim dissertatione Iuridica, de dornicilio, 
Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est 
cum laude. 


Die vi zn. Maii, lonaNNEs BenNARDUS 
VEeRWAYEN, Aeno-Traiectinus,  defenso 
publice. specimine Literario, im Euripidis 
Hecubam , creatus est Philosophiae theoreti- 
cae Magister et Literarum Humaniorum Doctor 
magna cum laude. 


Die xv m. Maii, THEoDpORUs ÁDRIANUS 
VAN ScHERMAEEK , Ziheno-Traiectinus, de- 


XXVI 


fenso. publice specimine Medico obstetricio , 
de praecipuis Dynamíismi in partu aberra-. 
tionibus, creatus est Medicinae Doctor zzag-: 
na cum laude. 


Die xvu ;. Jai, BERNARDUs Rukw- 
STRA, Snecanus, defensa publice disputatio- 
ne Historico- Theologica, de fontibus, e qui- 
bus Historiae Ecclesiasticae opus Rausit 
Eusebius Pamphili; et de ratione, qua. 
iis usus est, creatus est Theologiae Doctor 
magna cum. laude. 


Die xvii m. Jai, LrgowAnpus Pnors, 
"4 mstelodamensis, defensa publice disputa- 
tione Theologica, de oratione Zfntiochiae 
habita (Act. Ap. XIII: 16-21.) Paulo AJpo- 
stolo tribuenda , creatus est Theologiae Doc- 
tor magna cum laude. 


Die mu zm. Iunii, laNvs Dan THOLOMAEUS 
SwELLEN, Aotterodamensis , defenso priva- 
tim specimine Medico-chirurgico, de SpAacelo 
pedum pro caussis diverso, creatus est Me- 
dicinae Doctor cuz laude. 


Die ww m. Junii, VkANus BAR THOLOMAEUS 
SNELLEN,  Zotterodamensis, | lMedicinae 
Doctor, Arüs chirurgicae Doctor creatus est 
cum laude. 


XXVII 


Die. v m. Junii, laNvs BAnTHOorLOMAEUS 
SNELLEN , Zotterodamensis , Medicinae : et 
Artis chirurgicae Doctor, riis obstetri- 
&ae. Doctor creatus est cuz» laude. 


Die xix m. Iunii, lonANNES CuntsTIA- 
NUS PAnTHE VVEseENHAGEN, Paramariboa- 
Surinamensis ,. defensa. privatim dissertatione 
Iuridica, de inscriptione Hypothecaria, 
Iuris Romani et Hodierni Doctor est renun- 
liatus cuz laude. 


Die xxv m. Iunii, GEoncius pnE Mrri- 
NERTZHAGEN, Surinamensis, defenso pri- 
vatim specimine [uridico, sistente quaestio- 
nes iuris civilis, creatus est iuris Romani 
et Hodierni Doctor. 


Die xxvii zm. Septemb., PuniriPPUs Suis, 
ex Oosterhout, privatim defenso specimine 
Medico, de NepAritide, observatione illus- 
trata, creatus est Medicinae Doctor. 


Die n ;». Octob., | AwNE FRANCISCUS 
lowcsrRA, Frisius, defensa publice dis- 
sertatione, .sistente praecipua argumenta, 
quibus varias de fundamento cipitatis et 
ünperii civilis sententias defenderunt et 
impugnarunt scriptores, renuntiatus est Iu- 
ris Romani et Hodierni Doctor cum laude. 


XXVIII 


Die xxx m. Octob,, Apnr1ANvs Heswnicus 
VapEns, Schidamo-Batavus, defenso pri- 
vatim specimine Medico forensi, de doczma- 
sia pulmonali et respiratoria, venuntiatus 
est Medicinae Doctor ,zzagna cum laude. 


Die v m. Novemb., Ar BERTUS DE loncgn, 
Noviomagensis, defensa publice disquisitio- 
ne, de Herodoti philosophia, Philosophiae 
theoreticae Magister et Literarum Humanio- 
rum Doctor creatus est zagna cum laude. 


Die xvur im. Novemb., GERARDUS VAN 
DEN STEEN, JZeno-Traiectinus,  defensis 
privatim quaestionibus JMedicis, Medicinae 
Doctor est creatus. 


Die xxvü z. Novemb., ConNELIUS STAR 
NuMxAN, e vico Sapmeér. Groninganus, 
defensa publice parte altera diatribes, im 
Nicolai Machiavelli opusculum , Del Prin- 
cipe, inscriptum , luris Romani et Hodier- 
ni Doctor creatus est znagna cum laude. 
Defensa eodem die prima parte eiusdem 
diatribes, praeside Clar. vaw Hevsps, ho- 
noris caussa, idem renunciatus est Philoso- 
phiae theoreticae Magister et Literarum Hu- 
maniorum Doctor. 


XXIX 


Die xim zz. Decemb., hvTGERUvS lonAN- 
NES ConwELIUs METELERKkAMP, Delphen- 
sis, defensa privatim disserlatione, de Corzn- 
pensatione, luris Romani et Hodierni Doc- 
tor est renuntiatus. 


Die xvi m. Decemb. , HewNn1Icvs IcwA TIUS 
HosERTUs Worrr, zmstelodamensis, de- 
fensa privatim dissertatione Medica, de semi- 
nibus santonici , inprimis illorum extracto 
aethereo, Medicinae Doctor est renuntiatus. 


: Die xvii zm. Decemb, , CAnoLUs ANTO- 
NIUS RowBAcH, e pago JMolenaarsgraaf, 
defenso privatim specimine Physiologico, de 
JEimbryonis nutritione ante placentam for- 
matam , Medicinae | Doctor est renuntiatus 
ici dn cum laude. 


Die xix m. Decemb,, CAnorUus ANTONIUS 
lhowzAcnz, e pago JMolenaarsgraaf, Medi- 
cinae Doctor , Artis obstetriciae Doctor crea- 
tus est cum /aude. 


Die xx m. Decemb., lawus PzErEN, e 
pago Otterlo Gelrus, defenso. privatim spe- 
cimine Medico,  sistente observationes, | de 
morbo WIOAM Faemorrhagico JF'erlhofii, 
cum, adnexa epíicrisi, Medicinae Doctor est 
creatus cz; laude. 


XXX 


Die xxi z. Decemb. , laNus PEELEN, e 
pago Otterlo Geirus, Medicinae Doctor, 
creatus est  Arüs obstetriciae Doctor cum 
laude. 


Anno cioloCCCXXXIV. 


Die xix zm. Martii, ANTONIUS VERNEDE, 
Medioburgo-Zelandus, defensa publice dis- 
putatione, de .4edilitio Edicto et redhibi- 
tione et quanti minoris, luris Romani et 
Hodierni Doctor est renuntiatus cuz Zaude. 


$. V. 


ÀAÀnno CIOIOCCCXXXIV. 


Die viu zm. lanuarii. MBefert ad. Sena- 
tum Rector, Virum Clarissimum, ApnAMUM 
Srwows, Amstelodami morantem, ex impro- 
viso vita decessisse. ^ Luget Senatus tristem 
obitum Clarissimi Collegae, de re literaria 
Belgica meritissimi. —Placui( vero Senatui, 
probantibus deinde Curatoribus Amplissimis, 
defuncto Graphiario sufficere Virum Clar, 
H. AnNTZENIUM. 


XXXI 


— Die xix m. ÀHartii, Cum Senatu commu- 
micant Curatores Amplissimi , in locum defuncti 
A. Srwous, Phil. theor. et Litt. Hum. Profes- 
'sorem ord. creatum esse, V. Cl. L.G. Vrs- 
SCHER iam ante huic ordini adiunctum, 


.. Quum in proximum annum Academicum, 
a die inde xxvr Martii, e Regis decreto mu- 
nus Rectoris Magnifici V. Cl. H. I. RovAARDs; 
Graphiarii vero Senatus in concessu reir 
mandatum esset. V. Cl. I. L. C. ScunoEpER 
vAN DER Kork; die xxr Martii, in Senatu 
ritu solenni Tee Virorum facta est inaugu- 
ralio. . Quibus peractis Cl. Tu. G. vawLrpru 
DE JEUDE, magistratu Academico se abdica- 
turus, orationem habuit: de vita et meritis 
4 pnami Srmows, Enarratis deinde, quae 
hoc anno Academiae laeta vel tristia evenissent , 
in certamine literario victoribus, LAwBERTO 
Dozpzs, Diderici filio, Lit. et Theol. Candi- 
dato in Academia Rheno-Traiectina; Drpg- 
RICO YAN Docxkuw,, in eadem Academia Me- 
dicinae studioso; et VVArRANDO ConNELIO 
Lupovico CraAnrissE, Lit. Cand. in Academia 
Lugduno-Batava, praemia tradidit: eiusdem- 
que honoris meriti fidem scriptura consignavit 
FnANcisco lAwo lAcoBo ArsEnTO ÍuNro, 
Litt, et Theol. Cand. in Academia Lugduno- 
Datava, et loawN1 ConnErro GEnARDO0 Boor, 


XXXII 


in eadem Academia Lit. et Iuris Cand.; qui- 
bus sola sortis invidia aurum negavit... Qui 
porro ad honores victoriae proximos acces- 
serant, in facullate "Theologica, GurrrEnLwo 
vAN Oonnpz, in Athenaeo illustri Amsteloda- 
mensi; et in facultate Literaria, Hzwn1co 
vAN Bzrxvw, Lit. Hum. Cand. et Theologiae 
studioso in nostra Academia Rheno- Traiectina , 
honorifica huius rei testimonia praebuit. . Pu- 
blica vero laudis commendatione ornavit ÁAN- 
voNiIUM DBaxxzn, Lit. et Iuris studiosum in 
Athenaeo Amstelodamensi. 

Denique, datum sibi successorem , V. Cl. 
H.I. Rov4anps Academiae Rectorem pro- 
clamavit. 


P. 


TH. G. VAN LIDTH DE JEUDE 
ORATIO 


DE IIS, QUAE TRISTIA ET LAETA 
ACADEMIAE PER ANNUM PRAE- 
| A— TEBITUM ACCIDERUNT, 


HABITA 


pm XXVI. x. MaRrrII 4. MDCCCXXXIV. 
CUM ÁCADEMIAE REGUNDAE MUNUS 


' SOLENNI RITU PONERET. 


Li 


ra ON d edd 
Á PHVTIY 
oc REL TR 
s ^C 


TS 


- S 
* 


| 
(S 
Ly ied 


ORATIO. 


AcApEMIAR RnureNo-TnAiECTINAE Cc- 
RATORES, VIRI NOBILISSIMI , AMPLISSIMI! 
Qui CuRATORUM COLLEGIO AB ACTIS ES, 


ViR CONSULTISSIME! 


ÁRTIUM ET DOCTRINARUM PROFESSORES ^ 
Vra CLARISSIMI ! 


LEcmronrzs ERUDITISSIMI! 


4 


Qui ix REcwo BErnoico, iN REGIONE 
RurNo-TRAJECTINA ET IN HAC URBE, (RE- € 
BUS PUBLICIS -ADMINISTRANDIS , vEL jus- 
TITIAE TUENDAE PRAEESTIS, Vini GRA- 
VISSIMI, SPECTATISSIMI! 


Drvivonvuw OnaAcuronuw IwTERPRETES, 
VIRI DOCTISSIMI, PLURIMUM VENERANDI! 


4 Tu.G. vau LIDTHI »r JEUDE 


QuanuMvis DIsCIPLINARUM Docrmonzs, 
VinI CONSULTISSIMI, PERITISSIMI! 


Hu:vus AcAnEMIAE' ÜrvES, jUvENES OnR- 
NATISSIMI! 


QvorQUOT PRAETEREA ADESTIS, CrvEs, 
HosprrrTEs, | ÁUuDITORES HONORATISSIMI , 
HUMANISSIMI! 


V arios esse, qui animum mihi commo- 
veant, aífectus, magistratu academico abitu- 
ro, festoque hoc die, coram amplissima hac 
concione, verba facturo, omnes facile intelli- 
gent, quibus ante me, eadem opportunitate, 
dicendi, laetaque et tristia, quae Academiae 
acciderant, commemorandi impositum fuit 
officium. Suavi equidem sensu perfundi me 
fateor, gravissimo simulque difficillimo mu- 
nere. me abdicantem, faustoque hujus anni 
academici exitu gaudentem; acerbo vero si- 
mul tristitiae sensu afficior, quum gravissi- 
mas reputem, quibus Academia nostra, d 
anno, afflicta est, calamitates. | 


ORATIO. 5 


Est profecto quod laetemur, sa'yum esse 
. Augustissimum Regem, salvos: esse Amplissi- 
mos Academiae Curatores, eorumque auspi- 
ciis hanc nostram Musarum sedem, hoc ctiam 
anno, laete floruisse et Civium. numero fuisse 
auctam. Laetamur vos, Viri Clarissimi! vel 
optata constanter usos esse, vel recuperata 
frui sanitate. Dolemus vero , nonnullos Col- 
legarum,  infirmiore valetudine etiamnunc, 
quo minus huic solennitati intersint, impedi- 
ri; sperantes fore, ut et illi sanitati. resti- 
tuantur propediem, et vos cuncti, Viri Am- 
plissimi et Clarissimi! — diu felices vivatis, 
corpore et animo vigentes, cum Patriae tum 
Academiae profuturi. 

:.O utinam ex voto cvenissent, quae, hoc 
ipso. praecedentis anni die natali, mihi op- 
ata fuerunt: u£ z£cademíae comoda cele- 
brans , nullius mortem deplorandam Rabe. 
rem! utinam vestram coronam perlustrans; 
Ornatissimi Juvenes !. neminem vestrum desi- 
derarem; utinam omnibus nostrae Acade- 
miae alumhis, qui gravioribus laborarunt 
morbis, de restituta sanitate congralulari 
mihi licuisset! | Sed ita D zo non placuit. 
Lugemus juvenes optimos: 


6 Tu. G. vas LIDTH »z JEUDE 


Joannem Jacobum hRister, 

Fredericum Augustinum Bisdom, 

Henricum Wassink, MAN 

Georgium von Glahn, 

Petrum Casparum Keytel 
et Joannem Samuelem Swaan, 
qui laudibili ardore et diligentia sive in 'Theo- 
logiam, sive in Medicinam, sive in Literas 
incumbentes, in medio studiorum cursu, suis 
praeceptoribus, amicis, parentibus erepti, 
immatura morte occubuerunt. ^ Luget prae- 
terea Suermannus dilectissimam - filiam , 
quae, uti parentum amor erat atque deli- 
ciae, ita ob virlutem animique dotes pluri- 
mis fuit cara atque amata.  Renovatum do- 
leo luctum parentum, gravissima hac clade 
afflictorum , quodque Religio Christiana affer- 
re polest solatium, iis perpetuo affore ex 
animo opto. | 

Irritum eheu! irritum fuit votum , ab ami- 

cissimo Simons, prioris anni solennibus 
factum. Frustra quippe in gravissimo vestro 
ordine, Viri Clarissimi! oculis meis illum re- 
quiro, qui vobiscum , ante hos paucos men- 
ses, hujus Academiae decus erat atque orna- 
mentum! Frustra equidem candidam ejus 


iAEATAO ou og 


gratulationem opperiar, quum munus, quo 
ille proximus ante me functus est, succes- 
sori;meo tradidero; — nec. vos A. A. H.H! 
dulcissimam ejus simulque. fervidam ,oratio- 
nem. unquam. posthac audietis, neque. disci- 
puli, qui illum. tanti facere solebant, ex ejus 
ore praecepta excipient, tam veritatis quam 
sapientiae plena! — . fil | 

De iis autem, quos magni aestimavimus, 
quosque. inopinata morte nobis ereptos de- 
ploramus, privatim colloqui, uti doloris nos- 
iri levamen praebet atque solatium, ita in 
eorum laudem, qui nobiscum muneris vitae- 
que societate conjuncti erant, publice dicere 
gravissimum. merito habetur officium. Me 
igitur Collegam de Collega,: vita defuncto, 
eliamsi Academiae leges verba facere non ju- 
berent, G2) ut.amicus tamen de ámico loque- . 
rer, grata me: cogeret optimi viri memoria. 
Argumentum profecto ex ea, quam profiteor, 
disciplina depromtum, si hac opportunitate 
iractare licuisset , multo mihi optatior foret 
dicendi materies. At vero disciplinae nostrae 
amor officii cogitationi cedat oportet. | Et 
licet probe sciam, virum, in eloquentia et li- 


8 Tu. G. vAN LIDTH.»pe JEUDE . 


teris humanioribus praeclarum, digne lauda- 
re, virium mearum longe superare tenuita- 
tem, paulo plenius tamen, de vita Collegae 
nobis erepti dicendo, vobis A. A. H. H.! qui 
ejus fuistis fautores, cultores, discipuli atque 
amici, neque importunum, neque ingratum 
me facturum confido; eoque magis vestram 
in audiendo indulgentiam mihi dicenti affore 
existimo, quo minus eloquentis oratoris lau- 
des affectem. - 

Natus Amstelodami A*.1769, parentes ha- 
buit tum honestate, tum pietate insignes. (2) 
Pater munere Argentarii fungebatur; quum 
autem videret, filium, a prima inde pueritia, 
tot jam exserere ingenii. animique dotes, 
non ad paterna negotia, sed' ad literarum 
studia destinandum eum existimavit; et eo 
quidem consilio, ut deinceps "Theologiae ope- 
ram daret, tandemque sacro munere fungens, 
Oracula Divina interpretando, hominibus viam - 
monstraret Coelestia bona adipiscendi, vi- 
lioribus hujus vitae bonis longe profecto an- 
teponenda! — Ad quod munus ut rite infor- 
maretur adolescens, in Gymnasium Amstelo- 
damense ad antiquas literas discendas dela- 
ius, praeceptores habuit tum alios egregios 


ORATIO. | 9 


-Yirós,: tum imprimis Richeum van O m- 
meren;' virum unum in paucis doctrina at- 
'que- eruditione insignem. | 
;"'Egregius hic juventutis. dux, ut plerosque 
ad artium et literarum studia informavit. ju- 
venes, qui postea in variis doctrinarum ge- 
neribus inclaruerunt, ita. tenerum quoque, 
sed pulchri jam  venustique sensu aestuan- 
tem, Simonidis nostri animum ad litera- 
rum elegantiam 'atque humanitatem — primus 
instituit. ^ Quo praestantissimo viro duce cum 
alios auctores, tum praecipue Latinorum exi- 
4nios poétas, Virgilium, Tibullum, Ho- 
ratium et legit, et in intimam eorum fa- 
amiliritatem se insinuavit. Ab hoc igitur in- 
de tempore, quem a Natura acceperat, ado- 
lescens aluit, et per totam. dein ütam 
expressit; verae Poéseos amorem. 

Ex Richei disciplina in Athenaeum Am- 
stelodamense traductus, studiosorum numero: 
adscriptus fuit, annum decimum sextum agens. 
]bi et Wyttenbachium audivit, Graecas 
Latinasque Literas, et Walravenum, Li- 
teras Orientales, et. Swindenum, Philo- 
sophiam docentem. Qui quidem in sua quis- 
que disciplina praestantissimi viri; quantam 


10  Tmu.G. vàAN LIDTH pne JEUDE 


suis praeceptis vim habere debuerint in-tan- 
iae indolis, tam bene jam. excultae; . juve- 
nem, vos profecto intelligetis , qui illorum 
sive amicitia, sive doctrina aliquando usi 
fuistis. 

Postquam per biennium Amstelodami Pro- 
fessorum scholis. sedulo interfuerat, Leidam 
se contulit, studiorum  eursum : perfecturus. 
Neque in illa Musarum sede severiorés unice 
cogitavit doctrinas. Literarum enim; quae 
ab elegantia nomen habent, suavitatem, du- 
cibus hicheo van Ommeren. et VW yt- 
tenbachio, ita degustaverat, ut avide hic 
quoque has literas tradentem audiret 'cum 
summum Ruhnkenium, ium acutissimum 
Lusacium. Pariter etiam eum delectabant 
totumque fere tenebant Henrici Alberti 
Schultensii de Orientalibus Literis. lec- 
üones. — Quem quidem virum adeo colebat 
et venerabatur, ut, per totam deinceps vi- 
iam, de illo dicere et. narrare quum coepis- 
set, dicendi vix invenire posse finem videre- 
tur. Hujus autem laudatissimi praeceptoris 
veneratio, pariter atque studiorum commu- 
nio plurimum valuit, tum ad amicitiae vin- 
cula, quibus jam antea junctus fuerat Si- 


Jaut 30 RI AIT 1:0. .« 11 


-monides:noster; commilitonibus suis Cla- 
risse, Ten Brink, Serrurier, aliis- 
-que:eximiis: juvenibus , arctius constringenda, 
-tüm «etiam ad - meritissimos viros. VVilmet, 
van der Palm et Kantelaar, qui aca- 
-demicunm! stadium jam egressi erant, ei de- 
inciendos, . | 

-5'Nullus sero" amicorum majorem in. ipsius 
studia: vi^ habuit, quam: Antonius van 
der VWoordt, Flessinga-Zelandus, inge- 
müosissimus juvenis, qui praematura morte 
 diteris: fit ereptus." Egregia quippe indole 
ad Poésin ambo praediti, et antiquorum poé- 
tarum continua lectione ad omne, quod vere 
elegans: et pulchrum esset, toti informati, in 
vernacula imprimis ^ Poüsi tractanda . atque 
'excolenda ,^ semet invicem incendere, et ad 
pulcherrima 'quaeque carmina canenda: ju- 
vare coeperunt. Quis enim est, qui utrius- 
que 'ۈrminibus; tunc fusis, haud. teneatur ? 
Quis nón ex ipso quasi Naturae fonte illa 
fluxisse fatebitur? (9 In praestantissimis au- 
tem Simonidis nostri carminibus non- 
nulla eorum hábenda esse, quae illo tempo- 
ris spatio fecerit, nemini vestrum. A. A. H. H.' 
mirum videbitur, reputanti, quantum ad Poó- 


12  Tmnu.G. vaN LIDTH pe JEUDE 


sin praesertim valeat juventutis ardor, ami- 
citiae calore incitatus. 

Nec tamen huic juvenili ardori ita indul- 
sit, ut prudentem maturioris aetatis mode- 
rationem contemneret. Imo vero, quoscun- 
que paricbat ingenii foetus , hos, cum. alio- 
rum, verae Poéseos peritorum , tum maxime 
Kantelaarii sui, unius in paucis seve- 
rissimi judicis, arbitrio  dijudicandos offe- 
rebat. 

Sed A. A. H. H.! deliciis nostri amici con- 
templandis, me a proposito abduci sentio; 
ad ipsam ejus vitam adumbrandam redeun- 
dum. 

Quinquennium illud, quod Leidae. degit, 
quemadmodum literarum elegantiae et. Poési, 
ita severioribus quoque et gravioribns dedit 
studiis, in quibus celeberrimum Pestelium 
Jus Naturae, et Viros Clarissimos Holle- 
beek, Broes, Boers et Ravium Fi- 
lium, Theologiam tradentes, duces habuit 
atque magistros. 

Quorum virorum praeceptis et disciplina 
quum satis ad gravissimi, quo se ornare cu- 
piebat, muneris professionem paratus esse 
videretur, anno praecedentis seculi nonage- 


ORATIO. 13 


simo secundo, in' patria urbe, solenni exa- 
minis ritu, in Sacrae Theologiae Candidatos 
receptus fuit. ^ Neque diu stationis expers 
mansit. Mense enim Aprili insequentis an- 
ni Sacri Oratoris muneri initiatus fuit, in 
amoenissimo pago, huic urbi vicino, de 
Fuursche. i 

Sic igitur voti compos factus, illa pro- 
fessione felicissimum se. sentiebat, quam, 
uti semper tanquam exoptatissimam sibi ante 
oculos posuerat, ita, propter animi probi- 
tatem dotesque ingenii, si quisquam alius, 
ornare poterat. Quodsi enim ejus ingenium 
spectes, in eo tanta erat dicendi facultas, 
linguaeque volubilitas, ut in orationibus, pro 
Coetu Christiano habendis, ad subito dicen- 
dum ab initio assuefactus, hanc rationem, 
cum ipse postea praeclare semper sequere- 
tur, tum etiam futuros oratores egregie do- 
ceret. — Sin animi reputes dotes, veritatis 
probitatisque amore flagrans, acer erat Di- 
vinae nostrae Religionis vindex, fidelis ejus 
interpres, et pius maxime cultor. Hanc. 
ingenii aciem orationisque celeritatem, hunc 
animum apertum et candidum, pietatis reli- 
gionisque unice amantem, nos ipsimet mirati 


44. Tu.G. vaw LIDTH pnr JEUDE 


fuimus, qui, sive in amicorum circulis fes- 
tive disserentem, seu de literarum  artium- 
que loco quodam publice dicentem, sive 
etiam in Coetu Christianorum  concionantem 
eum audivimus. 

Non mirum idcirco, eum, muneri suo et 
aptum et prorsus addictum, anno 1795, 
amicorum, . in rebus civilibus illo tempore 
plurimum valentium , consiliis , ad aliud. vitae 
genus , splendidum. magis et illustre, se tra- 
duci noluisse, . "2 i ST 

Quo magis autem statione sua se felicem 
sentiret ,: tum domicilii sedisque fecit amoe- 
nitas,(4. tum nuptiarum , quas iniit, beati- 
tudo. Exeunte enim eodem anno, quo fere 
ineunte munus obierat, uxorem duxit Jo- 
hannam Mariam Keer, quàe, per qua- 
draginta annos, optimi mariti fidelissima | et 
dilectissima conjux fuit, nunc autem moes- 
tissima vidua, una cum conjuge vitae suavi- 
latem sibi ablatam luget! 

Postquam amoenissimo loco de Z'uursche 
sex annos degerat, a Z'AÀamensium Coetu. 
vocatus fuit, [quorum pagus, quamvis natu- 
rae locique amoenitatibus praesenti domicilio 
longe inferior, ci tamen, imprimis propter 


-'ORATIO. 15 


atalis urbis vicinitatem, adeo arrisit, ut 
oblatam sibi novam stationem ^ acciperet. 
TNec profecto hujus acceptae unquam. eum 
poenituit.' Nam septendecim annos, per quos 
in Thamensium pago degit, posteá semper; 
ut vitae suae cum. felicissimos , tum Poüseo 
Literarumque studiis fructuosissimos, ^ práe- 
dicare solebat, 6) Ibi enim majora sua "et 
praestantissima fudit «carmina, quibus: £Zo- 
quentiae laudes , Hominis dignitatem . et 
. "dlexandrum, Russorur Imperatorem , ce- 
debravit; tum etiam Oda illam ,'Populari- 
.bus dedicatam , nemini vestrum inognitam, 
án qua, prouti in omnibus suis scriptis, fla- 
'grantem Patriae amorem expressit, (6). 

xisset, cum aliis bene meritis viris, publice 
vocatus fuit ad Scholarum, in quibus prima 
cognitionis" literarumque elementa .pueri. do- 
"centur, normam. et rationem cum emendan- 
"dam, tum  stabiliendam. (7 - Quae emendata 
ratio quum constitueretur, ipse quoque illa- 
rum Scholarum Praefectus fuit nominatus. 
"Quo quidem munere ad. mortem usque, per - 
tertiam adeo seculi partem , functus est. 

^ Anno- tandem ^ujus. seculi decimo: sexto, 


16  Tnu.6. vau LIDTH »x JEUDE 


ex Summi Regis decreto, ad hanc nostram 
Academiam vocatus, ut AZjiteras Belgicas 
el Patriae traderet ZZistoríazm, novam hanc 
provinciam grato animo accepit, aeceptam- 
que solenni Oratione adiit, vernaculo ser- . 
mone habita, de vero PPoéta; (8) quod ar- 
gumentum et ingenio viri convenientissimum , 
nec a muneris adeundi ratione alienum erat. 
Ipso autem hoc munere fungens, qualem dis- 
cipulis doctorem , qualem literarum amanti- 
bus ducem se. praebuerit, ut pluribus expo- 
nam, vix a me postulatis A. A. H. H.! qui, 
studiis Zoólogicis et Physiologicis totus ad- 
dictus, de Viro literatissimo judicium si 
ferrem , temerarius mihi ipsi viderer. Neque 
tamen hanc ejus vitae gravissimam, et ad 
Academiam nostram maxime pertinentem, 
aetatem silentio praeterire mihi licebit, Pau- 
cis igitur, quid praestiterit, videamus. 

Patriae Historiam non tantum in scholis 
suis exposuit, sed nonnullos ejus etiam lo- 
cos principes ac difficillimos, elegantissimis 
et publice habilis orationibus, illustravit (9) 
et Hooftii, ex nostris Historicis facile prin- 
cipis, quem cum Vondelio maxime in de- 
licis. semper. habuit, novam editionem , una 


ORATIO. 17 


cum Viris Clarissimis Siegenbeek cet van 
-Gapelle adornavit, (19). Praeter consuetas, 
quas Literis Delgicis tradendis destinabat, 
scholas, singulis fere annis novas aperuit, in 
gratiam studiosae juventutis; in quibus aut 
de Germanarum gentium JMythologia , aut 
de harum gentium Traditionibus, aut de 
Coloniarum | nostrarum ratione, aut de 
"esthetica, aut de Historia Poéseos, aliis- 
ve argumentis, mira cum orationis suavitate 
rerumque. cognitione, eum disseruisse, omnes 
ejus discipuli uno ore consentiunt. Nec mi- 
rum. Antiquorum enim, lectione a pueris 
inde enutritus, recentioris. aevi, non tantum 
patrios pene omnes, sed exterorum quoque, 
imprimis Germanorum, principes scriptores 
lectitaverat. fi..: | | 

Hanc ejus doctrinam, eruditione, . facetiis. 
ac lepore conditam atque exhilaratam , uti 
discipuli in scholis. ejus. mirabantur, ita. 
Quaestiones ilae, de Literis Patriis, qua- 
rum disputationem primus instituerat, eo 
Praeside defensae, publice probare solebant. 

Tali igitur Viro et honores literarios ob- 
tigisse plurimos , (3). et. principum in nostra 
Patria virorum patuisse amicitiam , quis est 

2 


48  Tn.G. và LIDTH nz JEUDE 


qui miretur? ^ Fuit quippe aeque sincerus 
amicus ; 12) ac fidelissimum conjugem se: prae- 
buit et amantissimum patrem. | Quantopere 
enim literariis natu maximi Fili Petri lau- 
dibus delectabatur ! 63) quantopere gaudebat, 
suum Gerardum ad ampliora vocatum esse 
stadia! (14) quantum domestica Filii Dide- 
rici felicitate laeiabatur! in cujus familia, 
una cum carissima Conjuge, hibernarum etiam 
feriarum tempus transigebat, quum eheu! 
morte inopinata, Uxori, Liberis, Amicis, 
Academiae, Patriae ereptus fuit. 

Lugemus Virum, tanto ingenio tantaque 
probitate insignem , qui a suis tantopere lu- 
gelur, et cujus desiderium nostra Academia, 
imo tota Patria diu sentiet! Sed hoc nobis 
solatium sit, e Religione Christiana, quam - 
tanto ardore ipse praedicavit, petitum, in 
Coelestes eum traductum esse Sedes, ubi ab 
hujus vitae aerumnis in perpetuum liberatus; 
maxima fruatur beatitudine ! 


Ereptus nobis est praestantissimus Si- 
mons, sed monümenta sui ingenii, uti.in 


ORATIO. 19 
scriptis, ita in amicorum et discipulorum 
maxime animis reliquit. — Haud enim irrita 
fuisse praecepta, quae, sive in Scholis, seu 
in familiari vitae consuetudine dare solebat; 
grata, qua alumni nostri defunctum prose- 
quuntur praeceptorem , memoria egregie pro- 
bat. Probat etiam insignis in patrias literas 
amor, cujus plurima, variis opportunitatibus 
dederunt specimina. ' 
^ Quae reputantes, habemus profecto, quod 
übi, Clarissime Visscher! qui, ex Augüs- 
tissimi Regis: decreto, in defuncti Collegae 
locum successisti, ex animo gratulemur. Non 
novum tibi est; quod obiisti munus, et vero 
jam plures discipuli tuis praeceptis usi sunt. 
Eundem igitur, in caeteris tui muneris par- 
tibus explendis, discipulorum experiare ín 
studià amorem, quem in Patria Historia trà- 
denda te jam expertum esse censemus. At- 
que in Patrüs Literis explicandis et nostrae 
juventuti commendandis ita tua disciplina 
versetur, "ut tam in Patriae et Academiae 
nostrae gloriam, quam in studiosorum com- 
moda, quam maxime fieri possit, illa va- 
leat. — j 
Ad vos jam mea se convertit oratio; 

2 * 


90  Tu.G. vaN LIDTH pns JEUDE 


optimi Juvenes! qui, prouli in vestra studia 
ardore, sic eliam morum humanitate , sub 
io magistratu, nobis omnibus vos com- 
mendastis. — Hujus rei documenta habemus 
egregias illas in variis doctrinarum. generibus 
commentationes, quas alumni nostri . con- 
scripserunt et ita propugnarunt, ut suo me- 
rito summos honores illos consecutos esse 
inter omnes: constet. Documenta porro fue- 
runt disputandi illae exercitationes, in qui- 
bus, et ad verum indagandi, et ad bene 
dicendi scribendique facultatem, diligenter in- 
genia vestra acuistüs.  Testantur etiam, quan- 
tum in arüium et literarum studiis profeceri- 
tis, honores in Leidensi Academia reportati, 
tum ab ornatissimo juvene, Gerardo Reg- 
nero Fockens, Math. et Litt. Hum. Cand., 
qui antea jam lata praemia hac terlia vic- 
toria illustravit, et sic merito, Observatoris 
nomine, Astronomiae Professori adjutor datus 
est; tum a praestantissimo juvene Joanne 
Adolpho. Carolo van Heusde, Litt. 
Hum. Cand., cui honorem illum contigisse, 
-cum amaniüssimo ejus patre, Academiae nos- 
irae ornamento, vehementer laetamur!  Tes- 
.tantur denique insignia illorum juvenum me- 


^00 R'A TIO. 7 — 609 


-rità; quos in éo sum, ut régiis industriae 
'praemiis ornem. 

— Et vero non ardentem tantum in literas 
amorem, .sed gratum etiam in viros, de 
vobis bene meritos, animum aperuistis, In- 
Signiter hoc probavit festus ille. dies, quo 
vestros in Militia Duces 'elegantissimis a ;Co- 
horte donatos vidimus muneribus, in memo- 
riam officiorum, quae vobis militantibus prae- 
-Stiterant, oblatis. 

- Tila enim opportunitate ^ praestantissimus 
ir juvenis Cornelius Star Numan, qui 
postea, pro doctrinae praestantia, summos 
tam in Literis Humanioribus, quam in Juris- 
prudentia, eodem die, honores consecutus cst, 
vestro tunc nomine, pro amplissima: audito- 
rum corona, tam ingenuos animorum sensus 
tantaque humanitatis specimina exhibuit, ut, 
diserta ejus oratione, in praeteritorum : illo- 
rum dierum memoriam gratis revocaremur 
animis. Et prouti postea primarius militum 
Praefectus Des Tombes parte spoliorum, 
ab hoste relatorum , Cohorti | donanda ,, exi- 
mie manifestavit, quanta Cohortis vestrae, 
apud summos Militum Duces; laus fuerit at- 
que existimatio, ita- quoque festo illo die . 


22  Tzu.G. vAN LIDTH px JEUDE 


luculenter hoc apparuit. Laetis profecto ani- 
mis Numannum audivimus ,. quanti Ducum 
vestrorum dicta atque nionita feceritis, 'com- 
memorantem; sed non minori cum gaudio 
eum teslificantem audivimus , eundem , in li- 
terarum studiis, a vobis omnibus jure ex- 
spectari ardorem , eandemque "morum. hones- 
tatem, quae Militiae. vestrae ornamenta fue- 
runt. Haec igitur, tanquam a vobis omni- 
bus et dicta et probata, in posterum quo- 
que vestris moribus confirmetis,' ut nobis, 
Praeceptoribus vestris , eam observantiam at- 
que illud obsequium praebeatis, quae stu- 
diorum non minus, quam Militiae ornamenta 
sunt. habenda. 


Et sic quidem A. A. H. H. ! prospera, quae 
Academiae nostrae obtigere, jam multa me- 
moravimus. [n iis autem recensendis nequa- 
quam praetereunda, quae, ad suos usus rite 
adhibita, studiorum utilitati! praeclare inser- 
viunt, Doctrinarum Adminicula. —Sunt ea; 
hoc etiam anno, aucta et amplificata. | Aucta 
est Academiae Bibliotheca multis ac. rariori- 


a0 OG BUACTEE Qs. 23 


bus scriptis, quae. ad Patriae nostrae histo- 
riam pertinent. | Acquirendi opportunitatem 
dedit. Bibliothecae, tum Coningianae, tum 
Wynianae venditio publica. . Dono accepi- 
mus a viro plurimüm vencrando Leonardo 
Joanne Frederico Janssen . libellum, 
inscriptum: Grafheuvelen der oude.Germa-. 
nen 5. Aum Biblia Junii 15923., cui haec prae- 
missa inscriptio. est:. e. Bibliotheca JD! Hill 
pastoris quondam in. Ecclesia. d nglicana; 
quae Christo . Roterodami colligitur: huic 
inscriptae sunt variae lectiones et prae« 
cipue in fine adjectae sunt criticae obser- 
valiones;... manu auctoris scriptae, | Qae- 
terum. in. Bibliothecam. nostram translati sunt 
. communique usüi destinati libri cum. Nob; 
lium Jl'rajectinorum Collegiz ,; tüm. oecono- 
micae , quae hic. sedem ' habet ,...Soczetatzs ; 
quorum : hi. Bibliothecae dono dati sunt. | Ca- 
talogus Bibliothecae ad.it£, SC perductus est. 
;: Locupletissimus Physicorum Instrumentorum 
apparatus; uti-vigili curà Mollii nostri quot- 
annis. aügetur , ita et hoc. denuo. anno quam- 
pluriniis. novis iisque pretiosissimis Instrumen- 
tis. Opticis. iuiprimis auctus. fuit.., | Laborato- 
rium;;Chemicum usui scholarum. Chemicarum 


2A  Tu.G. vau LIDTH »r JEUDE 


theoreticarum et practicarum tum et Phar- 
maceulicarum bene inservire pergit. 

Museum Mineralogicum insigniter locuple- 
tatum fuit speciminibus ultra sexcentis egre- 
giis, ad historiam naturalem Vesuvii et cir- 
cumjacentis regionis vulcanicae pertinentibus. 
Specimina haec, petente Viro Cl. Nicolao 
Cornelio de Fremery, collecta et mag- 
na cum humanitate Museo oblata snnt a Cla- 
rissimo Neapolitano Geologo Monticellio, 
continentque plurimas novas species,' quas 
primus ilis in regionibus et detexit, et ac- 
curate descripsit vir doctissimus. 

Hortus Academicus in eodem, quo' prae- 
cedenti anno, statu floret, cura Cl. Kopsii, 
cujus indefessi labores, ad Museum, suppel- 
lectilis rusticae. exempla, aut Znstrumenta 
quae dicuntur rzra/ia, contünens, ex Àm- 
stelodamensium in nostram urbem transfe- 
rendum, felicem tandem eventum habuerunt; 
quum Augustissimo Regi placuerit, novo hoc 
poenevolentiae indicio Cives Rheno-Trajectinos 
- Mficere. — De hoc autem Regis beneficio eo 
ubentius mentionem facimus, quoniam hocce 
Museum, quamvis ad Academiam nostram 
üaud prorsus pertinens, ejus tamen civibus, 


-S0RATIO. 25 


Oeconomiae Rurali operam navantibus, aéque 
ac Scholae nostrae Veterinariae alumnis, aliis- 
que 'sive rei rusticae curiosis, sive: agricolis 
utilissimum fieri posse censemus. ' 
-De- Museo Anatomico - pathologico quamvis 
nihil nobiscum communicatum fuerit, id. ta- 
men commemorare licebit , omnia specimina, 
quae in illo Museo adsunt, nitide servari; 
usuique studiorum egregie inservire. 
— Zoólogiae atque Anatomiae Comparatae stu- 
diis inserviens Museum nova hoc etiam anno 
cepit incrementa. Vertebratorum enim, quae | 
dicuntur, Animalium numerus auctus fuit non- 
nullis Mammalium et: Amphibiorum , impriinis. 
vero plurimis Avium speciminibus, quae, ex 
Brasilia reportata, nostrae Academiae. dono 
dedit. Vir Nobilissimus Martini, in Ameri- 
cae Septentrionalis Foederatis Regionibus Au- 
gustissimi Regis nostri Legatus; cujus.muni- 
ficentiam. :grato animo commemorantes , ma- 
ximas simul agimus gratias Viro Amplissimo 
Paulo Adriano Beelaerts van Oos- 
terwijk, in hac urbe Magistratui, quo im- 
primis auctore hoc donum Academiae. nos- 
irae contigit. 

Institutio : Medico- practica | in. Wésocomip 


96  Tnu.G. vau LIDTH »s JEUDE 


Academico, tum ex adventantibus quotidie 
aegrotantibus, qui Medicinae Professores adi- 
re, eorumque consilia petere solent, tum «ex 
ilis, qui Nosocomio assumuntur atque alun- 
iur, eodem tramite fieri solet, quo annis su- 
perioribus; unde fructuosam quotidie exhibet 
Medicinae studiosis morbos observandi, at- 
que. curationem suscipiendi occasionem. Non 
minore cura partus negotium, atque puerpe- 
rarum morbos observandi opportunitas om- 
nibus ills exhiberi solet, qui Artém Obsté- 
iriciam factitare velint. 
Tot igitur tantaque sunt, quae. MP imeem 
nostra suis alumnis, imprimis Medicinae stu-. 
diosis praebet subsidia, ad quorum. diligen- 
tem usum magis etiam, ni fallor, incitabun- 
tur, in Museo Anatomico Bleulandino quotidie. 
contemplantes summi aliquando in. Europa 
Medici, Boerhavii pictam effigiem, quam. 
Clarissmmus Dylius, Academiae Rheno-. 
Trajectinae, in qua saluliferam artem ipse 
quondam docuerat, testamento legavit, 


- mm 


——AT o2 


Et sic tandem A. A. H. H. ! ad. jucundissi-: 
mam mei officii partem pervenio; ui prae- 


3QU3L 6: RiACTOISQ. 27 


claros; qui hanc. solennitatem. illustrant, ju- 
venes, Regis Augustissimi nomine, victoriae 
praemiis atque honoribus ornem.  . Audiatis 
igitur Judicia, quae de certaminis exitu sin- 
guli tulere Ordines, hisce concepta verbis. 


cuucc9l s"ORDo:/TuEoLoGoRUM 
hanc proposuerat quaestionem : Disquiratur, 
utrum. e doctrina. Ethices Christianae ho- 
mini et Principi Christiano | liceat bellum 
gerere, necne? Quod si. licitum | existi- 
metur 'inquiratur , quatenus. de bello ge-. 
ruündo ^ hominum - sententias emendaverit. 
doctrina Religionis Christianae? 
"Ad quam quaestionem. quirque accepit 
dissertationes Ordo, quarum nulla. ipsi. plane, 
contemnepda videretur.:. Quae enim in iis 
prima erat, symbolum adscriptum | habens, 
Tertullianeum: J'obzscum. militamus caet. 
levi quidem opera gravissimum argumentum 
attigit potius, quam debite pertractavit,. et 
alteri; imprimis quaestionis parti plane de- 
fuisse censenda est,. Eadem véro ea orna- 
tur latinitatis: bonitate - et: praestantia ;- ut hinc 


298  TnH.G. vAN LIDTH nr JEUDE 


justam aliquam 'commendationem auctor ac- 
cipere censendus sit. 

Huic quodammodo praeferenda esse visa 
est altera commentatio, Arnobii dicto in- 
signita: SS; omnes omnino, qui homines se 
esse caet. Est nimirum haec quoque jejuna 
polius, quam copiosa scriptio, nec ea ex 
limpidis doctrinae sacrae et exterae fontibus 
hausta, ac, propter negligenter tractatam 
historicam argumenti partem , reprehendenda. - 
Verumtamen auctor, a modestia, nec infelici 
latine scribendi conatu laudandus, si minus 
facultatem rite explicandae materiae, certe 
voluntatem , laudabili admodum ratione, de- 
monstravit; ut, si quando ad studit conten- 
tionem exercitationis maturitas quaedam ac- 
cesserit, melioris frugis aliquid a scriptoris 
industria sperare liceat. 

Longe magis tamen Ordini placuit ferta 
commentatio, Conservatoris nostri dicto or- 
nata: Maxápio oi eipyyomroioé x. T.A. Matth. 
V:9. Quin haec, si sola fuisset allata, 
Theologorum suffragiis praemium tulisset. 
Xjus nimirum auctor, fontium delectu insli- 
uto, probabili stilo nec inconcinno ordine 
isus, tam recte universe et tam copiose gra- 


ORATIO. - 99 


vissimum argumentum explicuit, ut non tan- 
tum magnam industriam proderet, sed va- 
riam etiam doctrinam, eamque, ut in juvene , 
valde. egregiam. ^ Quare laudatissimum esse 
hunc ipsius conatum, censuit Facultas. Quo 
magis doluit ila, valde diffusam rerumque 
repetitione lectu molestiorem esse commenta- 
tionem; quae nec totam quaestionem com- 
plexa esset, et subinde ad. Ethices Christia- 
nae singula praecepta magis, quam ad ejus- 
dem principia et initia attendisse videretur. 

Sequitur jam nobis memoranda eximia 
commentatio quarta, symbolum habens. dic- 
ium Grotianum:  Z dilectione — nata 
sunt — pia bella. Quacum continuo mentio 
conjungenda videtur qziniae dissertationis, 
non minus praestabilis illius, quae tessera 
dignoscitur Tzschirneri voce:  Zierin 
nun finde Ich einen Beweis von der. tiefen 
JZ'eisheit Jesu. u.s.w. . Utrique enim com- 
muniter scriptori laudem. accurate, docte, 
copiose explicitae quaestionis tribuendam es- 
se, Theologi censuerunt. Quamquam de di- 
versis belli gerendi formis et consilüs. neuter 
distincte egit; et aliae dotes huic scriptori, 
aliae illi, majorem in modum, propriae sunt. 


30 "Tnu.G. vaN LIDTH »x JEUDE 


Veluti ille, cujus disputationem priori exci- 
iàvimus loco, cuique Grotianum dictum 
placuit, plerumque puro, concinno, presso, 
acuto, quod secutus est, dicendi genere lec- 
torem tenet, sibique conciliat, et, quod im- 
primis attendendum est, per allata luculen- 
Uora historiae testimonia reliquis antecellit 
quatuor scriptoribus. ^ Sed integrior etiam 
praestantissimo juveni haec laus fuisset, si 
totam scriptionis materiem tam subtiliter ex- 
plicuisset, quam ille fecit egregius auctor, 
cujus disputationem , postremo a nobis me- 
moratam, Tzschirneri effatum ornat dis- 
tinguitque. Hic enim, felicissimo plerumque 
successu, quaecunque, huc spectantia, sive 
universa seu singularia, ponit aut docet Ethi- 
ca Christiana, haec animo complecti, et, 
facem etiam  praeferente historia, scriptione 
explicare conatus est. ^ Quod si puriore et 
concinniore oratione latina consignata fuisset 
ultima haec disputatio, nonnullisque caruisset 
digressionibus, ingeniosis quidem illis, | sed 
cum praesenti consilio non conjunctissimis , 
nova sine dubio praestantiae dos illi acces- 
sisset. Ut nunc sese res habebat, cum bi- 
nae illáe disputationes; quas quartam et quin- 


ORATIO. 3 


Xam diximus; cum Grotii, tum Tzschir- 
.neri effato notatae, et magnas secum in vi- 
.cem.communes :-haberent laudes, et suas sibi 
privas singulae , mon . deficiente. tamen: cor- 
recüonis; aliqua materia, neutram. alteri prae- 
ferre decrevit Ordo, verum. utramque - aureo 
praemio dignam renuntiare; ea lege, ut al- 
. terutri id. auctori tribueretur, cui sortium 
fortuna fayisset. Quod ubi unanimis Ordinis 
suffragiis, decretum. erat; . resignatae scidulae 
prodiderunt, et legitime institutae disquisitio- 
mes. demonstrarunt,. quartae commentationis 
Groiiano dicto: Z delectione, caét; ao- 
iatae, auctorem. esse 


- Lambertum Doedes, Diderici filium , 
^ ; Litt. et Theol. Cand. in Academia CPTNNPOR 


secundum. quem sortes ceciderunt ; — quin- 
tae autem disputationis , Tzschirneri dic- 
tum adscriptum habentis , auctorem esse 


Franciscum Janüm Jacobum 
Albertum Junius, 
Litt, et Theol. Cand. in Academia Lugduno-Bataya;- 
uuu e 3 * OQHIHTON H j ; 62 


cui igitur idem, ac victori, honor tributus est. 


32  Tn.G. và LIDTH »Ee JEUDE 


Tandem proximum victoriae honorem offerre 
decrevit Ordo laudatissimo scriptori £ertíae 
quam recensuimus, dictoque: Maxápior x.T. A. 
ornatam esse significavimus , commentationis. 
Hunc esse apparuit, confirmante legitime in- 
stituta probatione , 


Guilielnum van Oorde, 


in Illustri Athenaeo Amstelodamensi Theol. Stud. , 


Remonstrantium Seminarii alumnum. 


Vos igitur simul accedite, praestantissimi 
Doedes et Junius! Neutri vestrum pri- 
mi sunt honores, quos ex hoc certamine jam 
reporiatis. — Ambo quippe saepius jam in 
arenam degressi, victores ex illa discessistis. 
Tuis ergo, ornatissime Doedes! antea re- 
portatis honoribus hoc aurum novum adjun- 
gat splendorem. Tibi vero, ornatissime Ju- 
nius! cul iterum sors minus favit, hanc 
Chartam, auri instar jure habendam, aere 
perennius monumentum trado. 

Tu quoque, ornatissime van Oorde! huc 
escendas. Audivisti, quod "Theologorum Or- 
do de tua commentatione tulit, judicium, 
teque in eo fuisse, ut reportares praemium. 


ORATIO. 33 


Cujus honoris documentum hanc tibi Chartam 
trado, tua merita omnibus praedicantem. 


Onpo JunEcoNsuLTORUM 


ad propositam quaestionem: 44d examen re- 
vocentur argumenta, quae ad leges com- 
mendandas afferuntur , quibus sive officinae 
.€t agriculturae tuendae caussa, sive, ne 
certarum rerum copia desit, mercium tum 
importatio tum exportatio gravatur vel proz 
hibetur, unum accepit responsum, insignitum 
"symbolo: Za verité finit par étre écoutde. 

Ordo in hac scriptione desiderat stilum 
bene latinum; quamvis enim hujus intuitu , 
aliquid argumenti tractandi indoli condonan- 
dum sit, tamen auctor praeter necessitatem 
a sermonis latini regulis passim recessit. 
Quod spectat rationem , qua auctor rem ip- 
sam tractavit, quaedam attulit argumenta , 
quae tum ad commendandas, tum ad oppug- 
nandas leges, quibus mercium importatio et 
exportatio gravatur vel prohibetur, afferun- 
iur; attamen multum abest, ut haec, ea, 
qua par erat, diligentia ad examen revoca- 
verit; plura etiam, quae, ob peculiarem, in 

3j 


3A — Tu. G. vAN LIDTH »& JEUDE 


qua civitas versari possit, conditionem, ad 
hujus generis leges defendendas, tum.ab uti: 
litate, tum eliam ab aequitate, peli possunt 
argumenta, prorsus omisit, Denique plures 
scriptores, qui hoc argumentum plenius trac- 
tarunt, quique igitur. consulendi. fuissent, vel 
non novit, vel saltem non. consuluit. .. Quo- 
circa Ordo,. etsi aliquas diligentiae laudes 
auctori tributas velit, tamen judicavit, eum 
argumentum non, uti oportuit, tractasse , nec 


proinde praemium propositum ipsi assignare 
potuit. 


On»po MreprconuM 


ad quaestionem , superiore anno propositam: 
Quaenam znutationes Pathologicae. indu- 
cuntur arterüs per ligaturam? . Hinc, 
exposilis variis eam instituendi | modis , 
quid singuli valeant, concludatur, unam 
accepit responsionem , Ovidii verbis in- 
scriptam: aree, nec invideo, caet. Hujus 
commentalionis auctor probabili ordine ar- 
gumentum disposuit. Primum ab ipsius na- 
-vrae, in sanandis arteriarum Haemorrhagiis, 
salutari processu fundamentum sumsit ratio- 


ORATIO. r a 


nalis Therapeutices. Deinde, qua via inces- 
serunt optimi chirurgi, bene exposuit, 'Tan- 
dem, ex disputatis modeste quaedam corolla- 
ria-practica deduxit, in quibus tamen desi- 
rantur ea, quae maturiori demum studio ac- 
quiruntur. Cum vero in universa argumenti 
expositione multa inveniantur | judicii - atque 
industriae auctoris documenta, Ordo Medi- 
corum hanc commentationem praemio dig- 
nam judicavit; || Fracto. adnexae schedulae 
sigillo, nomen. prodiit. - 


Diderici van Dockum, - 
Med. in hac Academia Studiosi, 


qui ad. senaculum vocatus, hujus responsionis 
auctorem. abunde se declaravit, 

Tu igitur, ornaüissine. vat Dockum! 
accedas, ut praemio, quod meruisii, orneris. 
Non habuisti, qui tecum contenderent, cer- 
taminis. socios, sed majori adeo laudi hoc 
tibi praemium erit, quia, quod nemo alius 
suscepit, tu solus suscipere non dubitasti. 


Jue 


36  Tu.G. vau LIDTH »s JEUDE 


Onpo PurirosopeHiaAE  TuEonETICAE 
ET LrrrERARUM HuwANIORUM 


ad quaestionem : 7ta Periclis ex ipsis fon- 
tibus, maxime Plutarcho, petita, — Firi 
characterismus, Quid profuerunt ejus 
politica consilia civitati et imperio .Athe- 
niensium? quid nocuerunt? novem tulit 
responsa, his singula verbis inscripta: pri- 
mum: Tb &mpoüóp.oc &mOuvEly X.T.À.; secun- 
dum: XaAemby GyÜpurroy Üyra X. T. À. 5 tertium: 
F'aleat res ludicra, caet. 5 quartum: Gav- 
pz Tos oU» Ó &yip X.T.À. 5. quintum : IloAó 7&6 
QuaQépsiw x.T.À.5 sextum: Eome máyTM .... 
T&Awüsce x.T.A.; septimum : Pericles ille et 
auctoritate caet. ; octaeum: "Ecixe v ÁyT4.... 
&Axuleíac x.T.A.; nonum : C'est envain, que 
Pl]orateur etc. — Accessit decima commen- 
tatio, hoc symbolo: "'AAAk xal &mrwX;eipouv- 
7T; X .À.; sed, quum post definitum tempus , 
d. 23. m. Januarü, Ordini traditum sit, 
certaminis particeps esse non potuit.  .Pri- 
z1um nec minus secundum specinen Ordini 
placuit. Commendabat se utrumque diligenti 
rerum disquisitione, antiquitatis Atticae cog- 


" .ORATIO. 37 


.nitione, judicio atque ingenii acumine, sed, 
quamvis. primum cum aliis laudibus, tum 
doctrinae copia et varietate alteri excelleret, 
secundum vincere illud visum est rerum apta 
dispositione, tum vitae Periclis enarratio- 
ne, quae in altero per annos digesta est. 
Quamobrem in dispari utriusque scriptionis 
ralione cum parem utrique praestantiam 
tribueremus , utri praemium  destinaretur, 
sorti relinquendum statuimus. ^ Auctorem se 
prodidit primi opusculi 


Walrandus Cornelius Ludovicus 
Clarisse, 


Phil. ''heor. et Litt. Hum. Cand. atque in Academia 
Lugduno-Batava Stud, 


secundi 


" Joannes Cornelius Gerardus Boot, 


Phil, Theor. Litt. Hum. et Juris Cand, in 
Academia Lugduno-Batava , 


quorum illi sors propitia fuit. 

E caeteris commentationibus secundos tri- 
buimus bonores auctori disputationis zerziae. 
Praestare haec utrique illi videbatur cum cri- 


38 . Tu.G. vau LIDTH »x JEUDE 


fica fontium indagatione, tum disquisilionis 
diligentia de Atheniensium 5ysuovíz; cedebat 
vero multum rei literariae cognitione atque 
orationis latinae bonitate. ^ Auctorem se ejus 
probavit 


Henricus van Belkum, 


in Academia liheno-'l'rajeetina Litt, Hum. Cand. 
et Theol. Stud. 


Nec vero suis destituimus laudibus aucto- 
rem disquisitionis quartae, qui, vita impri- 
mis Periclis ordine, perspicuitate et ele- 
ganlia enarranda, perquam mobis placuit. 
Hujus auctorem: se prodidit 


Antonius Backer, 


Litt, Hum. et Juris Stud. in Illustri Athenaeo 
Amstelodamensi, 


Quae praeter has quatuor nobis memoratae 
sunt scripüones, aliae aliis praestare nobis 
visae sunt, omnes studium auctoris volunta- 
temque nobis probarunt, nec tamen, judicio 
nOslro, propositam quaestionem explicuerunt 
satis. 

Vos quoque Simul escendatis, praestantis- 
simi Clarisse ct Boot! Aureum, quod 


ORATIO. 39 


sors tibi, ornatissime Clarisse! destinavit, 
praemium, non tantum tibi ipsi, sed patri 
quoque, tui amantissimo, gratulamur. Perge 
hac:via, quam ingressus es, ut tuis meritis 
paternas imitere laudes et Leidensem Aca- 
demiam. ornare pergas. Te quoque, orna- 
üssime Boot! illius Academiae ornamentum 
esse, non tantum haec Charta probat, quam 
auri loco: tibi trado, sed antea jam, in hac 
ipsa Academia, relati honores egregie do- 
cuerunt. . 

Vos denique accedatis, ornatissimi van 
Belkum et Backer! Laudes vestras Ordo 
literarius judicio suo celebravit. ^ Quocirca, 
licet. victoriae palmam alii vobis praeripue- 
rint, secundis tamen, quos haec instrumenta 
vobis praebent, sunumopere laetamini hono- 
ribus. - 


Videtis egregii juvenes! suas cuique, qui 
ingenii vires intendat, constare laudes. Agite 
ideirco,. novum vobis denuo certamen ape- 
rient praelégendae jam Quaestiones, a sin- 
gulis Ordinibus propositae. 


à0  Tu.G. vau LIDTH pre JEUDE 


QUAESTIO THEOLOGICA. 


Laudetur el a vituperatione defendatur 
institutum, quo, in reformatis Patriae 
nostrae coetibus, doctrina Christiana, du- 
ce Catechesi Palatina, exponitur. 


QUAESTIO IURIDICA. 


Exponatur et ad examen revocetur lo- 
cus Codicis civilis de causa obligationis. 


QUAESTIO MEDICA. 


Quid disputaverunt veteres et recentio- 
res obstetricatores de placenta ín utero 
incarceraia , ejusque origine eL caussis? 
Quaenam est ejus vera diagnosis? Quae 
tandem optima curandi ratio? 


QUAESTIO LITERARIA, 


Flavii Josephi vita. Quatenus per vitae 
opportunitates ad  conscribendam  Histo- 
riam atque 4ntiquitatem Hebraicam ido- 


ORATIO. - 44 


neus fuit? Quid pronunciandum de iis, 
quae hujus scriptoris auctoritati obstare 
dicuntur? 


QUAESTI O BOTANICO-OECONOMI CA. 


Quaeritur historia Solani tuberosi Lzzz., 
hujusque plantae descriptio botanica, cul- 
turae zodus et varius usus oeconormicus. 


QUAESTIO PHYSICA. 


Ex is praecipue, quae nostro tempore 
de effectu. luminis detecta sunt, dijudice- 
tur quaestio, utrum theoria emiüssionis am 
undulationis Zuzminmis verosimilior sit ha- 
benda. 


His igitur peractis, unum superest, ut 
Successori dignissimo Rectionis munus at- 
que insignia tradam. 

Te igitur, Vir Clarissime! HER MANNE 
JoàaxNE RovAAnps! ex -Auguslissimi 
Regis decreto, in proximum annum, Aca- 


42 Ta.G. v. LIDTH »: JEUDE ORATIO. 


demiae Rectorem  renuncio et  proclamo. 
Accedas ergo et jure tuo, quam tibi relin- 
quo, occupes sedem. 

Salve Magnifice Rector!  Gratissima tibi 
sint muneris tui officia, eoque tam feliciter 
fungere, ut, post annum hunc Magistratum 
depositurus, te etiam Rectore; Academiam 
nostram laete floruisse, grato animo, profi- 
teri possis ! 


Ita faxit Deus Optimus Maximus ! 


ANNOTA T À. 


(1) Vid. JBesluit van Z. M. den Koning vaw dem 
2 Aug. 4845. IN". 44. Art. 25. 9". 


(2) Paréntes fuere Pzrnvs S1wows, et BnrerrrA Con- 


NELIA VAN DEN STAM. 


(3) In primo scilicet Carminum fasciculo, titulo: 
Gedichten van  Apam Srmoss, | Amstelodami apud 
J. ten Brink, anno 1805. edito, plurima reperiun- 

tur, quae illo tempore facta, hanc sententiam probare 
possint. 1n hoc autem fasciculo etiam reperitur egre- 
gium carmen in praematuram mortem amici sui Áxro- 
NII VAN DER Woonpr, cujus Poémata postea demum Am- 
stelodami apud C. L. Schleyer anno 1829 edita 
sunt. 


(4) Hujus loci amoenitatem egregie depinxit in car- 
mine, ejusdem nomine inscripto et Canrro suo dicato, 
quod in fasciculo modo memorato reperitur pag. 85. 


L2 ANNOTA T A. 


(5) Quanta delectatione ibi degerit, egregio ipse 
carmine expressit, quod pago TAamen inscriptum est, 
et legitur in altero Carminum fasciculo, cui titulus: 
Verstrooide Gedichten vaw Apam Sruors, edito Àm- 
stelodami apud J. van der Hey, anno 1822. Et 
novimus omnes, quanta cum festinatione postea, dum 
nobiscum vivebat, quam primum Feriarum tempus ad- 
venisset, semper ad Thamenses suos properaret, ubi ab 
officii munerisque laboribus quiescens corporis et ani- 


mi reficeret vires. 


(6) De Lof der Welsprekendheid, Amsterdam 1809, 
herdrukt in de Ferstrooide Gedichten. 


Jje waarde van den Mensch. |Amsterdam 1814. . 


AzzxaxpER, Keizer aller Russen, in dri& Zan- 
gem, door Apnax Srwoms.  'sGravenhage, bij J. AI- 
lart 1815.  Waar achter gevoegd is: ^ " *' 


^ 


Ode aan mijne Landgenooten. 


(7) De hoc argumento legenda sunt, quae inve- 
niuntur in primo Carminum fasciculo, pag.75. titulo: 
Je Verlichting, aan J. H. vaw prm Parw. gen 


(8) Redevoering van Apam Szxors over den waren 
Dichter, gehouden den 25 Maart 1816 enz. Utrecht, bij 
0. J. vanPaddenburg en J. vanSchoonhoyen. 


(9) In lucem prodiere sequentes ejus orationes: 
Herinnoring aam het Tdvak van Fmrpznik Hrwnm, 


ANNOTA T A. 45 


bijsonder met betrekking tot. de Nederduitsche Poesij; 
eene. voorlezing door Apaw Smrows. Vid. JMnemosyne, 
door Mr. H. W. Typzxiw en N.G. vas Kax»zw.  Dord- 
recht, 1820. IX.Stuk, 291 seqq. 


Üver den aanleg van VowpzL en ziüjme Poézi met 
die van Cars em Hoorr vergeleken; eene voorlezing 
van À. Smows. — Vid. Mnemosyne; door H.W. en 
B. F. Tvovxas. Dordrecht, 1822. I. Decl, pag. 153 seqq. 


Het Kasteel van Antwerpen, door A. Simwowms. Te 
Utrecht, bij J. Altheer, 1831. 


(10) Hoorz's Nederlandsche Historién, met aantee- 
keningen van de Hoogleeraren Sreczwsrek, Siwoms en 
vam;CaPELLEN, 8 Deelen, 1820— 1824. 


(11) Plurimas, in Patria nostra, Societates Litera- 
rias in sociorum numerum illum recepisse, ejusque 
meritis debuisse plurimum , omnibus notum est. 


(12) Uti ommes, qui ejus familiaritate usi sunt, 
sincerum maxime et apertum amicum eum cognovere, 
ita, mihi quoque, qui, dum Rectoris aut Graphiarii 
munere alternis vicibus fungebamur, arctioribus vin- 
culis cum eo conjungi coeperam, candida illius et 
sincera amicitia patuit. 


^» (13) Virum. consultissimum Pzrnvx Sruons, qui, plu- 
ribus jam de Historia Patriae in lucem editis operi- 
bus, summam doctrinae laudem sibi comparavit, dig- 


46 ANNOTA T A. 


nissiimum se Patris sui in hisce quoque literis Disci- 
pulum praebuisse, omnes consentiunt. . Huic autem 
doctissimo viro publice, «hoc opportunitate, gratias 
agimus, pro singulari benevoleutia, qua plurima, 
quibus in hac oratione, ad Patris vitam adumbran- 
dam, usi sumus, nobiscum communicavit, 


(14) Natu minimus filius, Grnanpus Srrows, propter 
egregiam in rebus Physicis doctrinam, primo in hujus 
Academiae speculis AÁstronomicis Observatoris munere 
functus, postea ad ampliora stadia vocatus fuit. . Hunc 
autem quanta caritate Pater complecteretur, ipsius 
verba testantur, quae leguntur pag. 44 orationis, 
quam: Je imitatione Naturae in omni. arte: sedulo 
adhibenda, cum Magistratum Academicum deponeret, 
publice habuit, d. 26. m. Martii, A. 1833. 


Praeter hanc autem orationem, quae ultimà ab eo, 
cum omnium applausu, publice dicta fuit, etiamnune 
memoranda supersunt, quae varis temporibus in lu- 
cem prodiere, sequentia ejus opera : 


Het Huisseljk leven. Amsterdam 1823. 


Voorlezing over de Poézij, bijzonder in Nederland, 
te vinden in de: 


Voorlezingen, | gehoudeu in het Lees- Museum. te 
Utrecht, door Jj. Gzzu em A. S1wows. Te Utrecht, bij 
J. Altheer, 1839. 


ANNOTA T A. M 


Verzamelde Poézij van A. Smwows. Te Utrecht, bij 
J. Altheer, 183J. 


Plurima praeterea. scripsit, quae edita sunt in 
Ephemeridibus, quarum tituli: 


Vaderlandsche Bibliotheek, et: 
Boekzaal der Geleerde WWereld. ^ Cujus posterioris 
in ordinem redigendae curam, post obitum Viri Cl. 


Y. vas HawzwsvepD (inde ab anno 1812—1814) in se 
susceperat. 


er205159! TH OI9te 


T8 


ó Tv * MAE 
Ms iae 
^ MA 28^ T7. 


» 


med Tames 


v € 


PSYAF. 


LAMBERTI DOEDES, nip. rit. 


THELIOL. CAND. 
.E VICO INGEN, 


COMMENTATIO, 


QUA 
RESPONDETUR 
AD 


QUAESTIONEM THEOLOGICAM, 


IN GERTAMINE LITERARIO 
ANNO MDCCCXXXII PROPOSITAM 


A PLURIMUM VENERANDO THEOLOGO- 
RUM ORDINE 


IN 
ACADEMIA RHENO - TRAJECTINA: 


» Disquiratur , utrum e doctrind Ethices Christia- 
» "a€. homini et. Principi Christiano liceat, bel- 
» jum gerere, nec ne? Quodsi licitum. existimes 
» fur, inquiratur, quatenus de bello gerundo 
» Aominum sententías emendaverit doctrina Re- 
» Jigionis Christianae 2 ? 


QUAE , PARI PRAEMIO, QUO FRANCISCI JANI JACO- 
BI ALBERTI JUNIUS An EANDEM QUAESTIONEM 
RESPONSIO, AKSTIMATA,, SORTIBUS JaCTIs, 
NUMMUM  REPORTAVIT AUREUM, 


D. xxr M, MARTII 4. MDCCCXXXIV. 


| EA E bids * gus à 
1 : A3 ips0 estu, sati d 
Bri: FU WTEEIT ww NS sin cave -— 
Y eanusis AEEY s suggest aov Agugit be 3 
ja A uev om VoM. aeos qx OM, gi 
1 (r&sosianite) d 
zeoAt I £X COPIAR op oaa d 


"d vum X3QY 4B CA edm Ir 1L 
Ato zusTYAOR  , KYRMITOLA., DTE 


E , ,YTHESA ri XHURR. mM 


v A i jy1xx130268 i LÜCRAME Kx 


, dE OPER Send 
. t e^p : 


PRAEFA T I O. 


Quaestio a vobis proposita, viri clarissimi, 
cuique studioso , qui et civitati nostrae hoc teme. 
pore bene cupit et, nulla impeditus re, patriae, 
nunc temporis periclitanti, vires suas, nec non vi- 
tam, consecraverit, magni inomenti non esse 
non potest. — Omnibus patuit, ante triennium, 
vixdum vocem, qua noster Rex dilectissimus a 
civibus opem  imploraverit armatam , auditam 
fuisse, quin omnes boni, quae possent, arma 
arriperent. Neque id temporis literarum studio-- 
sorum plurimi, amore erga patriam commoti, 
de armis gerundis dubitarunt. X Verum nonnul- 
li rem perpendentes, paulisper sane haesitarunt, 
quod nescirent an bellum Christianis liceat, neque 
hac de re sibi satis persuasum haberent. — Mihi 
adhuc in tnentem veniunt quot disputationes inter 

A2 ju- 


4 PRAEFATIO, 


juvenes amicae. , Quid, dicebant, num convenit 
» bellari religionis Christianae indoli? Nonne me- 
,» rito tot patres veteris ecclesiae aliique religionem 
» nostram laudibus celebrassent summis , quippe 
» bello interdicentem , an non injustius plurimi, 
», qui philosophi esse gloriantur (1) eam, ac 
» si rem detestetur milltarem , repudiassent. ? 
Ali vero: ,, qui divina posset censeri quae 
,Teligio civitatis civiumque singulorum saluti 
» adversetur ?? Tta disputatum. Tandem ve- 
ro intelligentes, religionem Christianam minime 
spectare posse, ut civitatis salus pereat, et ni- 
si hoc tempore bellum gereretur, non longe ab- 
fore, ut civitas periret, arma Christianis haud 
recusanda putarunt; immo ducti amore animoque 
£rato ergà patriam, cui parentes, cognatos, ami- 
cos, educationem , academiam , magistros et quam 
plurima debüerant , tum illi, atqueego, cupide arma 
éepimus. — Hinc igitur, clarissimi viri, quaestione 
proposita gavisus sum et magna cum animi volup- 
tate in ea tractanda versatus; ita et haec com- 
mentatio enata, quam accipiatis cum benevolentia 
in- 


(1) Quales fuerunt. Tizdel, Toland, Collin, Wiston, Shaf- 
Jesbury , Tranchard ,| Bayle, Voltaire, Rousseau, Diderot 
aliigue, Quozum .scrpa.citavir Petrus Verstap in Dis- 
put. JVullum iu Ethica Christiana praeceptum esse , quo et 
nnguli, relis. — Vid. opp. a curatoribus Legati Stolpiant 


edita 2s orato desirina Chrirtiana , T. 1V. p. 96. seqq. 


PRAEFATIO. 5 


indulgentiaque , oro, precor. — Quae si Facuitati 
maxime venerandae "non plane displiceat, laetissi- 
mo ero animo, tum ob fructum, quem res tractata 
mihi largita fuit, cum ob honorem summum, quo 


véstra comprobatio me afficeret. 


——MM— 
m 

Priusquam autem pergam , liceat mihi pauca dice- 
rede responsionis argumento, — Responsio facile 
distribuitur in duas partes pro duabus quaestionis 
partibus. Ad primam partem: » Disquiratur , zzrum 
e doctrinà Ethices Christianae homini et Principi 
Christiano liceat, bellum gerere, nec ne? re pro 
viribus considerata , affirmative quod dicitur , respon- 
dendum aestimavi, Ut alios antem et meae sen- 
tentiae assentientes haberem, et adversantes con- 
vincerem , minime supervaeuum habui, postquan 
meam enunciassem sententiam, in alios, maxime in 
eos, qui bellum ex religionis Christianae prae- 
ceptis ac indole illicitum habeant, meam defen- 
dere, atque ostendere, eorum sententias falsis niti 
argumentis, Quam refutationem a Facultatis sum- 
me venerandae consilio minime alienam esse, col- 
lexi e ratione, qua quaestio sese habet, ut, di;- 

quisitione instituta, non exstaret dubium. 
Quum alterá quaestionis parte quaeritur : » Quod- 
si licitum existinetur, inquiratur, quatenus de bel- 


lo 


6 PRAEFATIO. 


lo gerundo hominum sententias emendaverint dóc- 
trina Religionis Christianae? " hac ingressus sum 
via, qua exposuerim hominum sententias de bello 
serundo, scilicet de causis, ob quas bella gerum: 
da, de belli gerundi ratione ac de bello finiendo. 
In singulis hisce rationem habui sententiarum, 
cuf, quas gentes, antequam Christo nomen dede- 
rant, habuerint, zz; quas his meliores docuerit 
Religio Christiana, zazdez vero, quas amplexi 
sint populi Christiani, quippe quae meliores fue- 


rint ?ro coghitione religionis Christianae ac fide 
ei habita. 


PARS 


PARS PRIM A. 


DISQUIRITUR, UTRUM E DOCTRINA ETHICES . 
CHRISTIANAE HOMINI ET PRINCIPI 
CHRISTIANO LICEAT BELLUM 
GERERE, NEC NE. 


—— d e—— — 
SECTIO PRIOR. 


IN QUA DEMONSTRARE CONATUR AUCTOR , 
HOMINI ET PRINCIPI . CHRISTIANO, NON 
OMNE BELLUM ILLICITUM ESSE, 


LOT 
Quaestio. exponitur. 


Saepius accidit, ut gens alia ab alià dissentiat , 
et in illa conditione neutra permanere velit. Decer- 
tandi genus tum est duplex, vel per disceptatio- 
nem, v. C. per judicia, vel per vim et arma. 
Genus hocce alterüm 2e//um dicitur. Bellari autem 
utrum liceat nec ne, ex Ethices principiis, dijudi- 
cari potest. Nam aguntur bella ab hominibus , qui 

ratio- 


8 COMMENTATIO 


rationis sunt participes ac libertate gaudent morali. 
Quisque, qui haec consideret, facile eílicit, non 
armorum vi, sed ratione decertandum esse in re- 
bus, de quibus lis est; et idcirco bellare non uni- 
verse justum dici posse (1). Sic quispiam populus 
cérte injuste agit, qui ducitur injustis causis bel- 
li gerundi, quippe qui armis petat illud, quod 
suum non sit, .ad haec motus, verbi gratia, 
vindicta, praedae profunda cupidine, regionis auc- 
toritatisque augendae atque amplificandae deside- 
rio. Nec minus injuste agit iila gens, quae, 
quamvis prima decertandi ratione uti licet, cons : 
fugiat ad arma. Meum non est defendere quem- 
cunque bellum gerentem, tantummodo 'Christia- 
num, justis de causis bellantem. Hic profecto , 
omnibus humani generis sociis amore conjunctus, 
justitiam colit, nulli injuriam infert; iraque si 
unquam Christiano bellum liceat, tantummodo 
bellum gerere potest, quum extrinsecus vis, vel 

injuria, illata sit. 
Quaestio igitur proposita facile hac ratione defini- 
tur: utrum, quum alia gens ab alia discrepet et hanc 
illam- 


(Q5 Conf. omnino Clc., de 0e. 1. ir. Gamotiiso dk 
jure Belli &c pacis, Lib. II, c. 22. $. 1—5, 8. Briefe über 
den Krieg , Berlin 1778. p. 1—11. Ewald, Oer/og ez Prede, 
vers, belg. 1814. p.25, Inprimis vero Tzschirner, zer des 
Krieg , Ein philosophischer Versuch. , Leipzig 1815. p. 5-27. 
et Dráseke, vier Leerrcdenon over den Krijg, vers. belg. 
1810. p. 6—:0. . 


THEOLOGIC A. 9 


illamve rem, quae est hujus gentis , Sive clandesti- 
na opera, sive palam vi et armis, petat, homini, 

in hac civitate vitam agenti, et principi , qui huic 
civitati praeést, utrique Christiano , arma quippe 
talia, quibus hostes saepius occumbant, in istam 
gentem capere liceat, nec ne. Quae res mihi diju- 
dicanda est ex Ethices Christianae doctrina (1) 


ces 


Non disertum de bello praeceptum. a. Christo, neque 
ab Zfpostolis , datum exstat. Eorum agendi ra- 
tio non plane interdicere yidetur , ne bel- 

— ^ dum gerat Chritianus (a). 


Christus in mundum venit QasjAzzy c6À (cop 
conditurus, minime regnum terrestre, quod om- 
nino 

(1) Grotius, non omnia bella justa esse posse intelligens, 
quaestionem de bello ex indole Christianae doctrinae dijudi- 
candam hoc modo enunciat: Z/s Lellare unquam justum cst, 
Vid. ejus liber de I. B. et P. Lib. l.c. o. et 'Tzschirner, 

-- Opusc. Acad. Lipsiae 1829. p. 1298, Orationi hoc de argumen- 
to inscripsit: De 2e/Jo Christianis nom interdicto, 

- C2) Nonnulli, veteris Codicis auctoritate moti , bellum universe 
aDeononimprobari demonstráre voluerunt, », Nam, dicebant e, 
£:, Deus ipse bella jussit," (Num. XXV. 175 18. XXXI. 2,5. 
XXXHIL 50956. Deut. L 42. l2. fos. L. 6. Vlll. i, 22, 
IX. 6. X. 2, 8. 1.Sam. XXX. 7. Jud. HI. 9, 10. VI. 34. XI. 
29. XV. 14.) Unde bellare, re per se considerata, licee 
re effecerunt. Vid. Gerhardi, Loci Theolegi, Gencvae 
1639. Tom. Vl. p. 901—811. Male zutem id exinde colligi 
contendit Garve, Zbhandlung über die Verbindung der Mo- 


ral 


Io COMMENTATIO 


nino inter Judaeos palam confiteri debuit, falsa 
spe eorum regni, a Messia restituendi, ductos. 
Idcirco sese non armis defendi voluit Christus. 
Ei ix, ait, vc xdopuou To)TOoU Jw 5 (aciei Xj pA s 
ei Ümcwupérzi Gy ob po) wywviGovro , iym (uM TrUpadoÓG 
Tol; YoyBmicig (1). Ejus doctrina spectat praete- 
rea omnium gentium felicitatem et docet om- 
nes homines amore sese invicem complecti (92). 
Haud miraberis igitur nullum disertum praeceptum 
a Jesu, vel ejus Apostolis , de bello esse datum. 
Attendas quoque plurimos civium , inter quos ver- 
satus fuit Jesus, non raro in novas res turbasque 
excitandas propensos fuisse, Ille igitur pro sua 
sapientia sese commiscere rebus publicis noluit id- 
que omni modo evitavit (3). Praecepta tantum 
dedit, quibus belli semina diminuerentur, belli 
atrocitates decrescerent (4) 5 atque nec Jesus, neque 
Apostoli diserte docerent, necesse fuit ea, quae 

ra- 


ral mit der Politik, p. sz. seq. — Si vero ulla vis insit, 
mihi non exinde argumenta proferenda sunt; nam tantum e 
doctrina Ethices Christianae mihi licet ratiocinari, minime e 
veteris Judaeorum civitatis theocratico regimine. 

Cr) Joh. XVIII. 36. 

(2) Conf. Reinhard, Proeve over het plan, hetwelk de 
Srichter des Christendoms tot hoil der wereld ontwierp. (quem 
librum e Germanica lingua in nostram vertit vir venerandus 
] L.Wolterbeck, zim:t. 1816.) p. 28. seqq. 54. seqq. 

C5) Joh. VI. 15. Vill. r1, coll. Luc. XIL 15, 14. 

(4; Conff. Reinhard, Proeve, p. 108. seqq. et Tzschir- 


netr, &ber den. Krieg, p. 159. 


THEOLOGIGC A. II 


ratio et natura hac de re satis luculenter do- 
cent (1). Minime autem patet eos militiam im- 
probasse, aut milites tanquam maleficos consideras- 

Contrà vero. Interdum ad milites conveniunt. 
Jesus Caápernai fidem alicujus centurionis, qui ad 
eam venit, laudavit (2). Petrus ad Cornelium 
profectus ést, quem, quamvis militari munere fun 
£enteri, Lucás memoriae tradidit t)ce[Uv fuis- 
Se , xoi Qo(QoUpeyov àv Üedy (3). Cornelius , quam- 
vis centurionis munus non deposuit (4), a Petro 
tamen baptizatus est, et a Deo donatus Spiritu 
sancto. -—— Johannes autem Baptistà (5) amice 


in desérto nülites quosdam excepit (6) et ab his. 
ce 

;;€) Conf. Gerhardi, I. 1. p. 814. 

(2) Matth. VIII. 5, 10. cf. Reinhard, Moral, (Stuttgarg 
1825.) Ii. P. 411. 

(5) Act. X. 2. Nemo Christianus, quamvis Christi nomen 
professus, munus suum relinquere jussus est, cf. r Cor. VIL, 
17—21. et Reinhard, Jere/. lI. p. 41:1- Ne ulla quidem 
vis inest locis, Act. XIII. 13. XXIV. a. et Apoc. XVIIL. 6. 
quae. nonnulli ad belli licentiam demotistrandam abhisuerunt, Cf. 
Grotius, de J, B. et P. , lib. f. c. HI. $. 2345145 i 

(4) Pofecto Lucas. mentionem injecisset, quodsi Cornelius 
priorem vitae agendde rationem deseruisset. Talia omittere 
miauime solitus est, cf. e. g. Act. XIX. 19. eádque de re pos- 
teros omnino edocere potuisset, cf. Grotius, in Zfnn. sd 
Matth. V. 40, p. 197. (altera editio). 

(5) Cujus doctrinam Christi doctrinae consentire demonstrit 
Grotius, de 9$. B. et P., lib. L c. II. $. 7. 5. cf. Mos- 
heim, Zedeleer, (Trajecti apud Paddenburg, 1776.) VII. p. 
260—270. et Gerhardi, l. I. p. 205—809. 

(6) Luc. Il. 14. collata sectione 9. vid. Grotius, ad h, 1. 


12 COMMENTATIO 


ce, quid faciendum esset , ut xzpzobs àElows Tí; pue- 
Tayolaug proferrent, interrogatus, minime iis bel- 
lum interdixit, sed stipendiis contentos esse, et 
ab hominibus vexandis iniusteque in eos agendo 
abstinere jussit. | Officia militaria ex hujus sen- 
tentia non repugnare videntur resipiscentiae ac 
pietati, Paulus cerie non militum praesidio ad- 
versus vim usus fuisset, si talem opem habuisset 
ilicitam. | Attamen dedit operam, ut a. vi munire- 
tur (1). De re militari , exempla atque. compa- 
rationes duxerunt Jesus et Paulus, qui certe res 
turpes ad honestarum exempla actionum aut com- 
parationem non adhibuissent (2). Imo auctor epis- 
tolae ad Elebraeos celebravit Gideonem,  Dara- 
cum, Sampsonem, Jepthen, Davidem, praeclaros 
heroés, eorumque animi fortitudinem attribuit z/- 
cT& , antea (3) descriptae Christianisque commen- 


datae. 
1 , Quid- 

(1) Act. XXIIL. 23. 31, 32. ad quem locum cf. Grotius, 
4nnot. ad Matth. V. 40. p« 197. et de 7. B. ez P., lib. I. c. 4I. 
8$. 75 1I. v 

(2) Lcc. XIV. 31, 32. 2 Tim. IV. ^. cf, omnino Henrici 
Constantini Cras, disputatio qua demonstratur, sullum 
is Ethica Christiana praeceptum esse, quo et singuli cives 
in commodis suis sequendis, ot principes in republica seeun- 
dum politices regulas administranda , impediantur ; quae dis- 
putatio praemio ornata invenitur in O?f. a curatoribus Stol- 
piani Legati editis de morum doctrina Christiana T. IV. ibique 
P. 67. vid. ec Gerhardi, l. l, p. 918, 819. 

(3) C. XI. 52—34. cff. Mosheim, l. l. p. e?zt. et Cras 
in dispur, laud. p. 41: 


THEOLOGICA, 13 


Quidquid ex hisce efüci posset, certe omni agen- 
di ratione Jesu et Apostolorum magis confirmatur, 
quam infringitur, eorum sententia, qui non omne 
bellum ab iis illicitum fuisse habitum credant. Vel 
Sic tamen ex Ethices Christianae doctrina certiora 
argumenta afferre conabor. 


SEGMENTUM PRIMUM. 


AN UNQUAM HOMINI CHRISTIANO BELLUM 
GERERE LICET ? 


$559. 


Homo Christianus sui defensor armatus. 


Qi in bello arma gerit, versatur in €0, ut et 
semet ipse , et parentes, cognatos, amicos et civita- 
tem principemque, immo alias civitates armis dc- 
fendat. De hac varia: hominis conditione videa. 
mus; primum igitur consideremus Christianum se- 
met ipsum armis in bello defendentem. 

Omnes felices esse cupimus et in hac, et in 
altera vita, et, si quis minus curet beatitudinem 
futuram, certe felicitati studet terrestri, Hoc fe- 
licitatis studium , a Deo nobis inditum , a religione 
Christiana baud improbatur, cui permagna vis in- 


sita 


14 COMMENTATIO 


sita est ad beatam hominum vitam constituendam 
omnique cura ac virium contentione id agendum, 
ut ad summam salutis perfectionem adscendamus, 
» Quaecunque sunt vera, ait Paulus (1), quae- 
» cunque honesta, quaecunque justa, quaecunque 
» pura, quaecunque jucunda, quaecunque lauda- 
bilia, si qua virtus, et si qua laus est, haec 
» agitetis. "^ Jam id, quod zoszrae saluti studea- 
mus, ponitur in praecepto: ,, Ames alterum uti 
» temet ipse."  Ubivis a Jesu Apostolisque haec 
QuAmwrim ponitur; nam sine ea nulla vis erit poe- 
narum minis aut praemiorum promissionibus (9). 
Itaque corporis vires alere, bonam tueri vale- 
tudinem (3), res ad hanc vitam sustentandam 
necessarias utilesque , in nostrum aliorumque 
usum curare (4), et multo magis vitam nostram 
conservare debemus; vita necessaria est, non 
tantum ut terrestri felicitate frui possemus, sed 
etiam ut hic nosmet ipsi in vitam aeternam - 
praeparemus. Vita est donum creatoris nostri ac 
Patris optimi. Tantum vivi aliis, parentibus, 
cognatis , amicis, patriae hac in terra prodesse 
possumus.  Arcet autem religio nostra omnem ige 

na- 


» 


(() Philipp. IV. 3. coll. Matth, V. 49. 

(2) Conf, omnino van Tricht, Zerhandeling, p. 197. iu 
Opp. Societatis Haganae anni 191g. 

(3) Quod c. g. docetur 1 Tim, V. 23. 

(4) Eph. 1V. 28. 1 Thess. IV. 11, 12. 2 Thess. 111. 8,:0,12. 
ef. Cras, ín disp. land., p. 4—1-. 


I HEOL:;O:JGIC 4A. 15$ 


naviam atque pigritiam (1), incitatque adeo ho- 
mines ut ratione, nonnisi justa, ea, quibus felices 
reddi possent , diligenter ac continuo sibi acquirant. 
Itaque quisquis ea , quae nocent aut nocitura sunt, 
non declinet depellatque , neque se suaque contra ea 
defendat, minime consentaneum suae saluti augen- 
dae agit, neque religionis Christianae doctrinae 
obedire dici potest. Hinc efficitur minime officiis 
repugnare, contra vero omnino convenire, quod 
homines nocentes a nobis dimoveamus ab iisque 
nos tueamur, ac defendamus. Caritas autem postu- 
lat a leviorybus ad seriora remedia confugere (2). 
Homini igitur, qui nos adoriatur, imo mos in- 
terfectos velit optetque , ez ob nostram, e£ ob 
aggressoris vitam conservandam, effugere, si pos- 
simus, oportet (3). Sin minus, hostem inermem 
reddere conemur, quo facto nostrae saluti pro- 
spiciamus, ac impediamus, quo minus male agat 
aggressor (4). Quodsi autem vim a nostro capi- 
te non propulsare possimus, nisi agressoris vita 
erepta, quid tum faciendum (5)? Raro is reperi- 


tur 


(1) Quod colligi potest ex Philipp. IV. 4. 1 Thess. IV, 11, 
12. I Tim. VI. 9. aliisque locis. 

(2) Conf, Matth. 18. 15—17 

(3) Jesus et Apostoli hac in re nobis sunt exempla: Joh. XI. 
535 54- Matth. X. 23. Act. XX. 1. 

(4) Vid, Grotius, de 7. B. er P., lib. I. c. T6. 4, v. 

(5) Male vertit va/gata versio Pauli verba (Rom. XII. i19.) 
R3 £mwroüg ÉxiixoUyTEtG per mom vosmet? ipsos defendentes. 


Hac 


16 COMMENTATIO 


tur, qui vitam sibi eripi potius patiatur, quam ut 
oppugnantis morte suam conservet (1). Ratio ac 
jus naturae docent haud injustum esse oppug- 
nanti vitam eripere. Iste scilicet, qui impugnat, 
est auctor, ut et ipse in vitae discrimine versee 
tur; minime ille, qui invitus in hoc malum de- 
:ruditur et sese jam matura duce defendere co- 
natur; nam vitae amor alte homini est indi- 
tus (2). Utriusque vita non conservari potest , 
oppugnato autem sua vita haud injusto majoris 

est 


Hac sectione cum, praecedentibus (g43evi xzxóy Gyvl xaxoU 
&zo3idóyr£g) comparata, patet verbum Zz3;e;y h. l. signifi- 
care u/eisci. Certe ab ultione et vindicta sémper procul ab- 
esse debet Christianus, — Conff. Grotius, Flatt, Tho- 
luck aliique ad h. 1l. Ita quisquam, qui verba: (Vatth. V. 39-) 
M3 ZyvricTÓVZA T ToVWp conferat cum sectione 38, ubi 
ille improbatur, qui injuriis injurias reddat , confestim intelligit 
hoc loco de vltione, zepi 776 TipGpÍz2, agi. Conff, Grotius 
et Kuinoel ad h. l. Hisce de praeceptis hoc loco znimad- 
vertere opus est, nam non raro iis effatis defensio su; impugnae 
tur, conf. Grotius, de 3. B. et P. lib. c. 5. $. 3, 6. 

(1) Cf. et Rom. V. 6—8. 

(2) Cff. Brissonius, in Lexico Juris (Francofurti 1587.) 
ad voces Jus naturale, Grotius, de 9. B. et P., lib. I. 
c. ]L $. 1—4, Wolfii, Tus naturae, Pars I. S. 1105. et VIII, 
$. 550—562," Pestelii, Jurispr. NNatur., 1. p. 265, Her- 
der, Briefe zur Befürderung des Humanitit, Yl. p. 129. 
(Sámmtl. Werke, Swuttgart und Tubingen 1227—1850), Gar- 
ve, Zbhand. p. 14. aliique. Cf. quoque Cic., pro Milone; 
€. 4» ri, De Officiis, l.c. 9g, 10. De Republ. VM. 53. Ced. 
Orellii), Livius, XLIL 41, Quincr. VII. 11. aliique. 


THEOLOGIC A. 17 


est momenti, quam vita impugnatoris (1). Cuique 
vero civi Christiano licet perniciem a sese depelle- 
re, magistratüs ope implorata (2), cui concessum 
est maleficum punire, nec non, urgente necessita- 
te, occidere (3). Ille innocens autem in illa rerum 
conditione ad magistratum sese conferre nequit ideo- 
que fit sui juris (4), atque ei idem licet, quod ma- 
gistratui. Ne autem quis dicat hanc rem repugnare 
praecepto: ,, ames alterum , ut temetipsum 5? nam- 
que a/terum magis, quam semetipsum, amare eo 
non praecipitur , quod ille sane faceret, qui hos- 
ti, suae vitae periculo, parceret. Istius salutem 
Suae praeferendi praeceptum nunquam a Jesu aut 

Apo- 


(1) Sunt, qui objiciant, sggressori tempore , quo resipiscat, 
opus esse, ideoque ei vitam relinqui oportere. His autem res- 
pondeo, ne alia afferam, omnino oppugnatüm quoque se. 
se talem existimare posse, qui repente vitam relinquere 
posset cum spe salutis aeternae; quapropter eorum objectio 
nihil valet. Cf, Grotius, de J. B. et. P., Lib. I. c. il. 
$. 3. p. 3. Bóhmeri, Jus Ecclesiast. , Tom. V. Lib. V. c. 
8. f. 23. et Reinhard, IMora/, Il. p. 374. 

(2) Pauli exemplo , Acta XXIII. 25, a1 » 32. — Apostolorum 
nonnulli, Christo non ignorante, sed rei conscio, iter fecisse 
videntur (Luc. "XXII. 35, 30. ad quem locum vid. Grotius 
et Kuinoel) gladiis armati, quod et alios Galilacos , e patria 
Hierosolymam proficiscentes , ob vias , latronibus infectas »facti- 
tasse, a Flavio Josepho, (zig. Sudaeor. Xl. c. 1c.) 
memoriae traditum est, . 

(3) Rom. XIII. 4. cf. Grotius, ad hp si V. 40. pag. 19o. 
et Reinhard, JMorz/. II. p. 372. 

. (4) Conf. Pestel, l. 1l. I. p. 226. 


DOED. D 


1 COMMENTATIO 


Apostolis datum est. lta et Paulus (1) a Chris- 
tianis non postulavit (AA , ut aliis Zvecig | fo- 
ret (2). Quodsi igitur quis vitam nostram aggre- 
ditur, quam nos, nisi vit ei ereptá, conservare 
possimus , patet omnino licere, immo nostrum esse, 
ut nostram salutem curemus et vim vi repellamus , 
sive aggressor inermis evadat, sive, nisi ulla 
salutis expediendae nobis ratio sit, iste occum- 
bat. — Cum vero miles in bello adhibet ar- 
ma, quae hostibus mortem minentur, hisce ea- 
dem sunt adhibenda, Nam vidimus, Christia- 
num sese ab ilo, qui ei vitam bonaque, sine 
quibus vita non est vitalis, eripiat , tueri omnino 
licere, immo huic, necessitate urgente, vitam 
eripere. In illa rerum conditione saepius versatur 
Christianus, uti et in bello. Itaque non est, 
quod tum ei negemus subsidiorum usum, qui- 
bus solis, quamvis illa hostibus mortem instruant, 
vitam conservare possit (3). 


(1) 2 Cor. VIII. 15, 14. 

(2) Conf. Grotius, ad Matth. V. 4o. y. 189. nec non S. 
D. de Keizer, Over de Geloofs- en Zcdeleer yan. Paulus in 
Opp. Socitatis Haganae anni 1817. p. 2365 24$ » 262. Vetus 
codex, qui: ze occidito , jubet, permisit nonnullis casibus de. 
fensionem sui armatam , vid, Exod. XXII. o». 

(5) Conf, ommino Dràseke, l. l. p. 62. seqq. — Conf. 
Reinhard, Zorz], Il. p. 128. ubi $. 2co. agit de argumen» 
to: Mie Collisians - fálle zu entscheiden seyen. 


8$. 4. 


THEOLOGIC A. 19 


S. 4e 
Cognatorum , amicorum , civium. 


Religione Christiana obligamur , ut omnes homi- 
nes, uti nostros fratres, ab uno Deo creatos, qui 
et omnes peccavimus, unius ejusdemque autem 
salutis participes, uno Jesu Christo .interceden- 
ite, evadere possumus, amore amplectamur, [l- 
le amor in eo consistit, ut omnes felices cupia- 
mus, et, quoad ejus fieri possit, reddere (1) 
studeamus. ^ Varia autem, praeter ejusdem naturae 
societatem , sunt vincula naturae humanae, neces- 
sitate atque liberá hominum voluntate constitu- 
ta. 1ta, quo majori consuetudine ac familiaritate 
alter cum altero fruatur, quo plura, e. g. religio- 
nem, mores, linguam, patriam, inter se aequalia 
" habeant homines; eo magis accrescit caritas (9). 
Hinc alterum prae altero amamus, quod jam matu- 
ra duce agimus 5 consideres v. c. infantem, Primum 
amat matrem et patrem, deinceps iis, qui ei ac- 
cedant, arridet, cum iis ludit; maxime vero sem- 

i per 

(1) Fieri non potest, ut aliquis omnium hominum eandem cu- 
ram habere possit e. g. alterius valetudinem , .uti suam , curàre, 
Nec minus potest eandem opem exteris afferre, quam iis, quos 
habet cognatos, quibusque quotidie utitur, — Conf, R eini, 
AMor. M.. p. 58. n?. 7. III. p. 2o6. ; 

(2) Conf. omnino hac de re Plato, De Rep., V. p. 2r. 


seq. (ed. Bipont.) 
B 2 


20 COMMENTATIO 


per parentes; sensim paulatimque plures caros 
sibi habet, quos autem minus cognoscit, profecto 
minime. lta lapilla in fluvio dejecta plures ducit 
orbes; qui longius vero distant, vix atque vix cer- 
nuntur. — Religio Christiana minime rem docet 
contrariam ; minime enim docet , nobis eandem erga 
omnes benevolentiam esse habendam, Jesus ipse suam 
matrem amplexus est majori amore prae multis (1), 
nonnullis discipulis arctius erat conjunctus, ita 
Petro, Jacobo et omnino ]Johanni (2), nec 
non amicis, uti Marthae, Mariae, Lazaro (3), 
alis (4). Paulus improbat omnes dZezépyov; et 
&qQuAdyaleus, et Petrus monet Christianos, Zri- 
qopuyuomre iv Th éuce(jelg 34v QiAmoeAQiav, £y Ob 
Tí QuAmaeAQia TA» dy&mW) (5). Quod ex variis 
vinculis oriuntur singularia officia, et nobis da- 
tum est. praeceptum: aya) éy £pygs5 non. 

ali- 


(1) Joli. XIX. c5—:7. 

(2) E. g. Matth. XVII. 17. cll. Luc. X. 28. Matth. XXVI. 37. 
cll, Marc. XIV. 23. Marc. V. 37. cll. Luc. VIII. 51. Joh. XIII. 
25. XIX. 26. XX. o. XXI. 7, 20. 

(3) Joh. I. 11. II. 1—12. X. r1—16. conf. omnino De Kei- 
zer, Geloofs en Zedeleer yan ohanges, vid. Opp. Societatis 
Hagenae 1820. ibique p, 115. 

QD 2 Tim. III 3. 

(5) 2 Petr. I. 5, 6. Vid. Omnino ad h. 1l, E. Kist, De 
hoofdinhotd van de Zedeleer des. Christendoms, 1l. p.26. 
conf, praeterea Eph. IL 15. VI. 2—4. -Coll. IJI. 1:4. r Tim, 
Vio. Till. 9,10. 1 Petr. V. 


THEOLOGICA. 21 


aliter -fieri oportet (1), quin alterius salutem 
prae alterius curemus. jltaque parentum, cogna- 
torum, amicorum, civium, erga quos praeterea 
Ob plurima beneficia atque commoda, quae no- 
bis ex eorum societate nascuntur, grato animo 
esse debemus , horum omnium salus nobis imprimis 
promovenda, augenda, amplificanda, atque mala, 
.quae hisce imminent, si possimus , cohibenda , de- 
pellenda, arcenda. Quos igitur cum: hostis injuste 
adoriatur, eos tueri debemus ac. defendere, et 
quum vita familiae, amicorum, civium non con- 
servari possit, nisi agressori vita. eripiatur, non 

est quod dubites, quin eum interimere liceat. 
Qua quidem de re.ut nobis persuasum. sit , rem 
accuratius consideremus. Utrumque et hostem et 
amicum diligere jussus, debes utrique bene cn- 
"pere; huic autem; cui pluribus vinculis conjunc- 
tus es , cuique pluribus obligatus amoris officiis , 
prae altero, cui non tot vinculis. tu  conjun- 
geris , qui et praeterea non justitiam . colit. 
Haec jam vidimus.  ltaque si hostem factis ad- 
juves ,. ut iste facilius amicum tuum viti pri-- 
.varet; officium. deseris tuum. Illum enim relin- 
Quis, qui tibi prae hosti diligendus est. — Qui 
autem domi remaneat, ne putet munere fun. 
gi suo. Minime fungitur. — Nullo amore ilum 
suum 


- .&1) r]Joh. III. 18. coll. Philipp. il. 4. et Gal. V. r3b. conf, 
omnino Reinhard, Proeve, p. 84. seqq. 


/ 


c2 COMMENTATIO 


suum amicum amplecti exinde patet, quod amor 
factis ipsis , non verbis, éy Zpyo xo &Ax0eia cerni- 
tur (1). Praeterea simulac ab hosti facinus com- 
mitti sinas, quamvis injuriae obsistere possis, 
hosti sane, quamvis animo non velis, majorem 
affers opem, quam alteri. Hunc igitur amicum mi- 
nus tum diligis, quam hostem injustum , atque offi- 
ciis erga amicum non satisfacis. Justitiam colere 
decet Christianum (2). Uterque in vitae discri- 
mine versatur , quorum iste injuria gaudet , 
hic vero innocens est. Quum igitur te jus- 
tum ac aequum praestare velis, non conatus in- 
justos, sed rem innocentis , adjuves. Debemus es- 
se QuAdyalo (3). lta in hac rerum conditione te 
tuos cognatos ac cives defendere oportere, sponte 
intelligis. 

Quae cum ita sint, facile efficiendum est, quid 
in bello agere Christianum decet, quum ejus cogna-- 
ti, amici, cives, hostibus auctoribus, in vitae sint 
periculo. Nullus tum dubitat , quin vitam horum ma- 
joris faciat , quam hostium , ac magis suos conservet. 
Talem igitur opem cognatis, amicis, civibus affer- 
re debet, quali eos revera defendat. Quum igitur 

hos- 


(1 x Joh. HI. 18. 

(2) 1 Cor. XIII. 6. Ephes, V. 7—9. 2 "Thess. Hl. 6, 13. — 
Reinhard, Joraj. ll. p. 53, 93» 

(3) 2 Tim. III. s. De QuAG3cAQue conf. Gal. VI. 13. 2 
Petr. I. 7. 


3 


THEOLOGIC A. 23 


hostium arma letalia sint , nullum profecto usum tibi 
praestarent talia arma , quibus vim a cognatis , ami- 
cis, civibus non arcere possis , et , nisi letalia adhi- 
beas, parces hostibus , et sines, utisti amicos tuos 
vita privent. Quo facto revera eum relinquis, 
quem. magis amáre debes, et adjuvas istum, 
quem factis adjuvare, quem diligere prae tuis jus- 
tis ac innocentibus, Christianorum amori justitiae- 
que haud congruum est (1). 

Mortem pro aliis obire, minime Christianis inter- 
dictum est; contra vero , amori nostrae vitae om. 
nino cedendum est, quum, vitá longius conser- 
vatà, nostro deéssemus officio. Summum  prae- 
ceptum Ethices Christianae constat in amore erga 
Deum et homines. Quando igitur hoc officium 
deserere velis ob nimium vitae amorem , huic' cupi-- 
ditati non obedias; óz yàp Zw (£Aq ci» uw ejrov 
cüc2:, dmoAÉct| üur) (2). Christus ipse eZpxa 
viv émuroU dedit jzeo cf ToU xocpo0 Caác (3)- 
Pastorem laudavit, qui ob vitae periculum non 
abhorreat ab ovibus tuendis, et cum illo sese com- 
paravit:  "Ey»a su, ajens, ó soy 0 xaAdct 

j ó 

(1) Conf, DráseKe, 1.1. p. 689—275. 

(2) Matth. XVI. 24, 25. coll. Marc. VIII. 34, 35. et Luc. 


IX. 293, 24. cff, Garve, afbhandlung , p. 156. et Reii- 
hard, Mora], Ill. p. 384. nec. non Fichte, üer des. Be« 


griff des warhaften Krieges , p. 19—21. 
(2) Joh. VJ sr. i 


E 


24 COMMENTATIO 


6 cou» Ó xaAbs TÀw wpuyiw móroD mibuciy Dmip TV 
vpofarus (1). Quando Petrus ait: zi» qvx ov 
üzsp cc0 Ó4cw , Jesus minime eum ideo reprehen- 
dit, quod vitam ponere vellet; verum ostendit non 
tanto amore Petrum eum amplexurum fore: 73» 
Juxav co0 ocep éuoD Ó5ccig$ uv. Aíyo cob sw. 
v. A. (2), Paulus sese gratum praebuit Priscillae 
et Aquillae, crece, ait, jzfp vüc uw p00 T» 
éxuT&y TpÀwxAo) Ucib4xzy (3), et Johannes, Christi 
exemplo proposito , xz;, inquit, gus óQeiAouev 
jzip rüv à3eMQv Tàs qvuxàs mióEwu (4). " Om- 
nino in hisce dictis jam datur licentia, qua al. 
ter alterum , necessitate urgente, defendat; sed lu- 
culentissime exinde colligitur: capitis periculum 
adire, ut aliorum vitam tueamur, non illici- 
tum, summae vero caritatis esse specimen (5). 
Ia Christus dixit: ajz4 éevlv 5 ivroX34 4 duà. ix 
&yamRTS &AMIAOUS. xxÜG "y&awcc Ops. Meltova 

TA 

(1) Joh. X. 11. cll. sect. 15. conf. de Keizer, l. l, p.1Io. 
et Tholuck, ad h. l. 

(2) Joh. XIII. 357, 38. Rom. V. 7. cf. Tholuck, incomm. 
ad utrumque locum, 

(3) Rom. XVI. 4. 

(4) 1 Joh. III. 16. 

(5) Cff. J. Pap de Fagaras, Dissertatio de eadem ma- 
teria, quam Crass. in disp. tractavit , (Vid. Opp. 2 Curatoribus 
Srolpiani Legati de morum doctrina Christiana edita, IV. 
p. 281.) et Clarisse, Bewijs uit dem aard der Zedeleer. 
Vid. Opp. Sec. Hag. 1813. p. 146. 


THEOLOGI GA es 


AN LE MoN. ox [7 x s * e EL 
TRUTMG AycmW) o)Oclg Ecl, iyx Tig TV pus coTOU 
^d Ümip r&v QuAGv müroU (1). 


M 5. 


Civitatis ac principis. 


Ille forsitan qui semet ipse, cognatos, amicos, 
cives in bello defendere licere concedit, dubius hae- 
ret, utrum civitatem ac principem defendat; haerere 
autem. non debet. Quod ut elucescat, rationem 
spectemus , qua civis Christianus sese habeat erga 
civitatem principemque. 

Homo quisque arctissime solo natali adstringi so- 
let (2), ubi tot voluptatibus fructus est: ,, Quo- 
», tiescunque ," ait Camillus, ,, patria in men- 
., tem veniret, haec omnia occurrebant, colles 
,, campique et Tiberis et assueta oculis regio, et 
,, hoc coelum , sub quo natus educatusque es- 
», Sem " (3). Haec omnia recordari dulce 'est 
solatium morituro illi exsuli, de quo Maro cecinit: 

— —  —— Coelumque 
"ddspicit et dulces reminiscitur. Zrgos (3). 
Om- 


(1) Joh. XV. i2, 1g. Vid. Grotius et Kuinoel ad 
h.l Cff deKeizer, in Opp. Soc. Hag. 1822. p. 110. et 
Reddingius, qui candem rem, quam De Keizer, trdctà- 
vit, p. 158. 

(2) Livius, Histor. V. 54. 

(3) Virgilius, en, X. vs. 782. 


26 COMMENTATIO 


Deus omnino pro sua benignitate ac sapientia ho- 
minibus talem sensum induit, quo loca et amoena 
et deserta , immo inhospitalia , cum voluptate ac con- 
tento animo inhabitent. Attamen religio Christia- 
na hunc sensum nobilitat augetque (1). In memo-* 
riam revocare illa jubet omnem beneficiorum copiam , 
quam 2 civitate percipit homo. Jam a tenera aetate 
particeps evadit commodorum, quae leges, insti- 
tuta, reipublicae administratio afferunt. Ita. quo 
magis singulorum jura in civitate Christiana defen- 
duntur, eo magis singulorum felicitas augetur. De- 
nique civitate prudenter ac bene gubernata, quis- 
que bonus tranquillam , securam , jucundam , quam 
potest, agit vitam. Haec et alia debet civis civitati 
ac principi, qui ei praeest eamque gubernat (9). 
Quisque igitur , qui Christo revera nomen dedit, ci- 
vitati principique gratum sese praebet ac bene cupit. 
Non decet Christianos ZxZpirou; esse (3). Chris- 
tianus quoque gaudet, non tantum semet ipsum, 
sed omnes cives, amicos, necessarios, quemque 
carissimum , quos complectitur patria, multis bo- 
nis, civitate ac principe auctoribus, maxime re- 
dun- 
(r) Pestel., I. l. Il, p. 827. Reinhard, Proevye , p. 108, 
109. 
(2) Rom. XII. 5. 1 Tim, If. 3. r Petr, ll, 15—17. Pestel, 
1, 1. I. p. 179. 1T. p. 869. 
(5) 1 Tim. II. 5. — Conf. Reinhard, AMor., lil. p. 552. 
seqq. Digna, quae legantur de grato erga civitatem et princi- 
pem animo,exstant apud Senecam, de beneficiis YV. 19—20. 


THEOLOGIC A. 57 


dundare; quibus rebus omnino animus gratus ac 
benevolus erga patriam valde augetur. Praeterea in- 
telligit ille, eo plura e civitate oriri posse commo- 
da, quo melior sit reipublicae ratio, ac magis 
regis jussis obediatur. Quae omnia et ejusmodi 
eum stimulant, ut, quidquid possit , civitatis salu- 
tem augeat, amplificet (1) atque conamina boni 
principis adjuvet (2). 

Cum vero hostes c/zndestino consilio ac opera 
civitatis principisque salutem perdere , prosperam- 
que rerum conditionem ' variis modis perfringere 
student, ut sensim paulatimque respublica in per- 
niciem ruat ; vel , cum hostes 52/27 civitatem princi- 
pemque armis petunt, saeviunt in incolas, eorum 
neque vitae, neque rebus ad vitam necessariis , par- 

cunt, 


(1) Cf. inprimis J. J. Hess, Predigten über die Volks -ünd 
Vaterlandsliebe, Zurich 1793. 1 et 2. Reinhard, Moral, 
IU. p.417. seq et Pestel., 1. l. Il. 827. seqq. qui ,, amor 
patriae, ait, est civis animus in civitatem amicus. 

(2) Omnino principi obediendum est (conf.  WMoetth. 
XVII. 24-27. XXII. 17—21. | Marc. XI. 15— 17. Luc. 
XX. e0—26. Joh. XVIIL 11. Rom. XIII. 1. seqq. r Tim. 
IL 1, 2. 1 Petr. Il. 13, 14;)3 certe autem Deo, magis 
quam hominibus, Act. IV. I9. V. 29. —— Quaestio: in qua- 
nam rerum conditione principi obedientia mersanda et in 
.eum arma capienda, non mihi solvenda est. — Cf, hac de 
quaestione Grotius, de J. B. er P., I. c. IV. nec non 
Gronovius, in notis ad L. 1l. $, 7, 8. v. Hengel, 
Gesch. der Godsd. em Zedel. Besch.]. p. 272. etGarve, 7zr- 
mischte zlüfsátze, IY. p. 81. seqq. 


28 COMMENTATIO 


cunt, ita ut principi vires desint, quibus civitatis 
salutem curet; tum quoque civis opem ferre, quam 
potest, minime recusabit , succurret patriae pericli- 
tanti et nihil de suis officiis detrahet. Imo militiam 
non sequi idem aestimabit, ut , si patriam deserat, et 
opem hostibus ferat ; iste enim, qui tum unicum auxi- 
lium, quippe armatum , detestatur , jure habetur ma- 
jorem afferre opem hostibus , quam civitati pericli- 
tanti ac principi. — Nunc forte quaeritur, num 
Christiano illi, qui erga patriam ac principem 
animo est grato ac benevolo, et ad diligendos om- 
nes humanae generis socios, sive amicos, sive 
inimicos, oblisatus, num illi liceat tum arma 
capere. Difficultas autem tantummodo specie ex- 
stat. Civitatem enim principemque , quibus pluri- 
mis vinculis , propter innumera beneficia erga nos 
aliosque , nobis carissimos , collata , conjuncti sumus , 
relinquere, neque ab iis nocitura depellere; con- 
tra vero conatus eorum, qui utrumque, de nobis 
bene meritum , injuriis afficere in perniciemque detru- 
dere velint, silentio adjuvare ac sustentare; haud 
probari potest. Quisque Christianus, qui haec se- 
cum perpendat , atque praeterea in memoriam revocet 
pluribus obstringi officiis erga illos, qui illum suos- 
que beneficiis accumelent variis, quam erga istos, 
qui hos beneficos deprimant, ille revera sibi persua- 
debit: a Christiani civis officiis maxime abhorrere , 
quod in tanto periculo patriae ac principi opem 
neget, quod hostium salutem ac vitam praeferat 

salu- 


THE/OJLO'GII/.C' A, 29 


saluti civitatis suae, saluti principis ac eorum om- 
nium, quos amplectitur civitas. Talis autem animus 
non aegritudine ac pigritià, sed factis ipsis debet 
esse conspicuus, taque arma capiat, quibus et 
hostibus mors afferatur. llle moribundus in cer- 
taminis campo recte ait: 


» Dulce et decorum est pro patria mori." 


Namque non ille, qui vindictae honorisque studio 
permotus, sed qui, conscius facti, cui sese obli- 
gatum intimo sentit animo , arma gerit, hujus mor- 
tis sapit dulcedinem ac honestatem (1). 


$0. 


JNec 20n aliarum ciyitatum. 


"Quisque Christianus non tantum|regionis , qua 
vitam agit, incolas amore amplectitur, verum etiam 
omnes per totam terrarum orbem diligit. Aaimo 
sentit ille: 


|oX Homo sum , humani nibil a me alienum puto. " 


Omnes homines sine ullo discrimine diligere ju- 
. be- 


'(1) Cf. Tzschirner, Z.Z. K. p. 286. et Garve, Phi- 
losophische 44nmerkungen und 4bhandlungen zu Cicero's Bu- 
cherm yon den Pflichten , 44nm. zu dem dritten B. p. 155. 
séqq. ] 


90 COMMENTATIO 


betur (1), et si revéra Christianus dici potest, 
omnino diligit. Omnibus nationibus bene cupit et 
suae et exteris, atque, simulac in ejus potestae 
te sit, ac neque patria quid detrimenti exinde. 
capiat, neque ipse aliis majoris momenti of- 
ficiis fungi debeat (2) , omnes felices esse non 
tantum cupit, sed reddere quoque conatur. — 
Itaque aliarum civitatum salutem, quoad ille po- 
test, curat, auget, et multo magis hoc facit; 
si hae civitates de sua civitate, quoque de sese 
ac suis, bene meritae sunt; maxime vero cum, 
aliam curando , civitatem suam adjuvet. — Quaecun- 
que Christianus agit, justissima quaeque eaque, 
caritate ductus, agat oportet. ^ Hinc profecto 
amat juvatque innocentes prae injustis (3).  Ita- 
que quamque civitatem, immerito in periculo ver. 
santem, si potest, defendit ac tuetur, minus vero 
eam, quae injurias exstruit. Quando e. g. fera 
gens, silvis desertisque relictis, omnia sibi subji- 
cit, regionem aliam post aliam opprimit, nulla 
ditione aut praedà contenta, ubique vestigia in- 

cene 


(1) Luc. X. 25—37. cf. Reinhard, Morz/, II. p. Se-tI, 
uti et Lactantius, Jzst. Diy., VI. 10. 

(2) Cf. Reinh., Jor. ll. p. oor. seqq. — Multi Chris- 
tianorum primis saeculis amorem erga omnes mundi incolas 
repugnare amori erga patriam putarunt. Cf. Pontius, 
Diaconus in yita Cypriani, c. 18. Vid. Stáudlin, Gesch. 
der Sittenlehre esa , IW. p. 18. 

(3) 1 Cor. XilI. 6. conf. , quae supra p. 2». hac dere dicta sunt. 


THEOLOGICA. 31 


cendio atque caede contaminata reliquit, in ho- 
mines. saevit, agros devastat, urbes cremat ac de- 
populatur,. utri civitati. opem afferas, non du- 
bium est. Illos innocentes non defendere ac tue- 
Ji, si possis nullisque aliis officiis impediae 
ris, minime convenit justitiae ac caritati. — 
En! hominem magnis ingenii dotibus praeditum , 
omni autem malitiae deditum, qui rerum po- 
titus, ut primum sese suo populo extulerit, jam- 
jam avidis adoritur alias gentes armis, populo- 
rum religionem , mores, leges, instituta, gentium 
foedera, literarum cultum mutat, corrumpit, 
perfringit ,. perdit, . Quum adhuc pace gaudeas, 
attendas tamen, hanc molem, undique viribus 
collectis , repente in patriam, uti flumen de rupe, 
proruturam, Ne dubites igitur, quin has gentes 
armis defendas, quibus tantum defendere possis in 
istos hostes. . Nam supra jam vidimus, Christiano 
suam civitatem defendenti omnino licere, et rem 
contrariam maxime ab officiis abhorrere. — Alia re- 
putes, quaeso. Omnino licet, uti supra vidimus , 
illam civitatem sese in hostes istos armis defende-. 
re; cui igitur si opem afferas armatam , non tantum 
innocentes prae injustis defendis , sed rem quoque pro- 
moves haud illicitam. Itaque , nisi aliis officiis fungi 
debeas , his infirmis deésse valde dedecet ; deés re- 
vera,ut primum nonarmacapias; quodsi non agas, 
dum possis , et relinquis rem innocentium et faves hos- 
tium injustitiae ac improbati, saltem eadem ratio- 


ne 


32 COMMENTATIO 


ne tractas probum ac injustum: num haec probas? 
Denique praeceptum : zvrz obv ócx &» ÜéAwTES iym 
sroidory OjuTy ol dy Üperot , oUTC) xc ÜjueTo mroleiTE AMÜTOIS S 
te moneat, ut illam civitatem miseriis afllictam 
adjuves armis, qualem opem tu in eadem rerum 
conditione certe imploraturus esses gratoque animo 


accepturus (1). 
—ÁáÁE EE E — 


SEGMENTUM ALTERUM. 


AN UNQUAM PRINCIPI CHRISTIANO BELLUM 
GERERE LICET ? 


8. 


Nonnulla IN. T. loca ducunt , ut principibus 
jus belli concedatur. 


A postolus Paulus Christianos, qui Romae ha- 
bitabant(2), monuit, ut sese Z£cucizis imepeszodaaus 
submissos praestarent ; neque enim ulli magis- 
tratus sunt, nisi divinitüs instituti, quibus qui 

re- 


(1j. Cff. omnino Fichte, ser des Begriff. d. w. K., 
p. 73. et /ectio 33. et Drüseke, l. l. p. 73. 

(2) Epist. ad Rom. XIIL 1—46. cf. Tit. II. r. et 1 Fetr. 
ILUODS 


THEOLOGIC A. 33 


restiterit, culpae suae poenas daturus sit (r1). 
Porro addit Apostolus: , Si igitur mali quid com- 
» miseris, metuendum tibi est, quod non frus- 
» tri ille gestat gladium. Dei enim est minister 
» ad scelestos severe puniendos " (2).  Aposto- 
lus hoc loco spectare videtur eos, qui civitatis 
quietem turbaverant (3). Has turbas scilicet Ju- 
daeo- Christiani hic et illic concitaverant (4), a 
quibus turbis faciendis deterrere conatur Paulus, 
quod magistratus, a Deo constitutus ob malefac- 
torum sceleri, non frustra gladium gestat. — 
Qui autem qope? uspipay , habet jus vitae ac ne- 
cis (5). Recte igitur ex hoc loco efficitur, ma- 
gistratui eos, qui turbas aliaque facinora in civi- 
tate faciant, si necessitas urget, capitis poenis 
plectendos esse (6). Cum igitur magistratus istos 

PA : jü- 

(1) S?ct. 9. 

(2), Sect. 4. conf. jaspis in versione Latina. 

(s) Cf, Tholuck ad h. l. et Jaspis in nota z, 
" (4) Vidd. Flatt et Ruckert in introd. ad hanc capitis 
apocopen. | Nec in Creta Christiani omnes sese obedientes | 
praestiterant (Tit. 3. 1—3.) , neque^Asiatici. 1 Pet. 1I. 16. cll, 
sectionibus 13—15. Cf. Calvinus, ad h. 1. 
'9 (8) CR. Grotius, in ann, ad h. 1l. Wolfius, in curis 
ad h.l, Bretschneider, i» Lexico ad vocem uzxzípa. 
jJaspis, in vs, latina. — Flatt, Tholuck, Ruckerr, 
aliique ad h. 1l. Cf. omnino Act. XXIII. z*. 
U (6) Cf. Piscatór, in aun. ad h. l| Grotius, de 7. 
B.erP.., lib. c. 2. $.7. 5. Mos heim, l.l. VII. p, 
289 Reinhard, 7ora/, III. p* 405. et Cras, l. l. p. 61, 

DOED. — [e 


T COMMENTATIO 


maleficos jure plectit, omnino in eos jure ani- 
madversurus est, qui rempublicam .in. perniciem 
detrudere conantur, et multo magis gladium strin- 
gere ei licet in hostes, qui civitati ruinam. pa- 
rent. Itaque si supplicia capitalia justitiae ac. cle- 
mentiae non repugnare habeantur, certo minus ita 
aestimandum est bellum, quo princeps vi. neces- 
sarià hostes repellat maleficos (1). 

Alio loco (2) Paulus jubet, ut preces a Chris- 
tianis effundantur pro principibus. et omnibus, 
qui magistratüs gerant, (iva. fpsuov xol. "Unlov 
Bleu. Sid epusv - cy, mon | eüne(oelg, xml .oepóTWTI- 
Ex hocce. dicto jus belli principi esse dandum 
non raro colligitur (3). Putant enim, Christianos 
hoc loco moneri, ut preces effunderent pro tran- 
quillà, ac quietà civium vità, principibus curandi, 
et, quum igitur argumentum precum sit, ut cives, 

.a principe defensi, quietam et tranquillam agant 
vitam , omnino pertinere ad ejus officia, quod se- 
dulo provideat, ut ab hostibus tuti et incolumes 
vivant ejus cives, quod nonnunquam, nisi armorum 
vi, curare possit. lta contendunt , non omne. bel- 

lum 

Q) Cf. Grotius, de 7. B. et P., l. I. c..2. S. y. 8. et 
Gronovius, ibid ad $. 7. 2. nec non Gerhardus, l. l. p. 
8ii—918. 

C2) x Tim. II. 1, 9. ! 

(3) Vidd. Grotius,1. 1. $. 7. 1. Gerhardus, l.l p. 


799—901. DBullingerus, adversus znabapsistas ,- (Tiguri 
1560.) P. 192. Seqq, TE 


THEOLOGIC A. 35 


lum principi. interdictum esse posse (1). Monito 
tamen Paulino , accuratius considerato, tanta vis non 
insita videtur, quamquam non omnis desit. Illo 
tempore facile: Christiani turbarum , quas Judaei 
excitare solebant , participes esse criminabantur (2). 
Ut autem haec minus cogitarent Romanorum ma- 
gistratus, preces omnino pro iis, quibus obe- 
diendum (3), effundendae erant, quo facto veni- 
rent eig ézíyvaciy &AxÜsiug (4) , ideoque Christia- 
nis faverent ac eos defenderent. Itaque monet Apos- 
tolus: ,, pro iis precemini, quo facto tuti ab in- 
» juria er persecutione vivatis, . dummodo pie- 
» tati ac honestati studeatis ? (5). Tantum igi- 
tur, quod nostro. proposito prodesset, deduci po- 
test ,. probos ab injuria ac persecutione tutos de- 
bere esse. —. Cujus igitur id consequens est: 
si magistratus eos defendere debeat a pravis ho- 
minibus, non aliter fieri posse, quin ille etiam 
eos defendat ab exteris hostibus, 


Haec 


(1) ,. Orandum est, ut tuti vivainus a barbarorum invasio- 
ne ét a latronibüs,"- Jta Grotius, ad h. 1., cui assentiunt . 
Witsius, in Exercitationibus ad Orat. Domin. , p. 144. et 
j Jaspis, in versione Latina ad h. 1. 
' (2) Conf, Heyd enreich, ad h. 1, 
- (3) Rom. XIII. 1. t 
-(4) E contexta oratione tale fuisse precum consilium vide- 
tur, Conf, Flatt, ad h. l1. 8 
(5) Cf. cl, van der Palm, in Bibl. ad h, 1l. atque 
Flatt. 


C 2 


a6 COMMENTATIO 


Haec loca igitur suadent, ut; ée//um gerere 
principi Christiano non licitum , minime habeamus. 
Res autem certius arguitur, cum officia principis 
Christiani ex ethices Christianae indole efficiamus ; 
et, bellum gerere hisce nonnunquam non repug- 
nare , sed maxime convenire, demonstrare cone- 


mur. 


$. 8. 
Princeps Christianus: interdum offciis suis tion 
satisfacere potest , nisi bellum gerat. ' 


Princeps, qui ad Ethices Christianae effata ani- 
mum flectat, ille universae civitatis ac singulorum 
civium salutem auget justáque ratione amplificat , 
atque omnibus viribus, ut hnc efficiat, studet; 
omnia, civitati salutifera , religionem, literas, ar- 
tes, mercaturam , agriculturam , et, quae plura, 
curat ac fovet; jura omnium defendit, et, quae 
noceant, depellit avertitque; bonos praemiis, ma- 
los poenis afficit; pacem et tranquillitatem ubique 
conservat, neque bellum appetit, nec ansam huic- 
ce praebet, nec minus foedera, quae cum aliii 
gentibus pepigit, violat aut rumpit. Ubique. ille 
cernitur pater patriae, non servorum dominus, et 
ejus populus est felix ac prosper. —Tum coluntur 

: agri , 


(1) Rom, XIII, 1 —4. 1 Petr. II. 13, 14. 


.T-HEOLOGIC A. 37 


agri, vernant horti, pascuntur laetae pecudes, 
Aedificantur villae, exstruuntur oppida, instauran- 
tur collapsa, ornantur et augentur exstructa, cres- 
cunt opes, aluntur voluptates, vigent leges, flo- 
Iet reipublicae disciplina, fervet religio, valet 
aequitas, pollet humanitas, calent artes opificum, 
uberior est quaestus pauperum, splendidior opu- 
lentia divitum, efllorescunt honestissimarum disci- 
plinarum studia , eruditur juventus, tranquillo 
fruuntur otio. senes, bonis auspiciis nubunt vir- 
gines, florent boni, minus peccant mali (1). 
Quanta ut efficiantur bona , contendit princeps Chris- 
tianus continuo (2). ^ 

Quamvis haec officia exsequi debet rex. Chris- 
tianus. erga civitatem , cui praeest; profecto ta- 
men, erga alias civitates officia sua negligere , mi- 
mime eum decet. Uti homo quisque omnes amare, 
omnibus bene cupere, omnium saluti, quantum in 
ejus potestate sit, studere debet; ita et princeps 
aliarum civitatem salutem adjuvare oportet. ^ Uti 
autem homo Christianus eum, cui pluribus con- 
junctus est vinculis, prae reliquis felicem reddere 

: | : niti- 

- Q) Erasmus, ad bellum detestandum adhibuit hanc po- : 
puli, pace et rege Christiano gandentis ac felicis, descrip- 
tionem, quam autem huic viro debere lubenter agnosco, 
"Conf. Adagia. Chil, IV. Cent, I. ad ,, £e/lum dulce inex- 
geritis." s 

(2) Conf, Ps, LXXII. — Vidd. Reinh.,. Mor. Il. $. 536. 
P. 589. seqg. et Pestel,, l, 1. Il. p. $65.. seqq. 


38 COMMENTATIO 


nititur; .ita ille princeps maxime omnium gen- 
tes socias ac optimas qdasque, veruntamen suam 
prae hisce curat. Praeterea vero, homo quis- 
que Christianus malos de impietate fugienda mo- 
net, ac inimicorum odium in amicitiam mutare 
studet; nec minus princeps aliis gentibus injustis 
opem affert, qua injustitiae ac odio indulgeant; 
sed multo magis, cum suae genti ab istis mala pa- 
rentur, monet eas, ne in malitiis suis perseve- 
rent (1). Quodsi autem nullo modo cogi possint, 
ne perniciem afferant; num princeps Christianus 
Sinet pessima quaeque ab hostibus perpetrari: 
armenta abigi, proteri segetes, trucidari agricolas; 
rapi virgines puerosque; divelli liberos a parens 
tium complexu; fana ac domos exspoliari; cae- 
dem, incendia fieri; armis, cadaveribus, cruore 
atque luctu omnia compleri (2); — num haec 
et ejusmodi clam palamque perpetrari ille sinet ? 
Conveniet sane principi mala depellere ac ocissi- 
me civitati illam pacem, qua nil suae genti dul- 
cius aut salutarius, omni datà operà, recupe- 
rare, Principis Christiani officiis, qui civitatis 
commoda curare , augere, amplificare debet, con- 
trarium est, quod haec perfringi,  pessumdari, 
prosterni permittat; contrarium profecto illius offi- 
ciis, qui aliorum vitam conservare, producere , 

eos 


(1) Conf. Garve, zbhandelusg , p. 141. seqq, 
2) Ita Salustius, i» bello Catal, c. 41. 


THEOLOG1IC A. 39 


eos beare debet, quod his vitam adimi, abrumpi, 
vario cruciatu auferri sinat.  Carior est principi 
Christiano salus sui populi, quam aliarum gen- 
tium, carior fidelium ac bonorum felicitas : quam 
flagitiosorum ac injustorum, carior denique vita 
civium , quam hostium. Conamina igitur princi- 
pis illius demonstrent id, quod intimo sentire ani- 
mo eum oportet. Itaque dum casus oritur, ut 
aliaum gentium conatüs hostiles , nonnisi copiis 
et armis, arcere possit; ad haec confugere non 
ab ejus officiis alienum est. Contra vero, nisi 
armorum vi hostibus resistat, suo officio deést; 
quoniam tum hostes maleficos aeque ac suos cives 
innocentes, ne dicam prae iis, diligat. 

Forte quis dicat , non esse, quod suos cives armis 
munire, ac eos mortem oppetere, jubere ei liceat. 
Respondeo tamen: princeps Christianus profecto 
non tot civium vitae periculum adire jubebit, quot 
in discrimine versati fuissent; non tanta mala suis 
civibus ipse afferet, quanta allata fuissent, si 
hostes isti libere egissent. llle et suos ad rem, 
his ipsis licitam , pérmovet, ad rem honestam in-. 
citat, scilicet. ad vitam ponendam pro fratribus, 
pro illis, quibuscum arctius conjuncti sint ,, quam 
cum hostibus istis injustis (1). A civibus ma- 
jora mala depellere, eos ad rem honestam permo- 
vere omnino decet principem, haec a religione 
Christiand jussum. 


VM I " 
Q1) Conferas ea, quae supra, $. 4 et 5. dicta sunt. 


 CON- 


40 COMMENTATIO 


CONCLUSIO. 


Videamus ad finem hujus sectionis , quid nos 
concludere possimus. Haud raro dicitur, | 2e7- 
lare malum ecessarium esse, ideoque licere. 
Aliam autem ingressi sumus viam. Quodsi ve- 
rum esset, nos fato inexorabili regeremur, ac 
tolleretur libertas nostra moralis. Verum contendi- 
mus Ze//are idcirco homini ac principi Christiano 
non evitandum , neque his illicitum aestimandum 
esse, quod saepius, nisi armis captis, A070 
Christianus erga semetipsum , erga cognatos, amie 
COS, cives , erga civitatem , principem , erga alios, 
atque 97inceps erga suam gentem sua officia plane 
negligeret, et uterque revera hostium injustorum 
rebus prospiceret: qualem agendi rationem nus- 
quam in doctrina Ethices Christianae jussam re- 
perimus, Contra vero, illa nostrae obligationi , ab 
ila religione praescriptae , valde contraria est. 
Quidquid igitur huic morali necessitati adversetur , 
fugiendum. Hinc illam animi mollitiem , clemen- 
tiam, mansuetudinem , ne dicam ignaviam , quibus, 
quominus officiis satisfaciamus , impediamur , quis- 
que fugiat Christianus (1). 

His dictis, minime omne bellum gerere licitum 
habemus, Huc non ducit disquisitio ; cum pateat, 

jus- 


(1) Conf. Pestel, 1.1. II. p. 496, 499» 


OCTHEOLOGICA. 41 


justum esse tale bellum , quo jüra: ac bona vera, quà- 
lia religio ; animi libertas, res ad vitam necessariae 
ac ejusmodi defendantur, quum, nisi armis captis, 
in officio manere nequeamus (12. Itaque licere potest, 
bella gerere, et ea, quae vulgo audiunt defenso- 
Tia (2), et aggressoria. Nam homines sibi invi- 
cem nocent, ttim armis, cum alià ratione. Sae- 
pius clandestind operá hostes nobis majora affe- 
runt incommoda, quam armorum usu; quos co- 
natüs hostiles. si neglexeris, . salus. populi periet. 
Quae cum ita sint, gens , quamvis prima susceperit 
arma, — quale bellum etiam aggressorium appellari 
solet, — revera sese defendere in pravaalterius mo- 
limina dici potest (3). Nonest meum, ut indicem , 
quodnam bellum gerere liceat. Satis constat, justis 
de causis bellum gerere Christiano homini ac prin- 
cipi omnino licere; quod ad nostram quaestionem 
explicandam sufficit. Consentiat ergo Christianus Ju- 
dae Machabeo, qui juvenes de bello , in Antiochum 
| Epiphanem gerundo , hac monuit ratione: cepiGao a 
GÜs , xol yivscÜe elg Di00g DuvamTOUG , xo víyesÜs &rot- 
B0) eig pui TOU TrOAsQomi 6v ojo tÜveci TOUTOIG ,— 
TOig. emicUVMy[uévoig éQ' us £EXQai xuEo. xc) và 
&- 

(1) Conf. omnino Dráseke, I. l. p. 70275. 

(2) De voce defensorius conf, Brissonius, s Lexico 
ad vocem 2e/Jum. 

(3) Conf. Pestel, I. p. 272. — Vidd. et Grotius,de 3. 


DB. ct P,lib. II. c. 1i- $. 1, 4. $. 8. Montesquieu, Zr. 
brit des loix, I. 40s. et Fichte, l. l, p. r—i8. 


42 COMMENTATIO 


&yiz XuOy. Ori wpeiocoy YA dmoÜxvels É TQ To- 
A&ugs, 54 émibEly Emi cà xax ToU Eüyoug WV xal 
vU» dylay. Qe 36 à» 4 ÜAwne £v c)pavQ, cUTO 
aonjoei (1). 


SECTIO POSTERIOR. 


SENTENTIAM CONTRARIAM QUI SECUTI SUNT , 
FALSIS EAM PROBARUNT ARGUMENTIS, 


S9. 


INonnnulli Christianorum bellum illicitum. esse 
Codicis sacri auctoritate demonstrare co 
"ati sutit. 


Miuiti Christiani, primis post C. N. saecu- 
lis,  fervidiori pietatis — studio admoti ac falsa 
virtutis specie decepti, praecepta religionis Chris- 
tianae ad severitatem , ab indole hujus religionis 
atque naturà human$à abhorrentem , interpretati 
sunt. Hinc Stoicorum austeritatem. commendarunt 
et vitam, quae longius ab hominum consuetudine 
vitae et communis ratione recedat , aestimarunt sanc- 
tiorem, Ita vita monachica, coelibatus et similia fa- 

ci- 

(1) Maccab. , lib. I. c. 3 585—460 


^THÉOLOGICA; 43 


cile sensim paulatimque exstiterunt (1). Ecclesiam 
"omnibus perfectam numeris esse debere, non. 
nulli sibi finxerunt, eam voluerunt condere, ac 
sententiis de chiliasmo , qui dicitur, faverunt (9). 
"Nec mirum igitur, quod bellum, his contrarium , 
'detestati sint (3). ^ Hanc sententiam scripturae. 
sacrae effatis confirmare studuerunt. Primus Chris- 
tianorum , quem scio, qui ad bellum detestandum 
praeceptum : ze 54/o resistatis (4) , attulerit, fuit 
justinus Martyr (5). Deinceps Athenago- 
rasverba: si feriaris,ne rursus ferias , ad literam 
interpretatus est (6), Origenes ob praeceptum: 
ANe- occidito , bellum inunusque militare illicitum 
aestimavit; quod vero Christianis negavit ,id Judaeis. 
ac Paganis concessit (7), et,ab his in Tyrannum 
defendi eumque e civitate armis ejici , minime condem- 
navit ille, (8) qui ita non sibi constare videtur. — C y- 
pri- 

(1) Cf. Barbeirac, de /a worale des Péres de PEglise, 
préf. p. 18 et chap. 5,28, 40. etGieseler, K. C.I. p. 525. 

(2) Cf. Baumgarten Crusíus, Dogmengeschichte, I. 
P. 180, 209. Il. p. 1303. : 

(3) Vid. Tzschirner, Opusc. Zdcad. , p. 129. 

(4) Matth. V. 39. 

(5) Vid. Dial. cum Thyphouce, C. 8. €t Z4pol. 2. C. 7. 
| "(6) Leg. c, 30. cf. Stáudlin, Geseh. der Sittenlehre, lI. 
p. sor. 

(2) 4dvers. Cels. VII. 3. 9. 
^ (8) Advers. Cels. I. 1, 2. ad quem locum conff, Critici. — 
Vid. praeterea z/dyers. Ce/s. III, 5, 8. VIII. I0, 6, et Comm, 
in Matth, XXVI. übi bella dicit justa, ;, E/zove 3£os. 


44 COMMENTATIO 


prianus num omnem defensionem ac. vim in 
laesiones injuriasque detestatus fuerit, non certe 
definiri potest, Eum autem, qui nobis vitam eri- 
pere conatur, interimere sibi negasse videtur ob 
homicidium prohibitum (1). "Vehementer oppugna- 
vit militiam Tertullianus. 'Testentür haec dic- 
ta: ,, Licebit in gladio conversari, Domino pronun- 
. tiante gladio periturum , qui gladio fuerit usus ? 
,, Et proelio operabitur filius pacis, cui ne litiga- 
., Ie convenit? et vincula et carcerem et tormen- 
., tà et supplicia administrabit, nec suarum ultor 
. injuriarum? Et jam stationes aut alis magis 
,» faciet, quam Christo ? — Et, quos interdiu exor- 
,, cismis fugavit, noctibus defensabit, incumbens et 
,. Iequiescens super pilum , quo perfossum est 1la- 
», tus Christi; vexillum quoque portabit aemulum 
,, Christi? — Mortuus cremabitur ex disciplina cas- 
,. trensi Christianus, cui cremare non licuit, cui 
,, Christus merita ignis indulsit (2) ?? E quo T er- 

tul- 


(1) Epist. 56,60. conf. Stáudlin,l. l. II, p.368. In Epist. 
2, ,; homicidium , ait, cum admittunt singuli, crimen est; vir» 
», tus vocatur, cum publice £eritur. Impunitatem sceleribus 
, &cquirit non innocentiae ratio , sed saevitiae magnitudo." 

(2) De corona militis, c. 2. In libro de patientia, c.a. ille 
ne gravissimas quidem injurias arcendas concessit. Vid. etiam 
Adyers. Marc. 4. Neque tamen semper sibi constare vi- 
detur; quod deducitur ex libris de cor mil. c. 11, 12. de Ido- 
latria 19. et Jpoleg. C. 27, 24. conf. Grotius de T. B. 
ct P. Lib. l.c. 2. $. 9, et Gerhardus, 7. th. p. $19. 


T'HEOLOGICA. 49 


tullianiloco,ne alia morumenta afferam , patet, 
a- Christianis bellüm eo tempore quoque. prop- 
térea improbatum fnisse, quod, qui. militiam facee 
ret, Deorum cultoribus misceri, et ad quosdam 
Gentium ritus e militari disciplinae lege observandos 
cogi soliti fuerunt (1). Inter plures morum magis» 
tros, primis post C; N. saeculis ; dominata fuit senten» 
tia omnis: militiae recusandae. Quo facto accidit; ut ,. 
qui j militiam secuti , hostes necassent , nonnunquam 
diffieile»poenitentiis satisfacere potuerint (2). Quam- - 
vis autem :deinde, ut. primum civitas |. ét : ecclesia 
arctiore vinculo conjunctae sint , et religio Christia- 
na publici facta juris, magis magisque odium | in 
bellüm "decreverit. (325 3 nonnulli tamen séveriores 
docuerunt. more, Lactantius » » Cur autem , 
» ait , belligeret in cujus animo pax cum homini- 
,, bus;perpetuà versetur ? — Morietur potitis justus 
»» Quam occidet. — Sapientissimus est, qui mavult 
e" n T pe- 


Q via. Tert. de Idol. C. 19. et de m mil. c, 11, cf. E u- 
sided in vita Const, I. 54. Sozomenus, H. E. V. 17. 
Grotius, inann.ad Matth. V. 49. p.197. Tyge RotheyIs- 
vleed en uitwer king yan het Christendom fversio aS. v. d. Hoek, 
: edit. Trajecti apud W. van Yzerworst; 1802.) lI. p. 252. 
Tzsch izner, über d. K., p. 24. Idcirco Judaei bellum | 
Vitarunt; Joseph. .; 4nt. Jd. XIV. IO, 12. 13. XVIII, 3,5. 

(2) Vidd. Conc. Tolet. XVI. c. 4. Ancyr. c. 22, 93. 
Basilii Epp. Can. XLIII. 56, 57.5 quae loca citavit Stau d- 
LEN l.l. ll p. 427. 

. (83) Cf. Stüudlin, LI. E. p. 222. 


45 COMMENTATIO 


, perire, ne noceat (1)."' Etian Dasilius Ma g- 
nus bello interdixit; tantum vero zip coqQposa- 
y45 xal sücs(9elzs certari concessit (2). Plures. pa- 
tum non omne bellum improbarunt. Athana- 
sius ad pàtriam defendendam hortatur, idque sums 
mis laudibus effert (3). Ambrosius, ,, forti- 
,, tudo , ait, quae bello tuetur a barbaris patriam , 
,, vel domi defendit infirmos, vel a latronibus. so- 
,, ios, plena est justitia (4)." Ejusdem senten- 
tiae sine dubio fuerunt Hieronymus. (5), 
Augustinus(6), Isidorus Pelusiota (7), 

Gre- 

(1) Jost. Div. V. 18. Cf. Stáudlin,(l. 1. III. p. 26—29-), 
qui ad literam. hunc locum vertit et interpretatur, Ex. quo - 
Tzschirner (Opusc, 4cad. p. 13 et überd. K. p. 23) bellum 
aLactantio improbatum fuisse colligit, Contrariam autem Sene 
tentiam Lactantio attribuerunt Ceillier,fpo/ogie de Ja mo- 
rale des Péres, p. 1izo et Buddaeus; i» Isagogens p. 560. 

(2) Epp. Can.I. c. 13. II. c. 8, 13, 43. IIl. Can. 55. Eu th y- 
mius bellum detestare videtur. Vid, ejus Catez. is Matth, 
c, XXVI. 

(3) Vid. Epist, ad 44munem , Tom. Y. Part. II. p. 766. ed. 
Paris. ubi ,, £y z0A&Q0ig, alt, Zvzipeiv TOUG GYTITRAOUG 
» X4 £vyoMiV xi tmcZiVOU GLA. s. 

(2) De Offic. I . 27. conf. De Offic. I. 28. , ubi vitam in rapto- 
rem defendi negat, ibid. 1. 35.et in. Comm. Luc. XII. Hoc loco 
pacem cuique semper servandam esse suadet. Vid. de hujus 
sententia omnino Stáudlin, 1. l. HL p.65. — Ambros. 
De Offic. 1. 40. ac Sermo VIII. 

(55 Contra Pelag, ll. 214. et Epist. ad Furiam dar 287. 


(6) De Civitate Dei, Ll. o1. IV. 15. XIX. 7. Epist. XLIV, 
It. ac XLVII, et Quaest. i2 gos . 10. 


. Cz) Cf. Stáudlin,l. 1. HI, p. 259. — Isodori E p p. 1.390. 


THEOLOGICA. 4 


Gregorius Nazianzenus (1) aliique ,.. et 
quaedam Synodi transfügarum poenas et alia ejusmodi 
definiverunt(e). — E Haereticis M anichaei bellum 
detestati fuerunt ; ideo Abrahamu m, Mosen $ 
Josuam,Davidem aliosque viros probos impiee 
tatis damnarunt, et hanc quoque. ob causam. fidem 
negarunt veteri Foederi (3). 

Sacris repurgatis. nonnulli coetus secuti. sunt 
veterum Christianorum sententiam , quorum. memo.» 
randi sunt Anabaptistae, Mennonitae » S0- 
ciniani, Quakeri. Et plurimi ad vetus ecclesiae 
provocarunt , et loca attulerunt e C. S. — A nab ap- 
tistae, qui jam Lutheri tempore exstiterant : 
neque se defendere , neque obtemperare magistratui, 
qui eorum operam in bello. gerundo requirat ,' licere 


pu. 


7, QD) Orar. invect. in Julianum (Coloniae r690.) I. P» .94— 96. 
Ejusdem sententiae fuisse videtur Ch rysostomus, de yita 
"Monach. VII. c. 11. VII. 6), quamvis maxime saevitias detestae 
tur (Comm. in Matth. V. et 1 Cor. XIII. ac Homilia i5 Enang. 
Joh. M. de-nuptiis.) YU 
(2) E. g.. Arelet, Cap. 3. . ; 
» Cg) Idcircoin eos egit Augustinus inlibro: js Faustum XXII. 
.4« Nonnulli Christiani bellum propterea detestati sunt, quod 
Jesu Christo nascente, terrarum; orbis pacatus, atque ; Romae, 
.belli'pacisque gubernatricis , Jani templi fores. clausae fuerint, 
,Cf, Orosius; ady. Paganos , VlI. c. 2 , et 3. Quorüm senten- 
tia , quae nitatur falsa hypothesi, non admittenda: est, Quod 
demonstravit Johannes Maisson .in. Tractatu chronologi- 
'€o «historico. de Jani templo, Christo Pascento y. Feserato, 
Koterod, 1700. J 


48 COMMENTATIO 


putarünt. Inter argumenta duxerunt Mosis prae- 
ceptum : /Ve occidito , Christi verba : Ie malo. re- 
sistatis ,etPetri exemplum, quia Domino gladium 
in vágina reconderé jussus sit. Hisce adjunxerunt 
Jesajae carmina (1),in quibus conditionem eccle- 
siae , qualis existere et in hac terra deberet , et posset , 
a propheta descriptam purarunt (2). Hi , chiliastae 
recentioris aevi, studiis ducti fanaticis, hic et illic 
in civitatibus turbas concitarünt, et (JaciAs/my ToU 
ésgü armorum vi, quorum usum; ad illam citissi- 
ihé in terra constituendam j sibi concesserant, eris 
$ete córati sunt (3). Subito' vero oppressi sunt; 
et nontulli piorum, qui inter eos erant, sese 
conjunxerunt coetui, quem condidit in nostra pa- 
tria Menno Simons. Huic jam antea quidam 
Anabaptistarum sese adjunxerant (4). Hicce atque 
ejus sectatores, Mennonitae, vitam piam sanc- 
tamque agere studuerunt, sed, quod bellum huic 
HT 
(f) C- » et rr. ; E 

(2) Cf. Bullingerus, Zdvers. Zfnab. in praefat. et. pag. 
19, c6, 192—197. Brandt, Historie der Reformatic, 1. p. 
104. atque. Ypey, Gesch. van de Christelijyke Kerk in de 
18de eeuw , 1X. p. 75. nec non Gerhardus in L. r£. !p. 
826—931: ubi inter Amnabaptistarum argumenta haec oca 
enumerantur: Matth. IIl;729.: V, 22, XXVI. 52. Joh. XIV. 27. 


Rom. XII. 5, 18, 19. I. Cor. VII. 15. XII. 12. 2 Cor. X. 4. 
Eph; Vl. 15, 17. Hebr X. 39. Apoc. 1. 16. 
:. (8) Anno 1534, 1335. 

(4) Vid. Schyn, Historie, der. Mennoniseteny pe 155. et 
Uitvoeriger Verhand.. p, c0—134. Menno obiit anno. 156... 


" 


THEOLOGIC A. 49 


minime convenire putabant, milittam improbarunt , 
eamque sententiam inprimis confirmarunt Christia- 
nae religionis Ethices praeceptis de «ore erga 
ofnes praestando (1). ltaque sese non defende- 
re, sed inermes praestare, pii probique habue. 
xunt(2). Deinde jin multas partes discissi , diversis 
de bello sententiis faverunt. Plurimi bellum pla- 
ne improbarunt, et Christianum , quippe' qui sese 
non conferat ad magistratum , ut hicce jus ejus defen- 
dàt , àc injuriam avertat, summ4 extulerunt laude (35 
Alii -aütem  mitiorem propugnarunt sententiam (4). 
-Alii bellum concesserunt defensorium (5). Eorum ta- 
men; quihodie nomine Ze/eio- Bapriszarum supersunt, 
plurimi offici facere militaria haud recusant , saltem 
in bello defensorio (6). Uaitariorum: plurimi fue- 
runtj: qui et alias et- has sententias Anabaptista- 

ost | rum 


(1) E. g. Matth. V. 38745. et. Rom... XII, 18 , 19. 

110) CT; Libellus,cui nomen, OuZe VJamingen , Gron. 1755. 
jeBeets, Eenige hoofdleeringen.des geloofs der Mennonieten, 
.Hoorns.. 1265.: p. 39 —41.. et Walch ANeueste / Religion- 
.Gefzh. YX. n. 311. r 

(3) Hi Plamingi veteres puriores dicebà ntur, er Walch; 
Ja 3: IWalIz p 9436: i 2s! 

1: (4) Tales fuerunt , qui ipit idar? Waterlandi, Frisii ac Fla- 
mingi, dicuntur. Cff. Walch, 1.1. VIII. 459. 465,et L. van 
Emüre, Historisch bzrigt van al de. Gezindhedem in. ons Va- 
derland ,:p« 234 sqq 

C8) Ita cogitarunt 7z/eio - api op qui ghisa per- 
dibus fayisse dicuntur. W alch, VII. p.469. - 

(6) C£ Tzschirner, Op. Zcad. p. 131, in nota. 


DOED. D 


5o COMMENTATIO 


rum, quorum progenies non raro. habentur ; sécüti 
sunt (1). Hi, qui et deinceps Socinigzi dicti sunt 
in bello reprehendendum dixerunt ;: quod milites vim 
vi repellant, et hostibus interdum mortem afferant ; 
nam ex eorum sententid plane interdictum est homi- 
cidium; amor erga hostes , Christianis commendatus , 
huic agendi rationi maxime repugnat; et Christia- 
nis-tantum coelestia, non terrestria, sunt sectanda, 
Ita ratiocinati sunt (2). Dein FaustusSocinus, 
e 'Transsylvania in Poloniam profectus, eos ab his- 
ce sententiis reducere conatus est, et plurimos 
reduxit (5). Quakeri, ecclesiam perfectam core 
dituri, multorum veteris ecclesiae Christianorum 
sententias de bello secuti sünt (4). Quidam quo- 
que hostes Deo depellendos fore. putarunt, dummo- 
do princeps, uti ier iei Josaphat, alique uno in 

Deo, 


(1) C£, Gerhardus, 7. tl. p. 822 

(2)1ta Laelius Socinus in libello: Esóngeliei Phothi- 
nianis sese adjungere debent , et Smaltzius contra Frant- 
zium. disp. VI, de rebus civilibus, quos citavit Gerhardus, 
71, th. p. 812. Loca e sacro codice, quae attulerunt, sunt? Gen. 
IX. 9, Matth. V. 44. Coloss. III 4. Hebr. XIII. r4. 

' (3) Anno 1579. Vid. Carechismus Rakoyiensis, Cf; Sandius, 
Biblioth, Znutitrin, p. 41, et Przipkovius, Zita. Fausti 
Socini ,p.-2 

(4) Vid. Roberti Bercelaiji, Theologiae yere Chrissia- 
nae apologia , p. 262 — 265. Illi sententiam confirmare stueeut 
locis, Jes. I. 4. LXV. 25. Micha IV. 3; Matth, X. 23. XXVI. 
2. Joh. XVIII. 36. Rom. XII, 19. 2 Cor, X. 4. Gal, V. 24. 
Jac. IV r. 


THEOLOG/C A. 51 


Deo ,non adeo in armis, omnem fiduciam ac spem 
collocarent (1). Perlongum tempus hi Christiani , 
praesertim in Pensylvaniae regione, neque décesse- 
TUnt , neque deterreri potuerunt de sua sententia, 
Enimvero postremo tempore, in bello inter America- 
nos et Anglos gesso, non pauci patriam. deferise- 
runt armis, qui /e//aztes : Vies autem. pacifici , 
dicuntur (2). 

Praeter hosce coetüs nonnulli Christiani senten- 
tiat] de omni bello fugiendo amplexi sunt , quales 
füerunt Valentinus Weigelius (3), Johan- 
e cb odo (43), Ludovicus Vives (53. 

His 

vn cf. van Emdre, " l. p. 346 sqq. 
-Qg) Sc. Fighting Quakers et Free Quakers, Cf. Brissot de 
Warwille, Reise durch die Foreinigten Staaten yon. INord- 
4merika, p. 43125 413. Hernhuthani magistratui legitimo 
omnino parent et ofüciis funguntur militaribus. Cf. Comes 
de Zinzendorfin Cosfessione ad Sueciae regem ,anno 1735, 
311558 , inart. XVI. Cff, Ypey, Kerkel. Gefch. der18de Eeuw ,1X. 
P. 173, et Walch, ll. 1. III. P. 7, 43. Nec antea Luthe- 
rus bellum detestatus est. Vidd. Confess. Mugust. art. XVI. et 
Ejus epistola de bello contra rusticos. (Opp. XIX. p. o7e. )Ejus 
sententia de bello contra Turcas invenitur in Seckendorff, 

Historia Lutheranismi , I, p. 177. II. 107. 

(5) In Expl. Etang. Dominic. XXll. post trinit. P* 329. Cf. 
Gerhardus, ]. th. p. 823. 

(4) Cf. R. Barcelayi, 4pol. p. 262, ubi ejus sententia 
exponitur , et J. Peri, 4Innales iu Eccles, IV, qi) eiut in Matth, 
VII. et Luc. XXII. 

G Ita ille in libello : de Feritate Fidei , Opp. Y. p. 442 
443, et in Introductiote ad Sapientiam , N9. 395. ibid. Il. p. 
86.— vid. praeterea O25. 1. 139,324, 320. II. P* 5553415 447. 

D a 


52 COMMENTATIO 


His minime annüumerandus est Erasmus (1); 
qui profecto belli saevitias ac crudelitates condem- 
navit laudavitque pacem et concordiam (2); omne 
autem bellum. minime injustum -. habuit ,, bellum , 
ait, habeat et suas leges, non omnino damnans 
, dum, si just de causa suscipiatur (3)." 
LHodierno die exstiterunt in nostra patria , qui offi- 
cio fungi militari recusarunt. Hi praecepto, quo Deum 
prae omnibus , ac alterum ,uti nosmet. ipsum, delige- 
re jubemur sententiam confirmant suam, nec non 
inter argumenta afferunt: £e occidito , — Benedicatis 
maledicentibus , — Recondas gladium in vagina , ac 
ejusmodi dicta (4). — In Aussi exstitit quae- 
dam Fanaticorum Secta inter Christianos, quae et 


jusjurandum et bellum improbat. Haec secta dici- 
tur 


(1) Gerhardus (. th. p. 8:3) et Tzschirner (Opusc. 
Acad. p. 131.) , Erasmum bellum omne detestatum fuisse , 
collexerunt ex ejus libello: Pacis Qazuerela undique gentium 
ejectae ac prefligatae. Dasilise m. Dec. 1:517. (Op. IV. p. 
496). Erasmus autem , belIa saevissima , quot quantaque brevi 
ante tempore , immo a Papa, gesta erant, maxime indignans, hunc 
scripsit libellum, in quo autem (p. 34, 375) », quodsi bellum 
inquit, vitari non potest, íta geratur" reliq. 

(2) Ejus Adagia (Colon. i612.) p. 894—889, ad prover- 
bium ,, dulce bellum inexpertis." 

(3) Cff. Paraphr. in Luc. lI. et XXII. 

(4) Vid. steffel Muller in libello: De Jer yap. God lief 
:e hebben boveu al, em onze naasten als ons zelven. (Dordr. 
apud ]. de Vos.) p. 7 et :s. — Hi in vicis Po/sbroek et. 


Zwijndrecht praecípua habent domicllia. 


THEOLOGICA- 53 


tur nomine Duchobortzy (1). —- In Zmericae septene 
£rionalis civitatibus , quas conjunctas audiunt , anno 
hujus saeculi decimo quinto , ac in Z/77//z paulo post 
Societas (2) quaedam est conftituta, quae salutare 
spectat consilium ubique pacem efficiendi perpetuam. 
Haec societas omnia bella , immo defensoria , condem- 
nat tollitque, adhibitis nonnullis Novi Foederis 1o- 
cis e.g. Angelorum dicto : 2z) y; &ipyy ,Jesu mo- 
nitis : IVe ajo resistatis ,— Diligatis inimicos , aliis- 
que ejusmodi effatis (3). 


f$. 1o. 


Refutantur Christianorum sententiae , qui nostram 
sententiam Sacri Codicis auctoritate , ac in- 
dole religionis Christianae, oppugnant. 


Plurima locorum, quae vulgo adhibere solent, 
nihil valere , quisque , paulo accuratius legens , sponte 
intelligitz--Nonnulla autem omnino eorum senten- 
tiam confirmare videntur. ^ Quae classica loca. " 
quantam vim habeant, dijudicemus. 

I. Provocant ad jusfum , Noacho ejusque posteris de 

-'ho- 

(1) Vid. Vater, Syschronistische Tabellen, p.- — 

(2) Peace - Society dicta. 

(s) Vid. libellus, cui titulus : Beschouwing: der -beginstclen, 
waarop het voeren yan dem oorlog. is gegrondg ait héf En- 
gelsch. (Zutph. W. C. Wansleben, 1829.) p. 7, 12.- 


54 COMMENTATIO 


homicidio datum , atque ad Mosis praeceptum (1). 
Quod attinet'ad illud jussum , Noacho datum , consi- 
deranda sunt inprimis tempora, quae diluvio anteces- 
serant,, ubi alius: aliam impune trucidare solitus fue- 
rat. Quod licet datum esset , vel sic tamen laudatur 
Abrahamus , qui postea bellum gesserit (2). 
Praecepto Mosaico omnino interdicitur homicidum , 
minime vero quaecunque caedes; legislator tantum- 
modo caedem destinatam ac privatam , quae in inno- 
centem perpetratur , spectavit. INam neque supplicia 
capitalia sustulit (3), neque eum , qui iti firem sese 
armis defendat, ac maleficum interficiat, poenis 
dignum aestimavit (4) , neque bellando interdixit (5). 
Itaque his jussis minime bellum interdictum fuis- 
se,neque caedem , quae vulgo in bello fit, con- 
demnatam intelligimus, 

II. Plurimi sententiam de bello , Christianis 
non interdicto , impugnant argumento , quod dedu- 
cunt ex nonnullisl ocis vaticiniorum (6) , in quibus 
vates v. c. de gladiis in ligones , de lanceis in falces 
contusis ,loquitur. Hisce locis cecinerunt vates, tan- 
quam poétae, quorum dicta non ad literam acci« 

pien- 
,. (3) Gen. VIII, 5, 6. Exod. XX. 13. coll. Matth, V. 21. 
(2) Gen. XIV. 14, 19, 20. 


(3) Exod. XXI. 14. seqq. Num. XXXV. 16. 
(4) Exod. XXII. ». 


(5) V. c. Num. XXI. 25. seqq. XXXI. 6. 


(6) E. g. Jes. II. 4. XI. 6, ? LXV. 25. Joél, IIl 1o. 
Mich, lV. 19-4. 


ODHEOLOG]LC:. 55 


"4enda sunt, ubi. imagines singulae non: premen- 
lae, sed ex hisce, secum invicem comparatis ,; genera 
lis notio quaerenda, quae cum omnibus. conve- 
niat (1). Hi finxerunt auream illam aetatem , qua 
pax regnatura foret perpetua (2) , et cecinerunt 
rerum conditionem , qua omnes per totum terrarum 
orbem gentes ad Christum veniant, ei submissos 
sese praebeant , ac ejus praeceptis perfecte obediant , 
Et profecto , ut primum omnes sine ullo discrimi- 
ne perfecti essent Christiani, nusquam foret bellum ; 
nam bella, immo justa , exinjurià, ab altero populo 
allatá, oriuntur. Sed, ubinam terrarum conspicuum 
est,uti fingunt po&tae , quod quisque tutus et securus 
(sub vite ac oliva) habitare dici posset (3) ? Quodsi 
igitur neque omnes homines Christi nomen professi 
sint, nec minus veram fidem habeant ei, neque ubivis 


quisque vitam agat securam ac incolumem 5 haec va- 
ti- 


'&) Cf. Seiler, Bijbelsche Uitlegkunde , (ed. Cl. Herin- 
gia). $. 161. p. 193. 8. 220. p. 282. et Pareau, [ustir. Int. 
Vet. Test., p. 506. 

(2) Cf. Rosenmullerus, «d Lh. 7. |lle memorat ad Jes. 
XI. 1. plurimos interpretes putasse, a vate Jesaija per so5s/em Da- 
vidis aut Hiskiam ,aut Zerubabelem ,innui. Alii hunc locum tan- 
tum referunt ad Judaeorum regionem. (Vid. Cl. van Hengel, 
Geschiedenis der zedelijke en godsdienstige Beschaying ,. l1. p. 
371. sqq.) Si huic interpretandae rationi consentiendum esset, 
vaticinia minime unquam ad Christianos pertinere posfent, Cf. 
Pareau, l. l. p. 5oI. 

C3) Mich. IV. 3, 4. 


56 COMMENTATIO 


ticinia ad nostra tempora non referenda sunt a» 
Quapropter haec loca sententiam nostram non 
oppugnant. | 

III. Solent adversarii sententiam confirmare dictis, 
quae inveniuntur Matth. V. 34—-42. Videamus. 
igitur hisce de locis. Plurimi Judaeorum , tempore 
Jesu Christi, quasque injurias, immo levissimas, 
compensare solebant (2): Apostolos multae perse- 
cutiones variaeque manerent, quibus , si resiste» 
terent, sese in majora dejicerent mala; nam illo 
tempore paganorum judices minime rem illorum 
curarent , et religionis propagatio magnum exinde, 
quod resisterent, caperet decrementum, contraria 
vero agendi ratio maxime prodesset. Itaque haec 
praecepta inprimis Judaeis , qui Jesu tempore 
vixerunt, ac Apostolis data sunt (3). Praeterea 
intelligendum est, haec omnia dictione gnomicà 
juberi, quae dictio minime ad vivum est resecan. 
da. llla praecepta, si verbotenus accipiantur, 
saepius res plane absurdas nos docerent. Sic e 


pre- 

(1) Religione Christiana non bellum comprimi posse jam dixit 
Jesus, Matth. X. 34, 3s. Cf. Gerhardus, 7. zh. p. 828. 
Tzschirner, Op. Acad. p, 135,et Grotius,de T. B. es P. 
lib. I. c. 2. $. 8. 1. 

(2) Male interpretati sunt nonnulla loca eaque nimium pres- 
serunt e,g. Exod. XXI. o4. Lev. XXIV. 19, »o. Deut. XIX. 
19. 2:, CI, Cl Heringa, Ferklaring der Bergrede yan Jezus, 
et Tholuck, der Bergpredigr Christi. 

(3) Cf. Seiler,l.l. p. 39o. Cl, Heringa,l. l, etFlatt, 
Mor. ubi ejus Zi. 


TH EG D:O*GPTUe X. 57 


praecepto : ui; dri viiya TÀ TOy4pG , colligi posset , ar- 
maletalia, quae pueri arripiant, iis non eripienda esse. 
Ne igitur quaecunque verbotenus premas (4). Quod- 
si teneamus , patet, Christum hoc loco dehortatum 
fuisse auditores, ne vindictae indulgerent privatae. 
Christus verbis: ;xojcars-i3)vrog respicit ad jus ta- 
lionis, quod ab Israélitis exerceri , nisi ex judicis 
decreto, licuit (5). Illo autem tempore a nonnullis doc- 
toribus cuique privato concessum fuerat. Quod atti - 
net ad verba : 4-42» , nomen zovo?2c significat h. 1. 
&bix&) (6), et Zyrigzijuzi idem , quod qon. cujus 


significatio tum est: viz Yi opponere, cum: inju- 
rige injuriam retribuere. (7)5 verba: cizydym miM 
evp&deiy , continent. proverbialiter dictum , et signifi- 
cant : patienter ferre (8) ; ad evgépoy subaudiendum 

est 


(2) €f. Seiler; l.l. p. 172, 195 et Tholuck, l. l. p. 
166 seqq. 

(5) Cff, Deut. XIX. 2I. 

(6 lta versio septuagenaria vertit vocem y (Exod. II. 13.) 
per Z3ix&y et (2 Sam. IV. 11.) per z0v5p02. Itaque 
utraque vox graeca hoc loco idem significat, Cff, Bretschnei-- 
der, im Lex. ad vocem: zoy4póg atque Coccejus et 
Winer,z Lex. ad vocem yu. í 

(7) Cf. Coccejus et Winer, iz Lex. ad h. v. nec non 
Michaélis, iz Supplem. ad Lex. Hebr. p. 784 seqq. 

(8) Ita occurrit haec loquendi furmuia Thren. lil. 50, ubi 
verba "12 in355 [D? per parallelismumhis J 39? 1127013 respon- 
dent, et hoc dictum interpretantur. Cf. et Seiler, l.l. p. 195. 
Vid. omnino Coccejus, zz Comm. ad h. 4. 


53 COMMENTATIO 


est uaAAiw (1), et conjunctio dAA4 praecedenti gj 
plane oppositum est (2). Res ipsa ad vitam privae 
tam , ad hominem privatum pertinet, quod impri- 
mis colligitur ex exemplis, sect. 40—42, allatis. 
Sensus igitur huc redit. ,, Ne par pari referas 5 imo 
potius illatas injurias patienter referas, quam cogites 
privatà de vindicta." Porro praecipit Christus de 
injuriis , quae in vita communi fieri solent. Primum 
praeceptum : xoà vj-ipzricy maxime convenit primis 
Christianorum temporibus , quorum jura judices gen- 
tilium (3) rarius defenderent, dum magis religionis 
suae sociis , quam Christianis , faverent, Haec patien- 
tia ac mansuetudo , quae verbis: xal ócr15-390 (4) et 
xul vby- &zoccpaQüs commendatur, omnino magis 
prodessent, quam ultio. Monitum autem: 7g Zi- 
qoüvr) ce 3)yv non esse urgendum, colligitur 
tum ex rationibus allatis, cum ex aliis locis, ubi e. 
g. rei familiaris curam agendam esse docetur (5). 
His- 
(1) Cf. Glassii, Phil. Sacr. p. 418, et Winer, Grame 
matik. des IN. T. Sprach- Idioms 3» ed. p. 197. 
(2) Vid. Winer, Gramw. p. 731 in nota. 


(3 Verbum x«pívecÓ c. significat contendere , litigare, 
in jus vocare, Vidd. Bretschneider, is Lez. et Cl. He- 
ringa, ad h. I. 

(4) Dictio: ócTi6 Be G:yyupsóser , spectat ad Persarum mo- 
res, qui a regis cursoribus ad currendum vel ferendum 
quid cogi solebant. Cf. omnino Wolfius, in Curis ad h. 1. 
Itaque dictum: x4? ügv:; —— 3o tantummodo exempli instar 
considerandum est. 

(5) 1 Tím. V. 8. — Adtotam hujus Matthaei capitis perícopen 

cft, 


ILHEOLOGIC/A 59 


Hisce verbis ita interpretatis, minime bellum abro- 
gatur, verum improbatur ultio ac vindicta pri- 
vata ; animique mansuetudo commendatur. Et om- 
mino quemque Christianum et militem dedecet ul- 
tio; justitia ac lenitas maxime decent, et injuriae 
minime in bello justo ulciscendae sunt, neque bel- 
la ipsa ideo gerunda, ut hostibus eadem mala, 
quae nobis attulerint, afferentur. | 
IV. Nostrae sententiae adversarii aliud afferunt ar- 
gumentum ductum ex Matth. V. 43, 44. Cum autem 
recte observatur, qualis amor hic docetur, minime 
eorum sententiam hoc loco confirmari intelligimus. 
jesus auditoribus in mentem revocat praeceptum, 
quod Moses de popularibus — nam ita vox z4zeíos 
h. l. est accipienda — diligendis dederat (1), sed 
male ab Judaeorum illius temporis doctoribus in- 
terpretatum est, ex quo effecerint: 4 (ceci 
vüy éwÜpóy." Huic malae interpretationi Jesus op- 
ponit monitum , quod sectione 44. legitur , et dise 
cipulis urilissimum foret, qui lenitate ac clemen- 
tid benevolentiáque erga inimicos magnum praesta- 
rent usum doctrinae religionis propagationi, Enim- 
vero, quamvis nos jubemur, ut injurias illatas 
Inie 
cf, Grotius, Wolfius(in Cuzis),Kuinoel etcl. Herin- 
ga,ad h.l. Nostram sententiam confirmant Gerhardus,in 7. z7. 
p. 829., Grotius, de F. D. et: P. , lib. I. c. If. $. 8. 9—8., 
Reinhard, 7ora], ll. p. 573., Tzschirner, Op. Ac. 
Pe 134. , aliique. 
Qr) Levit, XIX. 17, 18. 


6o COMMENTATIO 


minime ulciscamur, multo magis inimicis benefi- 
ciamus, ac pro iis supplicemus; non autem obli- 
gamur ad illos majori benevolentia ac amore ame 
plectendos, quam nostros amicos; multo minus 
mandavit Christus, malis inimicorum conatibus 
esse succurrendum suffuleiendumque. His omnino 
succurrit ille, qui maleficum, quoad potest, non 
prohibeat. Quid? Num ille, qui ne impediat qui- 
dem , quominus inimicus male agaát, Zzimicum dili- 
gere est dicendus (1)? O crudelitas parcens (2)! 

V. Quod ad Matth. XXVI. 52, (3) attinet, Jesus 
pro seá sapientià ac justitià monuit, ut Petrus 
gladium reconderet. In magistratüs ministros Pe. 
trus, animi fervore abreptus, gladium detexerat, 
atque intempestivo tempore defendere conatus fue- 
rat Jesum, cujus regnum non talibus armis erat 
tuendum (4). Ab hac defensione nulla salus spec- 
tanda ei erat ; contra vero ipse justas dare debuisset - 

poees 

(1) Vdd. omaino cl. Heringa, l.l. ad l. l. atque Kist, 
Zedel. des Christendoms in. eenige Leerredeuen, ll. p. G2. 
Cf. Grotius zt Kuinoel, ad l. Il. nec non Grotius, 
de g. B. et P., Lib. II. c. 2. 8$. 9, 9—13. 

(2) Haec verba inveniuntur apud Augustinum, in Epist. 
LIV. etad JJaced. — Tholuck,l.l.p.325. ait: ,, eine heilige 
Liebe des Christen bleibt aber immer Liebe, auch wo sie 
strafend erscheint. 

(3) Cff. Sect. 53, 54. Marc. XIV. 47. Luc, XXII. 51, 52. 
ubi intelligenda sunt vcrba: éZT& £«g voÓcToV , et Joh. XVIII. 


10, Il: 
(a) Joh. XVIII. 55b, 36. 


THEOLOGIC A. 61 


poenas'à. magistratu, Recte addidit Jesus: 5 quise 
i que, qui gladium stringit , gladio interibit." Quod 
proverbialiter dictum est (1), et discrimini con- 
yenit, in quo Petrus forsitan, nisi Malchi vul- 
nere..à Domino nostro sanato, versatus . fuis- 
set (2). lllud proverbium re comprobari solet, 
uti.e. g. in proeliis (3). 
-. VE. Quae de amore docentur 1 Cor. XIII. 7. 
(5. yam) mávra imopivei, bello repugnare .non- 
nulli putant. |. Aat isti, dicunt , qui. bellum ge- 
runt, ninime omnia. tolerant." | Quando hunc 
locum conferamus cum Pauli. dicto; (4): | zZvzz 
ügopiyen Sià. vo0g ixAexTOUS S lys xp. miro GoT»upias 
TÜxac: x. T. A. patet, sensus illius loci huc re- 
dire : JNiAi] est. Christiano tam molestum y... quod. 
mon, lubenter tolerare, is. vellet 5. quibus | toleratis 
fratrum dilectissimorum aeternae saluti posset pra- 
desse. Et revera sapienter id monuit. Apostolus Co- 
rinthios, qui aliis injurias retulisse magis , quam 
ipsi aliorum causa eas tolerasse videntur (5). 
En vs | PAS | Ita- 
NO) C8. Wolfius, Grotius et Kuinoel, ad h. I. 
(2). Cff. Grotius, de J.. B. et. P., Lib, I. c. 2. $. 3. 7. 
et Gerhardus, in 1. th. p. 829. 
(3) Cf. cl. van der Palm, in notis ad Matth, XXVI. gal 
(4). 2 Tim.Il. 9. coll. Rom. V. 3, 4« 1 Tim, VI. 11, £ Cor. 
Iv. 9.2 2 Cor. Vl 4. s 
(5) Cf. 1 Cor. IV. passim, Vid. omnino Pareau, in ds 
ment, de 1 Cer. XIIT. , ad h. 1. p. 262, seq., Alii autem secuti sunt 
aliam sententiam , quae minus faveat sententiae contrariae. Cff. 
Bret- 


6 |^ COMMENTATIO 


Itaque hoc loco non docemur, nostrorum salutem, 
sive terrestrem, sive aeternam , hostium causa nee 
Sligere ac omittere, sed monemur, ut fratrum 
causá nostram salutem parvi faciamus. [ta miles 
Christianus probe quaeque dirissima patitur , ut de- 
fendat innocentes (1). 

Haec loca igitur , quae inprimis ad bellum omne 
detestandum afferri solent, rite interpretata , minime 
nos hujus sententiae conviticere possunt; reliqua 
àutem nihil demonstrare, cuique sponte suá patet. 
Contraria sententia propterea tot sacrae scripturae 
locis confirmari solita fuit, quod recta interpretatio , 
ad Codicem S. rite intelligendum tam necessaria , non 
ádhibita fuerit (2). In literis sacris interpretandis, 
nosttae sententiae adversarii maxime neglexerunt: 
multa doceri in S. C. , quae non proprie , sed tro- 
pice dicta (3), quae propter allegorias nom ad 
literam. interpretanda sunt (4); multa, quibus 
universe et simpliciter res quidem reprehendantur , 
quaeque tamen aut ejusmodi sunt, ut mon ipsae 
fts, verum abusus tantum. ac vitia, iis vulgo ad«- 

hae- 

Bretschneider, i» Lex. adv. Umopéya , Grotius,Flatt, 
alii, 

(1) Cf. Pareau, p. 216, 217. 

(2) Cf. omnino Cras, in disp. Iaud., p. $7 — 67. passim, 

(3) Cf. Ernesti, Inest. Interpr. IN. F& P. Y. 8. I. C. 2. 
$. 3. seq. Sect. 1l. c. 4. 


(4) Cf. Ernesti, 1l; 1. P. I, S. I. c. 1- $. 9. Sect, Il.c. 
$. 4. 18. seqq. 


^THEOLOGIC A. 63 


háérentia, | interdicantur, aut varias ob catisas 
certa cum definitione intelligendae sunt, quales v. c, 
sunt ré&, quae ad certa tempora ac personas re- 
ferri debent: (1). : 

"Alia autem causa, ob quam adversarii tot sa- 
cràe scripturae effatis sententiam suam probare stu- 
duerunt, est ea, quod indoli religionis Christianae 
omne bellum repugnare arbitrati sint. » Della, 
ajunt , ^ ab injuriis originem ^ducurit; ubi bella 
oriuntur, ibi amor deést; ille, qui ' dissidiis ac 
hominum: caedibus gaudet, Deum tamen homines. 
que amare gloriatur, mendax est. Quisque pro- 
fecto) humani generis amantissimus, horrore affici- 
tur gelidoque tremore, ut. primum belli 'saevitias 
sibi ponat ob oculos, 'In certamine immanis cer. 
nitur crüdelitas ipsa ac vindicta; nullus amor aut 
clementias nullibi jus. ' Ubivis perfossi 'vulneri- 
bus; sanguine facto campus nàtat; gemitus ac la. - 
mientatio ad' aethera Scandunts circumtonat bellonas 
Torte cadunt subitá, Eheu eorum, qui cecide- 
runt, cognatos, liberorum parentes, marum uxo. 
réS; juvenum puellas! tot carissima capita spé - 
falluntur, luctüuque implentur ac moerore! | Mor- 
Strüm sane horrendum ingens. est bellum, cujus 
parens ést ipsum peccatum." Tta loquuntur, Hi 
Vero, qui, saepius animo ab omni rixa alieno , 
Hort &BOIUD. ., ct : le- 


-Tuft 
(D) Cf, Ernrsti, 1l. LL P. T. S, l. c. a. S. 16. seqq. Sect, 
E. c. 1. $. 12. seqq. et Seiler, 1, 1. $. 282: p. 389. Seqq. 


64 COMMENTATIO 


leni ac placido, et haud ignavo ducti, rem rite ; 
quaeso, perpendant.distinguantque ,' quae. distin-. 
guenda. Non bellum. omne defendimus , tantum» 
modo Chrisuanum , justis de causis bellum geren- 
tem 5 multo minus rationem belli gerundi. qualem- 
cunque, aut omnia cujusvis militis. gesta.. Profecto 
damus, nisi ulla injuria fieret , nullum. affore . bel- 
lum 5 illum autem , qui injuriam affert , non eundem 
aeque judicent, ac eum ,'qui arcet. | Sese. aliosque 
ab injuriis tutos reddere armorum: ope , nisi. aliun- 
de salutem. exspectes, tantummodo - probavimus. 
Verum enimvero negamus ,. nullum amorem in bel- 
lo. posse: adesse. .. Certe iste qui. belli. primarius 
auctor.est, amore caret3 contra. vero. ejus -adver- 
sarius .Christianus ,. amore,- aliorum , -eorumque 
innocentium commotus ,. suam vitam. ob. fratres 
parvi facit, arma invitus capit eaque gerit, non 
ob caedem perpetrandam , verum. ob- maleficos .des 
pellendos , quos ut primum. inermes , reddiderit. ac 
suos incolumes. *.stituerit , lubenter iis vitam cone 
cedit, eosqu. , nonnisi. necessitate nrgente morae 
li.(1),- interficit,: ut ab iis tueretur. eos, quos 
magis , quam illos injustos diligere, haud; vetitum 
est.a religione . Christiana... Quod autem, attinet 
ad illos pravos. animi. affectüs, .. miles .revera 
Christianus. fugit. istos. motus , et. nemo . sapiens 
rem ipsam damnat propter cupiditates , quibus non- 

nul- 


(1) Vid. supra p. 4o. 


THEOLOGICA, 65 


nulii, nondum Christi praeceptis obedientes , ad 
rem illam ducuntur, neque propter scelera ac ma- 
la, quae hinc bellum comitantur (1). 


* 


$. 11. 


«uctoritas veteris ecclesiae. in nostrd vc 
nulla est. 


Plurimi eorum, quos suprá audivimus, provo- 

éant ad trium primorum seculorum Christianos, 
ex quorum sententia bellum quodvis inter ictum 
esset (2). Enimvero huic argumento MO vis 
inest. —Nonnullee animadversiones ad hanc rem 
demonstrandam sufficiunt. 

I. Ethices Christianae doctrina non nisi e Sacri 
Codicis fonte deduci potest. — Contrariam autem 
sententiam , locis zz2/e interpretatis , autre non rite 
distincta, confirmatam , a patribus jam supra vidi- 
tnus (35). - 

II. Horum plürimi virtutem , quae sublimior di- 
citur, amarunt, et, quid magnificentius videtur, - 
"maxime sectati sunt (4). 

III. Patres non semper. sibimet ipsi constite- 
3 runt, 

(1) Cf. Dráseke, tweede Leerrede, Ewald , 1. 1, p. 117,84. 

(2) Cf. Gerhardus, 7. 2h. p. 819—821. " 

(3) Vid. S. praeced. 

(4) Vid. $. 9. initio. 

DOED. E 


66 COMMENTATIO 


aunt, iti et Origenes et Tertullianus nón 
semper .eandem secuti-sunt' sentéeritiam' (1). - 

IV. Nonnulli propterea bellum  detestati sunt, 
quod militaribus officiis quidam gentilium ritus 
conjuncti erant. Ita, per gentium Deos, Jovem, 
Martem, jurare cogebantur milites (2). | 

V. E nonnullorum patrum sententiis ac. dictis , 
tantum hujus illiusve, Christiani, minime univer- 
sae ecclesiae sententia derivari potest. Contra vero 

VI. testimonia exstant, e quibus ne omnes 
quidem Christianos bellum improbasse luculenter 
patet. — Clemens Alexandrinus (3) et 

Scriptor Constitutionum, quae. Clementis 
Romani nomen prae se ferunt (4) ,. neque a sup- 
plicio capitali, neque a. bello abhorruerunt. — 
Milites antiquitus a sacri lavacri ritu minime ar- 
cebantur (5),. neque ex ecclesia ejiciebantur (6). 
Constat , imperatore Marco Aurelio, Christia- 
nos militasse. Nisi quidam Christiani hoc tempore 
(a. 174.) munere militari functi fuissent , tum pro- 
fecto Tertullianus. et Eusebius ne ullam 
quidem fidem habuissent iis, quae de copia fulmi- . 


72- 


(1):Cf. $. 9. de horum patrum sententiis, 

(2) $. 9. med. 

(3) Lib. VII. c. 3. — Liber forsitan ad saec, III. finem re- 
ferendus est. Cf. Gieseler, K. Gesch. I. p. 296. nota c. 

(4) Cf. Ille in PzeZag. lib. IL, c. 2. 

(5) Vid. e. g. Constit, ddpost. VIN. c. 35, 

(6) Cf. zicta postol. X. 9. seqq. 


THEOLOGIC (A. 67 


fütrice memoriae tradita sunt (1). Nonnulli inter 
martyres enumerati sunt, quamvis militaribus func- 
ti fuissent officiis (2). mNe:dicam de Christianis, 
qui Constantio Chloro, ejusque filio, Con- 
stantino Magno, imperatoribus, arma gesse- 
runt, nec non de sacerdotibus , qui in primo Coz- 
cilio: Zrelatensi (3). jussi sunt omnes , qui ar« 
cma projiciunt; in pace (4) ," abstinere. de. commues 
tione. : : 


$- 12. 


4. Sunt, qui ponant , bellum , pace aetertid 
is cotifectd , tolli posse. 
Quandoquidem sezione : priori concessimus , bel- 
' jum. gerere  minimé licere, simulac alia salutis. 
expediendae ratio exstet, et nos alio modo officiis 
nostris satisfacere possimus 5 sponte patet ; bellum 
cuique esse improbandum, qui ad illud, nisi 
necessitate coactus, confugiat. Itaque, simul ac 
Áo- 


(D) Cf. Tertull, 410. 1 et 5. Eusebius, H. E. IX. 9. 
de vita Const. c. 22. Socrates, H. E. VII. 19. — Vid, et 
Gieseler, K. G. I. p. 136. nota c. 

(2) Cf. Cyprianus, Zp. 39. et Basilius, is Orar. de 
laude c. 40» 

(3) Vid. hujus cose. can. III. 

(4) i. e. dummodo nulla exstiterit persccutio. 


Eo 


68 COMMENTATIO 


hodiertio tempore bellum plane tolli posse demone 
stratum sit, profecto desistendum esset est a quo- 
vis militari officio ; quapropter de iis, quibus bel- 
lum omnino tolli posse visum est, hoc loco agam 
necesse est (1). 

Pacem ilam , quam aeternam jam antiquo aevo 
plurimi poétae cecinerant (2), de qua Chiliastae 
somniaverant, recentiori aetate nonnulli constituere 
voluerunt. Primi diuturnam sperarunt pacem et 
profecto conficere conati sunt Henricus IV, 
Galliae rex , atque Elisabetha, Zfgliae regina. 
Nimiam enim potestatem, quam Z/ustriae im- 
perium sibi colligebat, valde timentes, perpende- 
runt, qua ratione ista comprimeretur, atque sen. 
sim sensimque consilium ceperunt, quo tandem 
pax diuturna florere posset. Illis propositum fuit, 
diversas Europae partes in unam coagmentare ci- 
vitatem, eamque, nisi commode alid ratione effici 

pos- 


(1) Ita Erasmus; in Inst, Principis Christiani , cap. IX. 
COpp. omnia, Lugd. Bat. 1708. Il. p. 607.) ,, bonus prin- 
,, Ceps, ?2it, nunquam omnino bellum suscipiat, misi cum 
5, tentatis omnibus, nulla ratione vitari potuit." Cf. TozE, 
die allgemeine Christliche Republik in Eupora nach den Ent- 
würfen Heinrichs IP, des bts von. S. Pierre und auderer, 
Gottinzae,. 1752. ; " 

(2) v. c. Jesaja, Vatic. c. 11, Theocritus, Iyi/. 
XXIV. 84. Virgilius, Buc, Ecl. IV, 17—24, Ovidius, 


Metam, T. :97—100. 


THEOLOGICA. 69 


posset, armis constituere (1). Regis mors, a Ra- 
vaillaco interfecti, hanc fefellit spem (2). — 
Hugo Grotius deinde Ludovico XIII (3) 
Suasit: ,, exstinctis ubique armis, pax sua, non 
» imperiis tantum, sed et ecclesiis, te auctore, 
» redeat, discatque nostra aetas arbitrium. subire 
» ejus aetatis, quam vera sinceraque fide Chris- 
» tianam fuisse, Christiani omnes profitemur. 
ldem Grotius, ne controversiae in bellum erum- 
pant: , utile esse, contendit, conventüs quosdam 
» haberi Christianorum potestatum , ubi per eos, 
» Quorum res zoz interest, aliorum controversiae 
» definiantur, imo et rationes ineantur cogendi par- 
» tes, ut aequis legibus pacem accipiant "^ (4). — 
Postero tempore Abbas de Sancto Petro (5) 
Cardinalem Polignacum ad pacem U/rrajecti fa- 
ciendam comitatus , composuit ob multas molestias , 
hac 


; (1) C£. La Cretelle, Histoire de France pendant la i8 
Siécle, Tom. VIII. p. 61—68. 

(2) De hoc consilio, quod Galli: ,, Lo grand dessein.de 
Henri IP," dicunt, vid. Memoirs de Sully, Tom. 1V. p. 83. - 
| seqq. ( 

(3) Cf. Grotius, de 9. B. et P. in Inscriptione ad Lud. 
XIII. nec non Cras, Laudatio Hugonis Grotii, p. 75777. 

(4) Cf. ille in libro Ze 7. B. es P. lib. Il. c. 25. $. 9. 4. 
Semper autem bellum evitari posse, minime posuit Grorius, 
vid. l. l. c. 22. 

(5) De quo cf. omnino Herder, Zriefe zwr Befürderzng 
der Humanitát, 1l. p. 136—140, (nov. edit) 


70 COMMENTATIO 


hac in re obvias, librum, quo, Proje? dé paix 
perpetuelle dicto, tribunal spectavit! constituen- 
dum, cui qui assiderent, e diversis regionibus 
electi, lites regum discernerent Europaeorum, — 
Hujus consilii et principes , et viros doctos illius ae- 
tatis , certiores fecit, inter quos Leibnitzius ejus 
consilium non repudiandum censuit (r). — Dein 
Kantius (2), Fichte(3), Krause(4), Hu- 
go (5), aliique varid ratione, pacem constituere 
aeternam voluerunt. Et omnino ad omne bel- 
lum evitandum Parisiis (Sepzembris die 26. anni 
MDCCCXV.) pactum est foedus inter tres Eu- 
ropae principes , quibus plures postea accesserunt, 
quod Sanctum dicitur, et pacem reddere vult, 

ae- 


(1) Cf. Leibn. in OLservations sur 1e Projet de Paix per- 
getuelle. (Opp. omnia, 'Tom. V. p. 56—60o.) Ubi et memorat 
ante ZLbatem alios quandam rationem , qua ad pacem diutur- 
nam perveniatur, indicasse (ibid p. 57). Ita etiam Ernst 
von Hessen-Reinfelds in libello, Der so wahrhafte , 
als ganz aufrichtig und discret gesinnte/ Catholische , quem 
citat Tzschirner, Zber den Krieg, p. 79. 

(2) Vid. Zum ewigen Frieden, 1795. Van Hemert, coram 
Societate, cui nomen : Felix Meritis, orationem habuit, de- 
monstraturus: illam pacem a philosophia Critica constitui pos- 
se. "Vid. ejus JMagazyn, lll. p. 39- seqq. 

(3) Vid. Grasd/age des Naturrechts, Th. II. p. 261—265. 

(à) Vid. Entwurf eines Europáischen Sraaten- B ündes, in 
Deutschen. Blátter, 4. 193. x 

(5) Vid. Lehrbuche des Naturrechts, p. 82. se4q. 


T.-HEOLOGIC SA. 7i 


.aequilibrio (1), inter omnes civitates. constituendo 
conseryandoque- (2). 

Denique pacem aeternam, si unquam ea con- 
stitui posset, judice Tzschirnero, his tantum tri- 
bus modis consequi possumus: 

1. pax illa speranda est, simulac commoda va- 
riarum gentium sibi haud amplius repugnent; ne- 
cesse igitur. esset, qu£. omnes. populi in. unum 
conjungerentur imperium j «uz: omnia vincula inter 
varias gentes disrumperentur 5: 

2. alterà ratione . perveniendum ad illam est, 
uario. omnes gentes cuidam auctoritati sublimio- 

D. lites dijudicanti , obedire velint, siye ecclesiae 
fur (32; sive tribunali e legatis, a diversis po. 
pulis missis , composito ; $ 
: 9. tandem Vero, cum. justitia atque pax ma- 
joris censeantur quam privata commoda; 5 siye res- 
publicae , aequilibrio inter varias civitates exorto, 
studere justitiae ac pacem conservare velint, sive 

o me 

(1). De aequilibrio. hocce cf. Dauich iiwers s. d. K. p. 
91..seqq. | 

(2) Vid. Martems;. Supplem.» au. Recueil des painipain 
Traités, Tom. VI. p.656. Illud foedus summis extulit laudi- 
bus cl. van Vorst, in Oratione: De commodis atque emo- 
lumontis xeliq. p. 14, 15, quae exstat in 2425s. 24cad. Lugd. 
Bct. 1816—1817. «- Fere ejusmodi foedus fuit z4mphictyo- 
nums-(vid. Tittman; Zber dem Bund der Amphictyonen , 
Berlin p. 130. seqq.) et /Marcomannorum. Sueyorumquce. (vid. 
Herder, deéz IV. p. 25-)- 

(3) Cf. Erasmus, in Pacis querela, p. 51. 


72 COMMENTATIO 


omnes homines gz//a in re ab justitia ac. caritate 
discedant; quis dubitet, quin illam consequamur 
pacem (1)! 


$... 193. 


Qui pacem sperant aeternam , finem minime 
consequi possunt. 


Illa consilia, quibus pax nasceretur aeterna, uti- 
nam perfici possent (2)! Henricus IV. spera- 
vit fore, ut illa tantummodo per /oggum tempus 
cultis in regionibus dominaretur. Kantius ille, 
quamvis antea pacis aeternae strenuus defensor, 
deinceps pacem talem constitui non posse aesti- 
mavit (3). | Genuum Foedus, quo pacto sem- 
per et ubique pax floreret, habet Krugius (4) 

in- 


(1) Hos tres pacis consequeandae aeternae modos exposuit 
Tzschirner, ber den Krieg, p. 59. seq. et minus proba- 
vit (p. 6o. in nota) aliam eos exponendi rationem, quam se- 
cutus est Zachariae in Janus, Leipz. 1802. p. 21. 25. 

(2 Embser, (4bgórhery unseres philosophischen | ahr- 
hunderts, —— Erster. zdbgott,. Ewiger Friede) pacem illam 
constitui non posse habuit. i 

(3) Cf. Metaphysische 4Infangsgrunde der Rochtslehre, p. 
251, 257. altera ed. 

(4) Vid. «phorismen zar SUBEN. des Rechts, B. I. p. 
166. 


THEOLOGICA. 73 


ingenii cogitatum , cui accedi posset, quod tamen 
nunquam attingi; — et Tzschirner, omni ra- 


'tione, qua pax illa, omnibus sane desideranda , un- 
"quam oriri posset , perscrutata (1), concludit (2): 


nullo modo fieri posse , ut bellum ,  dummo- 
do homines in hac rerum conditione versentur, 
plane e societate humana tollatur. Quo duce, 
in varias illas rationes breviter inquirere mihi li- 
ceat. 

19. Duplici tantum ratione commoda diversarum 
gentium inter se collidere possunt; «uz scilicet , im- 
perio uno e variis civitatibus constituendo , a/rerá 


vero, vinculis inter hasce rumpendis, Quod ad 


primam attinet, nunquam populi omnes sponte suá 
convenient in unum imperium. Diversa eorum indoles , 
mores, diversa instituta, nec minus libertas, cui 
singuli student, quamque nullo pretio amittere vel- 
lent, praebent tot impedimenta, quominus suopte 
omnes e dissitissimis regionibus uni civitati sese 
subjicerent. Quodsi igitur armis hoc imperium con- 
Stituendum putes, opus est fortissimo belli duce, 
cui omnia prospere succedant , ut totum terraeorbem , 
immo remoti5simas regiones superet omnes. Huic im- 
mani operi perficiendo , invitis populis, qui ea non fa- 
cile sinerent, ingenti opus potestate esset , nec non sa. 
- pi- 

Q1 Vid. ille 1. 1. ubi (p. 61—72-) primam rationem, (p. 


72—88.) alteram et (p. 88—91.) tertiam examinavit, 
(2) Ibid. p. 98. 


7 COMMENTATIO 


pientissimo viro, qualis semper praeesse oporteret , 
ut quies ubivis servaretur. Historia gentium , Maz- 
cedonum , Romanorum , Francorum aliorumque 
nos certos reddit de eventu ac exitu talium im- 
periorum. Verum enim vero tali pace,. cui ser- 
vandae perpetua arma essent necessaria, ipsa eri- 
pitur generi humano libertas pace homini carior. 
Altera vero ratio multis laborat difficultatibus. Co- 
mitas et vitae socialis studium humano generi altius 
indita sunt , nec non cognitionis ac scientiae cupiditas. 
Hinc varia inter gentes vincula: religio , zoXreíz ; 
amicitia, rerum peregrinarum egestas, mercatura, 
artes, disciplinae. Natura raro gentes montibus ac 
maribus ita a se invicem separavit , ut fere nullam con- 
trahant societatem cum aliis, uti e. g. Zones ab 
incolis terrae continentis. Quisque igitur, qui in 
aeternum illa aliaque hominum studia ac voluntates 
comprimere velit illaque vincula discindere , mutet 
ile hominis ac terrae ipsam naturam necesse est. - 
o^, Alterum pacis aeternae conficiendae subsidium 
in eo habetur, quod gentes obediant judiciis , sive 
ecclesiae ipsi , sive tribunali , quod ex legatis undique 
missis compositum est. Saepius jam medio aevo ec- 
clesiae auctoritate regum ac gentium lites compositae 
sunt, atque nonnullis gentibus species affuit talium 
tribunalium, v. c. Graecis, Helyetiis, Haec scimus 5 
verum, ut rem contingamus propositam ,- omnis 
gens suapte haec veneretur judicia necesse est. 
Ut gentes ecc/esíge obediant, zoaueíz debet reli- 


gi« 


OT HE O LO 6G EC^A. 75 


gioüi subesse, singulae gentes Christo nomen dare 
ac-in religione unanimes ac concordes esse; clerici 
tamen , qui lites solvant , non cupiditatibus pravis in- 
dulgere neque errare in judicando ; sed quanam po- 
testate tum suffulciat ecclesia suam auctoritatem , nisi - 
vietarmis? Nam secus ejus interdicta ac jussa , teste 
medio aevo , parvi forent valoris in remotissimas re- 
piones. Pari ratione est judicandum de illo zribunal , 
' eüjus judex quisque , quod verum est justümque , in- 
telligat ; et ipsi judices in jüdicando consentiant , et po- 
puli singuli, quod verum justumque, eadem mente 
ac animo percipiant ac amplectantur. "Talis concor- 
dia in percipiendo , cogitando , judicando , in sentien- 
do ac volendo raro obtinet inter unius domüs ac fami- 
liae socios, qui majori amoris gradu copulati; rarius 
inter ejusdem regionis cives, quibus multa prop- 
ter necessitatem , consuetudinem , familiaritatem inter 
se communia; rarissime sane inter plures civitates , 
quibus plura diversa, quibus magna dissimilitudo; 
nunquam plane inter omnes ubivis terrarum homi- 
nes, quorum tot sensus, quot capita. 

3?. Tertium tandem reliquum est, quod sive 
politica, quae dicitur , :/ve moralis conditio prin- 
cipes ac gentes suadeant de bello fugiendo. — 
Ut autem illa civitatum ratio politica exsistat; ve 
omnes aequali gaudeant potestate, neque alia cum 
alia sese in alias conjungat, ve/ sublimior potes- 
tas ceteras deterreat ab armis, valde necesseest. Ex 
quo consilio tum accurate variarum gentium vires 

de- 


26 COMMENTATIO 


definiri debent et omnes ad istos limites redigi. Pro- 
fecto hoc jaequilibrium constituere minus difficile 
foret, quam illud ad mundi finem conservare. Non 
omnes gentes per totum orbem quacunque in re 
eosdem progressus facient 5 ita vires gentium continuo 
aut prosperis crescent , aut adversis decrescent , nec 
minus apud omnes populos mentis animique cul- 
tus eosdem faciet gradus, apud hunc altiores, apud 
illum fere nullos. Ne rursus igitur perpetuo aequili- 
brium solvatur , necessaria sunt varia consilia politica , 
tum artes, cum arma, quam necessitatem jam justo plus 
nos usu docemur hodierno. Plurium sane gentium fo- 
ret tristissima sors , ut primum talis civitatum ratio 
adesset per totam orbem. — Forte denique pacem ae- 
ternam exspectes a morali gentium conditione eaque 
emendata. Verum ad meliorem morum doctrinae 
cognitionem paucissima humani generis pars adhue 
pervenit, et, quamvis pauci, quod justum , quod 
verum est, cognoscant, minime tamen illud vene- : 
rantur , et , amore ducti , nihil huic contrarium agunt. 
Plurimi, et principes, et cives, quamvis nomen 
Christo dederint, minime Christianam religionem 
tanquam agendi normam quacunque in re secuti 
sunt. Enimvero, non tantum hujus illiusve civita. 
tis, sed omnium civitatum principes; non tantum 
haec illave gens, sed omnes gentes, meliorem sen- 
tiendi, volendi , agendi rationem induere debent, ut 
morali vi pax illa oriatur. Profecto igitur ad illam 
constituendam illud justum , quod a caritate est 
co- 


THEOLOGIC A. 77 


comitatum, e coelo in omnium hominum animos des. 
cendere oportet, quoda creato inde mundo ad ho. 
diernum usque diem in uno tantum homine , in Jesu 
Christo , Sospitatore nostro ac Domino , conspicuum 
fuit. Non hac in terra illum humani generis mo- 


ralem statum , xalvobg 3» cüpayobg xol yv xaT 


vb émAyysApum wüTOU "rpogdoxutV , € Clg OIXOUDGUVM 
xaToIXei (1)e | 

Quae cum ita sint, satis dilucide patet, hac in 
terra aeternae pacis conficiendae spem esse nullam , 
saltem hodierno tempore. Quod nonnulli aeternam 
paxem frustra constituere voluerint optarintque , non 
hac de re jocandum est aut ludendum (2). Pax illa est 


idea, quae nullis circumscripta finibus, atque ae- 


terna est, ideoque hac in orbe, — in coelis, quis 
dubitat! — non conspicua , quam praesagiendo viri 
magni generis humani amantissimi, delectantur , et 
cujus desiderium consolatur pios. Revera cele- 
berrimus Cras de nostro Hugone ,, Lepidum 

di- 


(1) 2 Petr. ll. i5. €f. Iselin, Gefzh. der Menschh. 
VIII. p. 398, 339. Jerusalem, Zoorz. Waarh., 1. p. 208. 
Herder, Briefe, l.l. p. 162—178. Bretschneider, 


 Handh. der. Dogmatik der. Ev. Luth. Kirche, 1l. p. i14. 


Kemper, in Op?. Theol. socict. Teyler. XVIII. p 6o et Drá- 
seke, Fierde leerrede. 

(2) Voltaire, La pais, ait, imagiuée par l'4bbé de S. 
Pierre est tne chimere , qui ne subsistera pas plus entre les 
Princes, qu'ntre les Élephans et les Rhimocétos, centre. des 


Loups et les Chiens. 


7 COMMENTATIO 


dicant ac suave somnium , at cogitent duntaxat som- 
nium esee Grotii (1)." 


$. 14. 


Provida Dei cura in bello admittendo. defenditur. - 
Cuique Christiano constat: Deum non otiosum 
esse, nequé inertem , Eum omnia fabricatum fuis- 
se, Suoque nutu ac imperio gerere, consilio sapien- 
ti ac benigno. Credimus igitur, res humanas non 
fatali cohaerere necessitate , verum a Numine summo 
iis consuli eaque" gubernari, nihil, Deo nolente; 
fieri, et homines ipsos , qui suo judicio utantur ac 
voluntate , regi ac gubernari, Utautem in omtii regi- 
mine vis gubernationis tanto dilucidius cernitur, 
quanto pluribus et majoribus laborat difficultatibus 5 
ita cum homines in maxima studiorum et sententiarum 
varietate sint ac discrepattid, atque gentes contra 
gentes omni virium contentione conspirent, tum et 
Deum, qui omnia sapientissimis ac benignissimis 
legibus regat, adesse ut maxime pateat, necesse 
est: nihilominus tamen bella haud raro ejus consilio 
benigno , nec non sapienti, repugnare habita sunt. 
Quod autem consilium saepius humani ingenii sa- 
gacitati effugere , ne mireris. Nos enim tenuissimo 
ingenio, exiguam mundi gubernationis partem cone 
tete 


C) In 7eud. Hug. Grotii , p. 64. 


^CTTHEOLOGIC MA. 79 


templamur, earum rerum , quas gentes gesserunt, 
cognitionem desideramus meliorem et hac vita com- 
prehendere mente nequimus ea, quae demum post 
éuyréAeluy, vel multorum ,' vel omnium | seculorum 
perspicienda- sunt. Attamen hic vel illic in: bellis 
nos Divinam sapientiam 'ac benignitatem venerari 
cogimur, ac spes' confirmatur , fore üt semel inte- 
rius rerum rationes intellecturi , Deumque laudibus 
summis celebraturi | simus; 

Bella igitur humano generi prodesse credimus , 
quod paucis exponere lubet, ut hisce huic dissere 
tationis parti. finem imponam., 
Primum igitur. oculos vertas in GUMNEG came 
pum. Hic acuuntur mentis animique vires 5 ille bel. 
li^dux , qua praesentia animi agit , ab omni pavore 
alien! copias instruit prudentiá ac sagacitate in- 
genii, tranquillo esse animo in periculis discit ipse. 
En illum Christianum militantem ! Bona terrestria , 
vitae voluptates ac dilicias, vitam ipsam rectá con- 
"Siderare potest. aestimatione; haec omnia parvi fa- 
cit ob fratrum salutem; paucis est contentus , ani- 
mo forti ac heroico mala et vulnera perfert; nam - 
4n Deo , humanae vitae rectore ac victoriae auctore, 
"fiduciam collocare (1) , et quiete discrimini obviam 

ire, 

(1) Dignissima , quae legantur, sunt Kórneri carmina: Ge- 
bet wéhrend der Schlacht: 


Vater, ich rufe dich 


Brüllend umwólkt. mich der Damp der Geschütze etc 


er 


80 COMMENTATIO 


ire, ejus est. Hic discit ille animum ipsum vince« 
re ac regere, odium et vindictam compescere, anie 
mo. esse magno et excelso, hostibus parcere, 
hostibus ignoscere, hostibus benefacere. Non idem 
magnis meritis in pace locus, non idem nobilissi- 
mis animi dotibus acuendis. Raro datur a Deo 
eadem schola, quae pateat tot. tantisque ac variis 
officiis fungendo ; raro est eadem virtuti colendae 
schola , qua homo tot corporis animique nervos cone 
tendat, 

Discedamus ex hoc campo, gentem ipsam contempla- 
tum. Antea gens divitiis, opibus, luxu abundabat; ubi- 
quetamen mollities , lubido 5 cives , pace longa deési- 
des, superbi , haud raro discordes, Dei negligebant 
cultum. Nunc conspice totum regionis orbem belli 
causa mutatum: desidiae locum occupavit labor , lu- 
bidinis continentia, superbiae ac discordiae aequi- 
tas et concordia, Sic mores cum fortuna immutan- - 
tur; vires non amplius torpent, ubivis illae sus- 
citantur: magis ac magis vincula constringuntur 
inter principem ac populum; princeps populum, 
populus principem amore complectitur 5 singuli sen- 
tiunt, quid homo sit, quid terrae hujus divitiae, 

Jam- 


et Gebet. INach der weise: o Sanctissima. 
Hir! uus. Allmáchtiger! 
Hir' uns Mllgütiger! 
Himmlischer Führer der Schlachten ,ctc. 
atque alia in ejus Leyer und Schwert, 


THEOLOGIC A. 81 


Jamjam tota gens ac princeps ipse in templa ruunt, 
peccata confitentur, a Deo patriae petunt salutem , 
ac delictorum remissionem sibi et hostibus. Sic 
magnis rebus animi permoventur. Hanc medelam ad- 
tulit, Deo moderatore, bellum. 

Cum autem bellorum eventus observenius , saepius 
injustitiam , dementiam , superbiam videmus palmam 
praeripere innocentiae, prudentiae, probitati; sae. 
pius intelligimus optima consilia ad feliciorem exitum 
nihil conferre; contra vero illa in bello perniciem ip- 
sis, qui bene'agunt, aliisque afferre, nefaria autem 
injustorum consilia prosperum habere exitum 5 et plu« 
ra alia. Num hinc concludamus, Deum humana ne- 
gligere ? minime vero. Quodsi nos uniuscujusque vi* 
tam terrestrem ac coelestem , aut ab una veluti 
specula universam historiam , quae cunctum genus 
humanum complectitur , et totum seculorum ordinem , 
contemplari ac perspicere possemus , tum verius de 
bellorum eventu judicaremus. Jam vero nobis satis- 
fiant nonnulla exempla, e quibus bellorum eventus 
a Deo sapientissimo ac benignissimo gubernari colli- 
gere possimus. 

Bella magnam habuerunt vim in religionem Chris- 
tianam feliciter accipiendam. Alexander Mace- 
do Orientem armis petiit, et plurimis victoriis im- 
perio magnae 715a partis potitus est. Sic Graecorum 
linguam , cultum, litteras, et artes plurimi accepe- 
runt populi. Della cum id temporis , tum postea in 
Sfudaeos gessa sunt , quorum plurimi per varias regio- 

| DOED. F nes 


82 COMMENTATIO 


nes dispersi sunt. Aomani armis totum fere orbenr 
terrarum subegerunt uni imperio, Hinc terra. os-. 
trae religioni accipiendae exstitit aptior. — . 

Per mediam 745/72 variae erraverant genres. Hae in 
sese invicem arma ceperunt 5 aliae alias dispulerunt. 
Ita plures sensim in Europam profectae , quae rursus 
bella gesserunt.  Providentiam autem agnoscamus 
divinam sapientiamque in hac rerum confusione, 
Bellis maxime Deus sua exsecutus est consilia, ut 
homo, ubivis vivendo aptus, fere. ubivis adsit, 
Hac item ratione .£wropas hominibus est imple- 
ta, qui terram colunt, et vitae aurá ac felicitate 
vescuntur, lllo tempore e bellis, cum. cultiori- 
bus populis gessis, hae ferae gentes artes , disci- 
plinas, religionem eamque. Christianam acceperunt. 
Bella maxime valuerunt, ut homines magis magis- 
que sesein civitates copulati sint , ab hostibus sese 
defensuri. Sensim et aliis quoque, et hac oppor- 
tunitate, constitutae sunt civitates, ac populi ipsi 
consueverunt legibus obtemperare. 

Sic Hispani in nostros proavos implacabile susce- 
perant odium , crudeliter eos oppresserant, et atro- 
cia quaeque facinora perpetraverant. llinc bellum 
exstitit, quod dimidio seculo longius gessum est. 
Batavi iniquam saepius experti sunt fortunam. Tan- 
dem vero religionis libertatem adepti sunt; civitas 
nostra stabilita est ac nostrae patriae felicitas. Z7/5pa- 
fioruz autem vires fractae ; iisque potestas est dem- 
ta , Datayos, aliosque longius adeo crudeliter vexandi. 

Quod- 


TUBE OLOGSCA. '. 95 


Quodsi autem singularia Divinae curae in bello 
exempla quaeras , perlustres nostrae patriae histo- 
riam; saepissime llla mari ac fluminibus nos lu- 
culentissime circumtegit. Nec vero minus recentis- 
Sima aetate maxime memorandae sunt Azssiae soli« 
tudines, ubi non hostium arma, sed pruinae et 
nives , Francos, postquam tot bella injusta ac cru- 
delia in Europam gesserant, jussu divino prostra- 
visse videntur. 

O providam bellorum curam , sapientem et benig- 
nam , utinam semel rite te cognoscamus , ac Jaudibus 
dignis celebremus Deum , omnium bellorum aucto- 
rem ac moderatorem ! (1). 


() Qui hoc de argumerto plura legere velint, conferant: 
Briefe u. d. K.'p. 5—11,46—58, Jerusalem 7oorn. Waarh, 
VE. Ferhand. Y. p. o1. sqq. Ewald, l.l. p. 18—-2. Dr à- 
seke, Derzde Leerrcede, M. Kemper, Proeye over den in- 


"vised der staatkundige gébeurtenissen, fedort ruim vijfentwin- 


tig jaren ctc, (Vid. Opp. Theol Societ, Teyler. XVIII.) 
Borger, Oratio de Historiae doctore , providentiae Divinae 
administra , Tzschirner, s. 4. K.; p. c01—9297, H. J. 
Nassau, Historische Broeye oyer den gunstiseu invlocd , dien 
de opyolgende oorlogen der oude Geschiedenis op den trapswij-. 
zen voortgang en de uitbreiding der beschaving hebben uitgooe- 
fend , (Groningze apud Rommelingh.) aliosque. 


F2 PARS 


PARS ALTE R 4. 


QUATENUS DE BELLO GERUNDO HOMINUM 
SENTENTIAS EMENDAVERIT DOCTRINA 
RELIGIONIS CHRISTIANAE ? 


PRAEMONENDA, 


Priusquam ad hanc quaestionis partem trans. 
eam, lieeat mihi nonnulla, quae nequaquani Omit- 
tenda videntur , antea animadvertere. 

Lt. Aonnisi Religio movet ad virtutem bonosque 
mores. 

Leges multum boni omnino efficere possunt ; re- 
ligionis autem ope destitutae , parvam , ne dicam nul- 
Tam , habent vim ad virtutis cultum suffulciendum ho- 
minumque animos emendandos, Metu poenae rarius 
pravi a malis deterrentur , et leges civitatem , mori- 
bus corruptam , ne ullam quidem , emendarunt. Mal- 
to magis, ut quid efficiant legislatores , ponunt ip- 
si, virtutem jam coli a civibus; nam , simulac vir- 
tus a quadam civitate demigrata sit, legum auctori- 
tas in dies decrescit, immo ipsae negliguntur, 


ever- 


COMM. THEOL. 85 


evertuntur , perfringuntur, Quid Lex Ofpía , bis ter- 
ve repetita , valuit in Romanorum luxuriam ? (1). — 
Cultui, quem audiunt, nullam vim insitam esse ad 
virtutem bonosque mores , satis docent 7/t4ezae tem - 
pore Periclis, Roma, imperatore Augusto, 
Parisiae , rege Ludovico XVI. Cultus, cui reli 
gio deést , saepe vitia specie honestá induit, idque , 
quod detestabile ac deforme sibi inest , adimit , addit- 
que, quo placeat atque oblectet. — Nec plus 
in pueritiam valet Educatio, quae religionis ca- 
ret cognitione. Tum profecto minime parentum 
aut praeceptorum nudum praeceptum 5 co//te vir- 
iuiem! penetrabit ad puerorum animos, quippe 
qui continuo divitias , honores, nobilitatem , potes- 
tatem magni aestimari , virtutem autem parva af- 
ferre commoda, saepius parvi fieri , intelligant, — 
Tandem vero Philosophia eflcit forsitan ,; ut 
colatur ab hominibus virtus, moresque emenden- 
tur. Experientia autem docuit, nisi Deum et 
vitam alteram habeant philosophi cognitam , ho- 
rum monita a virtute declinare, neque eos, nisi 
Deum cognoscant ac venerentur, quidquam vale-: 
re, Philosophi igitur a Religione petere debent gra- 
viora momenta; sed, ne alia afferam , philosophia 
paucorum mentes illustrat, et a populo minime 
illius vox auditur, 

Usu 


(1) Cf. Stuart, Rom. Gesch. (altera. editio, anno 18.6. 
absoluta) V. p. ro. VI, pag, 125, 144. 


86 COMMENTATIO 


Usu autem edocemur , omnes gentes ; quo magis re« 
ligionem coluerunt, eo majoris fecisse virtutem bo- 
nosque mores. Apud: Graecos et. Romanos e. g., 
religione neglecta ac corrupta , virtus contemta est 
ac mores depravati. Religio al quemcunque pers 
tinet, ubivis er semper operatur, tantum illa. cus 
jusvis animum intimum agitat , commovet , incitat. 
Quae cum ita sint, religio est necessaria haben- 
da (1), ut virtutem rite colanus moresque emende- 
mus. wen 

2, Religio Christiana ommium maxime pere 
moyet ad virtutem | colendam | moresque. emendan- 
dos. 

Perfectior ac purior morum doctrina arctissime 
cohaeret cum meliori de Deo doctrina. — Quo rec- 
tius videlicet Deum, omnium procreatorem ac faue 
torem, cognoscamus, eo melius vincula, quibus 
cum Deo et hominibus conjungimur, observare 
possumus , uti et officia, ad quibus fungendum 
obligati sumus.  Perfectissima autem doctrina de 
Deo a Jesu Christo ejusque. Apostolis nobis tradi- 
ta est, quae, si recte intelligatur, optima conti- 
net morum praecepta, quae, ad totum terrarum or- 
bem referenda, cuique populo, cuique rerum ac 

teme 

2) Cf, omnino Rhynvis Feith, over de noodzakelijk- 
heid van godsdienstige begrippem en praktijken ter Leyerde- 
ring van dcugd en goede zeden. Maarl. r826. altera edit. p. 


147—174, quae disputatio aureo donatus est praemio a Societate 
Teyleriana, Vid. Op. hujus Societ. Theol. T. XVI. 


THEOLOGICA. 87 


temporum conditioni conveniunt: talis omnino est 
illa, qua accuratius nulla religio ostendat, qualis et 
esse homo et evadere oporteat; qua nulla purius 
moneat, ut Deo obsequamur moresque geramus. 
Neque adeo dubitandum , quin haec nostra reli- 
gio maximi sit momenti in hominum animos re- 
vera emendandos (1). 

3. Virtutis studium efficacius ac meliores mores, 
quae uniyerse inter. populos , Christi nomen professos , 
cernuntur , tribuenda sunt doctrinae religionis Chris- 
tianac. 
- Undenam aliter oriri possent? A legibus , quas 
a malo deterrere quidem , emendare autem non pos- 
se vidimus? A cultu forsitan, qui in omnium ore 
versatur ? Quam subito ille , nisi religio opem ei affe- 
rat, degenerat a virtute, et inhonesto honestum 
inducit colorem! Ab educatione? Jam animadver- 
timus, illos, non junctos, religioni nihil efficere 
posse in animos pueriles (2). Sunt sane, qui 
philosophiam clamitent fontem altioris virtutis ac 
morum emendationis, At vero praecepta, antiquo- 
rum philosophematibus praestantiora, quae ho- 
dierno tempore philosophorum sunt , undenam 
hauserunt ea philosophi ? Nonne debent ila mag- 
nam partem religionis nostrae cognitioni? Prae- 

te. 

(1 Cf. Feith, l. 1. p, 212—243. et Clarisse, Zewijs 
uit den aard der Zedcleer jin Opp. 2 Soc. Hag. editis , 1805. I. 


p» 165 ; ac Móllor, de eodem argumento, ib:d. p. 50o. 
(2) Vid. Roussezu, Emile. MI. p. t32. 


88 COMMENTATIO 


terea, quam paucis reserat philosophia suum sa- 
crarium permittitque introire (1). Si enim hodie in- 
ter omnes varii generis bomines, inter patricios 
et plebejos, inter divites et pauperes , altior virtus 
ac emendatiores mores habitare a nobis intelligune 
tur, quam illo tempore, cum nondum religionem 
profiterentur Christianam 5e quonam igitur fonte haec 
meliora emanata sint , nisi ex ipsa illa religione ? 
Haec sane praeclara religio utinam nobis adsit 
perpetua gentium emendatrix virtutisque sublimioris 
effectrix (2)! 

4. Pro profectiori ac puriori religionis Chris- 
danae cognitione et majori , quam ei habent , fide, 
praestantior ac salutarior cerni potest ejus vis ei 
eficacitas. 

Plurimi , Christi nomen professi , eheu nomine t2n- 
tum non animo ac factis Christiani, aut fuerunt , 
aut sunt hodieque, — Sponte intelligitur: homines 
nequesecundum normam, quam ignorant, vitam in. 
stituere posse, neque ex eorum animo , qui estsimilis 
fontis impuri, pura ac sincera facta oriri. Sunt au- 
tem, qui parvam religionis vim, quae apud non- 
nullas gentes , quae Christo nomen dederint , 
cernitur, objiciant ad religionem nostram detestan- 
dam. Male autem judicant; namque tristior mo- 

rum 

(a) Cf. Móller, l. l. p. 300. Sqq. 


(2) Cf, Clarisse, l.l. p. 155, etTzschirner, Ogusc, 
4dcad, P. 64. 


* 


THEOLOGIC A. 89 


rum ratio non religioni tribuenda est , sed cognitio- 
ni ejus corruptae ac multis vitiis laboranti, . [ta 
apud Gozhos Pandalosque primis temporibus, cum 
sese professi essent Christianos, licet cunctos fe- 
re religionis doctrinae ignaros, nulla fere fuit 
religionis vis. Neque adeo multum illa effecit medio 
aevo, quo tempore gentes pro clariori Euangelii 
luce inanem habuerunt umbram (1). Ex his igitur 
facile patet, hominum cogitandi et sentiendi ra- 
tionem eatenus a religionis Christianae doctrina 
emendari, quatenus, puriori ac profectiori religionis 
populi imbuti sint doctrinà, majoremque ei ha- 
beant. fidem, 

Hisce praemonitis satis luculenter intelligere possu- 
mus , meliores sententias , quas gentes, postquam re- 
ligionis Christianae doctrinam professae sint , de bel- 
.lo gerundo sequi ac fovere coeperint, religionis 
efficacitati non deberi non posse, Quo rectius au- 
tem hancce religionis nostrae vim ob oculos po- 
namus, attendamus e sententias , quas gentes , reli- 
gionem Christianam nondum professae , foverunt , ez 
illas qua s hae gentes ex hacce doctrina colligere potue- 
runt, e? eas , quas deinceps ipsaeamplexae sunt. Tria 
haecce observemus in egusis belli gerundi, in ejus 
ratione , nec non in Ze//o finiendo. Quod ut fiat , haec 

al- 


() Cf. Clarisse,1.1. p. 197. sqq. Móller, p.356, 381. 
et Tzschirner, Opusc. 4cad. p. 65, 66, 


9o COMMENTATIO 


altera disputationis pars dividatur in tres sectio- 
'nes. 


SECTIO PRIM A. 
DE CAUSIS BELLI GERUNDI. 


$. r. 


Exponitur , quibusnam inprimis causis ductae 
: gentes ,| antequam | Christi nomen professae 
fuerunt , bella gesserunt. 


Est sane difficillimum omnes belli gerundi caussas 
enumerare. Quapropter praecipuas tantummodo ex- . 
ponere juvat , quales sunt: re/igéo gentium , odium et 
vindicta , caedis aviditas , belli amor et gloria , opum 
et dominii cupiditas, — De quibus singulis breviter 
videamus. 


RELIGIO GENTIUM, 


Quum religionem gentium, e quibus hodierni 
Europae incolae enati sunt, spectamus ,in ea sane 
multa reperimus belli semina,  ScyzAze antiqui fer- 

rum , 


THEOLOGIC A. 9t 


rum ,' hostium sanguine maculatum ac humum trans- 
versum , et Deum habuerunt suum , et adorarunt ( 1). 
Hunc morem deinceps imitati sunt. Z/azi (2). Ger- 
marii , bellantibus Deos adesse et auxiliari, putarunt, 
tque inter eorum Deos fuerunt ipse Mann, qui 
omnium fortissimus heros fuit, et ille Wodan quem 
belli. ducem venerabantur. (3). ursi Martis 
gladium , uti et Romani Seliorum ancilia, e Deorum 
sedibus dimissum , cogitarunt eoque honore sese prae 
reliquis gentibus donatos existimarunt , quod gladium 
Attilae ipsi commiserunt (4). Antiqui incolae 
-Europae mediae, inprimis septentrionem versus, 
Seandinayi , Normanni, Saxones, ali, venerati 
sunt istum Odinum, Deum sanguinis humani avi- 
dissimum , et sperarunt fore, ut quisque, qui pluri- 
mos in terra trucidasset hostes, gratissimum potum 
in J/aj/halla , i.e. in beata mortorum sede, biberet 
e craniis galeisque interfectorum , ut mortui vic- 
torias de fortissimis hostibus ibi reportarent ae- 
ternas, quam felicitatem iis concederet O dinus(5). 


At 


(1) Cf. Herod. IV. c. 635. 

(2) Vid. Tyge Rothe, Znyleed em uitwerking van het 
Christendom op de vorming en den toestand der yolken Yan 
Europa, (versio Delgica, Ultraj. 1799.) IV. p» 392. 

(3) Vid. Tac. Je Mor. Germ. c. 7. et Herder, Jdeén , 
VI. p. 28. ; 

(4) Vid. Jornandes, de rebus Geticis, p. 471. 


(5) Cff. F. Rothe; Il. p. 496, 412. MI. p. 328, et Cha- 
teaubriand, l. l. p. 149; 170. 


^ 


92 COMMENTATIO 


At vero non tantum hi populi, sed ipsi etiam Grze« 
ci et Romani religionem ejusmodi amplexi sunt. 
Mars omnino apud eos summo in honore fuit ; 
Minerva, sapientiae Dea armata dicitur, quam 
comitantur discordia et sanguinis cupido. Nam 
populis his summa sapientia in re militari patere 
visa est (1). Nec mirum. ]Ipsi illorum Dei, qui 
hujus illiusve tutelam gesserunt, ex eorum opinio- 


fe certamina inter se egerunt saevissima ; adeo ut 


ipsi Dii iis sint 7Zeroes , quales eos depinxit H o- 
merus, aeque ac Virgilius. Nonne tales de 
Diis Deabusque sententiae illas gentes ad bellandum 
incitassent ? nonne ubivis, cum has Deorum pugnas 
attenderent homines, haec vox audita fuisset: 


Ego homuncio hoc non facerem ? .. .. (2). 


ODIUM ET VINDICTA. 


Quo incultiores populi, eo facilius ex odio et 
vindicta bella nascuntur. .nprimis ferarum gen- 
tium immanitati haec propria sunt; apud quas 
animi motus vehementissimi saepe non satíantur, 
nisi hostium sanguine effuso, hostibusve dele- 
tis. —  Levissimae laesiones ac injuriae eos exa- 
cerbant, et vindictae furorem inflammant ; injuria, 

uni 


(1) Cf. Moritz, Mytholog. W'oordenb. in voce IMinerya. 
2) Vid. Terentius, in Ev». Act. IJI. Sc. V. vs. 48 


THEOLOGICA. 93 


uni allata, omnium iram exstimulat implacabilem. 
Ira mutuis alitur sermonibus 4 et, a proavis here- 
ditate relicta liberis, in odium vehementissimum , 
nonnisi armis exstinguendum , accrescit, Profecto 
bella, internecino isto odio suscepta, maxime a 
feris gentibus gesta sunt (1), simul vero a poe 
pulis, qui in quandam coierunt societatem, |Ho- 
rum;:religio spirare solet ultionem . vindictam- 
que.. Dii ex eorum sententia injurias ulciscuntur 5 
cum vindictam postulet eorum honor. Hinc iis vin- 
dicta habetur causa sacra , et apud Europae septen« 
trionalis gentes olim sacerdotibus divino jure fuit 
concessa , quapropter saepe hi tantum bellandi jure 
gavisi sunt (2). — Non tantum hi populi, verum 
etiam , qui cultiores dicuntur , Graeci et Romani (3) , 
exteras gentes dixerunt éarbarags, ita ut discri- 
men inter peregrinum et hostem iis fere nullum 
. fuerit , utque eos, qui non eosdem adorarent Deos z 
neque eàdem loquerentur lingua , odio habuerint, 
et in eos nullum humanitatis officium sibi prae- 


stan- 


(Q).Cf. Garve, Abhasdi. p. 38. et. Heyne, COpusc. 
4dcad. 1V.) de bellis internecinis, p. 465. Robertson, 
Inleiding tot de Hist, yan. Karel P. (vers, belg. Roterodami 
17,8.)L p.25, et Muntinghej, l l. III. p. 6o et nota 
140. p. 88. sqq. 

(2) Cf. Caesar, de B. G. V. os. VI, 13, et Tacit. de 
morib. Germat. C. 7. 14. 

(3) Cff. Iselin, Gesch. der Menschheid, 11. p. 575 136 et 
Reinhard, Proeve , p. oot. 


94 COMMENTATIO. 


standum putarint. Nonne historia teste , vindicta co.» 
git Graecos ad Trojae muros 5 vehementissimo fertur 
odio Sparta in omnes Graeciae civitates, et summa 
' quaeque scelera invidia excitat in varias Graeciae civita- 
tes ? En Romano; et Carthagines ! Odio et invidia com- 
moti , delent illi CarzZaginem aliasque urbes, Quanto 
fuit odio adversus hostes incensus Hannibal ille, 
quem puerum, aram tenentem, pater Hamilcar 
jurare jussit: nunquam in amicitia cum Romanis 
fore, qui, teste Nepote, velut hereditate re- 
lictum , odium paternum erga Romanos sic confir- 
mavit, ut'prius animam, quam id deposuerit (1)? 


CAEDIS AVIDITAS. 


Profunda haec humani sanguinis sitis non tan- 
tum adhaesit Germanis aliisque antiquae Europae 
incultioribus incolis, qui inter prostratos hostes 
ambulare eorumque sanguinem e craniis bibere, nec - 
non carnem comedere , inter magna oblectamenta 
habuerunt; sed etiam Graecis et Romanis. Ne 
dicam de Spartanis, quorum juventus, interfec- 
tione /7e/oturm saepius delectata, ad caedemque in- 
stituta est, aut de aliis ejus modi (2), ipsa mors 
istis gentibus , maxime Aomazíis , in spectaculis fuit, 

Tes- 

() Nepos; in yita Hannibalis c. 1,2. Cf. Livius, Hist. 


XXI. c. 1. 
(2) Cf. H2yne, Opusc. Acad. IV, p. 720. et T. Rothe, 


J|. p. 138. 


THEOLOGIC A. 95 


Testes nobis sunt ludi, quanta voluptate humanum 
sanguinem viderint effusum. Interfecturi alii aliis jus» 
si sunt. objici , et victor in aliam detineri caedem (1). 
Istis. spectaculis. cruentis non tantum mares de- 
lectati. sunt, sedet,exuta sexüs sui mansuetudine , 
foeminae (2).  Gladiatores, qui in pugnam. pro- 
dibant, nihil habebant, | quo tegerentur; cons 
tra vero ictibus toto corpore expositi.  Immane 
novimus Caligulae dictum, qui turbae excla- 
mavit, ,, Utinam populus Romanus unam haberet 
cervicem ! ^ (3); qui vitam hominum tam parvi 
fecit , üt iste, cum pecudes ad saginam ferarum, 
quae ludis praeparandae erant, carius constarent , 
plurimos ex noxiis hominibus, laniandos feris , an- 
notaverit ipse Qo». Sed ad ludos ipsos redeo. 
Frustra quaeras alterum Claudium, undeviginti 
millia hominum armantem, qui ad. oo AE delec- 
tandum ejus jussu in praelio navali occübuerint 
clamantes: , Ave, imperator , morituri te salu- 
tent " (5). Et ds "itus, qui decus ac deliciae 

hu- 


(1) Cf. Senecz, Epist. 7. — Religio Christiana ludos ex- 
stinxit gladiatorios cf, Gieseler, K. G. I. p. 607. 

(2) Vid. Cic. pro Sexto , c. 59. 

(3) Cf. Becker, 1.1. VIII. p. 27. — Profecto haec spectacula 
saeviora fuerunt ludis, qui medio aevo ab equitibus acti sunt. 
Hi scilicet in torneamertis nonnisi cataphracti Qr áQpasor), 
qui dicuntur , prodierunt, et rarissime.ad mortem usque pugnarunt. 

(4* Vid. Sueton. in Ca/ig. c. 27, 930. 

(5) Vidd, Tacit, 4zz. XXII. c. 56, 57. Dio Cass. IX, 
675 Suet., in Ner. C. 37. 


96 COMMENTATIO 


humani generis dicitur, ut victoriam ,a Vespasia- 
no de Zeroso]ymis reportatam , merito celebraret, 
ter milla Judaeorum feris in spectaculis obje- 
cit (1). ,, Homo, sacra res, inquit Seneca (2), 
» homo jam per lusum ac jocum occiditur." Po- 
pulum, cujus tota indoles his et aliis rebus ad cae- 
dem composita fuerit, quam maxime eum ad bel- 
landum inflammaverit caedis cupiditas! f n 


BELLI AMOR ET GLORIA. — — 
Inter omnes animi motus, hi certe haud minime 
gentes ad bellandum incitarunt. Pluribus placet 
easdem sibi parare laudes , quibus summis elati sunt 
ab antiquis Heroes , uti Ninus, Sesostris, 
Cambyses, Xerxes, Alexander, Cae- 
sar, Attila (325 quod sane minus feris gentibus 
proprium esse solet, quas vindicta et sanguis inpri- 
mis exstimulant. Simulac autem gentes ferae acces- - 
serint aliquatenus ad societatem, bellicae laudis in 
iis cernitur cupido , et baud minime apud populos , 
cuitu, qui dicitur, expolitos, quamvis ab huma- 
ni« 


(1) Cf. Flav. Toseph., de Bello 3ud. , VIT. 12. Traja- 
nus, cum triumphum, Daciá domita, egisset, decem gladiato- 
rum millia in arenam deduxit, Dio Cass. XLVIII. 15. 

(2) In Zpist. 95. 

(3) Cf, Reinhard, Proceve, p. 206. et Móller, I. I, 
P. 322- 


THEOLOGICA. 97 


nitate certe alienos (1). "Virtus bellica apud 
barbaras gentes non raro unica virtus babita 
est, — Apud .Scythas quotannis magnum poculum 
vino impletum est, e quo tantum illis, qui hostes 
profligaverant , bibere licuit; quo facto. ille prae 
ceteris. beatus judicabatur, qui multos in bello 
interfecerat. hostes (2). Germanorum. vita omnis 
in re militari constitit (3)5 qui nibil, neque. pu- 
blicae , neque privatae rei , nisi armati , gesserunt : 
nec arare terram dis tam facile persuaseris , quam. 
vulnera. mereri (4).. Arma sumere primus. fuit ju 
ventutis honor. — Fortissimus quisque ferreum 
annulum ,. ignomitiosum id genti , ait: T ac it US 
yeluti.. vinculum gestayit , donec. in bello. se . hostis. 
caede. absolyisset (5). . Tanto belli. amore. concitati 
sunt ,.. ut super sexaginta millia, non armis telis- 
que Romanis, sed , quod iis magnificentius , oblec-. 
tationi oculisque ceciderint (6) ; tanta gloriae cupi- 
ditate sunt inflammati , ut bellorum infamiam laqueo 
, J fi- 
€D Cfí.lIselin, I. o7. Herder, Briefe zur Befird.der 
Human., V. p. 172. etPestelii, Fund. Jarisp. Nat. 1T. 280. 
52) Herodotus, IV.62. Talismos invaluit apud Parthos et 
4lapos. Cf. Ammianus Marcellinus, His: XXIII 6. 
XXXI. 2. ; 
(3) Caesar, de. B. G., VI. 2t. 
(4) Sunt verba Taciti, de mor. Germ. C. 135 14. 
gy T acc l.c. 29. 91. 
(6) Tac. 1.1, c. 33. ubi addit, ,, maneat, quaeso, duret- 


que gentibus, si non amor nostri, at certe odium.sui," Quam 
inhumana vox! : 


DOED. G 


98 COMMENTATIO 


finierint (1). Plurimi decus habuerunt bello 'in- 
terfici, dedecus vero morbo aut senectute mo- 
ri (2). Populorum fere omnium antiquae Euro- 
pae leges :nagnam partem rem spectarunt milita- 
rem , cui valde incubuerunt.,' Tales fuerunt 
leges Gothorum, | Vandalorum, | Hunnorum (3). 
Apud nonnullos populos antea mos fuit, ut ille 
tantum , qui regi suo hostis interfecti caput tra- 
didisset, uxorem duceret (4). — Idem hoc obtinuit 
apud Graecos et Romanos, quibus magnificum et 
gloriosum prae ceteris fuit bellum : illi de Marte 
ipso zie peri; nomen duxerunt, hi fortitudinem 
bellicam inprimis appellarunt virzutem (5). Nu- 
mae instituta de Pecia/ibus fere nullam habuerunt 
vim. Ubi enim belli amor major esse potuit 
quam apud Romanos, quorum Jani templum 
per multa saecula, bis vel ter paucos dies, fuerit 
occlusum ? 


OPUM AC DOMINII CUPIDITAS, 


Populi cultiores, qui antiquo aevo ob humani. 
tatem celebrantur, maxime divitiis contrahendis ac 
- (1) Caesar, de B. G. VI. c. 13. et Tac. 1. 1; c. 4. 

2) I:a et Hunni. vid. Robertson, II. p. 2. 

(3) Cf. Amm. Marcell, XXVIIL c,/'2. Robertson; I. 
P» 4» I13* 318. et Becker, VII. p. 44. 


(4) Strabo, XV. p. 837. 
(5) Iselin, VII. p. 136. 


^THEOLOGIC A. 99 


potestati, armorum vi, augendae indulserunt. His 
cupiditatibus incensi fuerunt Jabylomes , Jissyrii, 
Persae, sed non hi tantum; verum etiam Graecia 
bellis, ob sümmam rerum potestatem (yepavíay) 
gestis, dilacerata est ; 7Macedores Graecique, duce 
Alexandro, ad Irdiem uüsque militarunt , eoque 
mortuo copiarum praefecti de imperio bella gesse- 
runt plurima, et Romani, qui totum terrarum 
orbem ditione tenere voluerunt, cum omnibus 
fere populis de dominio 'saepius: dimicarunt. 
Hac dominandi libidine Romaezi commoti, urbes 
et nationes suo imperio subegerunt, e quibus 
bona divitiasque "rapuerunt. — Quo facto illi 
totius "terrarum ' orbis ràptores et latrones facti 
sunt, et eorum res gestaé, quae memoriae traditae 
sunt, feré versantur in populis debellatis , regibus 
prostratis , urbibus vastatis, provinciis in ditionem 
redáctis , imperii finibus nefario modo prolatis (1). 
At quum deinceps: populos consideremus, qui pos- 
téro tempore maxime memorantur, primum vide- 
mus eos, praedá 'inflammatos, dein vero opibus 
quidem , magis magisque autem dominio concitatos 
fuisse ad arma suscipienda. 
"^ Alii populi pigrum , quin imo et iners, habuerunt 
sudore acquirere ,,Quae possent sanguine sibi pa- - 
Né Qf UR Ava Ae ida dE v TÀ- 


(1) Cic., Perad, IV. c. o. et Sall., de bello Catil. c, 
10-19. 


" 


G 2 


oo COMMENTATIO 


rare (1). 4j, sylvis paludibusque relictis , magna 
armorum vi regiones affines invasere , et, ubivis caee 
de incendiisque factis, secum duxerunt magnam 
captivorum praedaeque copiam. Saepius tantum: 
isti rapiendo victum quaesivere, et in regiones de- 
vastatas habitatum decessere, e quibus facilius alias 
depopulari possent. Potità ita alià, aliam armis 
petierunt ; nam validiorum omnia esse putarunt. 
Hac ratione descenderunt in diversas Europae re- 
giones Gon , Hunni , Vandali , Saxones , Norman- 
2i, alique, ut sedes praedamque quaererent. Pro- 
ruerunt in. provincias Romani imperii, et cum. Ro- 
manis , aeque ac inter se, de dominio dimicarunt. —: 
Quo accidit, ut expugnaverint £uropae ,. nec. non; 
4ffricae septentrionalis, magnam partem. Sic quinto. 
et sexto saeculo gentes. nonnisi praedatum ac depo- 
pulatum bellarunt (2). "M vri pente 

Hae fuerunt. praecipuae de. belli gerundi, c causis . 
sententiae , quae inter gentes , nondum Christianas ; 
reperiebantur , quas, maxime a religione Christia. - 
na, apud eas domitas ac fraenatas. jam adverta- 
mus. | 


, 


(1) Cf, Tac., de wor. Germ» C, 14. Hist; IV. c. 73« €t 
Florus; LL i. mm 

(2) Cf, T. jte I. p. 385; 596, 3t0. et Berder, 
ldeén lV. p, 149. ac. Briefe zu Def. d. Hum. ll. pe 175- 


THEOLOGICA. 101 


Religionis Christianae doctrina homines 
melioribus imbuit sententiis de belli — ^ 
gerundi causis. 


Quisque, qui ad summum hujus doctrinae con- 
silium , quod verbis Paulinis: ézeávww 5 wp ToU 
(s00 5€ caT5pog civ &wÜpomoIG, cXIDsUoUCE "AG , 
iyz dpucauevor Tiv Aci(Qeiav xol Tàg xocQuxàs ému- 
uplac, caQpives xal Dmdec xol eios[Qüg Ücmpuev 
iy v9 vüv wiBw (1), continetur, attendat , jam in- 
teliigit illud alienum esse a probandis pravis ani« 
mi motibus ac cupiditatibus, ab eoque nullum bel- 
lum, hisce accensum, juberi posse, Ut autem rem 
melius intelligamus, breviter nobis inquirendum 
est in praecipua religionis dogmata ac praecepta. 

Ex illa doctrina profitentur Christiani , Deum esse 
unum, summe perfectum , ab omni vitio immunem, 
non tantum unius gentis, sed omnium quoque 
gentium Deum, non tantum creatorem ac fautoe- ' 
rem hujus illiusve hominis, sed omnium hominum 
patrem benignissimum , totius mundi per J. C., 
unicum suum ac amatum fiiium , amantissimum , 
voy4pog xol &yxÜoc, uio xxl d&3ixog maxime 

pro- 


(5) Tit. II. 11, 12. 


102 COMMENTATIO 


LU 

propitium (1). Haec doctrina Deos varios, va- 
riorum gentium tutelares, secum invicem pugnan- 
tes, humani sanguinis avidos eoque effuso gau- 
dentes, atque homines suo jussu ac exemplo ad 
bella quaecunque permoventes, agnosci non sinit ; 
haec doctrina non distrahit gentes, sed conjungit 
arctissime. 

Secundum illam doctrinam agnoscunt, homines 
omnes Z£ iyi; ojwros; enatos esse, omnes vinculo 
conjunctos fraterno , egregiis instructos facultatibus, 
yfyos bmpsovres ToU (coU agnoscünt semet ipsi Cévoug 
xa) capemiowpoue smi Tüg yii; , non huic vitae ter- 
restri destinatos , ^sed vitae aeternae, cujus ratio 
pendeat a vita, hac in terra bene maleve actà (2). 
Profecto quisque , huic doctrinae consentiens ani- 
Ino , omnia aversatur, quae suos fratres laedant 
iisque noceant; ille rectius vitam ac bona hujus 
terrae aestimat omniaque, quae aeternae felicitati 
nos reddunt ineptos, declinat; quapropter a memo» 
ratis bellandi causis maximopere abhorret. 

Porro huic doctrinae addicti , profitentur , homines 
omnes peccando deliquisse , et hinc aeterná indignos 
esse beatitudine ; veruntamen , intercedente uno sospi- 
tatore ac domino, Jesu Christo, amissam felicita- 
tem , tanquam gratuitum Dei beneficium , fidei ope, 

^ re- 


(1) Matth, V. 45. Joh. III. 16. XVII. 3. Act. XIV, 1s. 
XVIl. 28. 
(2) Act. XVIL 26, 29. Hebr. XI, 14. 


THEOLOGICA.. 105 


recuperare posse (1). Nulla profecto validior est, ad 
odium et vindictam , ex aliorum laesionibus et injuriis 
,accensam , exstinguendam , ad animum hostilem erga 
alios , qui, uti nosmetipsi , peccatores sunt , mitem 
'et mansuetum reddendum, ita ut ad ignoscendum , 
àmo hostibus, faciles reddamur. 

De Christo , edi locutus sum. Quid au- 
tem dicam de vi hujus exempli? Ille , qui , ipse Dei 
filius uovoyevas aC &dyamWróc, 0c üv &maUyac[u Tic 
9ó£xc xal xampaxrAzp vs ümocTACEGG MÜTOD ,ÉmuTV ÉxÉ- 
y96e, nostrum causá pauper evasit, et nobis servi- 
tum venit; ille mitissimo ac placidissimo animo 
erga omnes, amicos aeque ac adversarios; ille, 
qui, iz7xoog Deo , ac motus amore erga peccatores , 
acerbissimos ab hostibus cruciatüs perpessus, at- 
que a Patre suo horum scelerum supplicatus fuit 
veniam ; ille Christianis exemplar propositus (2), 
unumquemque a nimia opum ac dominii cupi- 
ditate, a caedis aviditate, ab odio et vindicta, 
quibus in bellandum abrumperetur, avocat. 

Praecepta moralia, quae hos animi motus per- 
fringant domentque, adsunt in nostrae religionis 
doctrinà plura. Deum prae reliquis diligere ur-- 
gemur, a quo amore, ne alia afferam , abhorret 
maxime odium erga nostrae naturae socios.  'Eày 

715 


(1) Rom. III, 235, 24. 1 Cor. VIII. 6. 2 Cor. V. 14. 1 Tim. 


ll. 4—6. 
(2) Matth, XX, 28. Joh. X!lI. 15. Philipp. l1. 5—38. Hebr. I. 5 


104 COMMENTATIO 


ci &z4" ait Johannes (1), ori dyoz&S vi» 0ey 
xal vv à3sA Qv e9T0U puoi pede T4s écriy. — Deum 
venerati, et, quidquid agamus, in ejus honorem 
illud agere jubemur (2), ideoque bella, ab hoc 
consilio aliena , gerere non licet. — Deo  demissi 
esseab eoque veniam petere debemus, quam petere 
non licet iis , qui odio et vindicta erga homines , in 
sese committentes , inflammentur, iisque non condo- 
nent(3). — In Deo fiducia collocanda est , verum 
non illis, qui ejus mandata de amore repudiant. — 
Nec minus amor, reverentia, fiducia (4), quibus 
erga nostrum dominum, Jesum Christum, ob- 
stringimur , hominum animos ad ejus mandata 
observanda excitat, declinstque eos ab omni cu- 
piditate , hisce contrarià (5). 

Nostrae religionis doctrina maxime apta est ho- 
minem movendo, ut semetipse rite aestimet et 
amet. Ea docemur de naturae nostrae dignitate, 
de virium et facultatum nostrum praestantia, de 
finibus, quibus destinati sumus, ita ut cugudeQoi 
TAS sixóvog TOU vioO ToU ÜeoU ejusque Z3sAQoh, im- 
IDO wjó) coU ÓeoU aC Üeímg xcivuvol Qucsus , evadere 

i pos- 

Cr) In 1 Epist. IV. oo. 

(2) 1 Cor. X. 31. Apoc. XIV. 7. 

(3) Matth. VI. 12, 14, I5. 


(4) Matth. X. 37. Joh. V. 23. XIV. 1. ri Cor. XVI. 22. 
Phil. II. 10, 11. 


C5) Matth, VII. 2r. Luc, VI. 46. Joh. XIV. 23. 2 Cor. V. 13. 
Col. III. 7. 


THEOLOGIC A. 195 


possimus (1). Felicitatis sensum, quem Deus 
.erga nos fovet, nobisque amoris normam erga 
alios proponit , foveamus erga nosmet ipsos 
maxime decet. Ex hac doctrina pretium vitae 
nostrae aestimare debemus, ut non, armis teme- 
Te captis, in vitae discrimen ac perniciem rua- 
mus; ut vitae terrestris commoda acquirere et 
augere studeamus , modo justa ratione, minime 
furto ac hominum caede (2); ut nos sedulo 
ab omnibus pravis cupiditatibus fovendis absti- 
neamus ,et potius coelestia , quam terrestria, pe- 

tamus (3). 
$QiAcuriay tamen in vitium illud , quo alios non ali» 
ter , nisi nostrae felicitatis instrumenta , diligamus 
converti e praescriptis nostrae religionis, minime 
licet. Contra vero Christiani , £zo3/2exrol elo T0. dyx- 
T &AMACUG , eosdem , quos Deus Christusque , lu- 
benter ac sincere amant. Gaudent hi v/gg faci 
xg* àyamioeis aüv melo) cov dg Gsn.uTov y praecepto , 
quod maxime illustratur praescripto : zZyrz ov, 
óc à» ÜiAwre, iv. moigciy Opi» ol &vÜpeomon, oUTG 
XXl Opus oieirs «uro; (4). Profecto summa 
; Chris- 


(1) CPs. VIIL) Matth. VI. 45. XXU. 39, Rom. VII'. 29. 
Hebr. XII. 28. 2 Petr. 1. 4. 

(2) (Gen. III. 19.) Matrh. VI. 11. Luc. XII, 15. Ephes. IV. 
28, 1 Thess. III. 12. IV. rr, 

(3) Gal. V. 24. 1 Petr. II. 1 1. 

(4) 1 Thess. IV. 9. Matth. XXII. 29. Marc. ;XXIl. o». Jac. 
I. 8. Matth, VII, t2. Luc. VI. 31. . 


106 COMMENTATIO 


Christianae morum doctrinae praestantia non tantum in 
eo cernitur , quod praecepta , auctoritate diviná confir- 
mata, plura ac certiora tradat , sed maxime in eo, 
quod meliora sint illa, quorum peculiaris indoles 
Sit caritas mutua, quaeque non subtilitatibus scola- 
rum implicita sint, sed simplicissima, et ad omnium 
hominum cujuscunque generis captum data. Universa 
religio Christiana spirat caritatem : 5 z/evig debet 
esse à? &ycws éyepycuuévM , AXupej[um vopuou est » 
üy&zws. Tb TÉAO06 Tio mwapuyytMas CSt dycm, éx xa- 
Éapzo xmpoize xci cuysibwceug dyaü5c xci sicT&tG 
&yUzOXpizoU , €à €St cüvóeoquoG Tijg TEAEIO4TOG , 7 Aya 
T4 oUbézore Exi rer (0). Qualis est igitur hic amor ? 
Curat ille omnium et aeternam et terrestrem salu- 
tem, inentis animique dotibus fratrum gaudet, 
easque auget, vitiis dolet et resistit, veneratur 
hominum et vitam et vitae commoda , conservare 
do augendoque, beneficia potius distribuit, quam 
accipit, a furto ac caede abhorret (2) , curd sei 
xol cwyxzipei, lenis est ac mansuetus, non in- 
juste irascitur, vindictam non molitur (3), potius 
fert laesiones; ipse eip4vozo)g et semper reconci- 

li- 

(r) Gal. V. 6. Rom. XIIL rio. r Tim. I. 5. Col. HII 14. 
1 Cor. XIII. 8*. 

(2) 1 Thess. V. 11, 14. Gal. VI. 1 Hebr. X. 24, Jac. V. 19. 
20. — (Exod. XX.13.) Matth. V. 2 1, — 1 Joh. 1II. 10918. 1 Cor. 
VI. 8—10. Ephes. IV. 28. 1 Thess. IV. 6. 

(3) Matth. XI, 29. Rom. XIII. 10. Ephes IV. 31. 1 Petr. III. 
$. — Matth. V. 22. Rom. XIII, 13. Jac. IiI. 16. Rom. XII. 19. 


THEOLOGIC A. 107 


liationis pronus (1), etiam eos, quibus ipse odio 


afücitur hostili ac injuriis, diligit, iis benefacit , iis 


omnia apprecatur fausta, pro iis preces ad Pa. 
trem suum et illorum effundit (2). —. Hujus de 
amore Christiano praecepti praestantia maxime insig- 
nibus augetur momentis, quorum ope Christia- 
nus intimo ac vivido animo mutuum sentit amo- 
rem ad eumque accenditur. Omnes, qui revera 
Christiani sunt, cum reliquis hominibus ab uno 
Deo ex duobus parentibus creati, prae illis singu- 
lari amore a Deo patre ac Jesu Christo diliguntur , 
quamvis peccatis. inquinati, gratuit horum veniá 
gaudent omnes, unum eundemque sospitatorem ve- 
nerantur , uno pretio a peccatorum miseria eorumque 
servitute liberantur, omnes sunt uno eodemque 
vinculo , fide scilicet, et invicem et cum Deo patre 
et cum nostro sospitatore conjuncti , omnes uno lava- 
cri ritu Dei cultui consecrati , omnes Spirits sanc- 
ti auxilio benefico ad vitae emendationem struuntur , 
omnes uni imperio subjecti sunt. ac obtemperant. 
Denique omnes unius ejusdemque corporis , cujus ca- 
put est ipse Jesus , membra conjunctissima , eá- 

dem 


(D) Hebr. XIII. 4—7. Ephes. IV. 2, 31,52. Coloss. III. 31. — 
Matth. V. 9. XII. 18. Rom. XII. 18. Gal. V. 22. 2 Cor. XIII 
11. Col. III. 12. Hebr. XII. 14. — Matth, VI. 12. XVIII, 21—25. — 
Ephes. IV. 32. 

(2 (Prov. XXIV. 17.) Matth. V. 44. Luc. X. 35,54. Rom. 
XII. 2o, 21. 


108 COMMENTATIO 


dem spe tenentur vitae aeternae ac in societate Te- 

su ac beatorum beatae, in honorem Christi Deique : 
semel percipiendae (1). His momentis sane nulla 

sunt graviora ad mutuum amorem alendum maxi- 

meque. augendum, et ipso amore nihil sane vali- 

dius est ad homines arctissimis vinculis conjungen- 

dos. lllo oritur sententiarum , studiorum, volunta. 

tum consensus, concordia, conspiratio , et omnes 

belli causae, quae ex amoris mutuae defectu nas- 

cuntur, plane evanescere debent. 

Haec omnia, ne alia dogmata ac praecepta affe- 
ram , satis nobis persuadent, religionis Chtistia- 
nae doctrinam omnes,qui ed imbuuntur, de belli 
gerundi causis, meliora docere, quam eas sen- 
tentias, quae inter gentes, nondum Christi no- 
men professas, viguerunt. Nemo tamen opine. 
tur ex dictis colligi posse: bellari nunquam es: 
se licitum. fam supra, in prima disputationis 
parte , contraria sententia e Christianae  reli- 
gionis doctrina est allata. Non illa vetat bellum 
gerere idcirco, quod non aliorum salutem nos- 
trae felicitati praeferre debeamus, quod salutem 
eorum , quibuscum arctioribus vinculis conjuncti 
nos sumus, minus augere ac sustentare non de- 
beamus, quam salutem eorum , qui illis injustá 
ratione afferre incommoda , eosque bonis ad vitam 

ne- 

(1) CMal, II. 1o.) 1 Cor. VIIL. 6. X. 17. XII. 4—27. Ephes. 
I 22, 23: 1V. 1—6, 15. et alia Ioca. 


THEOLOGICA 109 


necessariis, immo vità privare student. Haec bre- 
viter repetita sufficiant. — Quae cum ita sint, in- 
telligere possumus , nostrae religionis doctriná bel- 
landi licentiam multis circumscriptam esse limiti- 
bus, et, quo magis omnes homines huic praestane 
tissimae doctrinae assentiantur, atque tanquam vi- 
tae normae obediant, eo magis bellandi causas: de- 
futuras , atque ipsos homines ,a bellando deterritos, 
bellum , quoad fieri possit, evitaturos esse. 

.Quum ita doctrinam religionis. Christianae con- 
sideramus , facile principia. colligere. possumus , 
quibus princeps Christianus ad bella gerunda mo- 
veatur. Ille in bello suscipiendo tria haec magni 
aestimet; carízatem , justitiam , prudentiam.  Dili- 
gat suos. cives eorumque, salutem curet, . ideoque 


' eorum vera commoda augeat, et , nisi haec 


amplificare possit, . sane non arma inferat hos- 
tibus, Sed etiam erga hostes amore ducatur; ome. 
nia igitur tentet, quae hostes a proposito reducere 
possint. Ab. hoc amore autem minime justitia ab. 
sit. Attendat i utrum ejus populus sese ipse in pe- 
ricula detzuderit , an. alter injurias istaque mala , qui- 
bus civitas sua in periculo versetur, huic intulerit, 
Nunquam quoque praecipiti sit consilio , minime in 
armis sumendis. Si finem suum non consequi possit , 
et vires desint, certe nunquam ad arma confugiat ; 
edgitet j^ quanta "incommoda ex bellis nascantur , 
Quahi Hepe e "bello: bellum seratur. "Hinc fugiat 
arma , 1 ; nisi beilo saeviora avertat ,. nisi bello pacem 

com- 


11e COMMENTATIO 


comparet suamque conservet civitatern. ^ Ita ca- 
ritate ac justitid ductus haud imprudenter arma 
inferat hostibus. Haec sunt principis Christia- 
ni. Cives autem arma suscipiant, non pravis cu- 
piditatibus ducti , sed majore caritate erga suos 
cognatos civesque ac principem , quam erga injus- 
tos liostes, ut, simulac sive armis, sive alia ratio- 
ne ea, quae ad civitatis salutem necessaria sunt, 
consecuti sint , a bellando desistant (1). 

"Haee meliora docet religionis nostrae eene 
de belli dieses causis. 


$. 73. 


KEmendatae sententiae inter gentes Christianas. 
Hae quidem pravae animi cupiditates , quas supra 
vidimus saepius gentibus fuisse inter belli causas, 
sensim paulatimque salutari doctriná , jam considera- 
a compressae sunt, ita ut bella, ex istis fontibus 
orta , apud gentes Christianas in dies in contemtu 
esse coeperint. Quae ut dilicidius pateant, pri- 
mum exponere conabor, ipsum bellari inter popu- 
los, qui fidem Christo habent, hujus doctrinae 
! ) 1 l op e 

Q2) Cf.Erasmus, in Institutiono Principis Christiani , C. 
M. COpp. Omn. Lugd. Eat. 1703. II. p. 607.), Gro tius, in 


Ann. ad Matth. V. p. 198. et Fenelon, quem eru Her- 
der; " Mdrastea » I» P: 18e 


THEOLOGIC A. 111 


Ope , decrevisse , ac deinceps, eos de causis ; ob quas 
bella gerunda sunt , sententias meliores amplexos esse, 
- Si quis pravos animi affectüs a religione. Chrise 
tiana domari intelligit, jam exinde efficit, quemque 
populum , quo magis Christi praeceptis obediat , €ó 
majori odio omnes inimicitias , desidia ac bella ha- 
biturum , paulatim de hisce discessurum. ac rarius 
bella gessurum esse, uti jam a nonnullis Chris- 
tiánis: factum videt, verbi caus, ab incolis reipu- 
blicae. Parzguagerisis, medià ingressis vid-Sparta- 
£0; inter et^ Pezsylyanos, et tantum rei militari 
propteréa: studentibus , quod :summá coacti ;neces« 
sitate sese e. g. in Porzuga/los - defendere. - debé- 
rent (1). Verum enim vero alia sunt testimonia, e quis 
bus.'uberius patet bella, numero pauciora. auctore 
Christiana religione, gessa esse. Historia Europaearum 
gentium certiores nos facit ; postremis temporibus bel- 
lorum. numerum diminutum esse. Neque populus; 
ut primum Christo nomen: dederit » tam raro pace ga- 
visus est, uti Romani , qui tanto temporis spatio j ab 
 urbecondita ad Vespasianum usque J ani , tem- 
plum vix sexties , idque brevissime , clauserunt (2). 
Profecto: feliciora Jz2//ze fuerunt , rege Theodori- 
co ,tempora. GozZi Christi nomen dederant , et tri- 
ginta tres annos nullus armorum clangor ibi audi- 

tus 


fite " "m en á ( 
«GITE LE! TI MLLY $ ya 


44Q) Cf. Chate aubriand, 1. l. II. 191, 192. 
(2) Cf. Stuart, 1.1. XVII. P» 285. 


112 COMMENTATIO 


tus est. (r). Quisque, qui attendit bella, per 
breve tempus ruinam Zrz»perii Romani Occidentalis 
antigressà eamque secuta, inteliiset, tum gentes 
continuis colluctatas fuisse bellis, quacunque re- 
gione immo et inter diversas tribus ac familias 
belli isnem exarsisse, et ne dubitabit quidem, 
quin posteriori aetate uropae orbis sese pacatio- 
rem offerat (2). à 

Multum sane huic beatiori conditioni contulit reli« 
gio nostra. Non provocoad Attilam Alaricume- 
ve, qui Pontifici Romano, ne Romam peterent , 
morem igesserunt, aut alia exempla ejusmodi 5 totam 
Europaearum gentium rationem videmus religione 
Christiana mutatam , illarum feritatem perdomitam , 
hominumque animos humanitate et mansuetudine 
magis magisque imbutos. 

; Haud negari potest, ex illo tempore , ubi religio- 
nis nostrae cognitio inter gentes propagata sit, 
has revera mitiores ac^ cultiores. maxime religionis 
ope, mihi redditas esse. Exemplum mihi. afferat 
tempus. R ollonis, primi JVormandíae ducis, 
ac 'tamquam Christiani nomine Roberti. cog. 
noti; de JVormarnnorum feritate ac crudelitate tes 
tantur. eorum incursiones in. varias. £uropae. re- 

gio. 


(1) Cf. Sartorius, Die Regierung der Ostgothen , (Hamb, 


1811.) p- 34- 
2) Cf. Cl; vài Hengel, Gefehiedenis der zedel, en. god- 


dieust, Beschaying , 1. p. 450. 


THEOLOGICA. ug 


giones; non multo, postquam Christi nomen con- 
fessi sint, quieti habitant suas sedes, agros co- 
lunt, legibus obediunt pacique student, Et quam- 
vis non ommes gentes tam subito domitae sint , 
tamen vis nostrae religionis haud neganda est. — - 
Monachi magnam operam dederunt , et sane effecerunt, 
ut incultiores Europae gentes septentrionem versus 
Sylvas exscindere, agrosque eorum exemplo colere 
coeperint, quamvis antea non nisi militiam saperent, 
Postero vero tempore multae quidem veteris gentium 
conditionis reliquiae superfuerunt; veruntamen Chris- 
tianae doctrinae vis conspicua fuit. Apud nonnul- 
los populos iis solummodo vitis , qui hostis interfec- 
ti caput tradidissent regi suo , uxorem ducere licuit. 
Mos, huic quidem similis sed lenior, viguit medio 
aevo. Eques amatae suae offert non caput , sed signa 
tantum aliorum equitum, a quibus, non in bel. 
lo , sedin torneamentis , modo victor, non homici- 
da, discessisset. En hos equites! quibus virtuti- 
bus commoti ! Amor eos incitat. Innocentiam et cas- 
titatem defendunt. Sic gentes religionis ope domitae , 
sic civitates constitutae sunt, et bellari non decres- 
cere non potuit. Profecto Expediziones sacrae. orbem 
Europaeuto multum mutarunt 5 veruntamen num hic 
inauditus ardor regionis sacrae armis defendendae ac- 
census est nostra religione ; num hie ardor Europae in 
commodum conversus; num haec mutatio ita religio- 
ni Christianae , quamvis depravatae , tribuenda est ,. 
atque ipsa civitatum conditionem emen3javit belian- 

DOED. H  do- 


114 COMMENTATIO 


doque restitit? ex illa mutata civitatum ratione. ne 
alia afferam , ortum ducunt copiae, mercede conductae, 
quae publice aluntur. Haec sane institutio multum 
contulit ad bellum fugiendum. — Hac in re: Hie- 
rarchiae non suae denegandae sunt laudes. | Cum 
medio aevo Barones principesque  bellando indulge- 
re coepissent , Clerici sese belli amori opposuerunt , 
in duellia , bella privata similiaque , monitorum consi« 
liorumque ope, egerunt. - Sic in Ga///a Episcopi 
ex synodorum decretis denuntiarunt, Baronibus 
aliisque, nisi simultates deponerent, saltem nul. 
la sibi invicem | bella inferre licere inde a. Satur- 
ni die, vesperae scilicet nonáà horá, usque ad diei 
Lunae meridianam horam primam. Deinceps hoc tem- 
poris spatium constitutum fuit a Mercurii diei vespera 
ad Lunae diei matutinum tempus. In aliis regionibus 
alii fuerunt dies , quibus simultatum causá armo- 
rum usus prohibitus fuit JIszerdiezi poenáà. Hoc 
salutare institutum Z7euga , sive Dei Pax, dictum- 
est (1). — Praeterea vero, cuique leges attene 
denti, quas gentes Éuropaeae, postquam Christo 
nomen dederunt, tulerunt, vis salutaris religio- 
nis Christianae in oculos incurrit, Haud raro 

lex 


k 


(1) Cf. Màller, 1 l. 289, et Stáudlin, I. l. IV. p 116, 
513, 607. — Hincmarus, libellum quendam Carolo Cal- 
v o tradidit, quo eum ad bella tantummodo justa agenda adhor- 
tatus fuit, — Vid, ejus Ope. Om. Parisiis 1645. Vol, Il. 


P. 17929. 


THEOLOGICA. 115 


lex Mosaica magna ex parte, aut hoc illudve «ejus 
praeceptum , reperitur in: earum initio. Haud ra- 
ro in iis legislatores gentes venerari ac diligere Deum 
jusserunt ,' nec non justitiam ac amorem erga reli- 
quos colere , et paci studere, et leges ipsas momentis , 
e religione Clrristiana ductis , suffulserunt (» — 
Quae. sane. allata testimonia Dobis , ni fallor, satis 
persuadeant de magna religionis Christianae efficacia 
ad. hominum j immo: et legislatorum ac principum, 
animos mitigandos , atque ita ad belli studium maxime 
diminuendum (2). 

Non tantum autem bellari ipsum decrevit, sed 
sententiae , supra memoratae , de belli gerundi causis 
maxime emandarae sunt; ut ne longius rem. expo- 
namus, hac in .re praecipue-hodiernum aevum: con. 
siderabimus. Cum hominum doctorum ac juriscon- 
sultorum' effata audiamus, frustra quaerimus plu- 
res ,qui aüres praebeant Machiavelli monito , ut 
quaeque Bella ; quae civitatis commoda augeatit , jure 
geri. possint: (3)... Contra. vero: plurimi tantum illa 
arma habent justà; quae defensoris dicuntur , et, 
omnibus ad pacem conservandam frustra tentatis, 
M s ad 

(1) Cf. Canciani, Zarbarorum leges antiquae, Tom. I. 
P» 106, 119, 139. II. P* 951|0, 120, 269 , 560. III. p. 67 , 174, 
$85. IV. p. 12, 15, 246, 300. 

* (2) Cf. Robertson, L I. P- 45 TIS , 118. II. p, 151—147. 
et Becker, 1. 1, VII. p: 44. 
' C3) Cf. Herder, Briefe. l. 1. II. p. 185 et Pestelii, 
Fund, II. p. 915—915. 

i H 2 


116 COMMENTATIO 


ad pacem recuperandam necessaria sunt (1). Del. 
la, quae ob suasorias causas geruntur , ferina esse 
dicunt ac praedonum (2). taque tantum, si res 
urgeat, pro religione , pro libertate (3), pro pa- 
tria, pro rebus ad vitam summe necessariis , pro 
sociorum , pro omnium bonorum salute, dimican- 
dum aestimant (4). Neque inter viros doctos defue- 
runt, qui, Machiavello plane oppositi, ome 
ne bellum illicitum dixerint ; quod e principiis 
purae Ethices deducendum putarunt. Hi vero, 

d. 


(1) Ita Grotíius, de 7. B. et P.Lib.,II. c. 1. C. 22. $. a 
C. 24. $« 8. IL. c. 20. $. 35. Fenelon, (spud Herder, 
LL), Herder, Briefe 1. 1. II. p. 170 Montesquieu, 
Esprit des Loix, Liv. X. ch. I. Kluber, Droit des gens 
modernes dc l'Europe (3tuttgart 1819.) I. p. 373. sqq. Sch mel- 
tzing, Esropaischen Pülker-Recht , (Rudolstadt 1813.) , Cl« 
van Hengel, Gesch. l. l. I. p. 73, 74» aliique, 

(2) Cf. Grotius, L.1. II. c. 22. 8$. 2. et Kluber, l. L 
p. 376. | 

(3) Libertatisnomen magnam malorum copiam inter populos dis- 
persit et apud Graecos Romanosque ,et receutiores item Europae 
gentes. ,, Generis humani et omnis humanitatis parricidae," ait 
Heyne(Opusc. rlcad. IV. p. 471.), ,,indicandisunt, qui nomen 
» illud sanctumf et venerabile cum ipsa re , sine qua nulla esse 
» potest humanitas , suo scelere suspectum reddiderunt." Enim-. 
vero gentes inprimis, quae puriorem Euangelii lucem ignorant, 
hoc nomine abusae sunt; minime sane. Jz7ayi , armis susceptis 
in Hispanos, Gustavus Adolphus in Ferdinandum 
]l. Z4mericani in Znglos , nec non. Graeci in Turcas. 

(4) Cf. Fichte, Begriff des warhhaftes Krieges, " For- 
les, et Schmeltzing, l. l, III. p. 75; 


THEOLOGICA,. 117 


ilustraturi morali institutione homines, sibi propo- 
suerunt hosce, non adeo quales sint, verum quales esse 
debeant, et his hominibus , quales tantum sibi fin- 
gunt, sua dederunt praecepta (1). Nonnulli autem , 
has ideas re ipsa demonstraturi , pacem aeternam con- 
stitui posse confirmarunt , et varias vias , quaead eam 
ducant,ad hunc usque diem frustra monstraruat , de 
quibus jam supra egimus. Quidquid est: inter doc- 
tos et jurisperitos meliores sententias de nostra 
re adesse satis patet. — Quae autem non minus 
inter principes conspicuae sunt.  Rarissime re- 
ligione moventur ad arma ; tunc demum , quum ejus 
confitendae libertatem defendendam putent. : Haud 
amplius vindicta ac. odium eos, uti e. g. Germa- 
norum duces, ad bellandum exstimulant, Uti tem- 
pore Romanorum , uti seculo quinto et sexto de do- 
minio ac opibus, sic nunquam deinceps, neque 
«dmericá detecta, neque Francis, Napoleon- 
te Duce , bellantibus , dimicatum est; et hi populi, 


Hispani ac Franci, eorumque principes clariori 


Euangelii luce destituti erant; populi vero eorum- 
que principes, qui puriorem religionem non detes- 
tantur, suis finibus opibusque contenti, eas non in- 
justa ratione dilatare et augere jam coeperunt dis» 
cere (2). Multo minus hodierno , quam antiquo aevo , 


SQ) Cf. Tzchirner, «s. d. K. p. 1—27. h- 

(2) Cff, Robertson, p. I. 19—21. II, 17, 18, 27; 240, 
lselin, I. p. z13. 1l. p. 122. ec Muntinghe, 1 11H. p, 
92—94. ac án, ad h. 1. 


118 COMMENTATIO 


videmus levi de causa bellari , uti v. c, ob nonnullo- 
rum caedem , ob furatos canes, aut currum , pelli- 
bus onustum (1). Sanctius servanda putant po- 
puli foedera, ne bella erumperent (2), quin et 
foedera pangunt ad bella avertenda , ad controver- 
sias amice inter se componendas. Hoc. consilio 
Europae principes foedus , quod dicitur Sanctum , 
aliaque pacta inierunt, et inter diversas civitates 
aequilibrium constituere studuerunt (3). Sic magis 
magisque, omnibus pacis causá frustra tentatis , ad 
arma confugere coeperunt eaque gerere pacis recu- 
perandae causá. Ita Rex noster tribus ante an- 
nis, cum nulla salutis aliunde comparandae spes 
superesset, omnibus tentatis , vi ac temporibus 
coactus, arma suscepit. Rex ille augustissimus , 
pater patriae nostrae, hac ratione locutus est: 

», Bx 


(1) Hanc ob causam Gengiskhan saevissima egit bella ' 


Ccf. Becker,VIII. p, 76.) , utiet Picti et Scoti , nec non Jiur- 
gundiones. (cf. Gronovius ad Aeliani Par. Hist. Lib. 
Xl. c. 35.) Aliae gentes ob camelos ereptos captamque unam 
foeminam internecina ceperunt arma, Cf. Muntinghe, l.l. 
MI. p. 89, 9o. 

C2) Cf. Iselin, L1. I. et Tzschirner, üper die Krieg, 
p:.384. — 

(2) Cf. Van Voorst, in Orar. de commodis ac emolumen- 
ij:., p. 134. et nota ad h. l. Vid. zizzales z4cad. Lugd.| Bat. 
1816 — 1817. Cf. de conventionibus, ad quas Piennae. et 
4lquisgrano quinque potentissimorum Zsrepae principum le* 
gati congressi sunt, Schmeltzing, l. 1l, IIl. P« 235 77. Sqq. 
Garve, 4bhand. p. 90, 9r. aliique. 


THEOLOGIC A. 119 


» Ex. quo. Be/gae novis studuerunt rebus , omnia, 
» quae turbas sedare possent, feci, e£ ad pacem 
s conservandam, e£ ad ea obtinenda , quae non tan- 
» tum honori, sed quoque saluti ZVeer/andiae scps 
» tentrionalis ,, mihi fidelissimae , necessaria sunt. 
» Eventus autem me fefellit, et. omnia frustra 
» institui ,- ad dilectos. meos cives. ab incom. 
» modis et oneribus , illis impositis eorumque vires 
» longe superantibus , liberandos. - Idcirco: ne pa- 
» tria. intereat, . Deo reique nostrae justissimae 
» confidamus , etarmis ea nobis paremus , quae.non 
» aliunde consequi possimus " (1). Talia profitetur 
et agit princeps Christianus! — Cives ipsi , quos 
sensus alere coeperint , breviter adhuc exponamus. 
Iilij qui Christinomen gerunt, variam ingressi sunt 
viam. Multi eorum ; nedicam hanc illamve gentem 
totam, nimis adhuc bellandi studio indulgent, v.c. 
Francorum plurimi nondum a bello. valde abhor- 
rent, et inter alias gentes, quae clariori Euangelii 
fruantür luce , multi , militiae fungentes munere , bel- 
lico inflammantur furore, quos autem. saepissime re- 
ligionem nostram ignorare, non est quod dicam. Bel- 
licosis autem his hominibus multi oppositi sunt. pacis 
àmantiores, qui; militaria officia recusant facere, et 
nomine Mernnomitarum  Quakerorum , alioque cog- 
.li 6 [ fil- 


LN 


Q) Ita in scripto, quodrex ille edidit a, 1831. m. Aug.d. r. 
Vidd. diaria cjusdem anni e. g. Sraatsi- Courant ad Aug. d. 3s 
et Bredasche Courant.ad aug. d. 4. 


120 COMMENTATIO 


niti sunt, Verum universe contemplemur homis- 
nes. Hi religionem Christianam professi, feritate y 
crudelitate, inhumanitate paulatim exutis, meliores 
ac humaniores induerunt mores, Vitae domesti- 
cae ac socialis voluptatibus ac commodis frui 
eague aestimare coeperunt; sensim omnia, quae 
paci obsint, magno prosequi odio, a bello ab- 
horrere, humani sanguinis effusionem armorumque 
clangorem timere, neque hunc deponere timorem, 
nisi patria ipsa ac princeps in discrimine versen- 
tur, nisi salus et cariorum et sua ab hostibus pre. 
mantur. His demum incitati, quamvis multi, tan- 
tum necessitate coacti temporum , bellum agere ve. 
lint, sese armant in hostes, et spes belli citissime 
finiendi eorum animos delectat, — Quam magnum 
obtinet discrimen inter has sententias ac proavo- 
rum, .Aomanorum , Germanorum, | Gothorum , 
Hunnorum , aliorum! 

Haec conversio apud viros doctos , apud principes, 
apud gentes ipsas conspicua, annon religionis nos- 
trae propagatae effectus est habenda? Jam vidimus 
meliora a religione Christiana populos edoctos fuisse; 
jam vidimus hac religione Europae conditionem esse 
mutatam (1), ac bellorum numerum, haud exiguá 
ejus ope, valde decrevisse: quid igitur? Profecto 
ex mutata hac conditione ortae sunt meliores il- 
lae sententiae, quae magis magisqne inter Christia- 


nas 
(1) Cf. van Hengel, l. l. I. p. 45. seqq. 


THEOLOGIC A. 121 


nas coluntur, Mutata, conditio. efficacitati illius tri- 
buenda est, adeoque sententiae ipsae praecipuam et 
primariam originem ex ipsa religione ducunt. Cui 
enim rei secus tribuis ? adesse eas certe non ne- 
gas. Legibus, cultui, philosophiae , modo sua vi 
agentibus, non tribuis. Itaque religioni nostrae, 
cui jam pristino aevo Deda ipse (1), qui de 
ejus vi prae nobis rectius judicare potuit, pacem, 
qua Pictó, coti, Znglosaxones ac Brittanti. anno 
731. gavisi Sunt, tribuit ; itemque deinceps pluri- 
mi, v. c. Montesquivius (2), Tenneman- 
nus (3), Hemsterhusius (4). Rite: igitur 
concludamus , sententias de belli gerundi causis , ope 
religionis Christianae , esse emendatas : scilicet Euro- 
pae conditionem religione illa mutatam ,. qua mutata 
eas meliores sententias sensim ortas, easque magis 
magisque foveri ac ali, pro meliori hujus religionis 
doctrinae institutione ac veneratione statuamus. 


H 


"(1) Vd. ejus Hisr. Eccl, V. c. 24. 

'(2) Vd. ejus Esprit: des Loix, X. ch. 1. XXIV. ch. 3g. 
(3) Vd. ejus Geschichte der Philosophie , VII, p. 21. seqq, 

n [(€») Vd. ejus Lettre sur l'homme e£ ses rapports , p. 192, 193* 


SEC. 


122 COMMENTATIO 


SECTIO SECUNDA... 


D 


DE RATIONE BELLI GERUNDI. 
far 4. 


Diserimen antiquum jus belli inter et 
hodiernum. 


Quando jus belli, quod inprimis antiqui Eu«- 
ropae incolae ; nondum religionem Christianam pro- 
fessi, sequi soliti fuerunt, spectamus , patet illos 
non tantum omnia, quibus finem sibi propositum 
consequi, aut ullo modo hostium copiis nocere 
possent, sibi concessisse; verum etiam , quaecunque 
in hostes agere vellent. Eorum mens, quamvis 
pravi bonique conscia, vitiis valde obscurata fuit , 
et cupiditas saepius iis pro lege stetit. Praeterea, 
quem necare iis honestum. fuit, eum .spoliandi 
violandique veniam sibi dederunt. «Quo factum 
est, ut jus belli aestimarint zzf/nitum ,' nullisque 
limitibus circumscriptum (1). Hinc justam habue- 
runt omnem crudelitatem , atrocitatem , immanis 
tatem, neque dubitarunt, quin omnia, ut sibi 
placerent,  perpetrarent in. captivos,  devictos, 

in- 


(1) Cf. Grotius, l. l1. III. c. 4., Briefe u. d. K.y p» 
29945. et Smeltczing, l. l. Ul. p, 127. 


THEOLOGICA. 125 


innocentes, infantes, foeminas; quin eorum: bona 
et opes devastarent , .eorum regiones raperent et 
dominia, | Quod jus belli eo immanius. cernitur; 
quo magis eos. contaminarunt animi motus et ad- 
petitus pravi nefandique. ^ Hoc jure usi fuerunt 
non tantum $cyzhae , Gothi , Hunni , Vandali ,alii« 
que; verum etiam Graeci et Romani. lta quo. 
que Xenophon, yogo; , ait (1), £v z&eiw  dv* 
Épózoic diowG écTiv, — T&v fAowTev elvai mà. sp" 
paran, etPlato: závra 9à cà TÉV vixOuiveov dy 20A 
TGV vixOyrGV  yiyvecüo: (2). Romanorum : histori- 
cus Livius, immanes miitum crudelitates 1e- 
moriae .prodens, saepius confirmat , eos jure belli 
haec fecisse (3). Ipse Cicero, de Julii Cae- 
saris clementia loquens: .,, jure, inquit (4), 
omnes victi occidissemus ," et quamvis Cicero; 
Caesarem blandiens, haec dixerit, sensus tamen 
inest: viczos victoribus esse jure necandos. llle alio 
loco: ,, non esse, ait, contra naturam , spoliare eum , 
quem honestum est necare?' (5). Talia profitebantur 
antiqui Ethnici. Postquam vero Europae gentes Chris- 
ti nomen professae sunt (6) , sensim paulatimque ista 
in 
(1) In. Cyropaed. VI. c. 7. 
* (2) De Leg. l. p. 626. 13. ; 
- () Hist, XXI. ig. XXVI. 3. XXVIII. 25. XXXI. 4o. 
Ita et Caesar, de B. C., 1. 36. Cf. omnino Grotius. 4 
J. B. et P., lib. IIT. c. 4. $. 5. et c. 6. $.«. 
(4) Orat. pro Marcello, c. 4. 


X5) De Offic., YII. 6. Cf, Oraz. pro Dejotaro, c. 9. 
C6) Cf. omnino Reinhard, Proeve, p. 209. seqq. 


124 COMMENTATIO 


in contemtu habere, istam belli 65píobyre non 
longius sibi concedere , sed eam abjicere, et animos 
ad amorem componere mutuum coeperunt.  Si- 
bi deinceps leges statuerunt, quae doctrinae Chrise 
tianae indoli magis conveniant, et pacta pepige- 
runt ad belli mala mitiganda. | Sic apud gentes 
Europae Christianas eosque populos, qui earum 
rationem secuti sunt, valet minime illud jus. belli 
infinitum. Contra. vero , hodierno tempore populi 
cultiores hac in re consentiunt: 0774, . quae, 
quamvis mon necessaria , belli mala  augeant , 
relinquenda esse; imo, quaecunque non ad justum 
finem consequendum necessarie postulentur , ea sutn- 
mo prohibenda studio (1). 

Hujus ingentes conversionis causa praecipua est 
magna, quam habuit religio Christiana in gentes 
Europaeas , efficacitas. ^ Quod quo magis agnosca- 
mus, paulo longius rem exponamus, necesse est. 


$ 5 
"Itrocissime egerunt. ethnici bella. 


Orbis antiquus nobis exhibet varios populos, 
Hebraeos , Babylones, 4ssyrios , Zedegyptios , Persas , 
et alios, quorum bella fuerunt crudelissima in- 
primis vero ad nostrum propositum pertinent po» 

pu- 

Q1) Vid. Schmelrzing, l. 1. HL, p. 126—129. 


THEOLOGICA. 125 


puli, qui olim Europam habitarunt, et quorum 
posteri hodieque has terras incolunt. Ita sese nobis 
offerunt Graeci. Romanique. Xlorum sane nulli sese 
commendant, cum attendamus, eos, bellum gessu- 
ros, interdum Diis homines sacrificasse (1). Im- 
manes saevitiae ab Homero memorantur. Aga- 
memnon, caedis avidissimus, reprehendit M e- 
nelaum, dicens: 


ec. o9 e S quu Dvriya yacépi pup 
. Keüpoy &yra: Qépot, p 0e Qiyoi* &AM Ru miyTEG 
"pov &EaroAolar" dxXosevoi xod &avror (o). 


En Achilles! ! Hectoris cadaver dire violat , 

et in pugna nulli supplici parcit, nisi duodecim 
juvenibus, quos in rogo Patrocli mactat (3). 
'Talem heroem H o merus depinxit , quam diversum 
a Gothofredo, fortiillo ac intrepido, humano 


autem ac innocentibus parcenti, qualem nobis pro- 


posuit Tasso (4). — Nonnullae feritates in pro- 
verbia apud Graecos abierunt; ita ex consuetudine 


apud. 


(1) Cf. de Craecis, J. J. Barthelemy, Reize yan den 
jongen: AAnacharsis ,| door Griekenland , (vert. M. Stuart, 
Amst. 1826. altera edit.) Deel 2. Hoofdst, or. B. D. 4. H. 
.86. E«- D..5. .H.. 52. B. et de Romani; Stuart, Rem. 
Gesch, , Ill. p. 349. 443* IV. 4. 158. 

-(2) Jliad. VI. 58—60. cf. et AL. 5555 356s 

(3). Hiad..XXl et XXII. 
^4) Cf. .Chateaubriand, S$cAoobh, des Christend. ll. p. 
5-760. 


126 COMMENTATIO 


apud antiquos Graecos hostium cadavera non se. 
peliundi Homerus dixit: 


— -— a)roUe D' ÉApiz veUxE xJyecciy (1). 


Graeci, qui (anno 523. ante C. N.) cum Zfegyp- 
ziis sese conjunxerant , torve saevierunt in Phaneos 
regis pueros, eos mactarunt eorumque sanguinem, 
vino mixtum, e poculis biberunt (2). ^ Populus 
"eginensium longo post militibus captivis pollices 
jussit praecidi , et ex: decreto ZfrZeziensium factum 
est, ut captivus quicunque .Scionaeorum., qui in 
sociali Graecorum bello ad Lacedaemonios defecis- 
sent, sine ullo aetatis discrimine confestim inter- 
fectus sit, atque urbe capta, omnis pubes praeter 
senes, quos in servitutem abduxerunt (3). 

Romani vero Graecos saevitid superarunt, iis- 
que atrociora gesserunt bella. "Testes nobis sunt, 
Carthago , | Corinthus, | Numantia , . Hierosoly- 
74 (4), in bello iis morem fuisse: virgines rape- 
re, pueros divellere a parentum complexu, fana et 
domus exspoliare, caedem , incendia facere; pos- 

tree 

(D) Hliad. 1. 4, — Cf. J- H. J. Kóppen, Erkiarende An- 
merkungen über den Homer. l. 12. qui alia affert exempla, 

(2) Vd. Herodot, III. ti. 

(3) Cf. omnino Hugonis Grotii, Paeral/elon rerump. 
(ed. a Meerman, i180r.) lib. III. c. 5. p. 62, 65. 

(4) Vd.Stuart, Rom. Gesch. (altera ed.) VII, p. oot. seq, 
$75. seq. 290. 374. XVII. p. 244. seqq. Romani urbi oppug- 
nandae maledicere soliti fuerunt, ne quis vivus orco effuge- 
ret. Vd, T. Rothe, I. p. 20x. 


THEOLOGICA. 192 


tremo. cadaveribus , luctu atque cruore, omnia com- 
plere.(1).. —. Moestissima revera sunt ea, quae 
Seneca, de dirutis illis urbibus loquens , addit: 
» 0mnia. mortalium | opera, mortalitate damnata 
;» Sunt... Inter peritura . vivimus ?* (2). Romani, 
Capud capta, trecentos nobilissimorum conjecerunt 
in vincula, ,qui variis modis vexati obierunt ; 
ceteri autem cives servi venditi sunt (3). Postquam 
Sylla coram Aoma praelio dimicasset, centum 
millia sunt, interfecti et in urbis viis septem mil- 
lias quisque praeterea ab isto invitatus est ad amie 
COS, beneficos, cognatos manu sua trucidandos, .et 
nemini , tyranno jubente, licuit interfectos deplora- 
re.(4). Et Titus, summam ob humanitstem 
humani generis decus ac: deliciae dictus, J'udacos 
esurientes , qui noctu herbas radicesque. quaesitum 
Hierosolymasm: relinquant, capere jubet, et inter- 
diu singulis diebus quingentos crucifixi; immo 
ad. diem natalem patris sui, Domiti ani, meri- 
to. celebrandum bis millia et. quingentos interfe» 


cit. (5). 


(1) Vid. Sallustius, im bello Catal, €. 59. 

»«2) In Zpist. 9r. 

(9): Vd: Stuart; 1.1, V. nr — Cf. Livius, XXVI. c. 16. 
et C ic. pro lege agraria , II. c.32 et 35. — De Romanorum 
more erga captivos cf. Grotius, de 9. B. et P., II. c. 4« 
$. 10..c.. 5. S. 1. et. de decimatione Liv. II. c.59. et Suet., 
in ug, C. 24. EX 

(2D Vd. T. Rothe, " p. 245. l. p. 161.174, 1325. 

(s) Vd. Fl. Josephus, iz Bell. jud. MI. 11, CK. 

Yes St»- 


Plu- 


128 COMMENTATIO 


Plurimaáe gentes, quae praeter illas aritiquo aevo 
Europam habitarunt , et, quo tempore Romano- 
rum imperium occidentale ad occasum vergeret, et 
postea, Europae regiones turbantes incursionibus, 
in rebus, -quas gesserunt, ab omni humanitate 
fuerunt alienae.  $c;744e captivorum sanguinem 
biberunt e hostium, jam antea occisorum, craniis, 
atque e cute , devictis detracto , confecerunt lora, 
frenis adjungenda. Quid! quod humanum fundere 
sanguinem assueti, nisi hostibus, tum suis alie- 
nisque corporibus inter epulas ferrum infixerunt , 
ut tantummodo sanguinem viderent effusum (1). 
Galli ,; cum Romam occupassent, saevitias per- 
petrarunt inauditas in senes innocentesque, quod 
jus repetierint ab armis (»). Germani vero, 
teste Tacito, in mediis copiis secum ducunt 
familias, propinquitates pignoraque , ut foeminarum 
ululatus et infantium vagatus ploratusque ad certamina 
eos hortentur, et ipsae hortamina cibosque pugnan- 
tibus gestent. Hostibus moribundis, e. g. Vari, 

tris« 


Stuart,l. l. p. 255. 273. qui (p. 274.) memorat in oppug. 
nanda urbe cecidisse 1,100,000 j'udeeos. Omnes infra deci- 
mum septimum annum Judaeos vendi jussit Titus, Cf. Flav. 
Joseph.,l. 1. VI. 

(1) Cf. T. Rothe, II. p. 20*. 

(2) Cff. Herod. IV. 62—66. et Ammian, Marcell, 
XXVIII. 4. — Barbaras gentes devictorum sanguinem bibere 
et carnem. comedere solere animadvertit Iselin, l. l. Ie p. 

| e20. nota 2. 


THEOLOGIC A. 14g 


tristissima morte defuncti, tempore , aliis oculos , 
aliis manüs amputant. Germanorum aliquis, lin- 
guam hostis militantis recisam in manu tenens, ore 
Suto , tandem , vipera! inquit, sibilare desiste, " 
Mulieres , victoriae Teportatae testes j illius reperiun- 
tur maximae laudatrices, Ad matres conjusesque 
"vulnerati sese conferunt, nec illae numerare aut 
exigere plagas pavent, hi autem, a vulneribus pau- 
lisper refecti, arbores nemoraque sancta ornant in. 

terfectorum capitibus (1). | 
Horremus sane , cum consideramus populos , qui 
deinceps in Europam descenderunt. —— Got , 
Hunni , Vandali , ducibus Attilis et Genseri- 
Cis, irrumpunt. Omne, quod virile, trucidantg 
neque infanti, nec matri , aut puellae , parcunt; pro« 
fana sacraque delent. Qui nunc latrocinio aufu- 
git, jamjam occumbit ; neque barbarus desistit , 
nisi caede defessus. Beatus ile, qui occumbatz 
nam cruciatus, exquisiti dolores, fames pestife- 
rique morbi, manent superstites. Regiones fruc- 
tiferae urbesque celeberrimae in deserta mutantur 
et hic illicve, oppidis excisis, rarus inter ruinas 
reperitur homo esuriens (2). Quot belli gessa 
sunt 


(D Cff. Florus, II. 8. IV. 12. Caesar, de belio Galli- 
€0, l. 51. IV. 14. et Tacitus, de moribus Germ., c. y. 
De Vari cohortibus cf. Stuart, l. l. XIV. p. 2841—3' 6. 

C2) Talis inprimis fuit Europaei orbis condit o inde a Theo- 
dosii Magni morte (a. 5905) usque ad Albuinum, Lom. 
bardiae Regem (a. 571). — Historicis istorura temporum desunt 

DOED. I pla 


10 | COMMENTATIO 


sunt internecina! In praelio apud Cate/aunum (a. 
451.) Occubuere trecenta millia ZZuzzorum (1). 
Burgundi, Mediolani (a. 539.) saevientes , toti» 
dem incolas interfecerunt (2). Nullus Z//emanno- 
rum (3) rediit e pugna, quam fecit contra eos 
Narses (a. 553.), inque uno certamine totus 
Vandalorum exercitus interiit. — Multae DBarbaro- 
rum invasiones in imperium Romanum per longum 
tempus quotannis constiterunt bis centum millibus 
incolarum (4). lllo tempore amoenae villae et 
regiones, in nemora et paludes mutaiae, feris et 
lupis abundarunt (5). J/andali, postquam | Hispa- 
fiat devastarant, fere nihilo ibi relicto, nisi ca- 
daveribus et inopii, sese contulerunt in Z/ricam, 
ubi ita saevierunt, ut tempore Belisarii cuique, 
per aliquos dies proficiscenti, nullus obvius fac- 

tus 


plane verba, quibus illa crudelia memoriae traderent, Cff, om- - 
nino Robertson, ]. p. 25—:27. atque Iselin, l. ]. I. p. 
223, 224. De S/averum crudelitate cf, Procopius, de B. 
Goth. (Pasiliae 1551.) , p. 395- 

(1; Cf. Robertson, lI. I. II. p. 15. T. Rothe autem 
Q. t. IIl. p. 336.) memorat: interfectos esse 300,0co vel 
400,c00, et Decker, (l. l, V. p. 267.) 150,000; — Jorda- 
nes vero (de Rebus, Geticis c. 61. 66.) 215,coo homine, 

(oy'Eecker, VI. p.-20. 

(5) Ib. 5.1. Vi. p. 78. 

€)» Cff. Robertson, II p. 15. et giciis VI. p. 65,722. 

(s) Inprimis saec. Vlll et IX. — Cff. Robertson, Il. p. 
14, :£. ncc non Muratori, Zntignit Ital., Vol. ll. p. 149. 
1359. et E ecker, VI. p. 2 


THEOLOGIC A. igt 


tus sit incola. Illi, duce Genserico » trajecti 
Romam , urbem per quatuordecim dies noctesque 
spoliati sunt (1). 

Quid deinceps egerunt .Sgzozes aliique? in ter» 
ris, quas petebant, Saepius omnes fere. incolae 
armis ceciderunt, Unde, verbi causa » In Zfnglias 
nonnisi in Vallis regione montosa, paucissimi in- 
colarum saevitiae Szxoztum aufugerunt. Tantum at- 
tendas eos populos in bello non tantum captivos aut 
devictos, sed consanguineos etiam , suis Diis sacri» 
ficasse. Zunni heroüm interfectorum manibus. hoss 
tes obtulisse, et Rss antiqui captivos. Diis immo- 
lasse. memorantur; verum in Scptentrionali .Ezzo- 
$4 Rex, cui nomen Dag (sec. V.), filium suum 
Diis mactavit, ut bellum prospere ageret. Et 
postea, saeculo insequenti, U2sa/ize rex Ane haud 
dubitavit, quin suum traderet filium; imo (saec. 
X.) rex Erich Sagersol fecit Odino vo. 
tum, sese filium suum, si jSVirbionzm vinceret ; 
fore immolaturum. Profecto hine facile effici 
potest, quales isti erga hostes sese praestite- 
rnt (2). E talibus gentibus, conjunctis cum 
antiquis. Graecis ,, Romanis, Scythis ,. Germanis , 

aliis, 

(1) Cf. Procopius, Ziisr, fric. , c. 19. Vidd, Roberts 
son, II. p. 7—o. Becker, V. p. ezo. Herder, 44c£» 1V, 
p» 120. 


(2) Cf. Robertson, il. p. 5. Becker, V. 252, s53: 
VII. p. go. VIII. p. 44» , 


I 2 


132- C-OULM'ME/NTA'TTrTO 


aliis, sensim paulatimque exstiterunt hodiernae Ez- 
ropae gentes (1). 

Desinamus tandem in istis immanibus hominibus, 
qui postero tempore in 7/577 dominati sunt , atque il- 
linc interdum Europam invasere, inter quos foedissi- 
ma fuerunt monstra: Gengis ejusque filius, Octat 
(saec. XIIL.), qui secum duxerunt quindecies cen- 
tum millia militum (2); Bajazet, qui, (a. 
1396. m. Sept. d. 298.) victor e proelio contra 
Sigismundum cum discessisset, postridie in 
certaminis campo Zurcas , numero sexaginta millia, 
prostratos videns, vindictà admotus, decem millia 
captivorum mactari jussit ; nec non bellicosus iste 
"Timur, qui, /7Zíam penetrans , secum duxit cen- 
tena millia captivorum eosque omnes , ne in itinere 
molesti essent, mandavit trucidandos. "fota urbs 
I:pahan ejus jussu est devastata; plurimi cives, 
quippe septuaginta millia , jugulati; et capitibus in- . 
terfectorum pyramides constructae; plurimi, bra. 
chiis tergo adstrictis, militum tela viderunt in sese 
lusu dimissa, quibus occubuerint (3).  Sebaste 
captá, perpetravit iste immania , quibus , teste Ham- 
mero, nunquam saeviora (4). Frustra quaeras 

bel- 

(1) Robertson, I. p, 28. 


(2) T. Rothe, Il. p. 562. 568. De Gengi, urbem Pe- 
king devastante er captivam quandam Sultanam currui vinculis 
nligatam, vexante, cf. !dem ]. p. 29. II. p. 561. 

(3) Becker, IX. p. 55. 59. 51. ec T. Rothe, I. p. 580. 

(4) Hammer, Gesch, des Ormans Reiches, 1. p. 295. — R o- 


the, 


THEOLOGICA. 133 


bella, neque temporibus £xpeditionum sacrarum , 


neque Napoleontis, quae ista adaequare pos- 
sint. 


S. ..6. 


Belli gerundi ratio , a Christianae religionis 
doctriná probata. 


Cum homo, qui ad normam religionis nostrae 
vitam agit, semper ac ubivis sese Christo minis- 
trum praestare debet; eum neque aetatum , nec tem. 
porum vitaeque varietas, ut sua negligeret officia, 
monere par est. Propterea ille, ad bellum gerundum 
justitid ac caritate permotus, in ipso etiam bello 
suae religionis praescriptis fidelissimus manet, Deum 
veneratur, et hostium creatorem ac fautorem , et vic- 
toriae auctorem ac moderatorem , atque sese amore 
obstrictum intimo sentit animo erga suae naturae 
SOcios omnes, nec minus erga eos , qai nullo am- 
pleetuntur amore ipsum. E» yàp, ait Jesus, 
aymumucw4rs TObG dywmTRVTAXS DAC, vive pac oy ÉxeTé i 
Hoc monitum et alia, nec non exemplum Christi , 

Conservatoris ac domini sui, eum ab omni vindicta 
et 
the, (l. L IIl. p. 585.) contendit: si Europae incolae nondum 
religionis Christianae doctriná emendati cultique fuissent , Ge n- 
gin Timuremque, aeque ac antea Attilam Genseri- 


cumquc,in Europae regiones pemetratnros fuisse. Cf, om- 
nino Montesq. Ererit der Loix, |. lil. €h. 86, 


134 COMMENTATIO 


et crudelitate revocat, eumque lenem,  marnsue- 
tum, misericordem ac placabilem reddit. Maxime 
vero jussum: quid tibi factum welis, fac et alte- 
ri, secum ipse reputat, ex quo cogitat saepissi- 
me: quid ego vulneratus, aut devictus si essem, 
ab hostibus mihi factum vellem? Profecto quis. 
que Christianus, haec et talia in memoriam re- 
vocans, nunquam de suo officio dubius haeret. 
Caritas, quae latius, quam leges juraque, patet, 
eum docet, qualia sint officia obeunda (1). — 
Quae cuim ita sint, belli ratio, quam híc adum- 
brabimus , maxime indoli religionis nostrae convenit. 
Regionis princeps, sve ipse sit militum dux, — 
nam eum, rei militaris peritum , suos cives in belli 
pericula dimittere , ipsum vero domi tuto vivere , nisi 
salus populi id sibi vindicet, non decet ; — sive do- 
mi remaneat, quodcunquein ejus est potestate, cu- 
rat, ut milites sui nulla re necessarii, neque ali- 
mento vestimentoque, neque stipendio careant; cu- 
rat, ut belli atrocitates , ac miseriae, quam maxime 
diminuantur; curat, ut ipsi hostes, non solum 
inermes , sed etiam armigeri, sive devicti, sive 
captivi vulneratique, humanius tractentur. Tum 
ille 

C1) Cf. hujus Comm. , Dat. II. $. 2. — Exod. XXII. 4, s. 
Proverb. XVI. 7. XXIV. 17 - 19. XXV. 21, 22. Matth. V« 43-48 
Luc. VÍ. 27-36. Rom. XII. 12-er. r Thess. V. 15. 1 Petr. 
I, 20-23. Hi, o. — Jam Gentiles commendarunt amorem erga 


hostes, Cf. Grotius, de veritaze religionis Christianae, 
lb. 1V. t, ia. nota 3. 


THEOLOGICA. 135 


flle populum suum praeit ad Dei templa. Cives 
eum sequuntur et lubenter principis conatüs illos 
summopere adjuvant. 

Dux militum principis illias mandatis obedit, 
et jussu monitisque, nec non exemplo ac tenerri- 
má erga suos milites curd, tendit, ut neque hi 
hostes ipsos, neque hostes, petulantid ac copiarum 
laesionibus incitati, hos immenius tractent. — llle 
parat arma, quae necessaria sunt, et gentium 
pactis, quae violare eum dedecet, concessa, quo- 
rum peritissimos esse suos summá studet indus. 
trià. Nec vindicta, aut pravae gloriae cupido, sed 
militum ac patriae salus et pacis citissime resti- 
tuendae spes, animo ejus addunt stimulos. Talis 
dux militam egestatem ac pericula commiseretur , 
omniumque malorum est ipse socius. In praeliis. 
minimo certat sanguine et suorum, et hostium; 
ubique prudenter agit ac consulto, Non tantum 
militum sanguini, quoad ejus fieri potest, parcit, 
non tantum, me bona iis desint terrestria, curat 
ille praefectus Christianus , sed etiam nobiliorem. 
militis partem , quae, omni cladi superstes , hos- 
tium armis effugit, haud negligit; animum puta, 
cui variis consulit modis. Elunc in finem cuivis 
libellos, militari usui aptos, distribuit, neque mi- 
lites religionis institutione destituit, contra vero, 
ut in castris adsint verbi divini interpretes, pro- 
spicit, A religionis doctriná ipse petit, et scit mili- 
tibus petenda esse summa ad fortitudinem momen- 

ta, 


d 


136 COMMENTATIO 


ta (1). Sunt profecto dux et miles 4 qui Christi prae- 
ceptis obediunt, omnium fortissimi (2). Deum in 
certamine adesse, qui cujusvis vitam aut conser- 
vet, aut finiat, qui giobulos dirigat hostiles, quo 
nolente, ne una quidem crinis de capitis comis 
Jlaedatur, credunt. Horum uterque illi providae 
curae confidit, et, animo fractus, sese confestim 
erigit nam apud Numen est perfugium salutisque 
praesidium. Ab Illo tantum victoriae auctore talem 
belli effectum , qui humano generi prosit, petit (3). 
Horum utrumque non amplius mortis metus vexat, 
neque eorum vires frangit, Uterque hanc terres- 

trem 


(1) Nonnulla exempla in notis adh $, affero , e quibus pateat , 
ofücia miliraria, quae exponere coepi, revera et praestari pos- 
se , ec praestitaesse. — Sic a religione nostra petiit noster R u- 
terus solatium, quem libellum: Karel Drelingcourt, 
Partroosting der geloovige ziele, tegen de werschriklijykhe- 
den des doodts 5 aestate anni 1673 ter perlegisse , memoriae tra- 
dit Drandt in /es leven van de Ruiter, (Amst. 1687.) 
p. 86s. 

(2) Vilitum omnium Chrisianos esse fortissimos negarunt 
Machiavelli (Disserz. Polit. L. V. 2.), Rousseau (da 
Contract social, Liv. IV. ch. 9.) aliique. 

€5) Tales Christisni revera exstititerunt, e, g. Henricus IV, 
qui, 7. 1590. m. Martii d. 14, cum hostibus pugnaturus, pe- 
1jüt a Deo victoriam, si ipse civibus foret bonus rex; sin mi- 
nus, mortem victoriae praetulit, Cf. Becker, l. 1. Xl, p, 
520. — CÍfI. de Gustavo, Sueciae rege, Guthrie, XVI, 
P. 970. 1004. 1128. — de Rutero, b5randt, l. l. p. 325. 
38:. — de Caro!o XII. inbello septentionali, Becker XIV, 
p. 238» 


THEOLOGIC A. 137 


trem vitam morti, qua evitata satisfieri officiis Chrisi- 
tianis nequeat ,. non eripiendam credit; hac in terra 
vitam terrestrem definiri scit, vitam definiri ipsam 
negat; immanis delictorum, antea commissorum , 
moles, quam sibi gratuito Christi interventu con- 
donatam credit, non terret eum; vitam, hoc ter- 
restri curriculo beatiorem , exspectat. Has ob cau- 
sas uterque est fortissimus, quo nullus unquam 
fortior heros. -Hostes, si possit , inermes reddere 
studet; sin minus, inter densos hostes intrepidus, 
numquam iratus pugnat. INullà vindictá, verum 
summa magnanimitate ductus est homo, qui ni- 
hil humani a se alienum putat. | Quemcunqune 
aspiciat vulneratum , sive amicum , sive hostem , 
quantum possit, amat amore, quem ipsa nmatu- 
ra ejus animo indidit, religio tamen auxit; san- 
guinem cohibet , vulnera obligat , ipsum recreat (1) ; 
ipse, letali afflictus vulnere, moribundus a Deo 
patriae salutem, pro se autem et hostibus veniam 
implorat (2). Quodsi tamen victor e campo rever- 
sus sit, non sibi tribuit, sed et laudes et gratias 


tane 


(1) Hoc anímo erga hostes vulneratos fuerunt Totilas (vd. 
Procopius, de 5e//o Fandalico , Basiliae, 1531. HI. p. 134 » 
162, 559, 572), Henricus IV. ct Carolus XII, (vd. Bec- 
ker. l.l. Xl. p. 205, 320. XIV. p. 240.) 

(2) Digna, quae memoretur ,estR uteri mors. Hica. 1676. pro- 
pe Siciliam vulneribus acceptis moriturus, multa, e Psalmorum 
locis petia ,locutus est, maxime e Ps. LXlI. 6,8,9. LXIII 


PII 


CXIX. 


138 | COMMENTA TIO 


tantum Deo habet neque ab aliis nimiá celebrari lau- 
de cupit (1). Uterque Christum colere sedulo pergit. 
In castris luxüria , libido , lascivia, petulantia, quae 
saepe victoribus, noniis sunt comites ; non in di- 
victos, in captivos, in infantes, foeminas senes- 
que saeviunt, contra vero eos ab injuriis tuentur. 
Christianus miles se praestat victorem in pravisanimi 
cupiditatibus domandis,in prosperis rebus non su- 
'perbus est, neque lascivus ; in adversis nec seditio- 
sus , heque abjectus. Fert eas constanter ac fortiter. 
Utroque casu nec dux in jubendo ac praeéundo, 
nec miles in obediendo, suum deserunt officium, 
nequea caritate erga omnes , immo hostes , discedunt 
eorumve animos offendunt. 

Incola autem regionis, ubi belli est scena , quip- 
pe Christianus, non odio aut vindictae indulget, 
nec hostium copias, per agros ac vias proficiscen- 
tes, laedendo vexandoque ad iram excitat, nec per. - 
fidid ac proditiene ducitur. Non ille aquam cibos- 
que veneno mixtos militibus praebet. Quamvis ab 
bisce laesus ac vexatus, non par pari refert, con- 
trà vero defessos recreat, neque esurientibus ci- 
bum , nec sitientibus potum negat 5 cum eveniat, ut 

hos- 


CXIX. zr. et ejus amicum Westhovium, dum ipse linguà 
languesceret, pro sead Deum precari voluit. Cf. Brandt, l. 1. 
pe 983 5 984. 

() Sic Ruterus de animo suo ingrato cum Westhovio 
conquaestus est. Suam vitam litteris mandari noluit. Vd. 
Brandt. ]. ]. p. r5, 36z. 


THEOLOGIC A. 139 


hostes vulnerati de certaminis campo , in ejus do- 
mum curandi,;gestentur , tum eos inferri non tan- 
tum lubenter permittit , sed ipse etiam hostem in- 
felicem curat eaque affert, quae huic recreando in- 
serviant. | í 

' Haec de officiis ,. quae belli tempore praestanda 
sunt; sufficiant (1). Cum Princeps, tum cives, dux ae- 
que ac milites , qui Christi praeceptis obediunt, sunt 
sane omnium optimi et humanissimi. Hi omnes eo 
tendunt, ut belli mala quam maxime decrescant , ut 
hostes secum invicem celerrime reconcilientur , ut pax 
ipsa citissime redeat. Dellum illi pacis causa gerunt. 
Quantum , quaeso, discrimen inter has sententias , e 
religione Christiana ductas, atque illas, quas gen- 
tes , nondum eam professae , foverunt; quanta con- 
versio post ejus confessionem exspectanda est! 


$. 7. 


Populi Christiani crudelem bellandi rationem 
relinquunt. ' 


Longo sane tempore opus fuit, ut gentes 
Ethnicae, postquam nomen Christo dederant, in 
TEe- 

(1) Plura de iis inveniuntur apud Jerusalem, 1. 1. II, p. 
278. sqq. Dricfz u. d. K. p. g—43. Reinhard, Jor. ilL 


$. 226—233. III. $. 340 et 541. Ewald, ll. p. 41e-45. et 
Dráseke, p. 61—938. 


140 COMMENTATIO 


rebus bellicis mitiores ac humaniores secutae sint 
mores. Neque enim cum gentes Euangelii luce 
obscuratiori, ne dicam fere nullà, erant collustra- 
tae, neque cum felicioribus gavisae sunt tempori- 
bus, unquam pnostrae religioni vis salutaris defuit. 
Et hodie fere nullus est cultiorum hominum , qui 
non humoniores mores et animadvertar, et religioni 
tribuat. Christianae (1). Ejus eflicacitatem in belli 
gerundi rationem magnam fuisse, docet luculenter 
gentium historia, 

Profecto in principes populorum, qui primi se- 
se religionis Christianae cultores professi sunt, 
parva cernitur ejus vis; uti videmus in Constan- 
tino, qui, Rozam intrans, Maxentii interfecti 
caput sibi praeferri jussit. Deinde autem ille mitio- 
rem sese ac clementiorem praestitit in legibus in- 
stitutisque (2). — Saepius postea in imperio Ro- 
mano milites, et quicunque civitatem  defende- 
rent, ab Imperatoribus jussi sunt, ut nullam in- 
nocentibus vim inferrent, sese erga omnes prae- 
starent humanos , et incolas ne minime quidem vexa- 

, rent, 


(G5 Cf. T. Rothe, l. l.I. p. 44. et Garve, Zbhandl, 
P. 145. ac Ucbersicht der yornehmsten Principien dor Sitten- 
Jehre (Breslau 1818.) p. i1z2, 131. Ipse Montesquivius 
Q"Espri: des Lois, L. XXI. ch. 3.)salutarem illam conversio- 
nem religioni tribuit Christianae. 

(2) Cf. Rothe, I... Il. p.55, 90. Ilt. p. 92, 114. 


THEOLOGICA. 141 


rent Talia ediderunt jussa Arcadius (1), Ho- 
norius (2), Majorianus (3). 

Alios, autem cum attendamus populos, v. c. 
Gothos , audimus Alaricum illum (a. 410. m. 
Aug. d. 24.), qui inde a tenera aetate militiae 
interfuerat , Aomam capturum , ita milites alloquen- 
tem: ,, Vos, milites, juste agatis, volo. Cujus- 
,. que hominis vitam aestimatote sacram , et. oma 
,, discito , nos , immo bello saeviente, esse Chris- 
, tianos. Quidquid sacrum , nec templa , neque alta» 
ri, violabitis. Haec jubeo, et vosmet ipsos ma- 
, net mors, nisi obediatis meis jussis," Haec 
dixit, et obediverunt omnes (4). Go:Ai , uti aliae gen- 
tes, Christianae doctrinae praediti cognitione, in 
bello primum coeperunt sacra venerari, tum in- 
fantibus ac senibus parcere, tandem avaritiam tem- 
perare ac libidinem.  Oszrogothorum rex, Theo- 
dericus, deinceps monuit Servatum, ARZe£ia- 
rum ducem, ne ejus milites injustiis indulgerent (5). 
Plurimos dehortatus est reges ab armis propter ma- 
lorum pelagum , quae sibi contrahit bellum 5 ita Ala- 
ricum JZisigothorum (6), Gundibadum Aur- 

gun- 


(1) Vd. Codez Theodosianus, Lib. I. Tir. XI. 

(2) Ibid, L. Vll, Tit. IX. 

(3) Vd. Majoriani, Lezum IVovellac, Tit. 1V. 

t4) Cf. T. Rothe, p. 355, 354- ét Becker, p. a6o. 
(5) Cassiod., Fariae Hirt. , Lib. I. c, 9. 

(6) Ibid, IIt, 1. 


142 COMMENTATIO. 


gundionum (1), Ludovicum Francorum (2), 
et alios baec obtestatus est per Deum Chris. 
tumque. Rex ftipendia accurate curare solebat, 
ne praedá vivendi iis necessitas foret, Nam suos 
milites nemini insolentes esse voluit, ut illi, cha- 
ritate ducti, nec pecuniam, neque bona raperent. 
» Constat, inquit, militiam bene geri, quae pro- 
batis. moribus imponatur" (3). Athalaricus 
testari audit, arma Theodorici nunquam pos- 
sessoribus, ne ulli quidem, fuisse damno (4). 
Prae omnibus -GozA/; in summam venit gloriam 
Totilas: Procopio et Aretino, historicis , 
desunt plane verba, quibus memoriae traderent 
ejus benevolentiam erga Romanorum captivos , 
ejus castitatem in puellas captas, ejus pietatem in 
foeminas, infantes, senes, denique fummam ejus 
humanitatem (5). In suos vero consanguineos 
tantd disciplinae severitate usus est, ut nullum eo- 
rum malefactum impunitum fuerit (6). Milites ejus 

obe- 


(1) Ibid. Ill. 9. 

(2) ibid. Ill. 4. Reges Heraulorum , Guarnorum ct Thuringo- 
»um quoque a5 co hac de re sunt moniti, Vd. Cass. ibid. 
lll. 5. 

(5) Ibid, V. 44. VI. 22, 24. VIT. 45. 

(4) Ibid. IX. 25. 

(s) Cff. Procopius, (Dasiliae 1231.) Ze Belle Goth. IIl. 
P. 0345 i36. Ct Aretinus, (Bas. 155i.) de Bello Italico, 
p. 559. 

(6) Ita armigerum suum, qui virgini cuidam vim intulerat, 

cons 


N y 
THEOLOGIC A. 143 


obedientissimi erant, et palmam humanitatis Romae 
nis Belisarii militibus praeriplebant (1). Quo 
facto agricolae in illis bellis, quae gessit Toti. 
las, intrepide potuerunt colere agros, fructusque 
in. horrea congerere (2). Continentis moderatique 
animi exemplar dedit eximium, cum jam per biennium 
Romam wilitibus circumdedisset, tandemque vero 
cepisset urbem. Tum ejus milites , miseriae ac, ino- 
piae per tantum temporis spatium obnoxii, in urbe 
non tantum praedari, verum omnes sibi obvios 
interimere coeperant ; Deo autem gratias relatu- 
rus, in Petri templum sese contulerat ipse, cui 
ingresso Pelagius Episcopus , Codicem sacrum in 
manu gestans , occurrit , flexisque genubus: ,, Parce, 
»» inquit , princeps , tuis supplicibus." Mox, T otila 
jubente , copiae incolas obtruncare desierunt, et rex , 
quamvis urbis devastationem ei magni fore emolu- 
menti Belisarius ipse aestimaverit, Romae pe- 
percit (3). Quantum interest hos Go/Aos inter 

; ét 


confestim morte plectit istiusque opes tribuit illi miserac. Cf, 
Procopius, de Bello Goth. Il. p. 159. Saepius de humani- 
tate ac justitia copias monuit. Vd. Jdem, ]. l p. 1:0, 1358, 
: 163. 

(n Cf. Herder, Idein, IV, p. 75, et Procopius, de 
Bello Goth. 1I. p. 139. 

(3) Cf. Procopius, l.l. I, p. zo. III, p. 146, et Areti- 
nus, p. sór. 

(3) Cf. Procopius, IIL p. 162, et Aretinus, l.l. p. 
573. 


144 COMMENTATIO 


et istos, qui antea saevientes in Z£z//am prorue- 
rant ! 

Attendas Frazcos. —- Eorum rex Clovis, 
ut primum sese professus fuerat Christianum uxo- 
remque duxerat Clothildam, captivis. omnui- 
bus, quamvis antea atrocissimus belli dux, red- 
didit libertatem , et abhinc sese gessit mitius hu- 
maniusque (1). Agathias, historicus tempore 
Tustiniani, laudavit Francorum pietatem in sacra 
quaecunque, quippe qui sensim ferocitati vale- 
dixerint. Idem ille historicus memorat, illo tempore 
"lllemannos bellantes templa diripuisse ac deformas- 
se, vasa bonaque sacra praedatos fuisse (2). Hi 
igitur maxime diversi fuerunt a Zrazcis illis (3). 
Hincmarus, RAemensis Episcopus, Carolum 
Magnum docuit: arma interdum modo Chrístia- 
nis licere , quippe quae ab omni crudelitate aliena 5 et 
pro militibus , in ipso bello interfectis, preces a 
clericis fundi ac missas celebrari oportere. Mi- 
litibus in. memoriam revocavit Augustini dic- 
ta (4). ,, Miles cum hominem occidit, nulla civi- 


» ta- 

CI CE T. Roche; llz p. 494. 

(e) Vd. Agathias, de Bello Goth. (Bas. 1531.) p. 407, 
409. llle autem ibidem monet, u:in bello quaeque injuria vitan- 
4a sic, tantum patriae auxiliandum, neque avaritiae, aut odio - 
indulgendum. 

(3) Mitiora deinceps 4//emannos docuit Lupus, Trofis Epis- 
cubus, Sec. V. eosque monuit, ut captivos sine praetio hos- 
ibus rcdderent, Cf. Neander, Dexkwirdigkeiten , MI. p. 52. 

(4) August. , de Civ. Dei , l. 26. 


THEOLOGICA, 145 


,, tatis suae lege, reus est homicidii" et eiusmo- 
di (1). Carolus crudeliter omnino in .$axo- 
fjié$ egit, minime autem sese proavorum saevitiis 
contaminavit; Witekindo et Albino, Chris- 
tianos sese professis , libertatem concessit , et , ope 
Alcuini, severiores belli leges ac instituta mu- 
tavit tulitque  humaniora. Maxime illo aevo 
clerici humanitati promovendae operam dederunt. 
Ita deinceps Alfred ope (2) archiépiscopi Du n- 
stani, Knoed Absalonis, Magnus Erlin- 
sen Oestenii et alii aliorum clericorum belli 

crudelitates domuerunt (3). 
Postea magis magisque tristiora succedunt tem- 
pora. Genres enim , licet Christi cultores , doctri- 
nae religionis gavisae sunt tenuissimá tantummo- 
.do umbrà (4). Feudali systemate instituto , sae- 
pius intestina saevierunt bella; ubique sensim 
&yap- 


(1) Cf. Hincmari, Opp. (Paris 1645.) T. II. p. 1—25. 
Idem Carolum Calvum nec non Carolum III. et Ludo. 
vicum hortatus est ad militum rapinas cóércendas, ibid. !1. 
p. 142. 

(2) Jussu Dunstani rex juravit; ecclesiae et populo pa- 
cem conciliae omnesque ab injuriis tueri. Quae illo tempore 
jurare etiam Francorum reges solebant. Cf, et T, Rothe, IL 
p. 260. 

(a) Cf. omnino T. Rothe, Il. p. 496 , 499. li. p. 236, 
$59, 260, 261, 27s. De lVormanmnis vd, Becker, h V. 
p. 76. 

(4) Cf. T. Rothe, II. gsr , 355. 


DOED. , K 


7146 COMMENTATIO 


&yzppiia conspicua facta est , bellantes tantum cleri- 

'tos se superiorcs aestimarunt , et idcirco interdum 

lügantes hunc aliumve Episcopum, non. raro Ro- 

manum, crearunt sibi judicem. | Quo facto, £reg- 

g« Dci, de qua jam supra vidimus, exstitit. — 

Medio aevo, quo nobiles, fere ronnisi venatüs 

et belli scientes, e castellis continua gesserunt la- 

trocinia, et principes a Daronibus Vasallisque , 

qui dicuntur, cives non potuerunt tueri; fuerunt 

saepius equites, qui innocentes infirmosque de- 

fendendi gloriam scectati sint. | Hic illic adhuc 

sese obtulerunt principes , qui , quoad pote- 

rant , militum vim compescere studerunt (1). L ue 

dovicus Sanctus (a. 1245.) jussit non 

prius , quam quadragesimo die post simultatem sus- 

cepiam , arma sibi invicem inferre licere , et Phi- 

lippusPulcher (a. 1296.) omnibus bellorum 

, privatorum saevitiis finem jussu imposuit, dum 
ipse cum aliis civitatibus bellum ' gereret (2). 
Clerici varia ratione, confessione inprimis et con- 
ciliis, comprimere conantur belli atrocitates. — In 
sacris expeditionibus oriuntur equites, qui non 
tantum vulneratis militibus nullam vim et inju- 
riam affazrant, verum etiam praebeant opem.  Ita- 
que his saeculis , quod ad belli gerundi modum 
ate 


(1) Talis fuit e. g. Henricus II. , 4£ng/iae rex. Cf. Bec- 
ker, Vil. p. 237. 
(3) C£ omnino Robertson, I. l. IL, p. 134—136. 


THEOLOGICA. u 


attinet, mitiores cernuntur mores. Praeterea princí- 
pes sensim copias sibi parare perpetuas coeperunt, 
quae e civibusconscriptae essent, et cives , jam cul- 
ti, obedire haud recusarunt. llis copiis nobiles 
compressi hostesque fugati sunt. Deinceps et alia 
et pulvis pyrius inventa sunt. Quo facto contigit , 
ut tota belli ratio mutaretur (1). 

Tenebris autem, quibus offusa erat Europa, 
dispersis , gentes animos suos magis ad religionis 
Christianae indolem composuerunt. et principes sae- 
pius pacta inierunt tuleruntque leges, quibus bel- 
li mala diminuerentur. . Plurimi Christiani populi 
inter se convenerunt de quibusdam armis crudelio- 
ribus non adhibendis (2). lta Zranmci et Brit- 
tanni sese conjunxerunt, si bellum unquam inter 
eorum civitates erumperet, ad captivos pro dignitas 
tis gradu mutuo reddendos (3)3;  Borussi et civi- 
tates Zmericanae pactum pepigerunt: nunquam 

prae- 

(1) Cf. omnino Robertson, I. p. 115— 118. Iselin, 
VHI. p. 253. Herder, Jdeer IV. p. 256, 30r. T. Rothe, 
]HL. p. 50, 168. 184. IV. p. 351, 360, 440, 455. Medio aevo 
inprimis religio Christiana vim exseruit suam in externam gen. 
tium conditionem, — Cf. omnino Cl. Royaards in Comm, 
litt Christendom in de Middel - ceuwen ,p. 170. seqq. Vid. 4ír« 
chief voor Kerk. Gesch. collect, aviris Cll. Kisc et Royaards, 
T. HI. 

(2) Cf. Tzschirner, s.d. K. p. 175. 


(3) A. 1780. Vid. de Martens, Reenei!, 1V. p. o26 
lbid, VI. p. 744. Cf. et Grotius, de 7. £.«et P. Lib. H*. 


c. 7. $. 9. 
Ka 


148 COMMENTATIO 


" praedandi veniam piratis se daturos. esse (1) 5 
Bavariae rex legem tulit, ut omnes milites, qui 
vim innocentibus incolis , foeminis aut infantibus 
inferrent , morte plecterentur (2) ; etalii alias, Prae- 
terea et populi, qui Christo. non fidem habebant, 
Christianorum consuetudine usi, humaniora. secuti 
sunt v. c. íjgerenses (3) Marrocci (4) Tur- 
cae (5). 

Apud populos cultissimos in: dies accrescit hu- 
manitas, ut hodie principes, bella gesturi, so- 
leant hostibus hac illave ratione bellum - indicere , 
suos cives causae aequitatis convincere (6) , non eos 
hostes, qui adsunt in eorum regionibus , vexare 
neque eorum bona rapere (7); copiae vero arma , qui- 
bus usu communi uti licet (8), tantummodo in ar- 

ma- 


(1) A. 1205. Cf. Tzschirner, s, 2. K. p. 177. Vd. de 
Martens, 1. I. T. Il. p. 553. j 
C2) Vd. Militár - Strafgésetzen yon Baicr , 1013. art. 26. 
(3) Ita civitates 4f/giers et. Barbaria, a. 1762. et Tunis, 
A9, 1270 ) cum 44zglis pacta pepigerunt, e quibus haec pateant. 

Cf, de Martens, l. l. l|. p. 245. IV. p. 59. 

(4) Scilicet consuetudine Zataverut , a. 1787. Vd. 1. 1. I. p. 
619. et imprimis artt, IH. et XIN, 

(5) Cif, omnino pacta, quae .2furtriae imperator. a. 179r. 
(vid. 1. 1l. V. p. 55) et 1792. (l. l. p.*67. ubi art. ViHII de cap- 
tivis sine redemptionis pretio reddendis) cum Turcis pepigit. 
Cf; E b pus3o: 

(6) CV. Schmeltzing, l. l. II. p. 130, 152, !24« 

(7) Ibid. II. p. 154. seqq. 

(3) Ibid. ll. p. 152. seqq. 


THEOLOGICA. 149 


matos hostes gerunt , iisque, simulac inermes sint 
aut sese tradant, nullam inferunt vim , contra sane 
misericordiam impertiuntur , ipsique ob crudelitates 
puniuntur (1). Hostes in captivitatem quidem, 
minime vero in servitutem abducuntur quisque pro 
dignitatis gradu , quem apud suos adeptus fuit, ae* 
stimatur (2)5 vulnerati , et sui, et hostes , neque in- 
terficiuntur aut despoliantur, multo magis curan- 
tur (3). Incolis regionis hostilis iisque innocenti- 
bus cujuscunque aetatis sexüsque parcitur , et milie 
tes jubentur sese abstinere ab iis vexandis (4) eo. 
rumque bonis praedandis , et solummodo in eos 
peragere , quae temporibus necessaria sint (5). Foe- 
dera, et quae in bello inter diversos hostes pan- 
guntur, sancte servantur, et qui neutri utriusque 
partis faveant, summam colunt justitiam (6). — 
En belli: gerundi rationem , quam gentes, quae 
Christo fidem habeant, sequi solent. Profecto 
quisque, qui nunc Ethnicorum mores in men- 

tem 


(1) Ibid. IL, p. 143^ 

(2) lbid, II. p. 144. SCeqq. 155. seqq. 

C3) Ibid. II. p. 205. Quae postliminii jure capta sunt, hodie 
hostibus relinquuntur; non ita antiquo -2evo factum est. 
,Cf, Grotius, Lib. III. c. 9. 

(4) Cf. Schmeltzing, l.1, H. p. 153. seqq. 172. seqq. 
.176. sqq. : 

5) Vd. Schmeltzing, 1.1. Il. p, 128, 173, 12c. 

X6) Ibid, 1L p. 212. seqq, p.235. seqq. p. 254. seqq. 


150 COMMENTATIO 


tem revocet, luculentissimam rerum intelliget com- 
mutationem (1). 


$. 8, 


Quo puriorem religionis cognitionetn amplexi 
iunt populi, eo humanior est eorum belli 
gerundi ratio, 


Quod jam sponte sua intelligitur, rem sic sese 
non habere non posse, usu dilucide probatur. 
Compares modo res, a plurimis gentibus nonnul- 
lis saeculis ante sacra reformata gestas, cum iis, 
quas gentes gesserunt, meliori imbutae nostrae reli- 
gionis cognitione, — Attendas Ottonem saevien- 
tem in JDazes; equites Teutonicos in. Borussos , tni- 
lites cruce signatos in regiones, quas peragrarunt 
in Conszantinopolim , in Turcas; Hispanos in Zme- 
ricae, vix detectae, incolas; quam diversi sint a 
Batavis , | Germanis , Suecis, qui sacra, accepe- 
rant purgata. Incitarunt illos vahementissimae cupi- 
ditates et impura tot tantisque vitiis contami- 
nata religionis Christianae cognitio , quam ar- 
mis propagare magnaque vi gentibus obtrudere 

pro 

(3) Cff. de belli jure hodierno praeter Schmeltzingium 


Grotius, 'de jJ. D. et P. Lib, IIT. c. $—8. et Klüber, 
Droit, etc. 6. 244. 250—252 , 162, 277. 


THEOLOGIC A. 151 


pro virtute duxerunt. Non autem ad talia provo- 
co exempla; imprimis rem eílicere possumus, cum 
gentes , quae , sacris reformatis, sibi invicem arma 
intulerunt ,. consideremus, 

Hispanos inter et Darayos, quantum discrimen! 
Illi pro superstitione, pro injuriis , pro opum impe- 
rique cupidine dimicarunt; hi vero, pro religione 
ipsa, pro animorum libertate , pro vita, pro pa- 
tria. Apud istos valuit religio vitiis sordibusque 
contaminata , inquinata; apud hos relgio purior, 
sincerior. Istis comites fuerunt perfidia, proter- 
vitas, improbitas, crudelitas; his vero prudentia , 
modestia , pietas , humanitas (1). 

Bellum , per triginta annos in Gerzanig gestum , 
testimonia praebuit certissima, — Tilly omnium 
maxine morum inhumanitate ac crudelitate infamis, 
fuit. Ipse in resionibus Imperatoris vi et armis 
coégit incolas, ut pecuniae obsoniorumque copiam 
sibi conferrent 5 ejusque milites ubique praedati sunt 
devastarunt, trucidarunt : quare a Ferdinando 
IL. petierunt incolae, ut has vagantes copias re- 
vocaret; sed frustra conquesti sunt. lta ad Pisur- 
gi ripas (an. 1625) ubivis caedes ac incendia fac- 


ta sunt (2). Et quac, AMagdenburgé capta, per- 


pe- 


(1) Cf. omnino T. P. Tresling, i» disquisitione histo- 
rica de prudentia Guilielmi l. (Vid. 4£nz. Acad. Uiraj- 


4. 1829—1830)) P- 275 39, et alibi. 


(2) Cf. Bekker, XII. p. 243, 2515 253* 


159 COMMENTATIO 


petrarunt milites (a. 1632 m. Maji d. 2o.) horribilia 
sunt dictu, — Simul ibi flagrarunt sanguinis si- 
tis, praedae cupiditas , omnes turpes libidines. 
Croates hastis affigebant infantes, ob parentes 
interfectos lacrimantes , eosque  injiciebant in 
flammas, et Tilly iste, summáà ob captam ur- 
bem affectus laetitia, templum intrabat, ac car- 
men: ,, Te Deüm laudamus" cantabat (1). Prae- 
ter huncce revoces et alterum in memoriam atro- 
cissimum Wallenstein (2). Omnia incen- 
dio ac cruore miscere, incolis vestes detrahere 
eosque nudos remittere; boves in campis proterve 
transfigere; segetes in agris incendere, ut incolis 
nonnisi glandes radicesque essent superstites 5 mu- 
lieres puellasque omni modo violare; vivos, au- 
ribus naribusque desectis, ludere consueverunt mi- 
lites , quos saepe ad ista scelera centuriones inci- 
tarunt (3). Germaniae opem tulit Sueciae rex, 
Gustavus Adolphus. Hic nobilissimus prin- 
ceps, puriorem religionis edoctus cognitionem , 
cum copias navibus eduxisset (a. 1632 m. Jul. 
d. 4.) ad fluminis 2eeze ostium , coram exercitu, 
Deo 
Q1 1. 1. p. 298—391- 
(2) Rarissime ille dux milites propter delicta morte mulcta- 
vit. — Vd. l. l. p. 258, :63. 
(3) Ita. ssevierunt v. c. (a. 1627) in regione  Holsfein 
aliisque locis (Cf. 1, 1. p. 262, 264), ita in urbe $£raa/zond et 


regione Droadenburg, (l.l. p. 2/6) ,et (a. 16:9) in PoJosia et 
Pommerazit, l.l. p. *734 9275) 


THEOLOGICA. 155. 


Deo pro trajectu gratias persolvit, et ab Eo preca. 
tus est prosperum rerum eventum. Omnes militum 
duces ac milites ipsi, hac re commoti, regis 
exemplum imitati sunt, quos rex lacrymas fun- 
dentes videns, ita alloquitur: ,4 Ne lacrymemini, 
» Vos amici; tantum oretis, Deus precan:es adjue 
» Vàt, victoria preces manet, precantibus res 
» prospere eveniunt. " Milites ipsi incolas , in quos 
tam crudelissime actum erat, quoad possent, re- 
creabant; quidquid petebant ab iis, pro eo sol- 


vebant pecuniam ac nemo vexabat incolas, quo 


contigit, ut amici potius, quam hostes , aestima- 
ti sint (1). Rex autem ob morum pietatem ac 
humanitatem cuique dilectissimus fuit; bona, for- 
tunas, vitam suam aliorum saluti impendit, non 
ad gloriam sibi parandam, cujus immoderatam cu- 
piditatem religione Christiana jam moderaverat, ve- 
rum , ut suo satisfaceret officio (2). 

Tristissimo illo die, quo Gustavus (prope 
vicum Zzz5e7 a. 1632. m. Nov.d. 16) cecidit , W al- 

len- 

(1) Cf. Becker, l. l. p. 237, 29o. et Guthrie, wzd 
Heyne, igemeine IWeltgeschich;e, Th. XVI, Abth. IV. p. 
966, 970, 1105. 

(2) Cf. Becker, l. l. p. 285, 29i , 327. 

(3) De ejus ac copiarum agendi ratione, victorid prope L75- 
siam reportata , urbibusque 7»g0/5tad et Munchen captis , cff. B e c- 
ker, l. l. p. 320, 321. et Gutthrie, l. l|. p. 1014. seqq. 
Disciplinam, breve tempus neglectam , res subito ac prudenter 
restituit,  Cff. Becker, l.l. p. 326, 327 , et Gutthrie, 1, ]. 
P. nig—li0g. 


dia COMMENTATIO 


lenstein iste copias suas promissis ac minis ac- 
cendere ac stimulare conatus est 5 in altera vero campi 
parreGustavus,qui omnem in Deo posuit fidu- 
ciam (1), precibus ad Deum effusis, animozum 
vires corroboravit, quo consilio et ipse et copiae 
quaedam cecinerunt carmina (2). Quamvis ab his 
in proelio fortius dimicatum esset, rex ipse occu- 
buit, in cujus tentorio Grotii nostri liber. de 
Sure belli ct pacis evolutus repertus est (3). 
Paucissimi sane ei virtute adaequarunt; sed ta- 
men fuerunt, nec non in nostra patria, Ruterus 
talis fuit, qui tanquam heros revera Christianus , 
omnium ore ac omni tempore celebrandus est. 
Recentissimis quoque temporibus, cognitionis 
purioris apparuit salutaris vis. Conferas tantum- - 
modo Zrancos, duce Napoleonte, atque co- 
pias principum Russiae, Zfustriae , Borussiae, dne 
gliae (4), duce Wellingthono aliisque. Pau- 
ca brevitatis causa monebo.  Dello incepto, edidit : 
Fran- 
(1) Regi consuetum fuit dictum : omnes mei capitis crines 
sunt numerati, quorum nullus, invito Deo, decedit. Vid, 


Gutthrie, l. l. p. 961. 

(2) Carmina, quae rex et milites cantarunt, his incipiunt 
verbis: Eine feste Burg ist unser Gott, reliq. et: Er wol 
uns Gott gnádig seyn , reliq. Vid. 1. l. p. 1128. 

(s) Hic liber semper iu regis manu fuit er ejus jussu conver- 
sus in Suecorum linguam. Cf. omnino Bruckeri Hist. 
Crit. Phil., V. p. 236. 

(4) Cl. cl. van Voorst, i» Orat. laud., p. 17. et ann. 


ad h. pag. 


Li 


THEOLOGICA. 155 


Fráncorum conventus nationalis jussa, quibus 
omnes aliarum Europaearum gentium cives, qui 
Franciam habitarent, necandi erant (1), et Na- 
poleon, pace Z/iénssi dirupta, omnes peregri- 
nos abduxit in servitutem; Wellingthonus ve- 
TO V. C. ex Jispania copias in Francorum regio- 
nes ducens, milites suos severe monuit, ut in- 
colas innocentes debilesque non vexarent; sed eorum 
opibus et agricolarum segetibus parcerent. ,, Me- 
» mentote, inquit, ista facinora, quae Z/spami 
» et Lusitani a lrancis experti sunt, Ne ad vin- 
» dictam liaec commoveant ; sed vobis sint exempla , ' 
» ut incolae tales nefandos exsecrentur. Estote 
» Vos digni nomine hominis ? (2). 

Et attendas. 2e/gas et Batavos , quales fuerint tri« 
bus ante annis. Je/gae injusta suscipiunt arma et 
illicita; vitrum , acüs, vitriolum aliaque iis fuerunt 
arma, Eorum dux Daine, Datavis Ze/giam ine 
gressis , accendit (3) copias ad injuriam, quam 

mere 


(1) A. 1794. m. Maji d. 26. et m. Aug. d. 11. Cf. Mar- — 
tens, Recueil] ieliq. , VI. p. 733. seq. 750. (quibus jussis 
autem ab incolis non obeditum est,) et Schmeltzing, l. I. 
I. p. 141 

(2) Hoc. edictum  mzgna ex parte exstat in nostro diario, 
Recensenz ook der. Recens. , D. XXVI. N9. 4. p. 180. 

€3) Sc. jusso quodam, quod scriptum est in urbe asselt 
1831. m. Aug. d. 3. matutina hora 5. C£. praeter alia diurna: 
Bredasche courant , edita eodem. anno m. Aug. d. 12. Befga- 
r4: medici ac quaedam mulieres, quae Sorores charitatis 


di- 


156 C'OMMBNTATIO 


mentiri ausus est, ulciscendam ; calumniatur hos- 
tes, lisque maledicit. Batavi vero hoc tempo- 
re (1) omnem in Deo collocarunt fiduciam, et 
beli dux, princeps Z/reusiacus nosterque haeredi- 
tarius, exercitum in Ze/gia;z inducens , incolas 
hujus regionis palam de belli consilio certiores 
reddidit: , Non vindictà, inquit, aut imperii 
» cupiditate incendimur. Pater meus tantum jus- 
, tam et aequam cupit pacem. Quisque-ab inju- 
,» ris militum tutus esto ac incolumis, Sin minus, 
», vos ab istis defendam ? (e). Ducis exemplum 
milites secuti sunt in expeditione hacce 2ey/uepg. 
Haec testatus est Frazcorum praefectus , Gérard, 
qui Zazz4yos ob bellum , humanissime gestum , lau- 
davit. (3) 

Ex allatis exemplis, ut alia mittam , facile col- 
ligsitur, gentes, quae religionis nostrae cognitione 


gaudent emendati, universe humanius gessisse bel- 


lum, quam reliquas. 
Si. ea, quae hac dissertationis parte inde a 


$. 4. 
dicuntur, proptet opem vu!neratis nostris allatam, laudandi 
sunt. CÍ, diarium jam citatum. [ 

(.) Decretum, in quo Rex noster dilectus (a. 18531. m. Aug, 
d. 1.) causas expeditionis exponit iisque addit suum consi- 
lium, a Deo, more proavorum, die certo praecibus totius po- 
puli eventum prosperum petendi, occurrit in diariis, vw. c, 
in JVederl. Staatscourant a, 1851. m. Aug. d. 3. 

(2) Haec moria publice ubivis per Be/giam divulgavit, Ipsa 
inveniri possunt in Bred. Courazt 1951. m. Aug. d. 3. 

(3) Cf, Br«ed. Cour. 1. 1. ad m, Aug. d. 26. 


THEOLOGICA. 157 


$. 4. huc usque exposita sunt, inter se con- 
ferimus, magna belli juris conversio nobis est 
conspicua , quam non tantum apud hunc illum- 
ve, verum etiam apud principes , duces ac gen- 
tes universe adesse observamus. Videmus prae- 
terea hanc conversionem religioni nostrae proba- 
tam laudatamque; eam, religione Christiana non- 
dum cognità, non affuisse, sed solummodo , post- 
quam populi hujus imbuti sunt cognitione , obtinuis- 
se atque plane eundem tenuisse cursum, quem 
tenuit recta illius cognitio. Hanc commutationem 
nec philosophiae , cujus praecepta paucissimi audi- 
verunt, nec cultui, per se spectato, quem apud 
crudeliores gentes saepe eximium fuisse intelligi- 
mus, nec zoAmeíz, cujus perfectio e civitatum 
conditione , maxime post communem. religionis 
Christianae professionem ejusque auxilio emendatà , 
exorta est, tribuere possumus.  Concludere igitur 
cogimur, illam originem duxisse primariam a reli- 
gione. nostra, quae sensim paulatimque universe 
Europae orbem mutaverit, cujus igitur vi ac ope 
efficacissima , magna ejus incolarum pars hodie 


humanius bella gerat. Quod autem ejus vis non- 


dum ubivis aut dilucidius appareat, vel ejus igno- 
rantiae vel cognitioni corruptae et nondum ab om- 
nibus animo toto acceptae, minus doctrinae ipsi 
tribuendum est. 


SEC. 


158 COMMENTATIO 


S)E:CCT pQc TIERS IA 


DE BELLO FINIENDO. 


$. 9. 


De tempore belli finiendi. 


P ostquam de sententiis, quae de belli gerundi 
causis ac ratione inter gentes Christianas exstite- 
runt, nonnulla monui, non a consilio hujus dis- 
sertationis alienum duco , pauca observare de bello 
finiendo. Namque hac in re magna reruui bellica- - 
rum conversio conspicua est. 

Duo, ni fallor, hic in censum veniunt: et tem- 
pus, quo bella fniantur, et ratio, qua finis 
iis imponatur. Quodsi de hisce actum sit, non 
erit dubium , quin gentes Christianae magis stu- 
deant paci conficiendae ,' quam aeterno bello gee 
rundo. 

Quando ad tempus attendamus belli finiendi, 
antiquae Europae sors tristissima fuit," Tempus, 
quo bellis finem imponerent, fere  nescierunt 
gentes, bellis consuetae internecinis. 

Sae- 


THEOLOGIC A. 159 


Saepius arma capta sunt utrinque eo consilio, 
ut bellum alterutram gentem funditus deleret; sae- 
pius bella suscepta cum odio internecino, quo 
alter populus exstingueretur; saepius ad exci- 
dium usque pugnatum est et a copiis, coeco im- 
petu aut irá ductis, et a ducibus, ratione et con- 
Silio id agentibus (1). Non tantum gentes fe- 
Tae, quae rationis usu et humanitatis sensu fe- 
re carent, ad internecionem arma gesserunt; 
sed etiam populi, qui a belluina feritate ad so- 
cietatem qualemcumque adscenderunt, exempla sunt 
nobis, quam saepe bella, quibus gentes nonnisi 
praedam , mancipia , prata, captivos sibi conquisi« 
verunt, incolis fuerint exitio. Hac ratione barbari, 
qui, 7454 relicta, praedae agendae causa aut no- 
vae sedis quaerendae in .Ezropzz? descenderunt, 
regiones depopulati sunt (2), et ipsi nonnunquam 
in perniciem detrusi. Ita Ga/, Cimbri et Teu- 
zones, ia Junni alique populi fere bellis pe- 
rierunt omnes. Plurima quoque bella cultiorum gen- 
tium, quamvis fixam habuerint sedem, fuerunt in- 
ternecina: provoco ad Zssyrios, Babylonios, Per- 
sas , maxime autem ad Graecos Romatnosque , quibus 
superbia, avaritia, dominandi libido fuerunt beilo- 
rum semina. 


Ita 
(a) Cf. Heynii, Opusc. acad. VI. de bellis internecinis 


eorumque causis et eventis, p. 462. seqq. 
(2) Cf. Tzschirner, e. d. K., p. 172, 173. 


160 COMMENTATIO 


Ita Graeci Trojam ob captam Helenam ad- 
venerunt, nec nisi Priami regno deleto inco- 
lisque Occisis dispersisve, redierunt. ^ Coloni 
Graecorum saepe cum veteribus incolis dimicae 
runt, ut nullus horum fuerit superstes, v. C. 
Ionum coloniae per 24:/ze minoris oram con- 
ditae (1).  Tristissimam omnium bellorum finem 
habuit Ze//um  Phozense, sacrum quoque dictum. 
Philippo, acedoniae Rege, intra Graeciae fines 
recepto, debelatum est cum internecione ac. PZo- 
ceae et Graeciae servitute,  Perlustres res gestas 
Romanorum , quorum prudentia et solertia (2) 
laudari solent in tempore pacis faciendae. Ple- 
rumque ab hac gente consulto et considerato bel- 
lum susceptum est, et in toto bello illud, quod 
sectarentur, continuo ob oculos habuerunt: scili- 
cet pacem, Qualem vero? Jrittannus, Calgalus, 
Tacito (3) teste, de Romanis testatus est: 
» auferre, trucidare , rapere, falsis nominibus 
» Amperium , atque, ubi solitudinem faciunt, 22- 
» cen. appellant" (4). | Et revera simulac Ro- 

na- 


() Cf. Barthelemy, Il. l. I. p. 58. 131, 

(2) Cf. Heyne, (in Opusc, 4ead. 1V.) de Romanorum pra- 
dentia im finiendis bellis, : 

(3) 4n vita Zgricolae, C. 30. — Cf. Caesar, de B. G. I. 
€. 8. 

(4) Idcirco Romani saepius obediendi necessitatem, genti- 
bus impositam , appellabant blandiori voce Socíezatem, devic- 
i03 jecier, et copias, quas hi mittere jussi sunt, amxília. dca 


|  Grae- 


THEOLOGIC A. 1614 


mani magnam terrarum partem ditione tenuissent , 
aut nunquam cum. hostibus pacem pepigerunt, aut 
demum , quum talem inire possent, in. qua callide 
nova dissidiorum semina spargerentur , vel quum 
futuri imperii divitiarumque ex illis regionibus 
sibi contrahendarum .spes facta esset. lta tandem 
pacem fecerunt cum Philippo ZMacedonuta re- 
ge,cum Antiocho et Mithridates ita tandem 
cum :Carthaginiensibus , Graeciae civitatibus , 7fe- 
dolis (1), .alis. Eandem ob causam saepius et 
bella gesserunt. ad. internecionem. — Klaec testatur 
imprimis tertium bellum Puzieum , quo Patres 
conscripti , nonnisi Carz4agíze , imperii aemuld, ex- 
scissá, conquieverunt. Tempus igitur bella finiendi 
nescierunt, nisi magna. commoda , bona aut impe. 
rium iis arriderent; rarius profecto nobiliora sec- 
tati sunt (2). 
A tanto bellandi ardore, quo populi in mutuam 
ruant perniciem , abhorret maxime religionis Chris- 
tianae doctrina, quae luculenter docet, hominem 
non 


Graeciae liberíatem restitutam annuntiarunt, et, Perseo 
capto, Macedoniam in formam provinciae redigerunt nomine 
Jiberíatis. Quae subdola ars! Vd. omnino Heyne, Opusc. , 
1,1. p. 556. ( 

,UJ Vid, Stuart, om. Gesch., V. p. 522. «e» VI. p. 93» 
94- — p. 104, 107, 268, 295. — 1X. p. 74, 209. — IV. p. 
118. — V. p. 481. — VI. p. 95. 289. - 

"Ua) Cf. Livius, XXII 58. Tzschirner, «. 4, K., p. 
1749. 175* 
:4 DOED. T da 


162 COMMENTATIO 


non bello, sed paci a Patre coelesti comparatum 
esse,  Internecinum odium ac perpetuum bellum 
vetat, quid dico? vim, furtum, «caedem, imo 
iram 5 contra autem amorem mutuum, pacer, Come 
cordiam commendat, et Jesus Christus, ipse pa. 
cis homines inter et Deum auctor, uwaxdpiov; dixit 
robs  &lpuvozci0g. — Supra jam vidimus , bellum 
tantum idcirco et civibus et principi agetidum esse, 
ut pacem recuperent , et ab hostibus injustis sese sua- 
que defendant. Itaque homo, religionis Christianae 
. principis ductus, pacem et civitatis salutem pa- 
randam conservandamque sibi armis susceptis pro- 
ponit: simulac vero armis effecerit, ut hostis ipsius 
jura agnoscat, justaeque ipsius voluntati obediat , 
ut ipse pacem aequam ac tutam facere possit; tum 
non invitus, sed lubens a bello desistit Christia- 
nus. 

Has sententias Christianae gentes sensim fove- 
runt, Pacem bello praeferre coeperunt, interne- 
cina exercere odia, et potius se invicem quasi 
discerpere, quam auxilio adjuvare et amicitià am- 
plecti, haud amplius cupiunt. Nihil pace sanc. 
tius ac salutarius aestimant, eam multis nego- 
tiis potiorem omni celebrant sermone, ejus de- 
siderio flagrant fere omnes. Jam quisque, qui si- 
bi cladem ac luctum , quae e bellis nascuntur; qui 
homines bella gerentes, immane in mutua praecor- 
dia saevientes ; qui, illas densas acies, rabidum 
militum ac vulneratorum clamorem, qui florentis- 


Si- 


THEOLOGICA. 163 


simas copias brevi tempore in parvam cohortem 
eamque afflictam conversas; qui cadaverum strae 
gem, agros vastatos ac depopulatos; qui jacturam 
et luctum uxorum , parentum , puellarum, denique 
omnes praeliorum miserias ob oculos ponit , ille mag- 
nopere subitam belli finem toto ex animo optat. 
Quo desiderio, quamvis, eheu, saepe apud hunc 
illumve principem , raro sane apud cives incertà 
commodorum spe debilitatum ; maxima tamen Chris- 
tiaánorum pars et principum et jurisperitorum et 
philosophorum tenetur. Gloriam vere regiam esse 
judicant in civibus beandis ac in dissidiis com- 
ponendis. Singuli etiam cives, nisi omnes, sal- 
tem plurimi, bello finem ponere cupiunt , ut quam 
primum pacem aequam ac tutam inire liceat (1). 
Saepius autem, quod jam monere coepi, spes 
commodorum principibus , quamvis Christianis , 
suasit, ut longius bellum protraheretur, quam res 
ipsa urgeret. Quapropter v. c. utramque pacem 
Monasteriensem et IFestphalicam longius frustra ex- 
spectarunt gentes (2) ; Franci enim sibi plura com- 
pa- 
(i) Vdd. Augustinus, Epist. 189. Erasmus, Paci; 
querela et Paraphr. ad Luc. c. Ill. Grotius, de 7. Z2. ct P. 
IH. c. 15. $. 1.. ]. A. Turretini, Ora:iones zfcad. Orat. 
XI. Potum pro pace, p. 327. Montesquieu, 1l. 1l. Liv. I. 
Ch. s. Zriefe s. d. K. p. 74. seqq. Iselin, k Ll. VIII. p. 
324 Garve, l. l. p. 154. Dráseke, l. l. p. 56. Ewald, 
l.l. p. 67. seqqd. Schmeltzing, l. l. p. 547. 
(2) Cf. Putter, Geist des Westphálischen Friedens , p. 22- 
et Woltman, Gerehichte des Westph. Friede, p. 1622. 


L2 


164 COMMENTATIO 


parare commoda studebant , et Ox en stierna, licet 
Gustavus bellum ad libertatem vindicandam ges- 
sisset , damnum , Sueciae regno allatum, justo plus 
compensare volebat. Ob eandem rem (a. 1673.) 2fn- 
gliae rex cum ordinibus Hollandiae inire pacem re- 
cusavit, quamvis ab his hac de re monitus, ut 
sanguini parceretur humano (1). Quid morata est 
pax Ultrajectina? Num legati Bgzavíae et maxime 
"ustriae idcirco Zínglis obstiterunt , quod sibi ma- 
jora colligere commoda sperarunt (2)? Enimvero 
populi, qui puriorem amplexi sunt religionem , 
raro, ne dicam nunquam, tamdiu bella gesserunt , 
donec hic aliusve populus in servitutem deductus 
aut deletus sit. Ista vel maxime gesta sunt a 
gentibus, quae in errores delapsae erant majores. 
sta Equites Teutonici egerunt in Borussios, Hise 
pani in zmericanos. 

Haec dicta sufficiant. —Cuivis secum reputanti , 
quae hac paragrapho diximus, satis patebit, gen« 
tes, nec non principes, de belli finiendi tempore 
melioribus esse imbutos sententiis (3). 


(1) Cf. Brandt, l. 1. p. 351 
(2) Cf. Becker, XIV. p. 150, 153, 153, 159. 
(3) Cf. Robertson, lI. p. 1, 176, 179. 


$. 1o. 


THEOLOGIC A. 165 
$. 1o. 


De ratione , qua bella finienda sunt. 


. Hac de re profecto sententiae meliores exstant 
inter Christianos. Haud necesse est, ut plura de 
Ethnicis memorem. Feri ac barbari (1) populi 
fere nihil de justa pace facienda sciverunt. Cul- 
tiores vero, Graeci (2) et Romani, omnino in- 
terdum bellis finem imposuerunt; sed ratio, qua 
victores erga incolas regionesque devictas sese 


praestiterunt , ab omni caritate plerumque abhor- 


ruit. — Perpetuam legem esse dixit Xenophon, 
ut in regionibus captis eorum, qui eas ceperint , 
sint corpora et omnes facultates. — Jure igi- 
tur ZAMyeenii ab Zírgis, OlynzMii a Philippo 
fuissent venditi (5). Sic etiam Romanorum vo- 


; ! lun- 


(1) Ita Brennus, Romá capta, dixit: ,, omnia sunt vali- 
diorum." 1t Zaezdali a. 411. Hispaniam devictam in sor- 
tes conjecerunt. Cf. Robertson, 1. l. Il. p. 229. 

(2) Paucos tantum excipias, v. c. Timoleontem, de 
quo vd. Nepos, vit. Timo. C. 3, 4. et Plutarchus, 
yit. Timol. c. 36. 


(5) Cf. ejus Cyrop. Vli. —  Crudelius aliae antiqui aevi 


-gentes egerunt: Minos immane tributum imposuit 44;hesien- 
"sibus, et interdum pactum initum cst, ut victns victori quo- 


tannis magnum nobilissimarum puellarum numerum, tanquam 
tributum daret. — Cíf. Grotius, 1l. l. c. JX. $. 6. T. Ro- 
the, l. l. . p. 127. Becker, I. LI p. i93. 


166 COMMENTATIO 


luntas definivit pacis conditiones (1)3 bona e de. 
victis regionibus contracta sunt, incolae earum 
vexati et in servitutem redacti. Conspicias modo 
triumphum , quem egit Pompejuss currus auro 
argentoque onusti, et servi ,- ex undeviginti popu- 
lis eorumque principibus collecti, eum sequeban- 
tur (2). Sic bellum finitur, et regiones ipsae sibi 
dominos accipiunt proconsules et quaestores, at- 
que gaudent, nisi crudeliora eos maneant. Nam 
bello cum Zerseo finito , senatus excercitui, cujus 
cupiditatem praeda Macedonica nondum expleverat, 
praedam Epiri urbium , quae ad Persea defecerant , 
tradidit, et uno die septuaginta urbes direptae sunt 
incautique incolae servitutis vinculis constricti (5). 
Hunc bellorum finem detestatur religionis Chris- 
tianae doctrina. ,, Quod tibi vis, ut fiat, facias 
et alteri," praecipit illa, Si quis ad ejus effata 
suum componat animum, caritatem ac justitiam 
veneratur colitque, non victorià abutitur, neque 
ul« 


(1) Cf. T. Rothe, 1, 1l. I. p. 226. 

(2) Cf. Stuart, l. 1l. X. p. 170. Pretium opum et divitia- 
rum, quibus currüs Scipiónis, de Carthagine triumphan- 
tis , onusti erant, fuit florenorum 134, 000,000. ldem 
Scipio antea vendiderat 25,000 1nulieres et 30,000 ma- 
fcs, quod illum belli jure fecisse ipsa agnovit Hasdrub a- 
lis uxor. Cf. Stuart, l. l, VII. p. 260, 261, 265. De 
Sylla, bello finito, in Romanos saeviente, testatus est Cae- 
sar in oratione, quae exstat apud Sallust, Je//. Casil. C51. 

(3) Cf. Livius, XLV. 34. 


THEOLOGIC A. 167 


ulcisci cupit, nec animum prodit implacabilem. 
Sibi tantum postulat, quae aut hostilis populus 
eripuit ,aut , quamvis id justum esset , non concede- 
fe voluit, tantum igitur ea quae suae civitatis civium- 
que saluti necessaria sunt, Profecto non ea postu- 
lat, quorum defectus hostibus ipsis interitum af- 
ferat aut paret, n gentium devictarum milites 
civesque, quos victor tenet captivos, se praestat 
mitem ac misericordem ; eos tractat, prouti ipse 
in captivitate ab iis vellet tractari; profecto eos 
non in servitutem abducit. Verum , bello finito , non 
tantum in devictos sese officiis multis sentit ob- 
strictum 5 sed etiam in milites illos, qui eum ab 
hostibus defenderunt ac reportarunt victoriam. Et 
milites, sive incolumes sive vulnerati aut detruncati , 
et militum, maxime eorum, qui in proeliis obie- 
runt, familiae superstites, viduae ac infantes, 
sunt omnes Christiano curae cordique.  Dignos 


praemiis ornat et veneratur, egenos alit et susten- 


tat, Verum enimvero Deo persolvit gratias, quas 
debet, Ejusque beneficia suis enarrat posteris (1). 

Christiani hodie non tantum humanius de pace 
facienda sentiunt, sed etiam humanius eam ineunt. 
Sic victores et victi ad certum locum conveniunt (2). 
Tum agitur de iis, quae sibi invicem concedenda 


et^ 


(1) Cf. Garve, ih. p. 154. et Reinhard, Mor. IIl. 
8. 276. p» 53« 8. 288. p. 96. $. 289. p» 99. $. 302. 
(2) Schmeltzing, l. !. Ill. p. 342—346. 


16$ COMMENTATIO. 


et reddenda sunt. Religio, libertas, vita, leges, 
inperium devictis relinqui solent et captivi utrin- 
que redduntur incolumes (1); de inimicitiis ac 
dissidiis , quae antea fuerunt, ne diutius quidem 
cogitari volunt (2)5 pax et amicitia restituuntur (3) , 
atque damna, quae innocentes incolae passi sunt, 
quoad ejus fieri possit, resarciuntur (4); quisque 

ll. 


(1) Cf. Grotius, I. I. lib. IH. c. 4. i$. 12. Schmel- 
1:zing,l. l. Ill. p. 353. litt, c, Schmalz, Europ, Vólker- 
Recht, p. 263. Constantinus Magnus adhuc captivos 
regulos cum feris eertare jussit, Cf. J. Rothe, II. p. 407. 
Gothi autem devictis avitam reliquerunt religionem, Pepinus 
Longobardis regiminis formam, Carolus Magnus leges et 
instituta. Cf. Grotius, 1. 1l. lib. Ill, c. 15. $. 245 65 95 13^ 
€. 16, S. 4. 

(2) Idcirco foedera, jam antea pacta, confirmari solent. Vd. 
Schmeltzing,l.l, p. 367. Idcirco a»nestia , quae dicitur , fere 
in omnibus paeis pactis annuntiatur.  Cff. pacta, quae reges 


Brittaniae, Franciae et Hispaniae, a. 1673, Parisiis (De - 


Martens, Rec. I. p. 53.2; quae codem anno. Reges Hus- 
&griae et Bohemiae in Castello Hubertsburg (1. |. L p. 6r. 
art. 4.), et deinceps in oppido Tessches a. 1779. pepigerunt 
(1. 1. Hi. p. 5 art. 2.) & Pace JZestphalica difficillime pacta, 
Imperator Germaniae oblivionem omnibus concessam vix agnos- 
cere voluit, quam Ezsazgelici continuo postularunt, Catholi- 
«ij verorejecerunt. Tandemautem eam concesserunt. C£, W olt- 
man, l.l. I. p. 164. sqq. 

(2) Cf. Kluber, 1. 1. II. $. 526. et Schmalz., I. l» p, 
5 16, 


(4) Jam O;rrogothi haec fecerunt, Cf. Sartorius, l1 
p. ?t. 


THEOLOGICA.. . 169 


utriusque. salutem. ac. commoda. augere. (1) , atque 
socios sive Christianos , sive nondum Christi no» 
men profitentes, moribus imbuere humanioribus co- 
natur (2). Talia docet. hodie populos Europaeos 
jus gentium (3). 

Nullum. pactum , bello. finito, apparuit exop- 
tatius,; quam illd, quod tres Europae prin- 
cipes Russiae, Borussiae et Zustriae, bello ges- 
to, in quo illi eorumque socii dimicarunt pro 
Europae libertate, inierunt Parisiis (a. 1815. 
m. Sept..d. 26.). Singuli videlicet sese sancte 
obstrinxerunt ad Christi doctrinam tanquam vitae 
normam strenue sequendam. Sese invicem tan- 
quam fÍratres. amare voluerunt, in pace vivere 
perpetuà, et, non longius inimicitiis odioque, ve- 
rum justitià et caritate duci, cum in rebus do- 
mesticis, tum in faciendis foederibus (4).  Pluri- 
mi principes huic pacto deinceps accosserunt (5). 


Quae 


(1) Hoc consilio articulus primus pacti JZestphalici con- 
scriptus est. Cf. Woltman, l.l. Zshang p. 1 et 74. 

(2) Sic Batayi cum IMaroccis a. 1777. pacem inierunt (De 
Martens, Rec. I. p. 624), Russi cum Turcis a. 179o. 
(1.1. V. p. 68. art. 1.) atque Zf»g/i Batavique cum Zlgerensium 
civitate a. 1816. (KIuber, 4fete des Winer - Congresf I. p.9.) 

(3) Cf. Kluber, Schmalz., et Schmeltzing inl. 1, 

(4) Pactum ipsum inveniri potest in Orzr. laud, clarissimi 
v. Voorst, notà ^ vd. etian Schmeltzing,l l. Ill. p. 
373. notà 4. p. 274. notá 7. 

(5) Principum nomina, qui huic pacto accesserunt, enumc- 
rat cl. van Voorst , l. i. notá I5. 


170 COMMENTATIO. 


Quae cum ita sint, lubenter agnoscimus, de 
belli finiendi et tempore et ratione sententias hu- 
maniores amplexos esse Christianos, qualem con- 
versionem religionis Christianae efficacitati . tribui- 
mus, — Pravas enim animi cupiditates , quibus Ethni- 
ci, imo cultissimi, bella gesserunt internecina , 
a religione nostrá maxime compressas, jam su- 
pra intelleximus. Hisce domitis, gentes belli fi- 
nem non differunt, verum festinant, ac^ magis 
consulunt aequitati , humanitati, caritati (1). Ra- 
tio bellandi ipsa crudelior, quà haud raro bello- 
rum exitus fuit tristissimus , religionis Christia- 
nae ope prodiit humanior, et ita bellorum finis 
mitior evasit. — Forte mutatae civitatum condi- 
tioni, atque artis militaris perfectioni tribuis il- 
lam; attendas quaeso, hanc artis perfectionem ex 
ila mutata conditione sensim ortam, hanc vero 
e meliori vitae cultu, ad quem religionis nostrae 
confessio gentes educavit Europaeas. — Itaque me- 
liores de utraque re sententias sensim paulatim- 
que ac universe a nostra religione effectas esse, 
non est, quod pluribus moneam (2). 


(0 Cf. Heyne, l. I. p. 472. 
(2) Humaniorem belli finiendi rationem Montesqu ivius 
huic gentium emendatrici jam tribuit. Vd, ille I. 1. Livr. III. 


ch. 36. et XXIV. ch. 5. 


$. 1r. 


THEOLOGIC A. 171 


5, subi. 


Pax aeterna. 


Pacem amant perpetuam fere omnes homines cul- 
tiores , ut primum , susceptis aris, fugam illius, 
artium atque scientiarum rerumque omnium bona- 
rum almae matris ac altricis experti sunt; licet ani- 
mi motus quoddam temporis spatium impediant , 
quominus homo existimet pacem, licet efficiat, 
ut paci succedat bellum 5 verum enimvero simulac 
bello omnis jacet salus ac sordet, quisque usu 
edoctus tristissimo , eam requirit (1), Pacis stu- 


dium, hümanae naturae inditum , omnibus populis , 


societatis vinculo conjunctis , haud abfuit , et ipsi in 
foederibus pangendis pacem summis extulerunt laudi- 
bus. Imo populi , belli amantissimi, Romani scilicet, 
in foederibus verba ,, ut pax pia perpetua sit adhi- 
bere soliti fuerunt (2). Impie autem saepissime ab 
iis pactam fuisse ,,jure possumus dicere(3) , quippe 
quae subdola fuit devictisque gentibus interitum . 
struens, Hominum bona indoles sic rect vià declina- 

re 


(1) Cf. Schmalz, l. 1. p. 260. 

(2) Cf. Brissonius, de formulis Populi Romani, lib. 1V. 
cap. 49» 

(3) Vd. $. praeced, 


172 COMMENTATIO 


re ac depravari coepit , ut potiusodio ac bellis , quam 
mutuo amori ac paci incumbant, ut pacem , quam piam 
aeternamque pronuntiant , belli consilio faciant. 

Ab his differunt ea, quae nostra religio lau- 
dat docetque 5 summum ejus consilium est , omnibus 
bellis in aeternum talem finem ponendi, quae om- 
nibus saluberrima sit hominibus. Mutuo amore vult 
eos conjungere , quo commendando et efficiendo suum 
exsequitur consilium (1). 

Gentes , illius cognitione imbutae , mores jam exue- 
runt ferinos , ipsae mites ac pacificae evaserunt. Hic 
illic inveniuntur docti , qui pacem optent perpetuam , 
qui morum doctrinam , quae pacem ac amorem maxi- 
me commendet, optimam pronuntient (2), qui va- 
rias excogitarint vias ad eam conficiendam (3). — 
Principes ipsi sibi fingere videntur pacem aeternam , 
et omnia, quae eam efficiant, tentare. Testes no- 
bis sunt plura pactorum , quibus aeternam oblivio- 
nem, aeternam promittant amicitiam eamque non 
impiam subdolamve , sed veram ac aequam , cujus 
indicia reperias in pactis, utrique, et victori et 
devicto , salutaribus (4). — Cives autem universe 

a 

(1) Cf. Ewald, Il. Il. p. 69—z6. 

(a) Hoc judicium eriam fert Kluber. l, l. Il. p. 506. 

(3) Vd. supra Part. I. $. 1c. 

(4) Vdd, Schmeltzing,l.]|. lll. p. 572, et Kluber, 
l p. 234. Conferas pacta pacis, inter BZritsanniae, Franciae 
et Hispaniae reges, a. 1765. initae. (De Martens, Rec, 
l]. p. 34. art. L.)). pacis eorum anno in Castello Hubertiburg 


ec 


THEOLOGIC A. 173 


a bello abhorrent et. pacem aeternam , nisi inter fa- 
milias, saltem inter varias civitates adesse amant. 
;"Eodem igitur jure ac antea, concludimus: reli- 
ligionem Christianam , quae altrix pacis est perpe- 
tuae, maxime. dispersisse semina, e quibus jam 
germinentur palmae , quarum folia nisi homo ipse ea 
decerpat, nunquam marcescent ,. sub quorum . fron- 
dem tum pax illa descendet , quae adhuc in caeli sphae- 
ris versatur, raro autem supra hunc orbem alas sol- 
vit suas, . Deus faxit, ut pax illa aeterna magis 
ac magis gentibus accedat. 


COMMENTATIOÓNIS CONCLUSIO. 


Itaque finem responsioni ad quaestionem impono. 
Demonstrare conatus sum, a religionis Christianae 
Jj doc- 


età. 1779. in oppido Tesschen confectae (1. 1. I. p. 62, art. t. 
et p. 7J. art. I, ll. p. 3. art. 1.) Conferas quoque pactum, 
quod inierunt 4fustriae imperatoret Turciae princeps , 3. 1791. 
(I. 1. V. p. 20. art. i) et Russi ac Turcia a. 1792. (1l. l. V. 
p. 68. art, I.)3 prae omnibus autem inspicias foederis sancti 
acta. (Kluber, 1.1. I. p. 232. nota 2.) — Jam antea talem pa- 
cem proposuit sibi pactum JZestpAalicum. Cf, Woltman , an. 
hangs p» I5 74« art. I—III, T Utinam gentes hanc sententiam 
factis semper confirmassent, A. 1654. JFestmunsteri inter 
Jugliam et Hollatdiam pax facta erat, in cujus conditionibus , 
4irtic. Y. et 11. , de perpetua amicitia ac concordia actum est. 
Deinceps autem bella crudeliter gesta sunt, et pax iterum, Zre- 
dae a. 1667. et. W'ossmunstori 2. 16744 sanciretur necesse fuit, 


174 COMMENTATIO 


doctrina homini et principi Christiano arma 'con- 
cedi; quippe quae, nisi aliunde auxilium  exspec- 
tent, cognatorum , amicorum, civium , principum 
aliorumque bonornm saluti vacillanti certam affe- 
rant opem, arma tantum, quae homines, amore 
erga bonos ducti, suscipiant. Demonstrare cona- 
tus sum, meliores sententias de bello gerundo, 
maxime effectrice illà , quae mutuum docet amorem , 
exstitisse et de bellorum caufis et de belli gerundi 
ratione nec non de bellis finiendis 5 religionem illam , 
non uno ictu aut impetu , hominum sententias emern- 
dasse, sed sensim paulatimque hominum animos 
reddidisse mites ac mansuetos; non singulorum, 
qui Christiani appellantur, sed universe, docto- 
rum et rudium, principum ac subditorum , ac pro 
aetatis ratione , pro religionis illius cognitione ac re- 
veneratione varia. — Quibus rebus expositis, mihi 
ipsi me non satisfecisse toto ex animo confiteor, 
quapropter meum opusculum. etiam atque etiam sub- 
uiisse "Theologorum Facultati summe venerandae 
judicandum trado. 

Qualecunque autem sit meum opusculum, tu Ehices 
Christianaedoctrina , quam praeclara es , quae non ve- 
tas arma civitatum saluti necessaria 5 sed insignis, Reli- 
gio Christiana ! est tua vis , quae , tam vehementiores 
animi motus compescere potueris , et homines huma- 
niora de bello gerundo docere. Dei, qui humanum 
genuste, moribus emendandis aptissimà, donavit , 
bonitas ac sapientia in tali rerum conversione elu- 


ces- 


THEOLOGICA. 175 


cescunt. Efficacitas tua , in hominum de bello gerundo 
sententias saluberrima , quoque certissimum est argue. 
mentum , te a Deo esse profectam. Utinam nonnisi di- - 
lectio nos ad arma vocet , dilectione ea gerantur , dilec- 
tione deponantur. Utinam omnes populi agnoscant - 
factisque demonstrent vera esse Grotii (1) verba: 


E dilectione - nata sunt - pia. bella. 


(1) Vid. ejus liber II. de 7. B. ac P..C. 2. $. 8. t0. 


WO 04AD01004L0,14. T; 


obaumeg olfad sb rannistod ai «ati epiiosoill. wagiaaso 
"Ute 123 init ieaitio2. SU pOUp e £utius« dulga ésta 
-"ibiainnon meci1I3 .mtaslotq oce» oot] & 51; .qumaam 
«palib , , uiüetog 3 sdoiisstib ,4330v pit bs eof oiz2sl. 
imsoaougz ilugoq esuio tue .tuamsgoq35 not 
: adtv (E) EE10710. 3628 iav 1aomenorob. in 


» ies i 


is »- -Xo E s contanti 4 ! 
SRorGm 


i e ;ü LES A y S s sh Ri b "s 4t vadit d V [2 


€ONSPECTUS COMMENTATIONIS. 


PRAEFATIO«e * L] . L] . . * L] L] pag. 3: 
PARS PRIM 4. 


-DISQUIRITUR, UTRUM E DOCTRINA ETHICES 
CHRISTIANAE HOMINI ET PRINCIPI 
CHRISTIANO LICEAT BELLUM 
"GERERE, NEC NE. 


SECTIO PRIOR. 


IN QUA DEÉMONSTRARE CONATUR AUCTOR , 
HOMINI ET PRINCIPIi CHRISTIANO NON 
OMNE BELLUM iLLICITUM ESSE. 


Rug. "ObahimeXbonmust. o. . . . pag.7 


$. 2. ANNon disertum de bello praeceptum a 
Christo , neque ab. Ipostolis , datum 
DOED. M ex- 


p" 


173 CONSPECTUS COMMENTATIONIS. 


exstat, Eorum agendi ratio non 
plane interdicere videtur , nc bellum 
gerat Christianus... . . . .« pag. 9 


SEGMENTUM PRIMUM. 


AN UNQUAM HOMINI CHRISTIANO BELLUM 
GERERE LICET? 


$. 3. Homo Christianus sui defensor armae 

Ius. . . . . [LI . . . Li . e 13 
$. 4. Cognatorum , amicorum , civium. .  — 19 
8. 5s. Civitatis ac principis. . . . . . — 925 


$. 6. Nec non aliarum civitatum, . . . — 29 


SEGMENTUM ALTERUM. 


AN UNQUAM PRINCIPI CHRISTIANO BELLUM 
GERERE LICET ? 


8. 7. Nonnulla N.T. loca ducunt , ut prin- 
cipibus jus belli concedatur. . . — 32 


$. 8. Princeps Christianus interdum officiis 
suis mom satisfacere potest, misi bel- 
lum gerat. . LI . . Lj . . . LE 36 


CONCLUSIO. . * . LI . . . . . . — 4o 
SEC- 


—^— 


CONSPECTUS COMMENTATIONIS. 


SECTIO POSTERIOR. 


179 


SENTENTIAM CONTRARIAM QUI SECUTI SUNT , 
FALSIS EAM PROBARUNT ARGUMENTIS, 


$. 


$. 


$. 


e 


9. Nonnulli Christianorum bellum. ilü- 
citum esse. Codicis sacri auctoritate 


demonstrare conati sunt. 


1o. Refutantur Christianorum sententiae , 
qui nostram seutentiam , sacri Codi- 
cis auctoritate ac indole religionis 


Christinae , oppugnant. . 


II. Zluctoritas veteris Ecclesiae in mostra 


re tiulla est. 


12. Sunt, qui ponant , bellum , pace aeter- 


"G confecta , tolli posse. 


— 42 


— 65 


— 67 


13. Qui pacem sperant aeternam , finem 
minime consequi possunt. 


14. Provida Dei cura iti. bello admittetie 


do defenditur. 


*. 


— 78 


PARS 


P 


189 CONSPECTUS COMMENTATIONIS. 
PARS ALTER. 


QUATENUS DE BELLO GERUNDO. HOMINUM 
SENTENTIAS EMENDAVERIT DOCTRINA 
RELIGIONIS CHRISTIANAE? 


PRAEMONENDA. *. L] . . v s . -€— 84 


SECTIO PRIM A. 
DE CAUSIS BELLI GERUNDI, 


8. r. Zxponitur , quibusnam inprimis causis 
ductae gentes , antequam Christi no- 


men professae fuerunt j bella ges- 


3erunt., «. . * . * L . . L] — 9o 


Religio gentium, . . 


Odium et vindicta. 
Caedis aviditas. 2 L . . . . . * LI -— 94. 


Belli amor et gloria. "js. wa e. i neis 


Opum ac dominii cupiditas, . . . . . — 98 


$. 2, Religionis Christianae doctrina — ho- 


mines cloribus imbuit sententiis 


dc belli gerundé causis. |. — IOI 


CONSPECTUS|.COMMENTATIONIS. 18: 


$; 3. Emendatae | sententiae inter: gentes 
Christianas.. . - . " e. . acm -— IIO 


o tui Pd Ph PR Lmeoi ig 


SECTIO SECUND A. 
DE RATIONE BELLI GERUNDI. 


$. 4. Diserimen antiquum jus belli inter. et 
EUIENIMEE.. v.e. L9 cS cem a8 
$« 5. AMirocissime egerunt ethnici bella. .. — 124 


$. 6. Belli. gerundi ratio, a. Christianae 
relisionis doctrind laudata. . . — 135 


[ c] 


* 7. Populi Christiani crudelem | bellandi 
rationem relinguunt,. . . . . — 1 39 


$. 8. Quo puriorem religionis cognitionem 
amplexi sunt populi, eo humanior 
est eorum belli serundi ratio, . . — 150 


SECTIO TERTIA. 
DE BELLO FINIENDO. 


$. 9. De tempore. belli THERE Lou LE 158 


$. 10. 


1810. CONSPECTUS COMMENTATIONIS. 


$. 10. De ratione , qua bella finienda sunt, — 165 


Eri PDAx (Pn. ns. Ras e e lo RARE 


COMMENTATIONIS CONCLUSIO. * 5. 5. -—- 173 


: | L, DOEDESD.r. 
: : ert COMMENTATIO 
THEOLOGICA 
DE BELLO. 


L.DOEDESD.r. 

COMMENTATIO 
THEOLOGICA 
DE DELLO, 


FRANCISCI JANI JACOBI ALBERTI JUNIUS, 
LUGDUNO-BATAVI. 


LITT. HUM. ET THEOL. IN ACADEM. LUGDUNO- 
BATAVA .CANDIDATI, 


COMMENTATIO, 


QUA 
A RESPONDETUR 


AD 


QUAESTIONEM THEOLOGICAM, 
IN CERTAMINE LITERARIO 


ANNO MDCCCXXXII PROPOSITAM 
A PLURIMUM VENERANDO THEOLOGO- 
RUM ORDINE 
IN 
ACADEMIA RHENO - TRAJECTINA: 


» Disquiratur , utrum e doctriná Ethices Christia- 
» Aae homini et. Principi Christiano liceat, bel- 
.» Jum gerere, nec. ne? Quodsi. licitum. exisiimee - 
j » tur, inquiratur, quatenus de ello gerundo. 
| » hominum sententias emendaverit. doctrina "Re- 
T » Jigionis Christianae ? 


QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT. 


D. xxr M. MARTII A. MDCCCXXXIV. 


— P ——— 


"V. ws ——URUM 


^ CONSPECTUS COMMENTATIONIS. 


INTRODUCTIO. 20. s. . oPage1—15 
$. 1. De indole et consilio religionis Chris- 
lanae. . . . . e. pag. 
$. 2. Hinc Christiano , prima fronte, bellum 
gerere haud licitum videtur. -  .« 8$ 
$. 3. Unde factum , ut multi Christiani bel- 
lum non licitum dixerint. 1m 5m. 
S. 4- Quaestionis propositae momentum , uti- 
litas, suavitas. Push : pILAA 


$- 5. Quid censendum de iis , quae de utra- 
que quaestionis parte a viris doctis 
scripta iunt. . . . . y. rM 


^3 PARS 


CONSPECTUS. 


PARS PRIM A. 


QUA DISQUIRITUR, UTRUM E DOCTRINA 
ETHICES CHRISTIANAE HOMINI ET PAIN- 
CIPI CHRISTIANO LICEAT BELLUM GE- 
RERE AN MINUS. . . 3. Pag. 163121 


CAPUT PRIMUM. 


EX EO, QUOD BELLUM INEVITABILE ESSE 
DEMONSTRATUR) AUGURANDUM, ETEHI- 
CES CHRISTIANAE DOCTRINAM NON POSSE 
NON BELLUM LICITUM PRONUNCIARE. p. 16—37 


S. JT GMPABHEE C 4 Us. * . Po A 


e 


«2. Bellum. inevitabile esse videtur ex ipsa 
DÁysica mundi conditione. , «2 2H 

$. 3. Bellum inevitabile est ob hodiernam ge- 

neris humani dépravatam conditio- 


nem. : à . 3 : Sg 
$. 4. Bellum inevitabile esse sequitur ex po- 
pulorutm indole et ingenio. . : 20 


$. 5. Bellum evitari non posse haud temere 
statuitur ex frustra adhibitis co- 
natibus illorum, qui pacem volue- 
runt perpetuam. . . . . $8 
$. 6. coNcrusio. : s . . «^ 235 


4 
' 


CONSPE C T U S. 


CAPUT 4LTERU TM. 


QUO PROBATUR EX ETHICES CHRISTIANAE 
DOCTRINA PRINCIPI ET HOMINI CHRIS- 
.TIANO BELLUM GERERE LICITUM ES- 

MES ers s "ais Sepe uj TUB, Ralecee y dE 


SECTIO PRIO R. 


EXPONUNTUR ARGUMENTA, QUIBUS EX 
ETHICES CHRISTIANAE DOCTRINA PRIN- 
CIPl ET HOMINI CHRISTIANO BELLUM 
GERERE LICITUM ESSE PROBATUR, pag. 57—70o 


$. 1. Quomodo disquisitio, utrum c doctrina 
Ethices Christianae homini et Prin- 
cipi Christiano licitum sit bellum 

gerere an minus , instituenda sit... — 37 
$. 2. Argumentum primum pro bclli licentia 
petitur ex eo, quod gravissimum 
Civitatis consilium, quale ex Ethi- 
ce$ Christianae doctrina esse. debet , 
obtineri nequeat, nisi, ubi aliter 
fieri nequit, populi jura vi vindicare 

WHeEBLA iis . » : ; 7.49 
$. 3. Argumentum secundum , quo probatur 
Principi et cuivis homini Christiano 
licitum esse bellum gerere, petitur 

ex 


C- O N- SSPJEIC: T. S; 


ex officiorum indole, quae utrique 

erga societatem. civilem praestanda 

incumbunt. . : Bw pag. 51 
$. 4. illata argumenta urgentur eo, quod 

ex Eihices Christianae doctrina lici- 

tum sit yim yi repellere. . « 64 


S'E.C.TLO AL T E R A. 


SENTENTIAE EORUM, QUI BELLUM GERE-, /.-- 
RE£ HOMINI CHRISTIANO HAUD LICITUM 
ESSE PUTANT, AD ETHICES CHRISTIANAE 
DOCTRINAM EXIGUNTUR ET REFUTAN- 
TUR. : E E : : pag. 70—121 


$. 1. Zdyersariorum mens et ratiocinandi 
raiio proponuntur. . . . . COME 
$. 2. Inquisitio historica , quomodo homines 
ad opinionem de bello, Christiano 
homini haud licito , pervenerint. — .. 75 
$. 3. Quid de hominibus , qui bellum gerere . 
Christiano homini haud licitum cen- 
sent , judicandum sit. .— . . si DN 
S. 4. Duae observationes generaliores de sen- 
tentia eorum , qui ex Ethices Chris- 
tianae doctrina bellandi veniam non . 
concedi putent. [25 15,10/90)TÀ1 , eB 
S. 5. De locis minoris momenti , quae ex Fe- 
te 


CONSPECTUS. 


teris Foederis libris ad. suam senten- 
tiam confirmandam afferunt. —... pag. 83 

. 6. Loca mitloris momenti , e Novi Foederis 
libris. allata. .. - y ; xxe, Bb 

$. 7. Loca majoris momenti , e Novi Foederis 
libris. i V . r . .. 98 

$. 8. Zirgumenta e Sacro Codice petita , quae 

praeter. supra allata. comprobent , 
Christiano homini bellum licitum esse. 111 

$..9. ZIppendicis loco, quaedam de bellorum 
commodis adsperguntur. $95. 1A 
CONCLUSIO GENERALIS.  . vont, ari 


e 


PARS ALT ER A. 


QUA INQUIRITUR, QUATENUS DE BEL- 

LO GERUNDO HOMINUM SENTENTIAS 
'EMENDAVERIT RELIGIONIS CHRISTIA- 

NAE DOCTRINA. . . .  .  pag.1232—239 


NONNULLA PRAEMONENTUR. . . 7109 


UCNPUT PRIMUM. 


QUO DEMONSTRATUR, RELIGIONIS CHRIS- 
TIANAE DOCTRINAM, EAMQUE UNICE, 
VALERE AD HOMINUM DE BELLO GERUNDO 
SENTENTIAS EMENDANDAS.  .  pàg.124- 158 


CONSPECTUS CAPITIS. . ó 450 9SU(o4 
$. 1. Quid rit hominum de bello gerundo sen- 


fef1- 


CO NIS'P E COD 82 


sententias emendare et quid id eff- 
cere yaleat. .. . : . pag. 124 
$ a. Quf apud populos, mon Chrbstianos , 
| omnia eo tendebant , ut homines , ex 
perversis , quas. docerentur. foyere , 
sententiis , bella non possent non. ex- 
- eitare , eademque et. malis ducti 
principiis et atrocissime gerere. . 1$o 
$. 3. De Religionis Christianae doctrina ad 
hominum de bello gerundo sententias | 
emendandas aptissima.  .. . — . 144 
$. 4. Qualis a Religionis Christianae doctrina 
in hominum de bello gerundo senten 
tias emetidatio speranda sit... — .— x1 


CAPUT SECUNDI. 


QUO RELIGIONIS CHRISTIANAE DOCTRINA 
HOMINUM DZ BELLO GERUNDO SENTEN- 
TIAS EMENDASSE ET QUATENUS PROBA- 
"WR, uw X " ; «^ pag. 159—229 


ERCELLU DEALDIR, 


QUA RATIONE RELIGIONIS CHRISTIANAE 
DOCTRINA, HOMINUM SENTENTIIS EMEN- 
DANDIS, VIAM SIBI STRAVERIT , UT BEL- 

LA ESSENT NUMERO PAUCIORA EADEMe 
QUE EX MÉLIORIBUS PRINCIPIIS MITIUS- 
QUE GERERENTUR., " . pag. 159 —185 


SECTIONIS CONSPECTUS. . . s " 158 


$. 


CONSPECTU S. 


. Religionis Christianae doctrina | tales 
inter homines excitavit sententias , 
quae, quod ad bellum gerundum at- 
tinet , salutarem vim exseruere. pag. 161 


. 
Los] 


$. 2. Ex eo, quod Religionis Christianae 
| doctrina hominum sententias emen- 
dayerit , populi conjuncti sunt , quae 
populorum conjunctio non potuit non 
in bellum bencficam yim habere. |. 167 
$. 3. Religionis Christianae doctrind imperii 
formae ita mutatae sunt, ut et hae 
son possent non beneficam in bella 
yit habere. . 2 e E 19 
$. 4. Religionis Christianae doctrina , legibus 
et institutis emendandis , hominum de 
bello gerundo sententias emendavit. 180 
$. s. Quid ex disputatis sequatur. $ e ioE 


SECTIO POSTERIOR. 


DEFINITUR ET HISTORIA COMPROBATUR , 
QUATENUS RELIGIONIS CHRISTIANAE DOC- 
TRINA HOMINUM DE BELLO GERUNDO 
SENTENTIAS EMENDAVERIT. .  pag.1985— 229 


CONSPECTUS SECTIONIS. ..  .  .  . 183 
8. 1. Quatenus Religionis Christianae | doc- 
trina hominum sententias de bello 
suscipiendo emendaverit. . — . — . 189 


re d 


CONSPECTUS. 


i. Bella nom sunt tot numero.  . . pag.189 
2. Non levi de causa suscipiuntur. . — . 193 
9. Contra voluntatema populorum. | . | . 196 
4- Si bella eyitari nequeant , populi , me- 
lioribus rationibus | ducti sese. ad 
bella accingunt eademque gerunt. . 199 
$. 2. Quatenus. hominum de bello gerundo 
sententiarum | emendatio cernitur in 
ipso bello. . 44 "uS opi i. BOS 
Homines minus nec datd operá 
sunt crudeles , quod inprimis post 
victoriam reportatam in jure belli 


aliisque cernitur. . " . . 205 
Quae non singula deinceps sed 
simul probantur. . . . -— 


$. 5. Quid de iis, quae disputatis vulgo 
objici solent , statuendum sit. . —. . 9921 
EPILOGUS, . RO MS ort AC DT RE NR 


IN. 


INTRODUCTIO. 


$. 1 


De indole et consilio religionis Christianae. 


Ubi ad religionis Christianae indolem et consi- 
lium attendas, facile in oculos incurrit, hanc 
esse religionem , quae, unice amorem spirans ; 
sectatores , amoris ejusque integerrimi principio 
ductos, ad summam perfectionem moralem tendere 
jubéat (1). 

Ipse 


(1) Etiamsi non ii simus , qui putemus Jesum vel Apostolos de in« 
dustria principium Ethices statuisse , tamen cum ex indole Ethices 
Christianae , tum €x arcta omnium officiorum conjunctione sequi 
putamus omnem Ethicen Christianam inhoc uno effato cornspirare : 


qéAcio: Égeale , iozrep ó zw TAB ÜuÓy £v moe oüpzvoa éAcióG 
igTi. Matth. V. 48. coll. Luc V. 36. Ephes. IV. 24. Coloss. 
III. 10. 1 Petr. L. 15, 16. IlL. 9. r Joh. III, 3. Ratio àu:em, 
quà homines ita perfecti evadunt, est amor erga Deum cé 
froximum, ut erga sb ipsum. Luc. X. o7. coll. Matth, XXII. 
37—39. Marc. XII. 3o sqq. ! 


X 


2 UNCI R OÀWUJ'C'T*L0. 


Ipse Deus, non, ut legum suarum severus vin- 
dex austerque judex , sed tanquam pater benignis- 
simus perfectissimumque amoris exemplar, Pet 
solet, Naturae Divinae unice propria est 5 ZyZ- 
v4 (1), omniaque ipsius operà et praecepta ex 
amore ducta et in eodem fundata sunt. 

Jesus Christus , summum illud perfectionis moralis 
exemplar, quo Numen supremum veluti ad homi- 
nem reducitur et hominis moralis natura ad divinam 
excitatur, dum in terris esset, perfectissimi illius 
amoris imaginem retulit sensibusque exposuit, — 
Divinus hicce legatus homines ad. Divini amoris 
normam agere jussit (2). Hinc amor erga Deum 
et proximum in Ethices Christianae doctrina. om- 
nium sistit primarium praeceptum , cui Jesus Chris- 

tus 

(21) 1 Joan. IV. 16. Nusquam tale effatum de Dei proprietatibus 
reperitur; habet hoc Joannis eifatum magnam et peculiarem 
vim. Videtur enim hac uria charitatis notione omnem Dei Ex 
fectionem moralem indicare voluisse. , 

(2) Omnium religionis Christianae mandatorum summum est 
ofücium charitais; nullum saepius commendatur, nullius ma- 
gis. aperte ob:eqvium requiritur. Sine illà nemo in discipu- . 
lorum consortium recipi poterat. Joan. Xlil,sqq. Apostoli qua- 
vis pagina ad charitatem fraternam incitant, Rom. XIIE. 1o. XIJf. 
$. 9. ro. 1 Cor. XIV. r. Ephes. IV. 2. 15. V. o. Hebr. XIII. r. 
1 Tim. VI. 17. x. Petr. II. 17, 21. 1 Joli. HII 16. 17. 19. IV. 7: 
9. ii. 21. Hac Christiani ab aliis dignoscuntur; commune sis- 
titia omnium vinculum; quapropter illud praeceptum ex regia 
est dicendum, Jac. LI, 8. Coll. J. 27. aüv3eepsog qifa TEAcióTWTOZ. 
Coloss. III. 14. : 


INTRODUCTIO. E 


tus omnem suam morum doctrinam ;superstruxit 5 
quod ubivis in Ethice Christiana dominatur, sin- 
gulisque placitis et praeceptis colorem tribuit ; adeo 
ut virtus Christiana nihilaliud:sit, nisi amoris exer- 
citium , et omnis perfectio moralis ;;e:Jesu Christi 
doctrina , in amore cernatur (1). «Hoc amoris 
principium : simplicitate. sese commendat j- ab. .om- 
nibus ratione sensuque morali praeditis naturis in- 
teligitur, et earum naturae convenit. Eo «ductus 
homo Christianus Deum non 'Legislatorem tantum ; 
verum simul patrem considerat, et Jesum Christum 
habet doctorem , qui sibi in imitationem est pro- 
positus; ut sic ad exemplar Divihümi, quod in N. 
F. libris amore et sanctitate conspicuum propó- 
nitur (2); sese componat , et Jesu - Christi -vesti- 
giis insistens ; eodem, modo ;:; quantum hoc penes 
hominem: est, - sentiat ,; cogitet , judicet, loquatur 
et agat; ut ita vice veri, boni , justi et aequi sen- 
su düctus ,:ea provideat et praestet, quae universo 
generi humano;. civitati civili et singulis homi- 
mibus quam maxime prosint. 

| Hic. demum. ex. vero | fizgiAe[ze m0 | ÓeoQ - Sociis 
adscribi potest (3). . Talis religionis | doctrina ; 
nibsio 19. ini ; quae 


(1) Reinhard, Christelijke Zedekunde , Tom. III. $. 174. 
(2) Cfr. Reinhard, Chr. Zedek., 'Tom. I. $. 8o. 

. (3) Cfrr. quae de notione (zciAeíza ToU ÜcoU scripsit clar. 

ANC. Kisr, inDisputatiore, Over de Chziste]ijke Kerk op aar- 

de, in Societ, Teiler, Tom. XXXI. pag. 16. — item H, Mun- 

A 3 ting- 


A INTRODUCTIO. 


quae cunctos amore fraterno complecti jubet, justi 
et aequi sensum alit, et erga omnes, ipsos etiam 
hostiliter animatcs, amoris et humanitatis officia 
praestare inculcat , non potest non esse religio pacis , 
ejusque magistra , quin et ad concordiam ducere (1). 

Unusquisque enim, cuicunque tandem civitati 
nomen dederit, si Christiani nomine dignus esse 
velit, ita perfecte rationem excolat necesse est, 
ut haec, omnibus pravis animi affectibus missis , 
divinae voluntatis instar interpretis, id, quod 
aequum et justum sit, cum singulis civibus, tum 
universis populis, decernat, velit, tueatur et vin- 
dicet, Ut ipse nullis pravis ducitur consiliis et 
nihil ab aliis metuit, ita vicissim ab unoquoque id 
jure exspectat, ut amoris et justitiae praecepta er- 
ga se exsequatur. Ubi potestate prae aliis valet, 
officii sensu ductus, non tantum infirmiori, si 
jure hoc illudve huic competit, lubens cedet, sed 
et indefesso studio huic jus vindicare conabitur, 
ubi ab aliis injuriá affectum videt. 

Nihil sane a regno, in quo omnes ita sentire 
et agere jubentur, alienius esse potest, quam li- 
tes, — Hic enim rationis rite excultae est, quid 


justum et aequum sit, pronunciare, vi et gladio 
lon- 


tinghe, Gesckied, der Menschheid, Tom. IX. pag. 174—186. 
inprimis pag. 182. 

(1) Legatur Tzschirner, i2 Opusculis cadem. quae. edi- 
dit J. F. Winzer, Lipsiae 1829. pag. 128 sq. 


INTRODUCTIO. 5 


longe remotis; nisi forte quis eo stultitiae proce- 
dat, ut putet, pugna et gladio melius definiri pos- 
se, quid justum sit et aequum, quam ratione 
rite excultà. — Quodsi forte lites exortae sint, 
cuivis juri cedere incumbit (1). 


Hinc Christiano , prima fronte , bellum gerere 
haud licitum videtur. 


Quae cum a singulis suis sectatoribus postulet 
Religio Christiana, nihil illi, prima fronte, magis 
contrarium videri potest, quam ée//um, quo gen- 
ies jus sive opinatum ,. sive yerum , vi et armis 
Sibi vindicare student (2). 

Quid enim ab iis, quae modo exposuimus , alie. 
nius excogitari possit, quam si homines , ratione et 
sensu morali instructi , amore sui invicem obstricti, 
eoque consilio creati , ut promovenda pace perfectio- 
nem moralem sectentur, bella movent, sive exter- 

na, 


(1) Cfr. J. H. B. Draeseke, Vier Leerredenen over den. 
Krijg, belg. vers., Groning. 1920. 1 Leerr. pag. 11. sqq. 

(2) Videtur haec definitio omnium simplicissima. Grotius, 
de Sure belli ac pacis, Lib, I. Cap. I. $. 2. aliam dedit: s£ta- 
1Us per yim certantium, quá tales sunt. CTzschirner, 
ueber dle Krieg, pag. 5. Die gewaltthátige wechselseitige Be- 
fehdang entzwyeter Vàlker der feindlicher Parthyen zesrisse- 
zer Staaten 5 alii aliter. 


6 INTRODU6CE T LCOQ. 


na, sive interna, brutorumque ignore inter se 
vi et armis concertant! Quodsi enim respicias 
causas, unde bella oriuntur, ad unam omnes. in 
peccato quaerendae, in migratis ab alterutra parte 
justi, aequi et amoris legibus , quales Ethices Chris- 
tianae doctrina praescribit, Ut igitur Ethice Chris- 
tiana non potest non bellorum causas improbare, 
ita multo magis ipsum bellum (1), — Quippe cum 
rei ratio, tum historia testantur , homines , in bello 
versantes , haud raro magnam certe partem , omnem 
fere morum dimittere lionestatem , innocentiam , pu- 
dicitiam, quin rem sacram flocci pendere , et effre- 
natissima libidine incommoda , quae patiuntur, et 
commoda, quibus destituuntur , compensare velle. 
Haud pauci nulla alia crimina norunt, quam quae 
verberibus et nece sunt luenda; non tantum ipsi 
militantes omni degenerant sensu morali, verum 
illarum quoque regionum incolae, in quibus castra 
posuere. Vim tyrannos aeque ac servos, animos 
pertinaces aeque ac imbelles formare, cuivis, ani- 

mi 


(r) Recte cecinit jam O vidius, de rte 44mandi Lib. III. 


Candida pax homines, trux decet ira f2ras. 


Pax optima rerum. 


Legantur etiam quae, suo more, lectorem in stuporem ra- 
piens , cecinit Miltonus, Pared. Lost. , Lib. II. vs. 496—505. 


O schame £0 wen! etc. . 


destruction wait, 


INTRODUCTIO. 7 


mi humani depravati gnaro , in confesso est. Hine , 
utLucanus (1) jam cecinit : 
Nulla fides ,' pietasque viris, qui castra sequuntur , 

. :Fenalesque. manus , ibi fas , ubi maxima merces. 
Qui, quaeso, religio Christiana licitum pronuncia- 
ret bellum, monstrum illud horrendum, quo ur- 
bes incenduntur, agri vastantur, fruges diruuntur, 
incolae omnibus privati, seminudi, inopia labo- 
rantes , nec habentes unde victum quaerant, in 
silvis. dispalari coguntur! quo alter alterum cru- 
deliter vulneribus configit, vexat, ipsi morienti il- 
ludit, eumque haud raro sine solatio ulláve curà diu 
cum morte luctatum, saevissime at lente tamen 
mortem oppetere sinit! quo populorum salus 
postponitur, omnia tributa , solitis etiam majora , 
militibus , armis , arcibus impenduntur , ecclesiae in 
militum aedificia commutantur, schoiae in noso- 
comia, et monumenta dirui et libri comburi solent; 
verbo, omnia, quae alias populo excolendo in- 
serviunt, impediuntur. Dellum dico, quo finito 
saepius , cum 

Fortuna belli semper ancipiti in loco est, 


injustus bellator victor decedit, homines castra 
secuti ad vitam civilem haud facile redire queunt , 
rapina quippe et caede delectari soliti (2)! Qui- 
bus 

(1; Lib. H. 
(9) De. malis ,- quae-bella secum ferunt, legg. J.L. Ewa!d, 
Oorlog en-yrede uit het standpunt yan don Christen heschouwd. 


pag, 


$ INTRODUCTIO. 


bus omnibus adeo Jesu Christi consilium  homi- 
nes ad perfectionem moralem ducendi plane im- 
peditur; ut haec reputans cum antiquioribus Men- 
nonitis fere exclamaveris: 4 JMirum est hotnines , 
» ad imaginem Dei conditos, potuisse adeo dege- 
» nerare, ut potius referant imaginem et naturam 
» leonum rugientium , tigridum | dilaniantium , lu- 
» porum  deyorantium et ursorum  saeyientium , 
» Quam creaturarum ratione et intellectu. praedi- 
» larum; imo majori etiam admiratione dignum 
» €82 horrendum hoc monstrum , ex orco erum- 
» pe5, non tantum locum invenisse, sed ab idis 
» foveri potuisse, qui se discipulos pacifici nostri 
» magistri Jesu. Christi profitentur , et xam! £o 
» fríncipes pacis volunt nominari (1). 


S. 5. 


ls de causis multi Christiani bellum ton lici- 
zum esse dixerunt. Christi sectatoribus., 


Quum negari nequeat bellum , in se spectatum , 
malum esse, et prima fronte Ethices Christianae 
doctrinae contrarium videatur, facile est intellec- 

tu 
pag. 9—17. ]. H. B. Draeseke, Leerr., pag. 33. sqq. A. 
Elink Sterk, Pilantropische gedachten over den oorlog , et 


inprimis H. G. Tzschirner, geber des Krieg , pag. 6. sqq. 
(1 il, Schyn, Historia Mennonitarum , pag. 58, 59» 


INTRODUCTIO. 9 


ti, qui plures, ut ex Ethices Christianae, ita e 
philosophiae moralis decretis (1), beilum illicitum 


pronunciarint (2). 
Ta- 


(1) Cfr. Tzschirner, seber den Krieg, pag. V. sqq. 

(2) Quamdiu Religio Christiana, ante Constantinum Magnum , 
nondum publica religio esset constitu:a , multi Christiani pii et mi- 
litiam et bellum sibi interterdictum habuisse videntur; maxime illi , 
qui theoreticam , (idealem barbare dicunt) vitam agere et spiritua- 
le certamen certare studentes (cfr. Neander, Denkwiürdigkei- 
ten, Tom. I. p. 290 et 419) et quibus, Ethnicorum cultum, 
in Romanorum castris dum versarentur, sequi jussis, persua- 
sum erat, saepe se injusta de causa alios debellare (cfr. 
Mosheim, Zedel. Tom. VII. p. 247 sqq.). Quod tamen de 
omnibus. Christianis, uti nonnullis placuit, dicendum non est. 
Plures enim 6ello interfuisse constet, (cfr. Grotius l. 1. c. 2. 
de jure b. ac p.). Nec Origenes,nec Tertullianus, neque 
alii, qui in bellum invehuntur, (et ad quorum testlmonia pro« 
vocari solet) sibi semper constant; quin bellorum justas esse 
posse causas affirmant. (vid. Grotiurm l. l. qui dignissimus est, 
qui bic legatur). Tam gravia a summo Grotio afferuntur argu- 
menta, ut Tz schirnero vix accedere ausim, qui in sripris: Fa// 

des Heidenthums, p. 2553, ucber den Krieg , p. 22 et in Opusc, 
44cad. p. 130, statuisse videtur, omnes Christianos bellum sibi 
interdictum opinatos fuisse. Patrum Ecclesiae loca, quibus 
bellum illicitum esse censent, sunt Tertulliani, de Patien- 
iia et in 44pologetico, Cap. 27. maxime de Coroza militis, 
Cap. i. 2. 11. Cypriani, Zpist. 2. Origenis, Coztra 
Celsum , Lib. IV. Cap. 82. p. 564 Lib. V. Cap. 33. p. 602. 
edit, Ruaei. Post seculum, IV. Lactantii, Isstiz. Div. 
Lib. V. Cap. 18. (quo de loco legatur Staüdlin, Geschichte 
der Sittenlehre Sesu , Band. lll. p. 26929.) Basilii Mag- 
nii, Epist. Canon, Canon Ig. 

Deinde Sociniani, Mennonitae, Quakeri, Wiysrici item bel- 

lum 


1o INTRODUCTIO. 


"Tales a Christianismi inde incunabulis ad nostra , 
quae vivimus, tempora reperti sunt, qui Deo 
potius (sic loqui amant), quam hominibus obe- 
dientiam praestari oportere opinati, bellum gerere 
sibi haud licitum esse censerent, et, militiae etsi 
adscripti , arma capere recusarent. 


lum illicitum putarunt. Leg. Grotius, de Jure belli ac pa- 
cis. Lib. I. Cap. ». Arnold,in vera effigie primorum Chris- 
;Ranorum. P. III. Cap. 5. Staüdlin, Geschichte der Sitten- 
lehre Jesu , Band Il. p. 282. 111. 220. IV. 16. Walch, Zin- 
leitung in die Religions: Streitigkeiten auszer der Euangelisch- 
Lutherische Kirche, Th. IV. p. 597. 731. et 804. De Menno- 
niis, Schyn, Historia Mennonitarum, p. 6o—65. Kort on- 
derwijs des Chsisi. geloofi near de belijdenissem der Doops- 
gezinden, p. 159. Bullinger, adyersus Zzinabaptistas , Lib, 
VI. 192—197. De Quakeris, Robert Barklay, in Teclo- 
giae vere Christianae Apologia, p. 463. Brissot, AVeue 
Reise durch die vereinigten Staaten yon. INord-Zmerica , 'Th. 
Il p. rz5. De Socinianis, Gerhard, Loca Theo], Tom. XIII. 
p. 273. ed. Cotr, Keperiuntur quoque inter Reformatores , qui 
nullum bellum, nisi defensivum q. d. , licitum existimente Cfr, 
Hist. der Menn.p. 653. De Mysticis, Gerhardus, Loca Theol. 
T. XIIÍ. p. 275. ed. Cott, Nequeab his (ne de Wiclefo aliisque 
loquar) prorsus alienus fuisse videtur Erasmus, cfr. Qacrela 
pacis undique gentium ejectae profligataeque , Opp. Tom. IV, 
p. 486—501. Reperiuntur denique et hodieque in patria nostra 
fanatici, qui bellum illicitum censeant 5 cfr. quae scripsit illo- 
rum hominum dux, Stoffel Muller, De wet var God lief 


$e hebben boyen al en onze naasten als ons zelven, 


$8.4: 


INTRODUCTI bO. 1l, 
S. 4 


Quaestionis propositae somentum y. utilitas , 

) suavitas. 

Quum haud sine veri specie olim plures bellum 
gerere Christiano homini haud licitum professi sint , 
et etiamnum piis Christianis , ubi ad arma vocan- 
tur, scrupulus injiciatur ; quaestio : ufzuz» 6x 
Ethices Chr... doctrina Principi et homini Christiano 
bellare licitum sit , an minus , nemini non , ex Ethi- 
ces Christianae praeceptis agere cupienti, magni 
momenti, nostris maxime temporibus, videri po- 
test. — Neque vero minoris momenti est disquisitio , 
quà inquirendum est , quazenus religionis Christia- 
nae doctrina hominum de belle gerundo senientias 
emendayerit. —. Quapropter quum a Nobilissimo 
in Academia Rheno - Trajectina Theologorum. or- 
dine de utroque argumento quaestionem positam 
vidissem , respondendi periculum facere decrevi y 
et quae nobis de utroque argumento exponenda 
viderentur, justo et aequo clarissimorum judicum 
judicio submittere. 

Quid enim est, quod dubius haererem , quae- 
stione sua sese utilitate et suavitate magnopere mi. 
hi commendante et ad respondendum me qua. 
si allicente? Anne futuro doctori Christiano 
utilius quid cogitari possit, quam intime in Ethi- 
ces .Chr. indolem penetrare ? Est enim liocce 

ut 


12 INTRODUCTIO. 


ut deinde (Part. I. Cap. 1I: $. rz.) patebit, si ri- 

-te ad quaestionis partem priorem respondere veli- 
mus, maxime necessarium. Quod ad alteram atti- 
net, quid suavius sit, quam de religionis Chris- 
tianae doctrina ejusque vi in hominum sententias 
emendandas, deque hujus emendationis sequelarum 
efficacitate ut universe, ita speciatim in bella , phi- 
sophari et accurate in eam inquirere ! 

Velsic tamen ab altera partediffiteri nolumus , nos , 
nostrae virium tenuitatis conscios , vix ad respon- 
dendum nos accingere ausos fuisse , reputantes , eum , 
qui ad hanc quaestionem respondere cupiat , non tan- 
tum penitus Ethices Chr. indolem investigare oporte- 
re 5 verum etiam historiam , ut antiquiorum , ita recen- 
tiorum populorum , eorumque sentiendi rationem j 
itemque vim et efficacitatem, quam omnes religio- 
nis doctrinae, ut gentilium , ita Christiana, in ho- 
minum animos de bello gerundo habuerint, perspi- 
cere. 


$. 5. 


Quid censendum de iis, quae de utraque quaese 
ionis parte a. viris doctis scripta sunt. 


Huic difficultati alia accedit ; quod nimirum, quum , 
quae viri longe nobis doctiores de utraque quae- 
stonis parte in medium protulerant,; perlegisse- 

mus 


INTRODUCTIO. 13 


.mus et meditati essemus, parum contenti libros 
deposuimus , quippe qui nobis saepe argumen- 
ta, vel minus valida, vel minus apta, vel omni 
prorsus probandi vi destituta, attulisse videban- 
tur. 

Quod enim ad priorem quaestionis partem at. 
tinet, licet plures quidem bellum licitum | proba- 
rint , plurimi fere non Ethices Christianae doctri- 
na, verum philosophiae decretis (1) usi sunt; pau- 
cissimi , (quod ne negligatur,) Philosophiam mo- 
ralem et Ethices Christianae doctrinam , amice 
conspirantes , conjunxerunt. Et qui, Ethices Chris: 
tianae doctrina duce, in rem inquisivere , plerumque 
ita argumentum tractarunt,ut vel non satis accura- 
te, velobiter tantum (2) rem exponerent , vel argu- 

. mens 


€?) Huc pertinent Grotius in opere praéstantissimo 4e 
Sure belle ac pacis, qui obiter tantum ex Ethices Chr. doctrina 
hoc argumentum tractavit, Lib, I. Cap. o. J. H. Fichte. 
über den Begriff des warhaftem Krieges, in. Bezug auf den 
Krieg im jahre 1815. Tubing. 1815. passim; egregium opus. 
culum H. G. Tzschirner, seber den Krieg; Ein philosa- 
phischer versuch, Lipf. 1815. alii. 

(2) Huc pertinent Moralistae Reinhardus, Tom. V. p. 
307..sqqd. Moshemius, Tom. VII. p. 247. J. L. Ewald, 
Oorlog en vrede uit let standpunt van den Christen beschouwd. 
Multo melioris notae sunt sermones Draesekii supra cit. 
Ipse Tzschirnerus,in Opusc. Zfcad. supra cit. p. 128—136 
potius historiam opinionum de bello gerundo , a Christianis pro« 
latarum ; éxhibuisse , argutnentaque in utramque partem allata te- 
tiglsse, quam quidém rem satis accurate tractasse dicendus est. 


14 INTRODUCTIO. 


menta ex effato aliquo , quo diserte bellum gerendi 
licentiam. doceri putabant, petita, ad rem confi- 
ciendam in medium proferrent ; unde non. poterant 
non ab historico - grammatica interpretatione , unice 
vera, aberrare et ad contortam sese convertere (1). 

Quod ad alteram. quaestionis partem , multi qui- 
dem,iique egregie, eximiam vim Religionis Chris- 
tianae inhumanitatem et salutem civilem , ex melio- 
ribus , quas homines ex illius doctrina conceperant , 
sententiis , exposuerunt; .quod vero ad bellum, 
quantum,equidem novi, nemo hucusque de indus- 
tria et accurate inquisivit (2). 


(1) Huc;praeter Gerhardum in Locis Tbeol. Tom. XIII, 
relatum volo, hac parte nimis eedulum, Grotiums; qui opere 
cit. Lib. I. Cap. 2. duodecim attulit argumenta, quibus bellum 
ex Ethices Chr. doctrina licitum, esse probare conatur. E nos- 
ira sententia probandi vim habent tantum argumenta III , IV, VI, 
VIII; alicujus momenti sunt 1; XI; et XII, In reliquis id tan- 
tmm ostendit, ex Ethices Chr. doctrina licere magistratus mu- 
nera obire, iisque incumbere, ubi alia jus vindicandi non su- 
perest ratio, vi uti ad maleficos cives compescendos et pu. 
niendos; per centesimzm quidem inde consequentiam sequitur, 
non vero directe ,. Christianis licitum esse bellum gerere. 

(D), Libris huc spectantibus usi sumus: T yge Rothe, Uir- 
werking vau het Christendom op den toestand der yolkez van 
Europa. H. Muntinghe, Zwec Ferhandelingem over. den 
iuylocd van dem Christelijkem godsdienst op het volksgeluk. 
Porteus, De gelukkige uitwerksclen yan het Christendom op 
de belangeus der menscheu. T itt man, Over dez inyloed van 
ket Christendom op de on:wikkeliag van het menschelijk gc- 

elachr 


Li- 


UNTIEODUG ELO, 15 


Licet haec me ita absterrerent , ut de incepto opere 
fere desisterem , tamen mecum reputans judicesa juve- 
ne non opus exspectare omnibus numeris absolutum 
et perfectum , verum ipsos conatus laudare solere, 
in eo pergere constitui ; iisque , quae ab aliis monita 
sunt, jin usum meum. conversis, alid vid, eáque 
ut opinor, novà incessi. Quamvis probe intelli- 
gam me argumentum, pro ejus gravitate, non satis 
digne exponere posse et victoriam in certamine vix 
sperare audeam , id certe lucri inde tuli, quod 
summo gaudio in hacce commentatione conscribenda 
versatus sim , nec unquam temporis , ei impensi, 
poenitentia mé captura sit. 


slaeht, N, G. v. Kampen, Pergelijking van hes geluk der 
eude yolken met dat der mieuwweren, in Comment. Soc, Teil. 
"om. XXIV. aliis, quos in commentatione citabimus. Hi suas 
singuli, easque rüagnas , habent laudes. At vero, quum univer- 
se de vi religionis Chr. in hominum salutem agerent, non nisi 
in transitu hominum religionis Chr. doctrinà emendatas sen- 
tentias de bello gerundo, attigerunt, Una est Clarissimi W. A. 
.van Hengel Orado, (Leidae habità, anno 1832.) de reli- 
gionis Chr. effcacitate im bellum, omnino lectu dignissima. 
Pro orationis finibus tamen rem non nisi ultimis labiis tangere 
potuit, minime vero, ut in accurata rei expositione necessa- 
rium 'est. Nos sane illi orationi, in hac conscribenda com-. 
mentatione, multum debere, lubentes fatemur, 


f 


PARS 


PARS PRIM A. 


QUÀ DISQUIRITUR, UTRUM E DOCTRINA 

ETHICES CHRISTIANAE HOMINI ET PRIN- 

CIPI CHRISTIANO LICEAT BELLUM GE- 
RERE , AN MINUS. 


— it»- 3 ———Á 
CAPUT PRIMUM. 


EX EO , QUOD BELLUM INEVITABILE ESSE DEMON- 
STRATUR, AUGURANDUM, ETHICES CHRIS* 
TIANAE DOCTRINAM NON POSSE NON BEL- 
LUM LICITUM PRONUNCIARE. 


$. r1. 
Introitus. 


Etiamsi, ut supra vidimus , nihil excogitari pos- 
Sit , quod tantopere indoli et consilio religionis Chris- 
tianae obftare videtur, quam bellum; etiamsi multi 
clament, bellum homine rationali indignum , idemque, 
quo nil magis , hominum saluti impedimento esse: vel 
sic tamen omnia haec dicta valeant tantum de Ethi- 
ces doctrina , qualem sibi excog:tatavit philosoplius 
qui , ad depravatam hominum conditionem vix atter. 

dens ;j 


COMMENTATIO THEOLOGICA. 17 


den shomines sibi proponit , quales esse debent , pere 
fectos illos ; a cujus mundi moralis idea bellum adeo 
uon potest non quam maxime esse alienum ; valeant 
deiis, qui aureum, quale nuncupari solet, seculum 
exoptantes , solà ea , quae huic conveniant . approbas 
re solent: (1). Ethices vero doctrina, undecun- 
que habeat originem, ut omnibus orbis terrarum 
incolis apta sit, depravatae hominum  conditio- 
nis rationem habeat, et quid in Aecce, qualis 
esse solet, rerum humanarum. conditione , agen- 
dum omittendumque sit, praescribat necesse est; 
homines sibi proponere debet ratione non tan- 
tum verum et sensibus ductos , quippe quibus haud 
raro rationis dominium concedunt, et hinc, quod 
ad mores attinet, multum perversum efficiunt et 
noxium. Talem Ethices doctrinam, quod haud 
fa- 

(1) Omnes Poetae , üt profani, ita sacri , in eo conveniunt, cum 


demum homines felices fuisse et beatos, quum in aureo illo 
seculo 


non acies , non ira fuit, non bella, nec ensem , 

Immiti saeyus duxerat arte faber. 
Tibullus,Lib. I. El, VII. vs. 55. Ovidius, Metamorph. Lib, l. 
VS 97-100. alia Veterum localaudataa Broekhu ysioadTibul- 
lum,Lib. I. El, III, vs. 35. quibus e Sacris addantur Jobi iocus , 
Cap. III. 17. Jesaiae carmen Cap. IT. comm. 4. quem locum for- 
tasse ab eo mutuatus fuit Micha, Cap. IV. 1.3. De aureo seculo lega- 
turMuntin ghe,Gesch. der menichh. Tom. I. ann. 79. ibique laud. 
Ipsa vocabula calo. ipf ; Pax, omnia bona indicant et in 
salutationibus ueurpari solita erant, Cfr. Simonis Lexico 
ed. Wineri , Schleusner,. ià v. 


lu 


18 COMMENTATIO 


facile quis post Reinhardi et Planckii (1) 
operam negaverit, unam novimus Christianam. Ab 
hac, (nisi Jesus Christus forte putaverit, homines 
ad unum omnes, post suam introductam religio- 
nem, fide quasi stimulo actos, perfectam virtutem 
assecuturos; quod nemo facile dixerit), ab Ethice 
Christiana, quae homines quidem in perfectionem 
moralem niti, tanquam finem, jubet, nec tamen 
perfectam rerum humanarum conditionem . perfec- 
tosque sibi homines proposuit; si quaeratur bel- 
lum licitumne sit an minus; et si simul aliunde 
constet bellum evitari non posse, jure meritoque 
auguramur, Ethices Christianae doctrinam bellum 
licitum. declaraturam. 

; Bellum autem revera pro hac hominum conditione 
inevitabile esse, quatuor potissimum argumentis 
breviter comprobabimus : 

1.) Primum, quod Philosophi afferre solent, 
petitur ex ipsa mundi natura et conditione, 

2.) Alterum sequitur ex hodierna generis hu- 
mani depravata conditione. 

3.) Tertium ex populorum indole et ingeaio, 

4.) Ultimum denique ex frustra adhibitis cona- 
tibus illorum, qui pacem voluerunt perpetuam. 


(1) Legg. Reinhard, Pam vas den stichter des Chrir- 
tendoms. G. J. Planck, Geschiedkundig Lewijs yoor de God- 


delijkheid des Christendoms , p. 100—121, Tittman,in Opusc, 
iit. 


$.2. 


THEOLOGIC A. 9 
S. 2. 


Bellum | ineyitabile esse videtur ex ipsa physica 
mundi conditione. 


Antequam hoc argumentum exponere aggredi- 
mur, praemonendum ducimus , nos, ut deinde pa- 
tebit, non adeo magnum huic tribuere pretium ; sed, 
ne argumentum, quod philosophi attulerunt, ut 
bellum evitari non posse probarent, praetermittere 
videremurt, illud et hic locum invenire oportere, 
putare. 

Quodsiad omnium rerum naturam et conditionem 
attendas , quinque potissimum in oculos incurrunt, 
e quibus bellum , quod variae gentes inter se ge- 
runt, phaenomenon necessarium, in ipsis physicis 
mundi legibus fundatum , esse effeceris; Sunt au- 
tem haec: P215 

1.) Vires ubique sibi ex. adverso opposttae depre- 
henduntur. 

Quot enim faciunt ad conjunctionem,  toti- 
dem ad disjunctionemr reperiuntur; ut elementa 
consistunt vi centrifuga et centripeta , sic et po- 
puli, naturae leges mutare non valentes, jungun- 
tur, ubi benevolentid vel commodi causa sesé 
cum aliis jungere necesse existimant; sed iidem illi 
populi, si vel ante arctissimo necessitudinis vin- 
culo juncti fuerint, ubi cujusque rationes et com- 
moda nexum vetant, divelluntur. 

Bc 2.) 


20 COMMENTATIO 


2.) 'Irtvopdae , quae dici solet , lex ubique regnat 
et efficit , ut singula consistere queant. Quis leviter 
modo rerum maturae peritià imbutus, nescit, alia 
jungi , dum alia disjunguntur alia interire , prodeun- 
tibus aliis; motum quieti, mortem vitae sibi in- 
vicem ita subsequi, ut bac ratione omnia consis- 
tere pergant. Eadem illa icovouízg lex in populis 
Obsezvatur. Quiete et turba, pace et bello sibi 
invicem subsequentibus , vetera regna dissolvi, no- 
va prodire solent; et hac demum ratione populi 
flore accrescunt et decrescunt. 

9.) Est hacce constans et perpetua naturae lex , ut 
omnia tnuteniur et nihil sit stabile et perpetuum. 

Hinc omnia vel ipsa mutantur, vel in alia talem, 
qui commutentur, vim exserunt. Quum ipsa re. 
rum natura in perpetuo motu sit, omnia ,sive sen- 
sim ,sive perpetuo , moveantur et commutentur nee 
cesse esse nemo non videt; hinc et populos, phy. 
sicis legibus obstrictos, quum diversas et saepe 
plane sibi oppositas habeant rationes et commoda, 
mutationi obnoxios esse, ut ipsa rei natura, ita 
omnium populorum histori» docent. "Tum, ubi 
junguntur, simul disruptionis ponunt fundamen- 
tum et vicissim, cum omnium in rerum natura 
inidum et finis esse debeat. 

4.) Nemo non novit, rerum naturam varietate 
maxime delctari, Montes , maria , verbo, omnia 
summi Creatoris voluntatem esse declarant, ut va- 
riae sunt spccies animalium , plantarum , sic diver- 

SOS 


THEOLOGIC 4A. $t 


$08 quoque esse populos, qui suo singuli charac- 
tere et indole insignes , a reliquis sunt diversi; 
quare ipsi physicae naturae conditioni vis infe- 
ratur, si omnes populi in unum  coalescant ; 
quod nisi ponis, ut infra enucleatius demon- 
strabitur, bellum evitari vix potest. Fac enim 
bellum esse sublatum , sensim sensimque cuncti 
totius orbis terrarum populi, in unum coalescent; 
quodsi fiat, privus singulorum character mox eva. 
nescet, 

5.) Denique est haec naturae voluntas, uw 7e- 
rum creatarum genera quidem esse pergant , quodvis 
yero generis individuum (sit venia verbo) znzereat. 

Plantae. et animalia intereunt, ipsa vero genera 
superstitia manent. Sic'quoque, naturá et histo- 
riá ducibus, credendum, singulos vel homines , vel 
populos, interire debere , genus vero humanum, 
quamdiu Numen supremum illud superesse vo- 
luerit, superstes futurum. 

In Phaenomenis autem, quae populos his na- 
turae legibus satisfacientes reddunt, bellum maxime 
recensetur (1). Ex qua quidem legum Physicarum 
comtemplatione id effici posse videtur, bellum in 
hoc terrarum orbe evitari non posse. 

Vi. 

(1) Legantur híc H, G. Tzschirner, Ueber den Krieg, 
pag. 100—118 , et quos citat, E mbser, ZfLgütterey unsers Phi- 
losophischen Sgahrhunderts, Erster Abgott. Ewiger Friede. Man- 


heim 1779. et von Rühl, zz 4pologie des Kriezes, in F. 
$e«hlegelii, Deutschem Duseum, Febr. 1812. 


22 COMMENTATIO 


Video mihi occurrentes, Deusne, qui has na- 
turae leges imposuit , belli auctor habendus est, 
si homines his naturae legibus se submitte- 
re coacti sint? Longe absit: Deus non potest non 
velle, ut populi, juste agentes, finibus suis sese 
contineant , singulique cives , quantumpote omnium 
promoveant perfectionem moralem. Deus pro sua 
omnipotentia aliis uti potest phaenomenis, qui- 
bus populos his naturae legibus satisfacere faciat ; 
et penes ipsos homines etiamnum , quum iis libe- 
re agendi sit facultas, est, pro lubitu bellum inci- 
pere vel sese ab eo abstinere , et, cum eruperit , 
atrocius leniusve illud genere, citius tardiusve ip- 
si finem imponere. At vero, postquam homines 
a statu, qui dicitur, integritatis, aberrarint, (in 
quo si mansissent , numquam fortasse populi fuis- 
sent diversi) bellum ab hominibus excitatum , ip- 
sum illud phaenomenon esse videtur, quod Provi- 
dentia Divina adhibet ut naturae legibus satisfiat. 

Equidem (ut dicam quod sentio), verens, ne 
in hacce disputatione hominum rationalium natura 
moralis nimis ad naturae leges exigatur, haud ita 
multum pretii huic argumento tributum velim, 
nec tamen omni prorsus vi destitutum esse opinor. 


8. 3: 


THEOLOGIC A. c3 
S: 98 


Bellum inevitabile est ob hodiernam generis hu- 
mani deprayatam conditionem. 


Majoris momenti argumentum, quo bellum evita- 
ri non posse probetur, est id, quod petitur ex 
depravata hominum conditione, Qui Ethices prae- 
cepta praescribit, omnibus populis apta, (nisi il- 
lius insistens. vestigiis , qui tales sibi homines fin- 
git, inter quos nunquam officiorum vel commodo- 
rum collisio locum obtinere potest, consilio plane 
frustrari cupiat ,) homines sibi proponat oportet, 
quales esse solent, naturas finitas, quae non sem- 
per ad rite excultae rationis decreta pure cogitant , 
sentiunt et agunt. — Quodsi hic experientià edoc- 
tus sit, inter homines quoque privatos , etiam ubi 
bene morati sunt, lites semper evitari non posse; 
sibi persuadebit, multo minus exspectandum , nun- 
quam in civitate Principem inter et populum, dis- 
crepantiam et sententiarum diversitatem exorturas , 
vim juri inferri et pacem! rumpi (1). jam ve- 
ro, si unusquisque, prudenter de rebus humanis 
judicium instituens , ita invitus de Principe et po- 
pulo cogitare jübetur, quidni lites et: bellum po- 
pulos inter diversos dixerit, si non necessarias, cer- 
te saepe inevitabiles , reputans , his nec leges es- 

se 

(1) Pluribus hoc explicuit C. Schwab, Ueber das Uunyer- 
meidliche unrecht , pag. 9 sqq. 


24 COMMENTATIO 


se, nec arbitrum , quo provocent? Unde quisque 
perspicit, in ipsa hominum depravata ,:et populo- 
rum, qua talium, conditione, multas dari Causas , 
ex quibus bellum semper evitari non posse constat. 

Nonne (ut dicta exemplis comprobem) facile fie- 
ri potest, ut unus aliusve populus, ubi multa 
sibi commoda exinde videt promanatura, si foe. 
dus olim pactum, nunc, cum sibi noxium magis , 
quam profuturum videatur, frangat, et justi et 
aequi leges , non quidem statim, sed sensim sen- 
simque politicà arte migret, ^ Cives unius ejus. 
demque civitatis, ubi injuste et inique. secum a 
Principibus actum vident , ad leges provocare so- 
lent, aliasve inire possunt vias, quibus jura sua 
vindicent; etiamsi non ad arma confugiunt 5 popu- 
lis vero diversis, nec legem nec arbitrum habenti- 
bus, non superest , quam tali in casu vi armisque 
jus sibi vindicare. 

Fieri porro potest, et saepius fit, ut unus al- 
terve populus alium laedat, vel laesisse videatur; 
saepe pro iníinita juris notione non perspicitur , 
quid aequum et justum sit; saepe pacta sancita 
varie explicari possunt 5 ex quibus omnibus bellum 
haud raro exardet, quod uterque populus, jus 
suum esse ratus, fortissime gerit, firmiter cre- 
dens, se non nisi sua jura vindicare (t). 

Non- 


(r) Legatur htc Grotius, Je Jure belli ac pacis, Lib. HI. 
Cap. 23- S. 13. 


THEO PE OG ICA. T 


Nonnunquam , sub speeie justi , princeps , quo ma- 
jora a suo populo avertat damna , alii bellum in- 
fert. Etiamsi hanc agendi rationem in viro priya- 
to statim improbaveris, tamen, ubi totius populi 
"causa agitur, facile escusationi locus dabitur, si 
idem foedera frangat, vicinive populi potentiam 
imminuat; nam illa foedera sub priore Principe 
sanciri potuerunt; jam vero aliter agere populi ju- ^ 
:bent commoda. 

Denique, ne plura afferamus, cives persaepe 
inviti arma gerere coguntur; Principe enim , sive 
justis causis ducto, sive ira aut dolore abrep- 
to, bellum gerere opus esse putante, cives, cau- 
sarum, ob quas bellum gesturi sint, inscii, nec eas 
rite perspicientes (quod fit saepissime) , nisi con- 
tra omne fas agere velint, ad arma vocati eadem 
accingent, ltidem , si Princeps, totum populum re- 
ferens , ab alio Principe laesus , vel quacunque de 
causa, dedecore affectus sit. 

Omnes has, quas posuimus, causas, etiamsi ad 
justi et aequi leges exactae , confestim damnandae sint, 
tamen in hac generis humani depravatione et po- 
puloruw conditione , incidere solere, ratio et his- 
toria docent. i 

Quae omnia quum freputamus et negare adeo 
non possumus, populis, quibus de suis juri- 
bus judicare. licitum esse nemo negaverit, ar- 
ma saepe necessaria esse; exspectamus summo ju- 
re et merito, qui Ethices doctrinam praescribere 

ve. 


26 COMMENTATIO 


velit omnibus populis convenientem , hunc , deprava- 
tae generis humani conditionis et populorum , quá 
talium , rationem habentem , bellum non vetitu- 
rum, sed, ubi alia jura sua vindicandi via non 
sit, nisi populorum ruinam cupiat, illud licitum 
esse declaraturum. 


$. ^4 


Bellum inevitabile esse sequitur ex populorum 
indole et ingenio. 


Terüum, quo bellum evitari non posse probe. 
mus, argumentum , haud temere quaerimus in ipsa 
populorum indole et ingenio, sive ratione, in qua 
nonnulli versantur, vel sese excoluerunt. Nimis 
rum, qui philosopho more historiam tractat, et 
in causas, unde bella exstiterint, accuratius inqui- 
rit, ilii apparebit, principes vel gentes nonnun- 
quam in tali conditione versari, ut hae fere non - 
possint non aliis populis bellum inferre, et illi 
suis ipsorum civibus bellandi copiam facere, nisi 
eorum indoli, et ingenio vim inferre et deside- 
rs resistere velint. Quis, exempli gratia, evitari 
potuisse putet bella, quae Graeci cum Persis ges- 
serunt, postquam uterque populus in ea condi- 
tione versaretur, qualis erat tempore belli Persici 
primi. Quis aliud quid ab Alexandro Magno, 
cum apud Issum Darium Codomanum fuderat, 

ex- 


THEOCLOGICA. 27 


exspectavisset, quam ut etiam Phoeniciam, ju- 
daeam et Lybiam sibi subjiceret ? Punica bella 
nonne ex ipsa Romanorum et Carthaginiensium 
ingenio et utriusque populi ratione provideri 
poterant ? quid aliter judicandum de bellis , 
quae, ut regnum undique tutum esset, gesse- 
runt varii populi? Quid de bellis, quae pro 
sociis, quibuscum adjuvandi aut defendendi cau- 
sa foedera icta sunt , inprimis Romani , bellarunt ? 
Non poterant non existere bella Germaniae po- 
pulos inter ec Romanos 5 itidem expeditiones , quas 
milites cruce signati Orientem versus susceperunt. 
Nonne idem exspectandum de populis , qui etiam- 
num servili jugo premuntur (1)? 

Haec similiaque bella qui evitari velit, Numini 
supremo, qui sapientià summá mundum gubernat, 
praescribat oportet, ut populorum naturam, indo- 
lem , ingenium , humanitatis progressus. commu- 
tet, nec patiatur, ut populi tales evadant, a qui- 
bus bella vix aut ne vix quidem amoveri possint. 

Hanc quoque, qui Ethicen omnibus populis 
praescribere cupiat, populorum indolem et ratio- 
nes attendat necesse est; et licet hac populorum 
contemplatione non eo ducatur, ut bella talia sem- 
per justa et necessaria pronunciet, ex ea tamen 
discat, bellum tale in rerum humanarum condi- 

tio- 


(1) Legatur htc Tzschirner, I. l; qui pluribus hoc expli- 
cuit. 


23 COMMENTATIO ^" 


tione esse phaenomenon, quod, nisi impediatur , 
quominus populi ita sese excolant, haud raro 
prorsus inevitabile esse sibi persuasurus sit. 


$. 5. 1 


Bellum eyitari non posse haud temere statuitur , 
ex frustra adhibitis conatibus illorum y qui 
pacem voluerunt perpetuam. 


Haud minus grave denique argamentum, quo, 
quod volumus, evincatur, erit , si probaveri- 
mus, conatus illorum, qui perpetuam inter terrae 
populos pacem esse voluerunt et, ad hanc consti- 
tuendam , varias vias iniere, irritos fuisse, nec 
homini, rite populorum rationes eorumque indolem 
consideranti, probari potuisse. 

Etiamsi Philosophi plures alias hujus pacis per. 
petuae constituendae rationes excogitarint , tamen 
ex hac potissimum triplice ratione pacem perpetuam 
sperandam esse censemus: 

1, Si cuncti populi aut in unum coalescerent, 
aut ita a se invicem separarentur, ut nulla inter 
eos intercederet necessitudo, atque adeo nunquam 
ulla de diversorum populorum commodis lis exar- 
dere posset, 

2. Si ad unum omnes populi sese auctoritati 
supremae, sive sit Ecclesiasticum , sive Politicum 
concilium, omnes populos referens , submitterent y 

] ; ut 


Z:H4EJ:LOGjC.A. 29 


ut hoc, arbitri partes agens, diversas populorum 
lites. dirimeret. 

3. Vel denique, si omnes populi eádem gaude- 
rent potentià;3 vel, si universum genus humanum 
ad eam pervenisset perfectionem moralem, ut ad 
unum oinnes unice justitiae et aequitatis legibus 
ducti, pacis studio tenerentur; et, si forte es- 
Sent, qui has aequi justique leges migrarent, 
laesi injuriam sibi illatam ferre, quam bello jus 
sibi vindicare mallent. 

Has, quas Philosophi et Politici excogitarunt , 
pacem perpetuam constituendi vias irritas esse 
,et ineptas quoque, jam probabimus. 

1. Quodad primam attinet, si quis cunctos po- 
pulos in unum coalescere cupiat, naturae ipsique 
populorum indoli vim inferat, magnopere vereor. 
Hac enim ratione nulli prorsus essent diversi 
populi, quum cuivis appareat eam naturalem esse 
orbis terrarum conditionem, ut variis iisque diver- 
sae indolis constet gentibus. Praeterea ea gen- 
tium est indoles , ut singulae satius ducant, pri- 
vas gentes constituere, quam una cum aliis in 
unum populum coalescere; quippe (historia nobis | 
adstipulatur) hac ratione , libertatem et carissima 
quaeque sibi amissa haud temere existimantes. 

Quod si quis contra eos ita separare velit, ut 
nullum varias inter gentes existat necessitudinis 
vinculum , hic non tantum naturae legibus resis- 
ter, verum etiam culturae et perfectioni, ut ge- 

ne. 


30 COMMENTATIO 


neris humani universe ita gentium singularum , male 
consulet, Quodsi enim ad ipsum orbem terrarum at- 
tendatur, (utunum e multis memorem, mare internum 
unum nominasse suffecerit), is ita comparatus 
videtur, ut diversos populos ad se invicem alli- 
ciat, ut mercaturam exercentes seque invicem fa- 
miliariter utentes , variis utantur commodis; et, 
ne dicam ipsum illud conjungendi studium homi- 
ni populisque innatum esse, historia in aperto 
collocat, eos maxime populos in artibus et literis 
citius magisque profecisse, qui aliorum populo- 
rum consuetudine uterentur; qui vero contrarium 
facerent, populos evasisse ab humanitate rejectos 
omnisque elegantiae expertes, et (exemplo sint 
Jappones) quo ante seculo essent humanitatis gra- 
du, in eodem fere perstitisse. Quibus de causis iis 
caleulum adjicere non dubitamus, qui hanc belli 
auferendi propositam rationem explodendam cen- 
suerunt. 

o. Videamus ergo quid altera ratio efficere queat, 
Reputantibus, plures esse civitates foederativas , 
in quibus saepe haud sine felici successu pax cone 
servata est et confirmata; attendentibus praeterea, 
populos hodiernos, ubi paulo sunt humaniores, 
amicitiae vinculis conjungi; non mirum videatur, 
plures repertos esse philosophos (1), qui eum 

sum. 


(1) Fost Grotium et Leibuitium,Frichte, i5 Grund- 
lage 


THEOLOGIC A. 9I 


summum artis politicae finem ponerent, ut omnes 
omnino gentes unum concilium constituerent, quo 
suos quaeque mitterent legatos, qui suorum ci. 
vium nomine, de litibus, si forte exortae essent , 
judicium ferrent easque dirimerent, — Etiamsi 
haec pacem perpetuam conservandi via, primo 
obtutu, sese valde commendet, tamen si et hic ac- 
curatius in populorum conditionem , variaque, 
quae singuli spectant, commoda , inquiramus , oleum 
et operam perdituros confidimus, qui tale conci- 
lium constituere conentur. Quis enim speraverit, 
etiamsi nonnulli populi , inter quos convenit hac 
ratione bella auferri posse, sese foedere ad tale 
concilium constituendum adstrinxerint , reliquos 
omnes ad hoc libere accessuros; quodsi enim non 
libere faciant, foedus dici nequit? Nonne potius 


ex- 


lage des Naturrechts, 'Th. IIl. p. 261—265. Zachariiá, ja- 
nus uberschricben. Krause, Entwurf eines Europáischen 
Staatenbundes. Kantius, zum Ewigen Frieden. Licet ipse 
summus Regiomontanus Philosophus in JMetaphysischen 2Z4n- 
fansgründen des Rechtslehre , p. 251. pacem perpetuam con- 
stitui non posse fateatur. Notum est, qui Bernardin de St. 
Pierre, in Projet pour rendre la paix perpetuelle dans PEu- 
rope , Oeuyr. I. idem urgeat; de quo opere ejusque argumento 
legatur Roussavius, Oeuyr., Tom. XXIIL, p. 52-61. Hen- 
ricus Quartus jam simile quid voluisse videtur. Cfr. 
die algemeine Christliche Republiek in Europa nach den. Ent- 
"würfen Henrichs IV, des aMbts yon St. Pierre und anderer; 


Gotting. 175^. Perefixe, Histoire de Henri le grand, 
p. 2092. í 


32 COMMENTATIO 


exspectandum , si alii foedus inierint, alios con- 
trarium iis foedus pacturos? Sed, si vel ponas 
omnes gentes in eo convenire, hac uná ratione. 
bella componi posse, suos quosque legatos mit- 
tere, ac revera tale concilium existere, an tum 
etiam. omnium populorum pax speranda? Equidem 
auguror, talis concilii decreta huic illive populo 
mox displicitura; hunc, ubi cum aliis, quibus 
itidem displicuere, conjunctus , facultatem sibi obla- 
tam esse videt, ut armis jura sua, sive vera sive 
opinata, vindicet, bellum excitaturum 5 ipsos le- 
gatos saepe dissociatis fore animis, ut altera pars 
hoc, illud altera statuat. | Quid multa? et hic 
pro parum finita justi et aequi notione disputa-. 
bitur et in varias sententias discedetur (1). 

Quod autem diximus, exempla esse civitatum , 
pacis conservandae gratia, foedere junctarum, id 
prima tantum specie valet; quum tale foedus non 
inter omnes , sed paucissimos tautum, locum obti- 
nuerit, et, quod nostrae sententiae maxime fidem 
facit, historia doceat, civitates illas olim foedere 
junctas, mox iterum disjunctas fuisse. 

Quodsi politicae conjunctiones tantum non va- 
leant, non facile quis, religionis Cir. indolem 
perspiciens, hoc ab Ecclesia, Pontifice Maximo 
vel alio viro in Ecclesia primario, perfici cupiverit. 

Nam , 

()) Cfr. Krug iz 4phorismen zur Philosophie des Rechts y 

'Fom. I. p. 169. sqq. 


THEOLOGIC A. 33 


Nam, qui hoc effectum velit, exspectet necesse 
est, donec omnes omnino populi unam  eandem- 
que profiteantur religionem ; et, nisi egregie falli- 
mur, vix putamus etiam tum, religionis Christia- 
nae indole bene perspectà , a civilibus quippe pror- 
sus sejunctá, populos (quum historia eos docue- 
rit, ne medio quidem Aevo, quo Pontificem Dei 
instar colerent , omnes obedientiam ipsi praestare 
voluisse) eo esse perventuros, ut tali primario 
vel concilio Ecclesiastico , et ipsi erroris haud 
immuni, de suis juribus statuendi eaque dirimendi 
potestatem committant, idque multo minus, quum 
Ecclesiastici et Politici plerumque diversa spectent 
commoda sibique ex adverso oppositi esse sóleant. 

9. Restat igitur tertia via: si omnes populi 
eddem potestate gaudeant et ad illum perfectionis 
gradum adscenderint, ut unice justitiae , aequitatis 
et pacis studio ducantur; et si forte quis alii inju- 
riam afferre velit, hanc potius patiantur, quam 
bellum excitent.. Si enim haec esset populorum 
conditio, ut omnes , eidem potestate gaudentes, 
aeque valerent, et justi, aequi pacisque studio te- 
nerentur, exspectandum foret, ut, si una alterave 
gens injuste agere cuperet, reliquae omnes illi, cui 
jus competeret, auxiliarentur et injuriam illatam 
uleiscerentur; sperandum tum , rullam civitatem , 
.Sibi certo certius ruinam instare scientem , eo pro- 
cessurum dementiae, ut cum alia injuste agat, 

At vero, quis unquam fieri posse dixerit, ut 

C sin- 


34 COMMENTATIO 


singularum civitatum fines aequo jure et quasi ma« 
thematice definiantur; et fac fines hos aeque posi- 
tos esse, nonne historia omnis aevi docet, brevi 
hunc illi. populo praevaliturum , quum diversimo- 
de singuli populi viribus et humanitate crescere 
vel decrescere soleant. 

Quod ad alteram rationis propositae partem at- 
tinet, etiamsi speramus, fore ut genus huma- 
num ad eam olim accedat perfectionem moralem, 
ut omnes, quid zequum et justum sit, percipien- 
tes, se invicem amore tam integro amplectantur , 
ut justitia, aequitas, amor notae sint characteristi- 
cae generis humani, non tamen est nisi pium vo- 
tum (1); dequo semper erit quaestio instituenda (2). 
Etsane, etiamsi demus genus humanum semel ali- 
quando eo perventurum , quamdiu nondum eo per- 
venerit, pax perpetua stabiliri non poterit. 

Ecce, quas Philosophi et Politici pacis per- 
petuae constituendae gratia proposuerunt vias, 


quas , 
(1) Cfr. CI. v. Hengel, Geschiedznis der Zedelijke em 
Godsdienitige beschaying van het hedendaagsche Europa , Tom. 
I. p. 278. sqq. qui ipse de statu, qualis hic desideratur, me- 
rito dubitat. De locis, quae ad contrarium probandum ex V. et 
N. Foederis libris varii attulerunt, cfrzr. Rev, Statius Mul- 
ler et Cl. N, G. van Kampen, in diss, Soc, Teil, Tom. 
XXili. pag. i12 et 455, quae quidem :emere allat ? proba- 
runt. : 
(2) De quà egit Jenisch, in Univer:al historischer Ueber- 
Liick der Entwickelung des lMensehengeslechts als eines. sich 
fersbildenden | Canzen, 


THEOLOGICA. 35 


quas, pro generis humani depravata morali cone 
ditione variisque propulorum rationibus eo ducere 
ngn posse, jam probasse putamus (1). 


$. 6. 


r 


Conclusio. 


Ex quatuor his argumentis, quibus alia forsan 
addi possent, sequi quivis intelligit, bellum 
in hacce rerum humanarum conditione esse line. 
vitabile; confirmat hoc omnium ubicunque ter- 
rarum populorum historia, ab antiquissimis inde 
temporibus ad nostram usque aetatem. 

. Hinc quoque quovisaevo (paucos fanaticos si (2) 
excipias) sapientissimi quique viri, bellum lici- 
tum pronunciarunt , bellique gerundi rationem 
praescripserunt. Unde haud temere concludimus, 
illum, qui bella ab hominibus geri non velit, 
quamdiu homines ad perfectionem et mutuam 
conjunctionem nondum pervenerint, variaque sin* 


gu- 


(1) Cfr. Tzschirner, |. 1. p. 57— too, item 2//g. Homil, 
Magaz., 3e B. 2e St. seite 772—895. 

(2 Philo Judaeus de Esfenis testatur, neminem inter eos 
inventum esse, qui instrumenta militaria conficeret. Ita hic in 
Orat. omtem bonum esse liberum , pag. 877. edit. Par. 
B:Aüv $4 &xóvru? X4 Eii3auv , xpávouc 8$ Üdpuxoc 93 &czri- 
Sos eUMÉym mp uUTO;S Du sÜpoig Oupacupybv Q barAozoby 
3 uwxavoroióv. 

C 2 


96 COMMENTATIO 


gulorum sint commoda, id postulare, quod fieri 
non potest, et tum demum ipsius desiderio satis- 
fieri posse, si orbem terrarum. commutaverit aliis- 
que hominibus habitandum concesserit. 

Quae quum ita sint; auguramur, Jesum Chris- 
tum, quem depravatae generis humani conditionis 
probe conscium, per ipsam suam religionem tur- 
bas exorturas praevidentem comperimus, pro sum- 
ma, quà gaudebat, sapientia, non id efficere nec 
praescribere voluisse, quod fieri non posset; neque 
adeo bellum suis Sectatoribus illicitum pronuncias- 
se: sed, ab altera parte, simul ab Eo, qui reli- 
gionem condidit, quà omnes populi in hoc terrarum 
orbe educari beatique evadere possent, exspecta- 
mus, cum bellum semper maneat malum et ho- 
mines libere illud excitent, gerant, et, historia 
duce, negari nequeat, bellorum numerum diminui , 
et varia, sive crudeliore sive mitiori, ratione ge- 
rj posse; exspectamus, inquam , ut hac sua reli- 
gionis doctrina, quantumpote belli causas aufe- 
Tat, et, non nisi summa jubente necessitate, geri 
sinat; et denique, si geri opus sit, quam brevis- 
sime et ciementissime gerere doceat. 

Quae si probaverimus religionem Christianam re- 
vera docere et efficere velle, si quid videmus, 
novum nobis praesto erit argumentum , quo reli- 
gionis Christianae , quippe omnibus populis aptae 
et salutem civitatum quam maxime promoventis , 
etam hic in parte agnoscamus praestantiam ;  INu- 


mi. 


THEOLOGIC A. $7 


mini supremo pro dono illo maximo gratias aga- 
mus, et, quantum quisque pro viribus valeamus, 
' hanc cum omnibus populis communicare, et effi- 
cere, ut suam salutarem in hominum animos vim 
exerceat, magis magisque studeamus. 


GA P UIN LIE RU, 


QUO PROBATUR , EX ETHICES CHRISTIANAE DOC- 
"TRINA PRINCIPI ET HOMINI CHRISTIANO 
BELLUM GERERE LICITUM ESSE. 


SECTIO PRIOR. 


EXPONUNTUR ARGUMENTA , QUIBUS EX ETHICE$ 
CHRISTIANAE DOCTRINA PRINCIPI ET HO- 
MINI CHRISTIANO BELLUM GERERE 
LICITUM ESSE PROBATUR, 


$e ds 


Quomodo disquisitio , utrum e doctrina Ethices Chris- 
Wanae homini et Principi Christiano licitum si? 
bellum gerere an minus, instituenda sit. 


Qui (ut in Introductione vidimus) fuerint , 
qui sive minus accurate hanc quaestionem tracta- 
rent, sive argumenta, quibus veniam belli gerundi 


dari probarent , nullius fere pretii in medium profer- 
rent 


93 COMMENTATIO 


rent, haud abs re nobis visum est, paucis ex- 
ponere, quam viam ingrediendam esse putemus 
illi, qui ex Ethices Christianae doctrina hoc ar- 
gumentum tractare conetur, ut simul appareat, 
quae et qualia, pro religionis Christianae indole 
et consilio, huc spectantia praecepta exspectari 
queant, quae minus. 

Si ad consilium attendas, quo Jesus Christus 
in terris versatus est, in propatulo fit, hoc ei 
propositum fuisse consilium , ut hominum generi 
viam et rationem monstraret, quá homines eum ta- 
lem, qualem se haberi voluit , per fidem accipientes , 
amoris, ex fide oriundi, ducti principio, mo- 
rales suas vires explicantes , et Numen supremum 
éy myeUpmr) €t dAxÜcíg colentes , ad ipsius sum- 
mi Dei perfectionem tenderent. Hanc suam di- 
vinitus cum hominum genere communicatam re- 
lisionem omnibus gentibus, quippe in morali 
omnium hominum natura fundatam , tanquam uni- 
cam eamque veram per hanc in alteram vitam 
ducem, annunciatam esse voluit. 

Quodsi porro, populi Judaici,  Galilaeorum 
maxime, ad seditionem proni, indolis, odii, quo 
omnes fere eum consectabantur , receptarum deni- 
que illo tempore de regno Messiano opinionum ra- 
tionem habeas; haud mirum videatur , Jesum Chris- 
tum, nullum fere de rebus civilibus dedisse prae- 
ceptum. lpse enim religionem condere voluit, om- 
nibus societatibus civilibus , non obstante diversa 


im- 


THEOLOGIC A. 39 


imperii forma, diversisque legibus, iisque iterum 
pro mutata populi conditione mutandis , accommo- 
datam (1). Neque mirum adeo Eum unquam , gen- 
tis Judaicae , quoad conditionem civilem , mentione 
facta , magistratus vituperasse, vel Apostolis rerum 
publicarum tractationem permisisse; quin potius 
sapientiam ejus, ut in reliquis omnibus, sic etiam 
hoc nomine magnopere admirandam , quis, nisi 
hostili animo in Christum affectus , nobis non con- 
cedat (2)? 

Ne quis tamen existimet eos, qui Christo nomen 
dederunt, nescire, quaenam iis erga societatem civilem 
incumbant officia. Nam , primum quidum Jesus Chris- 

tus 


(1) Hoc religioni Christianae vitio verti nequit. Est enim ne- 
cessarium 2ostulatum q. d. in religione omnibus apta, Cfrr. quae 
scripsit Clarus inter Germanos Theologus K, G. Bretschnei- 
der, in libello, quem belgice vertit Venerandus Te Gempt, 
JVat-lecrt de Heilige Schrift tem aanzien van het goddelijk 
regt der Vorsten. Quae versio etiam habetur in Diario, Ler- 
werkundig lMagazijn , anni 1833. IN?^. s. pag. oir. [Conjicio 
pluribus de hoc argumento egisse virum plurimum venerane 
dum J. J- Le Roy in responsione ad quaestionem, ,, quum 
hodie gravi dissensione agitetur controversia de fundamento 
juris majestatis deque Principum et subditorum officiis; quae- 
ritar: quae placita et praecepta de utroque argumento posue- 
rint Christus ejusque Apostoli, et quomodo inde hodierna 
controversia dirimi oporteat, praem. Orn.2 Curat. Leg. Stol.] 

(2) Cfr. Hess, über die Lehréo, Tharm wnd Schiksale 
anters Herrn ,'Tom.l. Reinhard, Chr. Zede?. , V. p. 2597266. 
Muntincghe, twee Perhandelingen over. den inyloocd yan les 
Christendem op het yolk;geluk , p. 124. not. l, 


40 COMMENTATIO 


tum universa, quae sub quavis imperii form va- 
lent, de rebus civilibus dedit praecepta (qua obser- 
vatione modo dicta aliquibus circamscribuntur limi- 
tibus); praeterea Christi doctrina eas suis sectatori- 
bus praescribit virtutes , quae, a religionis doctri- 
na, si omnibus gentibus apta erit, a priore ex- 
spectandae, non possunt non optimos cives infor- 
mare (1). Quis enim negaverit, religionis doctri. 
nam, quae hominibus summi ac perfectissimi Nu- 
minis reverentiam , amorem erga omnes hoimi- 
nes universe, speciatim erga eos, quos arctiora 
intercedunt necessitudinis vincula, instillet, inci- 
tamentisque urgeat efficacissimis, justitiae et le- 
gum, non dicam metum, sed amorem excitare 
debere? | Porro Jesus Christus, cujus vestigiis 
Christiani jubentur insistere, semper fidum, jus- 
tum, honestum civem ità 'sese praestitit, ut et 
hoc nomine dignus sit, in quem omnes , tanquam 
exemplar perfectum, intueantur; quod exemplum 
eo magis (ut pro solita sua perspicacitate alicubi 
monuit Reinhardus) Chrisianos ad imitandum 
allicit, quum , qui talem se praebuit civem, sibi 
innocuo et non nisi gentis suae salutem spectanti , 
necem ab ingratis civibus instare novisset. 


d Hinc 

(1) Leg. Reinhard, Christ. Zedek,, Tom. II. pag. 158. 

sqq. et Anonymus, in libro qui inscribitur, De huidige al- 

gemeene geest des oproers ter totts gobragt aan het. Christen- 
dom , Amsterd. 1831. 


". 


TH & O LO! l/liC 4A. 41 


Hinc /appareat , quum Ethice Christiana, sapien- 
tissimis de causis, oflicia erga civitatem praeceperit 
non nisi universalia (1), ubi disquirimus , uzrurm 
ex Ethices: Christinae. doctrina. bellum gerere. lici- 
tum sib an minus, non tam directa, quae dicun- 
tur, praecepta exspectanda esse, quam indirecta, 

His de causis et nos, quum nulum in Novi 
Foederis libris. praeceptum  compererimus, quo 
diserte bellum gerere jubetur, optimam et vnice 
veram hanc disquisitionem instituendi viam rati 
sumus, si ex religionis Christianae consilio et 
universa Ethices Christianae indole , ex praeceptis 
magis universalibus, disquiramus , zuz» homini et 
principi Christiano licitum sit. bellum. gerere. an 
eminus. 

Nec vero putet quis, nisi directe doceamur in 
Novi Foederis Codice , patriae jura vi et armis vindi- 
care contra eos , quijusti et aequi leges migrant , bel- 
lum illicitum esse. Nam et tum praecepta Chris- 
tiana dicenda, si non tantum ex disertis effatis, 
verum etiam ex Ethices Christianae indole et Jesu 
Apostolorumque exemplis petamus et colligamus , 
quid homini Christiano agendum vel omittendum . 
sit, Hanc viam ingressuri , bellum licitum esse 
comperiemus, si 

I. probaverimus gravissimum civitatum consi- 
lium , quale ex Ethices Christianae doctrina esse 

de- 

() Cfr. Mosheim, Zedeleer, Tom. VIII. pag. 694. sqq. 


(42 COMMENTATIO 


debet, obtineri non posse, nisi, ubi aliter fieri 
nequit, populi jura vi et armis vindicare licitum sit. 

o. Magis peculiariter ex officiorum indole, quae 
principi et cuivis civi Christiano incumbunt, pro- 
bare conabimur, utrique licitum esse bellum ge- 
rere. 

3. Nostram de belli gerundi licentia sententiam. 
urgebimus eo, quod diserta Ethices Christianae 
doctrina sit, homini Christiano licere, jura sua 
vindicare et vim vi repellere. 

4. Quum de belli gerundi licentia nostrae sen- 
tentiae, prima fronte, ex Ethices Chr. indole 
multa obstare videantur, et historia doceat multos 
fuisse et etiamnum esse, qui a nobis discrepent, 
si alicubi, hic certe et altera pars audienda; quae- 
que nostrae sententiae opponi solent, accurate 
exploranda erunt; quibus in refutandis simul co- 
pia nobis erit, aliis, licet. minoris momenti, ar- 
cumentis, nostram de belli gerundi licentia sen- 
tentiam , ex Novi Foederis Codice fulciendi. Ut. 
denique 

5, Paucis de bellorum commodis monitis ex 
disputatis, quid sequatur, colligamus et conclu- 
damus. 


THEOLOGIC A. 43 


i 2s 


Argumentum primum pro belli licentia petitur ex 
eo , quod gravissimum Civitatis consilium , qua- 
Je ex Ethices Christianae doctrina esse debet , 
obtineri nequeat , nisi, ubi aliter fieri ne- 
quit , populi jura vi vindicare liceat. 


Uti religionis Christianae consilium homines eo 
ducit, ut ad perfectionem tendant moralem, ita 
sectatoribus suis id imponit, ut purissimo , ex ra. 
tione rite exculta profluente , Dei et hominum amore 
ducti , quae Dei promovendo honori et hominum sa- 
luti inserviant, meditentur et agant (1). Non tan- 


tum 


()) Christianos omnium omnino hominum salutem promove- 
Ie debere, ut aliis Ethices Chr. praeceptis, ita satis evincitur 
€x €o, quod amoris principio agere jubentur; yum enim 
cum £jAOysiW, «ZA TTOTELV , zpocsóxegÜm: , permutatur, 
Luc. V. 44. Amor erga homines Dei amorem normam habeat. 
Matth. V. 45. 48. Luc. VI. gs. lam vero, quomodo hicce 
Dei amor se manifestavit? Si ad mundi gubernationem et reve- 
lationis historiam attendas, in €0, quod homines ab initio in- 
de ad perfectionem moralem et inde matam felicitatem grada- 
tim ducere voluit, (ut CI. Muntinghius in toto suo opere 
Geschicdenis der menschheid ostendit). Quomodo Ens q.d, per- 
fectione morali gaudens, aliud quid velit a naturis rationalibus 2 
Ipse Jesus Christus , quem imitari par est, per totam suam vitam 
sibi non aliud consilium fuisse propositum ostendit, Notum 
est Kantii scholam, formalia et materialia principia statuen- 
tem , ad haec salutis publicae principium retulisse. 


44 COMMENTATIiO 


tum ipse suam ad Divinam conforment voluntatem 
homo Christianus , veri , pulchri et honesti studio te- 
neatur, veramque virtutem summo amore amplecta- 
tur; verum , et hoc maximenomine , ita aliorum curam 
gerat, ac si sui lpsius causa agatur, ut omnes hujus 
terrae incolae ad illam perfectionem , in quam Christus 
eniti jussit , quam proxime accedant , et beatitate inde 
oriunda, in hac et altera vita , quantumpote fruan- 
tur. Lluc quae faciant, cognoscat, meditetur et 
in suum aliorumque usum adhibeat ; ad consilium , 
cui ut satisfiat Deus genus humanum procurat, 
attendens ; physicam et moralem hominum condi- 
tonem, conjunctiones , quibus singuli junguntur, 
pernoscens j vitia, quae, accurata instituta explo- 
ratione, animadvertit, emendare studens; verbo, 
Dei consilium suum faciens, omnia intento ani. 
mo, suo quoque damno, quin vitae periculo, 
ubi omnium agitur salus 5: nullam praetermit- 
tat occasionem , quà homines omnes  sapien- 
tiores et moratiores reddere valeat et sic effi- 
cere, ut homines Dei consilio respondeant om- 
nes (1). 

Quicunque Christianum se profiteatur, illi incum- 
bit, quantumpote vires eo intendere ut huic Dei 
consilio | satisfiat. 

Uti ita erga genus humanum universum 'quem- 

vis 

(1) Legg. Mosheim, Christa Zedel. Tom, lI'. p. 115.sqq. 
Reinhard, Christ. Zedek, "Tom. Ill. p 6r. sq. 


THEOLOGI A. 45. 


vis affectum esse oportere , Ethices Christianae doc- 
trina docet, ita, ut ex ipsa rei ratione apparet, 
disertisque. effatis et exemplis in Novi Foederis 
literis confirmatur , erga eos , quibuscum necessitu- 
dinis vinculis jungimur , quibusque plura debet, 
majorem. praestandum esse amorem , oportere , nemo 
non percipit. 
Jam vero si attendas, ,cuivis ubique terra- 
rum homini patriae suae innatum esse amorem, 
eumque talem, quo suam, agrestiorem quoque, 
aliaum gentium regionibus praeponat; patriam 
esse, in qua primam lucem adspexerit ; eandem , in 
qua educatus et institutus sit; qua theatrum. sibi 
apertum conspiciat, in quo animi sui facultates 
explicet , hominis dignitatem perficiat, et ad feli- 
citatem enitatur; ——- hanc esse regionem fatebe- 
ris, cui omnia debet, cujusque incolarum adeo 
non potest non amore duci quam integerrimo. -— 
Quodsi porro consili (1), quo societates civiles 


con- 


C1) Nec vacat ,nec locus híc est perstringere et refutare opi« 
niones Roussavii,in Discours sur lorigine etles fondements 
de linégalité parmi les hommes, Tom. lf. p. 1 sqq qui de- - 
moustrare conatus est, homines non creatos esse, ut una cum 
aliis viverent; quin imo, quum natura hominum conjunctioni 
cum aliis obstet, degenerationis luculentum esse testimonium 5 
omnes aequales esse , adeoque hominum jura infringi, si unus 
vel plures aliis praesint; societates civiles ex metu exortas esse. 
Similiaque; (licet in praefat. pag. 70, ipse Roussavius alius 


opi- 


46 COMMENTATIO 


condi coepere, rationem habeat; nimirum, ut 
plures homines, civilibus juncti rationibus auxilio 
sibi invicem praestando , difficiles vitae labores al- 
levarent, vitaeque gaudia augerent; jura, quibus 
singuli gaudeant, vindicarent, et eam conditionem, 
quá tuto et prospere majoribus uterentur commo- 
dis, quam si singuli seorsim vitam degerent, in- 
tentis animi corporisque viribus efficerent; huic 
societatis civilis consilio, quemque , cujuscunque 
patriae civem se profiteatur, satisfacere par esse, 

nemo non nobiscum faciet, 
Quodsi haec , quae natura et ratio nos disputantes 
fecere , ad religionis Christianae effata exigas , et con- 
si- 


opinionis esse videtur). — Hujus philosophi vestigiis insistunt 
Monboddo, Jom Ursprung und, Yortzang der Sprache, 'Th, 
I. D. 1], pag. 1815 item Wendebornius, Bony de Saint 
Vincent, alii. 

Argumenta in contrariam partem valida prorsus attulerunt, 
Puffendorfius, de Jure naturae ct. gentium, Tom. I. L 
ll. C. 3. S. 14. sqq. Pestel, FusZamenta Jurisprudentiae 
INNVat. Vol. I. p. zr. Sect. IV. $. 120. sqq. qui satis evidenter 
ostenderunt, homini societatis studia inesse; hanc natura esse 
voluntatem: hominem, qui omnium animalium nascitur maxime 
imbecillis, aliorum commercio indigere: hominem sine hoc 
nec victum sibi quaerere, nec locum ipsi in rerum naturae as. 
signatum occupare posse, sensus non nisi in hominum societa- 
te explere, nec fzcultatibus, quibus gaudet, uti posse. Cfr. 
jJ. F. van Oordt, in disp. Theol. de religione Chr. ad. con- 
junctionis et societatis studia alendaet promovenda,cum aptis- 


sime, tum efficacissima. Traj. ad Rhenum. 1821, p. 4—7. 


THEOLOGIC A. 47 


silii ejus , de quo modo egimus , rationem habeas , id 
constabit, religionem Christianam nequaquam sese 
nobis opponere, verum prorsus nobis adstipulari ; hoc 
tantum discrimine , ut , pro indole ejus morali, civi- 
tatum consilium morale quoque haberi velit. — Je- 
sus Christus enim patriam suam prae reliquis om- 
nibus regionibus dilexit, quin toto suo exemplo do- 
cuisse nobis videtur , amorem erga omnes praesta- 
ri non posse, nisi quis patriae suae amore tenea- 
tur integerrimo (1); — gratum animum pro praes 
stitis beneficiis praestandum esse, quavis pagina do- 
cetur 5 virtus enim Christiana nil est aiiud , quam gra- 
tus animus , qui sese exserit in sententiis ) gratum 
animum testantibus erga Deum et Jesum Christum , 
studioque Numini supremo, qui primus eos adeo 
dilexit, placendi ejusque voluntati obsequendi. 
Religionis Christianae doctrina non tantum civi- 
tatum formam probavit, ut deinde videbimus , sed 
gravius et sanctius ejus consilium esse voluit; 
nempe, Jesus Christus, suá religionis doctrináà 
homines vere moratos reddere, et ut beatitate, ex 
moralitate profluente, frui possent , educare cu- 
piens, quum civitatum formam probaret, non po- 
tuit non hunc finem moralem intendere, ut ipsi 


hac 


(1) Qui patriae salutem non omni ratione promovere cupit, . 


ipsis naturae hominis insitis legibus resistit. Infames sunt hoc 


nomine Alcibiades et Coriolanus. Cfr. Plutarchus in Zóy- 
xpigi Vitis eorum subjecta, 


48 COMMENTATIO 


hac civitatis forma animi et corporis: faculta. 
tes facilius conservarent et explicarent. —— Quid 
aliud, quaeso! Jesus velle potuit, quam, quo 
celerius et facilius gravissimo Dei consilio ho- 
mines ad perfectionem moralem ducendi, satis- 
faciant , ut externas suas conditiones quam maxime 
commodas reddant et aptis, quibus copia iis fiat 
Dei honorem suamque veram salutem promoven- 
di (15? Ipsas autem societates civiles esse comperi- 
mus, quibus studia moralia explicare , omniaque vir- 
tutis genera facilius colere discamus , verbo, facil- 
lime in perfectionem enitamur moralem (2). Jesus 
Christus probe praevidit, civiles societates bene 
constitutas , suo consilio quam maxime inservire, 

Ex hoc consilio, quo Jesus Christus civitatum 
formam probavit, appareat, cuivis Christiano so- 
cietatem civilem quam maxime cordi esse, utque 
exsistere pergat, omni labore curare, oportere ; 
idque pro graviore et sanctiore ejus consilio , mul- 
to magis quam si cives Christianam religionem 
non amplectuntur. : 

Quae quum ita sint, quis, religionis" Chris- 
tianae 'consilio leviter modo imbutus, eos cul- 
pare velit, qui Jesu Christi consilio , quod 

ci- 


(1) Ipsa natura hanc viam monstravit. Cfr. Jerusalem, 
over de voornaamste waarhedon yan den Godsdienst , 'Tom. I, 
pag. '3?. sqq. 

(2) Cfr. Reinhard, Christ. Zedek., 'Tom. V. p. 252. sqq. 
Mosheim, Christ. Zedek., Tom. VIII. 675. 


NT 


THEOLOGIC A. 49 


civitatum quoque fórmà consequi cupit , respondere 
cupientes, patriam civiumque jura armis et vi defen- 
dere conantur, ubi hostes injuste aggredi videant 
patriae carum illud solum , agros vastantes, caris- 
sima quaeque eripientes , rem  indefesso labore 
conquisitam auferentes , templa , scliolas desolan- 
tes, omniaque, quae faciunt ad cives meliores et 
feliciores reddendos; omnia, quibus facilius ci- 
tius et commodius ex Dei voluntate virtutem exer- 
céamus , nostram nostrorum aliorumque civium 
promoveamus salutem terrestrem, eosque ad beati. 
tatem ducamus aeternam ; si civium jura violata 
tueantur , aliosque ut cognoscant , cogant , quam jus- 
ti et aequi legibus obsequium praestare nolint ? 
Quis, quaeso! tales reprehendet , quum noverint , 
vix vitalem esse vitam, si carissima homini abla- 
ta fuerint: quum sciant, facultate in perfectio- 
nem enitendi hominibus erepti, exstingui quoque 
vitae cupidinem, quae in eo cernitur, ut nosmet 
ipsi perficiamus, aliisque. quam plurimam affera- 
mus salutem: quum persuasum sibi habeant, vi- 
tae perire dignitatem , si externae, "quibus beati 
simus, negligantur conditiones (1); historia deni- 
que eos doceat, simulac populi in servitutem 
redigantur et opprimantur, libere facultates mora- 
les exercendi copià iisereptá , morum quoque stu- 
dia 
(Qr) Cfr. Draeseke, Leerredenen over don Krijg, pag. 
[0 sqq. 
JUL. D 


5o COMMENTATIO 


dia opprimi, virtutem.et vim moralem interire sole- 
re (1), omniaque impediri et everti, quibus exco- 
lantur felicitasque eorum constitui possit ? — Quid 
mula? quum gravissimum civitatum consilium 
effici nequeat, nisi omni ratione, vi quoque , ubi 
aliter fieri nequit, populi vitam , libertatem , hono- 
rem, salutem , carissima quaeque vindicare liceat 5 
nec qui Dei voluntas, nec qui Jesu Christi con- 
silium, qui omnes quam celerrime et facillime ad 
perfectionem moralem eniti et salutem. veram con- 
sequi voluit, perfici possint , meintelligere fateor 5 
unde non tantum bellum gerere licitum , sed inter 
gravissima , quae nobis Christianis incumbunt , of- 
ficia, reputandum censeo. 


(1) Id jam noverat ille apud Homerum, O4yss. E. 32:. 


Spicó ydp v &perHc &momívwTG: Evptomu Zeüc 
&yép., sür. Ey puy xuTR DoíA«V Xuup EAucI. 


Bene summus Ewald, Oorlog en Vrede uit het standpunt.— 
yan den Christen beschouwd, pag. 28: ,, In vrijheid is de 
meusch geboren , de zucht tot yrijheid ligt in alle menschez, — 
Zouder yrijheid kan de mensch zich mier tot eem mensch ont- 
wikkelen. lle volken zijm minder menschen, maar mate zij 
miuder vrij zijn. leder vrijheidhater is eem Godhater, Eem 
Satan is hij 4 die het heiligste te yerweoestem poogt, dat God 
den mensch gegeyen heefg.," 


THEOLOGICA. 5l 
$ 3. 


Argumentum secundum , quo probatur Principi 
et cuivis homini Christiano licitum esse bel- 
lum gerere, petitur ex officiorum indole, 
quae utrique erga societatem civilem 
praestanda incumbunt. 


Superiore paragrapho probavimus, gravissimum 
civitatum consilium effici non posse , nisi alios po- 
pulos, justitiae et aequitatis leges migrantes pa- 
triaeque jura violantes , quam lenissimá atque inno- 
centissimá quádam necessitate cogere (quale ex 
Ethices Christianae doctrina habemus £e//um) 
liceat , ut eadem agnoscant. 

Universe haec disputata viam. nobis sternunt, 
quà jam magis singulatim et Przzcifi et cuivis homini 
Christiano bellum gerere licitum esse demonstree 
Tus. 

Quod quo clarius evincamus, singulis quae in- 
cumbunt, officiorum indoles consideranda erit. 
Quare: 

1.) ex indole officiorum , quae principi Christia- 
no incumbunt, huic licitum esse bellum gerere; et 

2.) deinde eádem ratione, e civi Christiano cui- 
vis impositorum officiorum indole, ipsi idem. con- 
cedi, ostendere conabimur. 


D o Prin- 


52. COMMENTATIO 
Principi Christiano licet bellum gerere. 


Quum nulla societas sine principe, sive uno sive 
pluribus, consistere queat , et historia doceat, ubi 
principatus absit, nec aptam rempublicam, nec vi- 
tam securam esse posse, homines ab antiquissi- 
mis inde temporibus , ubi societates civiles iniere, 
alios duces sequi et obedientiam iis praestare par 
esse viderunt. | 

Ipse Deus non tantum legibus, quas naturae 
imposuit, ex quibus alii animi corporisque viribus 
praevalent, alii ad obediendum nati videntur, 
verum etiam religionis Christianae doctrinà , sin- 
cerà Divinae voluntatis. interprete, principatum 
civilem sapientissime probavit (1). (x Tim. II. 

" 1-35. 

(1) Sumimus hic Christiano homini licere magistratus gere- 
re, quod Mennonitae antiquiores, aliique ,negantes , principi bel- 
lum gerere illicitum esse dixerunt.. Hinc Grotius libro 
laud. ante probavit, ex Bthices Chr. doctrina licere magi- 
stratus gerere, quam civi Christiano bellum gerere evinceret. - 
Gerhardus iz Locis Theologicis, Tom. XIII. p. 260. sqq. 
ubivis, «€t dentonstrando , et refutando magistratus mune- 
re fungi, adeoque principi bellum gerere licere, simul proe 
bivit, Notum est, ut hoc, obiter dicamus, has Mennoni- 
irum opiniones exinde ortas esse, quod loca, Matth. XX. 
25. col. Luc. XXII. 24—26. Marc. IX. 56. 37. 42. Matth. 
XIII. 10. perverse intelligerent. Utinam attendissent, aequa- 
litatem doctriná Christianá non talem edoceri, ut inferiores se 
contra superiores eíferant, quod omnem in rebus humanis or- 
dinem subvertere, ipsa rei ratio et tristis docuic experientia, . 
sedut hi ad illos disccndant! Non docetur, infimus sit ut fum- 


mus 


THEOLOGICA. 53 


I—3. Rom. XIII. 1—7. XIV. 3. 4. Matth. XXII. 
$1. 1 Petr. II. 17g. Tit. III r.). Populum pro 
libertate , quà gaudet , sua jura vindicandi potesta- 
tem in. principem conferre posse, haud facile quis 
negaverit, Talis princeps populum, cui praeest , 
refert ejusque nomine agit, Religioni" Christianae , 
quae, qui aliis sint praepositi , subditorum maxi- 
me saluti prospicere jubet, addictus , id sanctum 
habeat et carum, ut reliquorum civium, qui se 
suaque ipsi tradiderunt, amore ductus, hominum- 
que. praestantià motus, ad Numinis supremi cum 
genere humano consilium attendat, et quantumpote 
ut omnium universe, ita singulorum speciatim sa- 
lutem promoveat (1)5 fraterno singulos amore com- 
plectens , benevolentia, justitia , aequitate, lenitate 
imperium exercens , id agat , ut quam maxime fortu- 
pu na« ' 


mus,sed semperet ubique, summus ut infimus sit, Matth. XX. 
26. sqq. Marc. X. 43. sqq. 
| (1) Regesolim dicebantur Patres , ques ; ToÍutysg AGGV 
&ur50pe6 ,-eüspyémaui. Antiquis temporibus eo maxime constitu- 
ti erant consilio, ut civium jura vindicarent, Cicero: Ze 
Offit. Lib. II. C. ro. haec habet: ,,7am cum premeretur inops 
multitudo ab iis qui majores opes habebant, ad unum aliquem 
confugiebant , virtute praestantem, qui cum prohiberet inopia 
senuiores ,aequitate coustituendá , summos cum infimis pari ju- 
ré rtlinebat." Pariter Aristoteles,quem hic secutus est CÍ. 
cero, Cfr. Graevius, ad h.]. Deneficentiam maxime regibus 
propriam esse, disputet apud Xenophontem Socrates, 
JMMemorab. lI. o. Cfr. et Cicero, 4e Rep. Lib. I. C. 35. 
p. 236. sqq. item Lib, II, 


54 COMMENTATIO 


natá et prosperá civitatis conditione fruantur , quo 
facilius et celerius in perfectionem moralem eniti 
possint, Alto sibi animo infiget princeps Christia- 
nus , hoc sibi propositum esse oportere consilium , 
non tantum ob causas supra allatas, verum etiam 
quod semel aliquando coram judice supremo con- 
siliorum actionumque rationem redditurus sit , poe- 
nis affligendus gravissimis, si, quem Providentia 
Divina tanto munere dignum censuerit, non ci- 
vium salutem, sed suum arbitrium agendi normam 
posuerit , liberorumque salutem praeterviderit (1). — 
Huc redit indoles officiorum principis Christia- 
ni (2). 

Hoc, quod princeps sibi proponere debet con- 
silium, obtineri non posse, nisi suis singuli juri- 
bus libere et tuto utantur, vitamque degant secu- 
ram, nemo non perspicit. — Hinc Ethices Chris- 
tianae doctrina Principi, tanquam gravissimum offi- 
cium, imponit, civium jura vindicare, qui eadem - 
non agnoscunt, castigare et vi quoque prohibere, 
quominus sancta civium jura injuste aggrediantur 5 
ubi enim Paulus Timotheum , Epist. I. Cap. II. 

com. 


(1) Platonem jam istiusmodi quid in principe et legislato- 
re voluisse, patet ex lib. de Rep. VII. p. 51:9. C. ubi 
ita: ,, Legislatoris est curare , ue tota civitas sit beata, ome 
nesque communem utilitatem colant ,ciyili enim coetu homines 
congregat, ut ipsis ad copulum civitatis utatur." 

(2) Leg. Mosheim, Zedel. Tom. VIII. p. 239. sqq. 


THEOLOGIC A. 55 


. com. 1—3. admonet, Christianis Principum quo- 
que res cordi esse oportere, pro iisque preces fun: 
dendas , quia hi efficiant , /vz zpeuov xol xioustov (Qíov 
Didyajuey: &y moy eicefela, xod oepydvumi" voUro yàp 
XXADy xci &z00EXTV ÉvI0V TOU Gu Tijpog wuO» soU, 
et.conferamus cum iis, quae idem Apostolus 
Christianis , qui Romae erant, scripsit, Rom, XIV. 
3—4. ÜéAss 9i 3 Qo(eisÜmi Tw éEowcimy , TÓ Zya- 
Óy aolet , xal ££eig fawuvow iE miTfüc, ÜcoU yp Du- 
xoyOg écvl coi elg T0 &yaÜov. "Eày Ob xaxiv wofó , 
Qo(200. o0 yp eiui] qw o oeoupow (opel, 0eoU yp 2ux- 
xoyóg ieTiw, ÉxDixog ele ÓpyXw T v xuxbw "pikccov- 
715 id,quod modo diximus, diserte doceri haud 
temere statuere videmur. Nam, etiamsi posterio- 
re loco tantum doceatur, magistratibus licere cives 
ipsos, legibus contraria agentes, vel civium alio- 
rum jura violantes vi coercere, unusquisque tamen 
mecum confitebitur, si ipsi unius ejusdemque pa- 
triae cives, ubi justitiae leges migrant, coercendi 
sint, candem , quin majorem , magistratibus , ut idem 
faciant, imponi necessitatem , si alii populi ejus; 
cui se praefectos vident, jura infringere et vio. 
lare studeant , vel injustá et iniquà ratione ca 
agere velint, quibus populi st:tus in deteriorem - 
mutetur (1). 

Ut 


(1) Cfr. de h. l. ad Rom. Zibliotheek yan Theol. Lerterk., 
ad annum i811. Tom. IX. Pars I. p. 19. s11. de loco ad 'Ti- 
moth. Mosheim, Zede], , Tom. VI. 5. 10». 291. VII. p. 


Ai. 


56 COMMENTATIÍO 


Et qui aliter fieri possit 2. Quum quamdiu. ho- 
mines civilibus rationibus non jungantur , quisque, 
sui juris vindex , ipse se defendat suaque jura tuea- 
tur, necesse sit. Jam vero, civili societate condità 
et principe cujusque civis jurium vindicandorum 
gratia constituto , cuncti ad hunc sese convertent, 
jure et merito ab ipso postulantes , ut, quum po- 
pulum referat ejusque nomine agat, jura sua omni 
ratione vindicet ; quibus quippe violatis , vel po- 
pulo in servitutem redacto , nec ipse grave, quod 
Dei nomine gerit, munus praestare, nec. reliqui , 
suae curae mandati, cives beati esse possint. 

Ponas principem, qui in orbe terrarum, ubi pro 
generis humani depravatione et diversis populorum 
commodis, gentes perpetuo sese invicem minis ter- 
reant et inimice tractent, nunquam bellare consti- 
tuerit, nec sui suorumve civium libertatem juraque 
tueri sciat. 'Talemne Christianum principem dixe- 
rs? An potius ignavum (1) et indignum, quin 
patriae proditorem, quippe qui munere gravissimo 
se contra omnes justitiae leges juraque privari si- 
nat! Qui populum , cujus commodis et saluti omni 
ratione prospicere debet , injuste agentium libidini 

ex. 


44. VlL. p. 172. Witsius Exercitationes in. Orationem Do- 
minicam , p. 196. 
Q) Notum Epizramma in Jacobum nimio pacis studio duc- 
tum, 
Rex erat. Elisabeth, nunc est regina Jacobus, 


(pH EOLOGGIC S/A. 57 


exponat, eundem ad interitum ruere sinat, quae- 
que. suis et "olim futurae posteritati debet , aliis 
violentis tradat! 

| Quibus de causis, quicunque principi Christiano 
bellandi veniam non concedat , nec civitatum gravis- 
simum consilium , nec Christiani principis officiorum 
indolem perspicere , sed Dei consilia fallere , civitati- 
bus male consulere , atque adeo religroni Christia- 
nae sese ex adverso opponere, ex disputatis (cum 
hàc , tum superiore paragrapho) luce clarius apparet. 


Cuiyis civi Christiano bellum gerere. licet, 


At vero sit ita, principi Christiano bellum gere- 
re licitum esse, quum hic eo consilio constitutus. 
Sit, ut civium jura vindicet eorumque saluti con- 
sulat ; nonne alia res esse videtur, nobis disquiren- 
tibus , an cuivis ciyi Christiano idem liceat ? Suffe- 
cerit dixisse , si principi Christiano concedas bel- 
lum gerere, sponte sequitur , cum solus hoc age- 
re nequeat , ipsi reliquorum civium auxilio opus esse. 
Sed, quo accuratius res agatur, potius ex offi- 
ciorum, quae civi Christiano incumbunt, indole, 
sedulo inquiramus , num et huic bellandi venia con- 
cedat. Ex"iis, quae jam disputavimus , quisque in- 
telligit , quaestionem haud adeo esse difficiiem. Nam, 
quum Ethices Christianae doctrina sectatores doceat , 
sub quacunque imperii forma magistratuum dicto 
obediendum esse, (1 Petr. II. 13. Rom. XIIL 5. 7. 

Tit. 


58 COMMENTATIO 


"Tit. II. 1.) , nec unquam principi ita adversari lice- 
re, ut jura ipsius externa infringantur (r Petr. II. 
13—16. Johan. XHI. 19—14.), obsequium. etiam 
tum praestare oportebit , ubi princeps cives evocat , 
ut omni ratione, ipsa quoque vi , principis et civium 
jura defendant et tueantur. — Video nobis occur- 
rentes , qui dicant: quid vero , si princeps , civilibus 
unice causis ductus, omnes justi et aequi fines mig- 
rans, cives suos periculo exponat aliosque debellet 5 
an tum quoque civem Christianum oportebit arma 
accingere, alios contra omne fas et jus interimere 
et omne calamitatum genus afferre? Hodie enim 
principes non amplius ut peculiares Dei amicos 
consideramus , nec ipsorum effata adeo Dei dicta et 
mandata habemus, neque amplius sub despotico 
imperio vivimus, sub quo, ut Montesquie- 
vius alicubi dicit , homo animalis instar , unice alius 
voluntati obtemperat, sed Christiani est, princi- 
pis suaque facta ad justi et aequi leges exigere 5 
quodsi principem aliis injuste bellum inferre per- - 
spicit, an tum auxilium suum praestabit, ut alii. 
injuste. vexentur et opprimantur ? Audio ;. ne- 
que sane postulat Ethices Christianae | doctri» 
na ut cives, ubi belli injustas esse causa$ vi- 
dent, bellum gérant. "Tale bellum Ethices Chrise 
tianae doctrina, quae quemvis summá justitià et 
aequitate agere jubet, ignorat plane, —- Sed id 
simul hic obiter monitum sit, civi Christiano , 
nisi plane et aperte belli causas injustas esse vi- 

det 


THEOLOGIC 4A. 59 


deat, rarissime principi obstare licere, quia, licet 
non cuivis in oculos incurrant, principi cau- 
sae esse possint, quae cuivis. declarari nequeant, 
sed ob quas alii populo bellum inferre justum et 
aequum censeat (1). 

Quivis Christianus non tantum aria accinget, 
quia princeps jubet (valeat hoc de populis, se 
principis servos 'considerantibus) ,, multo melioribus 
principiis ductus bellum geret: secum quippe re- 
pütabit; Deum non posse non velle, ut homines 
sint beati et vitam degant quam suavissimam ; ci- 
vitate vero ab hostibus pessumdata , cum omnium 
civium , tum sui suorumque, quibus nihil. habet 
carius, simul destrui salutem , libertate sublata 

vidque, quá sibi, suis, omnibus civibus usui et 
saluti esse possit, interclusá. — Hoc ut Dei vo- 
luntati contrarium esse videt, ita Jesum intuens 
ejusque mandata attendens, alto sibi animo infiget, 
si Christiani nomine dignus esse cupiat, oportere 
maxime amore duci, eoque ductum, quae civium 
saluti inserviant, meditari, circumspicere, alios ad 
illam incitare , suo quoque damno in eà efliciendá 
aliis exemplo praeire, Huc universe redit civis 
Christiani officiorum indoles; hoc animo erga ci- 
vitatem esse debet, ut patet ex iis, quae supra 
de civitatis consilio disputavimus. 

Si 

(r) Cfrr. K. G. Bretschreider, opusculo supra citato , 
ll. Mosheim, Christ. Zedel., 'Tom.. VII. p. 272. 


6o COMMENTATIO 


Quodsi singulatim civis Christiani officia con- 
sideres , constabit , eum , quocunque  mune- 
re civili fungatur, id acturum, ut alacriter, 
ne alicui aliquid debeat, (Rom. XIII. 7. 8.) nun- 
quam invidià tactus imprudenterve agens, sapien- 
ter, juste et honeste leges, quid cuivis agendum 
vel omittendum sit definientes , vindicari curet 5 ut 
omnes libere et tute juribus fruantur (1), quae- 
que iis competant , adipiscantur. 

Persuasum illi est civitatem , quam homines sa- 
pientissimis de causis inierunt, constare non posse, 
nisi inzerne omnia sint bene ordinata , floreant, vi- 
geant, unanimis omnium sit voluntas, et exzerne 

s-tüta sit; una cum Principe, quo existere pet« 
gat, omniaque, quae huc faciunt , efficiantur, me- 
ditabitur , vires intendet, auxiliumque  praesta- 
bit, — ta animatus, tributa, quibus Princeps 
societatem civilem existere fáciat, lubentissime sol- 
vet, vitam etsi plurimi: ducens, tamen Dei vocem 
considerabit, dulce et decorum pro civium salute 
mori putabit (2), ubi Princeps cives evocat, ut 
vio- 

- 

(i) Nonne antiquissimae leges fuissent, quibus singulorum 
possessiones tutas esse cavebatur? Cicero certe hac opinione 


stetisse videtur, ubi ait: ,, loc enim spectant leges, hoc yolunt, — 
incolumem esse Civium conjunctionem," De Off., Lib, Ili, 
C, 5. : 

(2) Cfr. Abt, vom Tode fürs Vaterland. Quam misera et 
explodenda sit sententia Theodori, Atheistae cognomine , qui 
nulum bonum inter et malum discrimen statuens mortem pro 

pa- 


THEOLOGIC A. 61 


violata civium jura tueantur, carissima pignora 
servent vel deperdita recuperent; fortiter arma 
accinget bellumque geret, ignavorum esse censens, 
. omittere , quae quietem honestaim et gratam faciant; 
si vitae dignitas non nisi bello vindicari liceat, 
remedium, quo haec vindicetur, haud spernet, 
etsi amaritudine morti nil cedat ; quum Religionis 
suae doctrina eum doceat, id demum esse fratres 
amare, ubi omni ratione , periculo saluti eorum 
imminente, salutem quaerat, amissamve restituat. 
(1 Joan. Ill. 16. Act. XX. 24. (15). 

Quae quum ita ex Ethices Christianae mente 
sint, quis populo Christiano vitio vertet, si bel- 
lum gerat, quo liberam religionis , qua nihil ha- 
bere debet carius, cujusque veritatem perspicit , 
professionem vindicet, si alii vi et armis eum co- 
gant, ut eáabjurati, aliam, quae quam vana sit et 
homine indigna, perspicit, ámplectatur? Quis non 
laudaverit populum , qui pro libertate pugnat, quá 
nominis decus, patriae leges, patrios mores, lin-. 
guae usum, omnia quae sibi suisque usui sint 


et 


^ 


patriae salute obire stultorum esse putaret, jam veteres vide- . 
runt. Cír. ejus placita apud Sex tum Empiricum adversus 
Physicos, Lib. IX. p. 664. et Diogenem Laertium, Lib. 
II. Cap. 98—103. Cicero, 4e Offic. L. I. C. 17. haec scrip- 

Sit:., Societatum omnium nulla est grayior, nulla carior, 

quam quae eum Republica est unicuique , — pro quá nemo 

bonus dubitat mortem oppetere, si ei sit profuturus.? 


(D Cfr. Reinhard, Christ, Zedel. , Tom, IV. p. o7. sqq, 


62 COMMENTATIO 


et saluti, tueatur et defendat , aliis haec omnia 
injuste aggredientibus , unde tota externa et inter- 
na, quae dicitur, vita pendet? Aut, si alios 
populos cogat, mne pacta foederave sancita vio- 
lent, ne jura laedant, possessiones eripiant, suos 
vità privent, ne principis domum, quam magni 
ducit, dignitate spolient; quum homini dignius ni- 
hil excogitari queat , quam , servitute exemtá, fe- 
lieitatem , ed, quà lubet, ratione, efficere, et 
coelestem  beatitatem in patria quaerere? Vel si 
alios debellet , ne artium et literarum progressus , 
omniumque, quae populum excolunt et ad humani- 
tatem ducunt, quibus animali , ratione praedito , nil 
convenientius excogitari potest, impediant et ar- 
ceant? Quis denique culpaverit populum , qui, dum 
ipse pacis commodis fruatur, arma accingit, qui- 
bus aliorum populorum, aliis injuste omnia cara 
aggressis resistendis imparium, jura tueatur, hos- 
tium perversam ambitionem coerceat, lubidini sese 
opponat, dominandi studium castiget, aliorum mi- 

seris finem imponat (1)? 
Sane populi , tali consilio jure meritoque aliis bel- 
lum inferentes , nequaqum contra Ethices Christianae 
doc- 


(1) Neque tamenhis dictis probamus turpissimum morem mi- 
lites in aliorum populorum usum, nullà jubente necessitate , 
vendendi; qui perversus mos, Despotismo proprius, non potest 
non semcl aliquando ipsi patriae cladem afferre. Cfr. J. L. 
Ewald, ever Staatsomwentelingen , derzelyer brontom em bo- 


kovdmiddcles , p. 164. Sqq. 


ARMED 


THEOLOGIC A. 63 


doctrinam agere censendi sunt, quum Jesus eos do- 
ceurit injustitiae ac violentiae obicem ponere , et cum 
omnium universe hominum, tum eorum maxime , 
quibus necessitudinis vinculo junguntur, salutem 
promovere. 

Vituperent talia bella fanatici, nec Jesu Chris- 
ti religionem percipientes, nec, qui ab eo vo- 
centur , digni. Qui autem Christiani veri nomine dig- 
nus esse velit, tali in casu arma accingere nullus 
dubitabit; quin imo, nisi graviora officia prohi- 
beant, gravissimum suum oflicium ducet se suos- 
que cives vi et armis defendere , vel violata eorum jura 
restituere. Ipsi vero senes , patriae amantissimi ipsae- 
que , matres , curá anxià oppressà , et virgines , belli 
justitiam agnoscentes , cunctos incitabunt , qui armis 
gerendis pares sint , ut eadem accingant et carissima 
quaeque defendant 5 solatio inde petito , quod , ubi 
Deus , justitia, civium hominumque salus bellum 
gerere jubeant, silere fas sit, et carissima quo- 
que saluti communi postponere quemvis Christia- 
num deceat (1). 


(1) In tali pstriae statu valet maxime Spartanorum illud: . 
Patriae se , nom. sibi esse matos, Cfr. Plutarchus, in Ly- 
curgo. 


64 COMMENTATIO 
yr 


Allata argumenta urgentur eo, quod ex 
Ethices Christianae. doctrina licitum 
sit yim vi repellere. 


Studium (sive. instinctum) , quod homini na. 
tura inest, vitam et bona tuendi, ne irritum es- 
- set, rerum naturae Procreator prospexit, Ubi enim 
ad rerum naturam oculos convertas, quaevis ani- 
mantia, sive majoris generis sint, sive minoris, 
a summo Creatore, armis, quibus se suaque 
tueanter et defendant, instructa vides; unde ex 
vero Venusinus cecinit: 

Dente lupus, cornu taurus petit , unde nisi intus 

: monstratum (1)? 
Hinc haud temere jam antiquitus plures monue- 
runt, hanc esse naturae voluntatem , ut animalia | 
bruta, ubi ab aliis petuntur (2), sese defenderent 
et vi sua sibi vindicarent. 

Quodsi hominem consideres , qui semi tantum ani- 
mal dici potest, in oculos incurrit , huic quidem 

non 

(1) Horatius, Satyr. , L, Il. S. I. 53. Xenophon, in 
Cyrop. , L. 1l, C. 3. Lucretius, De Rerum Natura , I. vs, 
1032. Nead notissimam Anacreontis odam, eáa;g xépzrz 
TALÜpoig €t quae sequuntur, provocemus, 

(2) Verbo haec híc monuisse sufficiat: plura qui cupiat, 


adeat Grotium, de jure belli ac pacis , Lib. 1. C. o. &. 7. 
ubi Vir doctissimus multa veterum loca, idem referentia , contulit, 


THEOLOGIC A. 65 


non-ea concessa esse a natura arma, quibus se 
suaque: ab animalibus , sive brutis , sive rationalibus 
tueatur, sed simul, ut Galenus monuit, ratione 
praeditum , quà manibus (quibus etiam sponte sua , 
nec àliunde id edoctos ,. infantes uti constat) ar- 
ma paret eaque tractet (1); unde, secundum zZ 
zprc Tc. QUeceo, ut Stoici loqui amant, idem 
de hominibus sequi in aperto est, et quisque C i- 
ceroni accedere cogitur, ubi ait (9): ,, esz Aaec 
non .scripta, sed. nata. lex , quam: mon. didicimus , 
accepimus ,' legimus ,' verum «ex. natura ipsa arri- 
puimus, | hausimus ,. expressimus, ad. quam non 
docti, sed facti, mon instituti , sed. imbuti sumus ; 
ut si vita nostra in. aliquas. insidias, si in yim, 
im tela aut latronum aut. inimicorum | incidisset , 
omnis honesta. ratio esset. expediendae. salutis. 

His, quae naturà. monstrat, vestigiis insisten- 
tes, homines, ubivis terrárum , omni aetate jus- 
tum et aequum esse censuerunt vim vi repelle- 
re (3), legibusque confirmarunt (4); nec memini 

| me 

C) Hinc scite dixit Aristoteles, manum esse pro hasta, 
pro ense €t pro armis quibuslibet, quia omnia potest sumcre 
ac tenere. Cfr. Grotius, 1] Ll 

(2) In Oratione pro 2M/ore , Cap, IV. 

&3) Cfr. idem Grotius, l. c. 

:(4) Jam antiquissimis temporibus homines hoc sensisse, pa- 
tet ex Caini dicto ^JJ]D? "ByD 02 my Es erii out, qui- 
eünque me inyeniat, me interfecturus sit. Vid. et Genes. 
XXVII. 24—45. Exod. II, 11. Etiam ubi nomdum leges scrip- 

Juv. E tae 


66 COMMENTATIO 


me (Essenis fortasse exceptis), ante introductam 
relisionem Christianam, usquam legere ; homines 
fuisse, qui contrariam foverent opinionem.. Jesum 
Christum nonnulli, nescio quam perversam intere 
pretationem secuti, huic naturae legi obsequi ve. 
tuisse opinati sunt. Quod equidem non auguror , 
nec facile credo. Quum vero tota quaestio , num 
homini Cliristiano bellum gerere liceat nec ne, inde 
maxime pendeat, num Ethices Christianae doc- 
trina homini vim vi repellere concedat (1), accu- 
ratius nobis hoc argumentum tractandum. incum- 
bit; — quare, quid hac de re doceat, breviter 
videamus, 

Quum vita sit pretiosum illud donum divinum ,'quo 
servato omnia praestare valemus , quae Creatoris ho 
nori promovendo inservire possunt, moralesnostras 
facultates explicare, nostrae aliorumque saluti pro- 
spicere discimus, et id agere, ut aliquando bene 

mo-. 


tae erant, sanguinis vindicta apud populos rudiores et etiam- 
num apud Arabes locum obtinet, - Nullam legem tam uni- 
versalem esse, pluribus probavit Hezel, Schrifrforscher , 'Th, 
Il. p. 151. sqq. item Iselin, Geschiedenis der MMenschheid, 
lile Doek VlIe Hoofdst, Fuit haec lex quoque apud JIsraelitas. 
De Arabibus vide librum docte, accurate et eleganter conscrip- 
tum a D'Arvieux, cui titulus: Reize maar de legerplaats 
ven den grooten Emir, p. oo;. ibique Kuipersii an- 
notat, 

(1) Qui bellum gerere ex Ethices Chr, doctrina haud licitum 
existimant, quaevis pati notum est, 


THEOLOGICA. 67 


moriamur et in beatorum sedes transeamus; Etlíi- 
ces Christianae doctrina quemvis docet ,; quae huie 
conservandae et sustentandae inserviant, honeste 
circumspicere (Matth. VI. 25. Act. XVII. 25. 26. 
Gal. VI. 7—10. i Petr, IV. ri1:. Rom. XIV. 
7. 8. (1).) et non nisi gravissimis de causis in 
salutem communem. deponere; ubi alii vitae nos- 
trae insidias struant, magistratui, qui tales casti- 
gent, deferre (Act. XXIII. 12—225. Rom. XIII, 
9. 4.). — Praeterea Ethices Christianae doctrina 
vult, ut, quo facilius studia. moralia explicemus (2) 
honeste nobis bona terrestria paremus, optimo 
iis consilio utamur, et id agamus, ut eadem cone 
'servemus , nec alii nobis auferant (3) , quum , ca- 
rissimis quibusvis homini ereptis ,-omnis vitae digni- 
tas pereat ejusque hominem pigeat. 

Quum Ethices Christianae doctrina haec jubeat 
et non possit non jubere, quis metuat, ubi alius 
injuste eum aggreditur, carissimisve spoliare cu- 
pit 1 nec locus ipsi datur, ut ad magistratus, vel 
alios quoscunque, justitiam vindicantes, | provo- 
cet; quis tum. metuat, inquam, injustum age 
gressorem vi repellere, ut vitam, cujus conser. . 
vandae necessitas ipsi imponitur , ut carissima 

' bo- 


| Q) Cfr. Reinhard, Chr. Zedel, , Tom. IV. pag. 26. . 
(2) Cfr. Mosheim, QChristel. Zcdeleer , Tom. VI. p. 231. 
(3) Cfr. Reinhard, Tom, IV. pag. 160. sqq. Mosheim 

Tom. VI. paragr. 280. 


Bic 


68 COMMENTATIO 


bona, quibus sibi et alii maximo usui esse potest, 
conservet et retineat ? Quis latroni se suaque tra- 
dat? Nonne ignavum , summa Dei: dona , pro infini- 
ta Numinis supremi benignitate ipsi concessa , par» 
vi aestimantem ,. nonne indignum, qui animam 
ducat, dixeris ? Nonne tum contra primarium Ethie 
ces Christianae praeceptum peccat, alium majore 
quam se ipsum prosequens amore? Qualis, quae- 
so! pro generis humani depravatione foret civitas, 
qualis publica quies, nisi liceret, quemvis injuste 
agentem , alios laedentem vel necantem , vi coérce- 
re (1), castigare, et, si opus sit,- in aliorum 
exemplum .neci. usque. tradere (2)? Jesus. ipse 
nonne voluit, ut discipuli vitam gladio defen- 
derent (3)? Si Jesus sectatores suos vim vi repel- 
lere vetuisset , Religionis Christianae doctrinam 
summo jure cuivis civitati pestiferam vocaveris , 
minime vero summum, quod Divinitus homi- 
num gener concedi posset, donum. — Sed 
quid plura in medium proferemus de re, quam 

na- 


(1) Observetur velim, in actionis moralitate aestimanda, bo- 
nitatem non ipsis semper inhaerere actionibus ; adeoque saepe 
noi tam ipsius actionis per se , quam adjunctorum , intentionis, 
loci, temporis, modi, quantitatis, objectorum rationem haben- 
dam esse. 

(2) Reinhard, Tom. IV, pag. 26. Mosheim, Tom. VII, 
$. 913. 

(3) Lucas XXIL 86. : Depuis Reinhard, P/aa y. d. $, de» 
Cir, p. 122. et quos citat ann. 36. 


THEOLOGTICA. 4p 


natura, et ratio (1) jübent, "quamque -Ethices 
Christianae doctrina non potest non comprobare? 
Est illa fanaticorum doctrina, quae hominem jubet, 
ipsum porius interire , quam alii , hostili animo ipsum 
aggredienti, vim opponere, et omnibus juribus et 
bonis, quae naturá et jure acquisivimus , valedi- 
cere et privari se sinere. 

Quodsi haec valeant de singulis hominibus pri- 
vatis, num populis idem' liceat, non est, quod 
uberius disseramus (e). Nam, quum popülorum 
sit, cumaliis omnibus , üt cum singulis civibus, 
summá.justitid agere, merito ab aliis, ut secum 
eddem agant ratione, exspectabunt: quod si vero alii 
non faciant, quin contra omnia, a quibus aliüs po- 
puli.salus pendet, destruant; quidni gens, quae 
socialibus juncta vinculis, unam quasi refert per- 
sonam, cui substantiam , libertatem, honorem, 
possessiones et reliqua, quibus salus augeri po- 
test, conservandi et tuendi curam -Ethices Chr. 
doctrina mandat, multo etiam magis operam dabit, 
ut alios vi cogat jura violata restituere, justitiae 
et aequitatis leges observare ? Quod et tum Ethi- 
ces Christianae doctrina concedat mecesse est, 
ubi populus prior alterum , injuste agentem, ag- 

gre-- 


(1) Fichte, System der Sittenlchre , pag. 373 €t 4io. 
Beringa, Tiental] Leerredenen tot aanprijzing vam Christ. 
deugden, p. 192. 

() Mosheim, T. VII. pag. 254. sqq. 


9 ^! COMMENTATIO 


greditur ; quum et hoc nil sit, nisi vim vi repel- 
lere, 


SECTIO ALTERA. 


SENTENTIAE EORUM ,QUI BELLUM GERERE HO* 
MINI CHRISTIANO HAUD LICITUM ESSE PU- 
TANT, AD ETHICES CHRISTIANAE DOCTRI- 
NAM EXIGUNTUR ET REFUTANTUR. 


Nisi egregie fallimur, ex Ethices Christianae 
doctrina probavimus, Z7omini et Principi Chris- 
tiano belli gerundi veniatm concedi : at vero parum 
omnino profecerimus , nisi quae adversarii, ad 
contrarium evincendum , nobis obgerunt (1r), rite 
exploserimus 5 quare, quae objici solent, et quid in. 
contrariam partem allatis. argumentis pretii sta- 
tuendum sit, jam videamus. 


(1) Legantur, quos in Introd. citavimus, $. 3. quibus possint 
addi, Venema, Histor. Eccles, "Yom. VII. pag. 437. Sqq. 
Marheinecke, Znstitut, Symbol., 8. 127. et sq. 


$. x. 


THEOLOGICA. 71 


i. oy» 


Adyersariorum mens et ratiocinandi ratio 
proponuntur. 


Quo melius adversariorum mens et ratiocinandi 
ratio intellisantur, fingo mihi pium hominem Chris- 
tianum , simplicem , qui, bellum gerere haud lici- 
tum putans , haec fere nobis opponit: 

Quae jam sub Veteris Foederis Oeconomia Divi- 
no Spiritu agitati, ideoque falli nescii , vates prae» . 
dixerant, Messiam , ubi comparuisset, ipsum om- 
ne exerciturum imperium et judicium,  homines- 
que a bello gerundo maxime fore alienos (]Je- 
saiae II. 9—4. Coll. Mich. IV. 1—3. Jes. LXV. 
25.), verissima esse, cunctosque , qui Messiae cas: 
tra sequi vellent , ad haec. se componere oporte- 
re, ipse Messias, spirituale regnum conditurus , af- 
firmavit, quum de sui regni indole coram Pilato 
haec confiteretur : ^H (Q«oiAela 5 &pà obx feTiV éX 
TOU Xxdc(uoU ToUTOU. El ix TOU xdcpuou ToUTOU T» 9» (Qu- 
ciAsim 9 &pX4. o) üzMpércu &y oi &uol WycviQovTo., 
iym [pU vapaooÜO Tol; oualowg  vüv 9B € (QmciAsÍm 3 
igX. cüx Por; évreüÓev , (Joann. XVIII. 26.) et 
suos sectatores juberet Azgpugavem cvv eTaUpov. m)TOU 
(Matth. X. 38. XVI. 24. Marc. VIII. 34. X. er. 
Luc. IX. 23.): quibus verbis suos ad patientiam 
adhortatus , bellum quominus gererent , vetuit. 

Sum- 


72 COMMENTATIO 


Apostoli, summi magistri vestigiis insistentes , 
Christianos, coelestis quippe regni cives, ante 
omnia coelestia spectare et quasvis hujus mundi 
res parvi ducere jusserunt: armaque, quibus in- 
duti esse deberent, non corporea esse oportere, 
sed spiritualia, nec adeo secundum carnem mniilie 
tandi, nec adversus carnem colluctandi in regno 
Messiano locum esse posse, docuerunt (2 Cor. III. 
4. Ephes. VI. 11—17.); quum bella et lites. ex 
libidinibus, quae in hominum carnalium. membris 
militant, oriri soleant. (Jacob. 1I[. 13——18. IV. 
IJ0) 

Uti ex talis regni spiritualis indole jam statim 
cuivis in oculos incurrit, nemini Christiano li- 
cere bellum gerere; ita res in aprico collocatur, 
ubi ad praecepta, talis regni indoli convehientia , 
attenderis; Deus jam olim neminem necandum esse 
praecepit. (Gen. IX. 5. 6. alibi). Jesus Christus , 
qui longe prae Mosaicá praestantiorem et purio- 
rem cum hominibus communicavit doctrinam. ,. 
disertis verbis docuit, nemini injurid nos afficienti 
resistendum esse, quin potius alteram quoque 
maxillam, altera vapulante, ut ultro praebeat, de- 
cere Christianum , amore Dei hominumque ductum. 
(Matth. V. 38—42.) Dictis fidem fecit, Petrum 
gladium, quo Magistrum defenderet, stringentem 
vaginà condere jubens. (Matth. XXVI. 25.) Pau- 
lus, quo quisquam vix penitius Christianae reli- 
gionis indolem perspexit, omnem omnino vindic- 

tam 


THEOLOGICA. 73 


tam summo Numini relinquendam esse. praecepit. 
-(Rom.. XII. 19. 2o. 21.) Quid multa? Res omni 
dubio fit major, ubi Jesum praecipientem legis pro 
inimicis nos 'calumniantibus , quin odio persequen- 
|tibus internecino , preces fundere, amore eos am- 
plecti integerrimo , quin imo potius vitam depo- 
nere, quam calumnia ullove damno: eos afficere 
(1.Joh. II. 17.). — Quae quum ita sint, quí 
Àtandem mos, Christiani nomine ex animo digni 
.esse:cupientes, contra Messiani regni indolem , con- 
tra diserta Jesu Apostolorumque praecepta , belli- 
gerantes, hujus mundi regna occupemus, alios 
telis; deleamus, idque (quo vix stultius quid- 
quam excogitari potest) armis mere carnalibus, 
gladiis, ensibus , sclopetis, quorum nulla fit men- 
tio in armis Christianae militiae, a Paulo enume- 
ratis! Qut quaeso! nos haec faciamus , carnem cum 
vitiis et libidinibus cruci affigere jussi, Jesu 
"Christi exemplo , ejusdem. et Apostolorum disertis 
effaiis, ne malo resistamus , nec de ullo vindictam 
sumamus , edocti! Mi bone , tu , qui bellum Chris- 
tiano homini licitum esse dicis, et nos ad illud 
excitas, nonne cjererz conjungis, | quum talia 
praecepta cum impia belli, in quo homines om- 
nia plane contraria agere jubentur, conditione con- 
-ciliare. velis ? — Quis enim conciliare poterit, ze 
-resistas malo, ac wim wi repellere. tibi licet; 
praebe et alteram. maxillam ,. ev percute | yi- 
cissüm ; diligite inimicos vestros , et spoliate, 

! prae- 


74 COMMENTATIO 


praedamini , iani ferroque persequimini €0$ ; orate 
pro persequentibus et calumniantibus ,/ et. perse 
quimini eos ad internecionem ? 

Nos certe, qui haec conciliari possint, non vi- 
demus. Immota et firma nobis stat sententia, si 
per Dei gratiam nos totos Deo, qui se suos con- 
tra Inferni portas defensurum promisit, in fide et 
patientia commendemus , et Jesu Christi praecep- 
tis obsequamur, nobis nihil eventurum , nisi 
quod Deus sapiens velit, et quod ferre possimus. 
Valeas cum perniciosa tua sententia tu, qui nec 
Messiani regni indolem perspicis, neque Magistri 
praeceptis obsequens, injurias ferre vitamque in 
aliorum salutem deponere novisti; si salus tua 
aeterna tibi cordi est, et ex vero Christiani no- 
mine insigniri vis, nostras sequere partes. 

Quicunque , sive quae Veteres scriptores Christia- 
ni, bello sese opponentes, memoriae prodiderunt , 
sive Quakerorum et Mennonitarum libros , quibus eo- 
rum doctrina continetur , inspexerit , et cui copia facta - 
fuerit cum id genus hominibus, qui et hic illic 
in patria nostra reperiuntur , colloquendi ; hunc me 
ipsis eorum verbis usum, neque eorum cogitandi 
et ratiocinandi rationem perverse proposuisse, af- 
firmaturum spero et confido. 

Has si consideremus exceptiones, apparet, pri- 
ia fronte allata argumenta haud orni veri specie 
carere; nec mirum adeo esse, si homines. pii, 
simplices, artis interpretandi nescii, his ita loquen- 

tibus 


THEOLOGIC A. 75 


tibus accesserint, ex animo confidentes sese Dei 
voluntati adversaturos, si ibellum. gererent: : om- 
nes, qui arma capiant, non posse non Deo dis- 
plicere. Lo 

Nobis jam incumbit, ut veritatis studio ducti, 
historico - grammaticam interpretationem, — quam 
unam veram esse unanimi consensu omnes sapien- 
tes testantur, sequentes, diligenter inquiramus, 
utrum adversariorum argumenta valeant, nec ne. 

Antequam vero eo transeamus, historicam lubet 
instituere inquisitionem , unde homines ad hanc 
opinionem de bello, Christiano homini haud licito , 
pervenerint; et deinde, ut brevitati consulamus, 
duas ;praemittere universas observationes. 


$. 9. 


Inquisitio historica , quomodo homines. ad 
opinionem de bello, Christiano. ho- 
mini haud licito , pervenerint. 


Ex iis, quae modo exhibuimus , apparet , sen- 
tentias, quas singuli deinceps diverso tempore in 
medium protulerunt, huc redire , nimirum : 

I. in regno Messiano , pro spirituali ejus in. 
dole, gladio uti non decere; quia 

2. Christiano vim repellere haud licet; quum 

3. Jesus omnes, inimicos quoque, amore am- 
plecti jusserit integerrimo 5 quin 


4. In 


76 COMMENTATIO 


4. In aliorum usum et: salutem vitam deponere. 

Lubet breviter inquirere, quae causae homines 
impulerint, ut ita cogitarent et sentirent. 

Ex ratione, qua nobis adversantium opiniones 
proposuimus , nemo non videt, unam ex altera 
ortam esse. Fontem, unde singulae fluxerunt, 
unum eundemque esse crediderim , eumque in per- 
veria, quam sibi de regno Messiano informarunt , 
notione quaerendum ; quà semel receptá, non po- 
terant- non singulae hae opiniones exoriri. 

Ubi enim scriptorum Christianorum , qui tribus 
seculis prioribus vixerunt, monumenta perlustre- 
mus, (Ignatii, Tertulliani , Clementis Alexan- 
drini, Origenis nomina citasse suffecerit) cuivis 
in oculos incurrit, haud paucos eorum regni Mes- 
siani, omnibus numeris absoluti, notionem sibi 
proposuisse (1). Quid mirum? Religio Chris- 
tiana hominem maxime docet internos sensus 
ad Dei voluntatem componere et informare; id 

maxi- 


C1) Qui a Patribus Eccles. allata argumenta apud Stáudli- 
num inspexerit, eos hac ductos opinione , bellum illicitum esse , 
statuisse, reperiet. Cfrr. et Arnold, 4bbildusg der ersten 
Christen, Lib. V. C, s. Neander, Denkwürdigkeitey , 
Tom. l. pag. 578. sqq. Pfaff, de Ecclesia sanguinem non 
sitiente , "Tubing. 1740. De Quakeris, Broes, Engei- 
:che Kerk, Tom, L, pag. 243. sqq. De Mennonitis patet ex 
corum placitis, de quibus Schyn, 1l. l. et L. Weyd man, 
Qver het Lbeginfel der Heryorming in Dissert, Soc. Teyl, T. 
CXXXI. peg. 45. 


THEOLOGICA. 77 


maxime agit. ut homines morales vires explicare 
discant. Scripta Novi Foederis praecepta conti- 
nent, huc pertinentia, Haec autem proverbiis, hy- 
perbolicea ratione, saepe prolata sunt. — Jam; vero 
homines, misere saepe instituti, verae certe inter- 
pretandi rationis ignari, indole ad austeritatem et 
morum severitatem proná instructi , temporum e- 
picT&ceci;y Oppressi, ad haec scripta legenda acce- 
dunt, ut inde, quid sibi agendum omittendumve 
Sit, cognoscant. An mirum, inquam, hos, sibi 
unice spititualem vitam vivendam esse credidisse , 
et sese a rebus mundanis, et omnibus , quae tali 
vitae spirituali non convenirent , abstinuisse ? 
Quodsi primarii doctores in tali starent opinione, 
nemo sane mirabitur, homines Christianos, maxi- 
mam partem simplices, illorum vestigiis institisse , 
'"Has suas de regno Messiano ejusque civium of- 
ficiis veterum. Vatum oraculis confirmari putabant. 
Fama huc accedebat , terrarum orbem, Jesu Christo 
nascente, pacatum, et propterea Romae, penes 
quam belli ac pacis arbitrium erat, jam fores clau- 
sas fuisse (1). 

Haec 


(1) Orosius, adversus Paganos, Libr, VII. Cap. o. pag. 
456. ed, A. Haverc., de anno Jesu Christi natali agens, haec 
habet: ,, qui annus, quantis, quam novis, quamqee inusitatis 
»» bonis abundayerit, satis, me etiam non preferente, tomper- 
»» uti haberi arbitror; toto terrarum orbe und paz omnium, 


won 


78 COMMENTATIO 


Haec (ne alias causas memorem) qui secum re« 
putet, et mentem scriptorum , qui tribus seculis 
prioribus vixerunt, perspiciat, facile intelliget , 
qui plures arma capere sibi haud licitum puta- 
rint. | 

Attendamus jam ad tempora, quibus Mystici, 
Quakeri (1) et Mennonitae exstiterunt. His tempo- 
ribus in spinosis (2) maxime quaestionibus solven- 
dis homines occupati erant, omnis fere pietas , omes 
ne moralitaiis studium interierat. Jam vero Historia 
Ecclesiae Christianae ab incunabulis inde docet 
in tali rerum conditione , hominum desideriis haud 
satisfieri, et ubi ab una parte unice spinosis 
quaestionibus solvendis: operam dant, ab altera 
parte homines in pietismum et mysticismum proe 
labi. — Haud mirum adeo cuiquam videri potest, 
si his temporibus plures exstiterint, qui Antiquio- 

rum 
» fon cessatione sed abolitione bellorum, clausae Jani gemi- 
2) nae portae , exstirpatis bellorum radicibus , mon repressis, 


» «ensus ille primus et maximus fuit , cum. in hoc unum Cae- 


» saris nomon universa maguarum gentium creatura jurarit , 
» simulque per communionem census unius societatis effec- 
» £a est," Item Cap.3. Hanc fabulam , multis rerum Chr. scrip- 


toribus propagatam, falsam esse demonstravit j oan. Masfon; 


Jani templum Christo nascente reseratum , seu, tractatus 
chronologico- historicus, vulgarem refollens opinionem existi- 
montium, pacem toto terrarum orbe sub tempus Servatoris 
nostri natale stabilitam fuisse , Roterod.. 1700. 

(O0 Broes, Engelsche Kerk, Tom. I. p. 234. 

(2) Idem over de vereoniging der Protestanten , pag. 19. sqq. 


THEOLOGIC A. 79 


rum vestisiis insistentes , moralibus studiis maxime 
intenti , easdem , quas veteres, de regno Messiano 
foverent opiniones, iidemque , semel hac receptá 
opinione, in extrema ruerent; tum ex religionis 
Christianae indole, tum ex locis nonnullis, maxi- 
me Orationis Montanae , quae dicitur, probare co- 
nantes, Ethices Christianae doctrinam vetare ma- 
gistratu fungi, judicia exercere, atque adeo bel- 
lum gerere , quin potius omnia ferenda ,' sustinen. 
da , perpetienda , quam contra amoris principium (uti 
opinabantur) alios vi atque internecione cogere. 


$5 jer 


Quid. de. hominibus , qui bellum gerere Chrise -.' 
tiatio homini haud licitum. censent,  judi« 
candum sit? 


Fonte, ex quo adversariorum opiniones exortae 
sunt, considerato , paucis significare lubet, quid 
nobis de ita sentientibus judicandum videatur. Equi- 
dem ita sentientes haud adeo , ut vulgo fit, exse- 
crandos et odio persequendos internecino velim. 
Etenim (dicam quod sentio) sit ita, ' quod negari 
nequit, horum hominum sententias Ethices ,Chris- 
tianae indoli penitus esse contrarias, quin civitati 
perniciosissimas ; tamen Novi Foederis libros in- 
tuens, quaeque perversa hominum cogitandi ratio , 
quamque prona in errores eorumdem mens esse 

So- 


So COMMENTATIO 


soleat, attendens, auguror, perversas istas de. doc- 
trina Christiana sententias yario tempore prolatas, 
quas Doctrinae Christianae , quae dici solet , HHsto- 
ria exhibet, fere ad unam. omnes hominum. men«- 
ti, quae rite interpretandi ratione est destituta , 
obversaturas esse. — T'empora , quibus sententia de 
bello, Christiano homini haud licito , exstitit, hos 
mines eo ducebant; consilium, . quo . ducebantur , 
hoc erat, ut vitam viverent spiritualem , unice 
Deo et Christo dicatam. 

Quae quum. reputo, id.credo et confido, hos 
homines ad hanc sententiam pervenisse, non adeo 
ignavià malisve consiliis ductos, sed potius ex 
pio animi sensu, ex eo quod perversà armofís, 
qualem Jesus voluit, notione imbuti, opinarentur , 
se, si a bello alieni erant, reliquis omnibus in ob- 
servandis Dei et Jesu Christi praeceptis, praesta- 
re. — Hinc appareat, quid de iis judicandum sit, 
eorum nimirum potius miserendum eosque leniter 
ai meliores sententias ducendos esse, quisque ae- 
quus judex mecum fatebitur. Haud scio an, qui 
aliter ut de his, ita aliis, perversas de Jesu Chris- 
ti. doctrina opiniones foventibus , judicatum - velit , 
mentis hnmanae in errorem pronae et temporum , 
quibus singuli exstiterunt , minus sufficientem ha- 
beat rationem, 


E. 4. 


THEOLOGICA. 81 
S. 4. 


Duae observationes  generaliores de. sententia 
eorum , qui ex Ethice$ Christianae doctri- 
na bellandi yeniam non concedi putent. 


" Duplicem praemittere lubet observationem , ex 
qua generatim pareat, quá ratione horum adver- 
sariorum sententia refellenda et propulsanda sit. 

Prima haec sit: causa, ob quam omni aevo fue- 
runt,qui bello sese opponerent , in perversa , quam 
homines sibi informabant , zciAs/zz vo9 0ec0 notione 
quaerenda est, Opinabantur quippe , Christianum ab 
omnibus rebus mundanis sese abstinere, et unice 
spiritualibus intentum esse decere. Ad hanc suam 
sententiam confirmandam afferebant vaticinia, quae 
quà conditione edita fuissent , non attendebant ; tum 
praecepta , quae, quo tempore , et loco , quà occasio- 
ne, quibus et qualis ingenii hominibus data essent , 
non animadvertebant, contextus denique locorum A 
quae iis adversabantur, nullam prorsus rationem 
habebant. 

Quodsi meliorem et puriorem (aciAeizg coU ÓeoU 
notionem sibi fingere, et loca melius interpreta- 
ri novissent, eximie dubito, an unquam, homini 
Christiano bellandi veniam non concedi statuis- 
sent. 

Altera haec est. Si quid video, haud pauci 
ex iis perversam belli notionem sibi informarunt, 

F eam» 


82 COMMENTATIO 


eamque talem, qualem Ethices Christianae doc- 
trina condemnat plane, quin ignorat; belli ni- 
mirum, ex perversis animi affectibus | et concu- 
piscentiis, ex furore, ira, vindictae studio, ame 
bitione, similibusve causis oriundi, quod eo con- 
silo geratur, ut aliae regiones contra jus fasque 
unius imperio subjiciantur, aliae spolientur, et pes- 
sum dentur; obliti bellum justum et aequum esse, 
quo patriae jura , ab aliis violata , quam citissime et 
mansuetissime vi, ubi aliter fieri nequeat, vindi- 
centur. i | 

Has si, in adversariorum objectionibus explorane 
dis, teneamus observationes , illasque ad has exiga- 
mus , refutatio haud adeo erit difficilis , et facile con- 
stabit eas maximam partem nullius esse momenti, 

His praemissis, jam singula, quae ad suam sen- 
tentiam afferunt, loca quid perhibeant, inquiren- 
dum est. Quodsi facimus, permulta loca nullam 
prorsus vim habere, et nisi hic de industria de 
belli licentia ageretur, facile praetermitti posse, 
ut dudum viderunt viri docti , ita quivis, rite in- 
terpretari sciens , mecum fatebitur. Loca aíferre 
solent cum ex Veteris , tum e Novi Foederis libris. 
Alia aliquid valent , alia omni probandi vi prorsus 
sunt destituta. Primum videamus : 


THEOLOGIC A. 83 
Nei. 


De locis! minoris! momenti, quae ex Veteris 
Foederis libris ad suam sententiam confir- 
mandam afferunt. 


In Veteris Foederis libris suam sententiam tmaxi- 
me stabiliri opinantur vaticiniis, de quibus verbo 
hic tantum monuisse suffecerit, 

Quis summi Jesaiae ignorat vaticinium (1): 
nina on mw pas orm nma mm a 
YIN vy) Dnus) mp cm vx 
13? nom Ls Ovpy wm :oyumoy 
wo" spy now nw mpnewrt soyn 
man NXD jwyb "9 vDmONaB. 223) Y2030 
naim p ga eev^ in?vvyb nnum 
DiPTyDY3. D'iyw2 Dnyia0n nna b D'sy? 
115"N7 20m "oW "à wU"No mvipu5 

| | ingn?o Ty 

2.) Et futurum est postea temporis, ut. stabilia- 
tur mons domus Jehovae in vertice montium , et 


prae collibus elatus. erit , et confluent adieum omnes 


gentes. 


3-) 


Q Jesaia II. 2—4. 


$4 COMENTATIO 


3.) Et aderunt populi multi et dicent: agite, 
adscendamus ad. montem Sehovae , ad domum Dei 
Jacobi, ut doceat mos vias suas et ambulemus 
in semitis ejus, nam e ione crit institutio et 
verbum  Sfehovae ex Hierosolymis. 

4.) Judicabit inter gentes et arguet inter mul- 
0s populos , et conflabunt gladios suos in. yomeres , 
eb lanceas suas in falces, mec tollet altera gens 
contra alteram ensem , nec. ultra bello adsuescent. 

Jesaias hancce Orationem , inde a Cap. II. usque 
ad Cap. IV. in fine, habuisse videtur sub Uzzia 
vel Jothamo; sub quorum imperio Judae cives, 
prosperis rebus utentes, simul, ut vulgo fit, 
luxuriae et dissolutis moribus manus dederant. Hoc 
tempore fuisse videntur , qui laete Messiae tempo- 
ra proxime instare opinarentur. — Hinc Jesaias, 
regni Messiani, quo verus Dei cultus per totum 
terrarum orbem dispersus foret, et quaevis bona 
hominum generi redundatura essent, descriptione 


praemissd, perversam eorum agendi rationem iis 


objicit, in superstitionem quippe et idololatriam 
lapsis et lasciviae deditis ; admonetque sic procul 
adhuc abesse regnum illud Messianum , nec falsá 
spe illudi eos oportere, quum Jehova, acer sui 
cultüs et verae virtutis vindex , non posset non 
quaevis iis mala et calamitates ob. peccata immit- 
tere, Simul tamen Prophetico more, post mala 
annunciata, meliorum rerum spe anifnos erigit; 
praedicitque laetiora tempora sub duce quodam, 

quem 


^THEOLOGIC A. T 


quem Hiskiam intelligendum censemus, eos ma- 
nere, qui periculo erepti superessent (1). Haec de 
hujus Orationis argumento (2). Ey 

"Adversarii nostri jam tria assumunt, quae haud 
facile iis damus : 

1.) verba a comm, $—4. — Chiiscianismi 
tempora spectare 5 

2.) omnia ad vivum esse resecanda; 

$3.) cunctos, qui ab incunabulis inde Christia- 
nismi ad sua usque tempora Christo nomen dede- 
rint, et bella tamen gesserint, falso Christianos 
dici. 

De singulis quid sit, paucis videamus. Quod ad 
primum attinet, vaticinium hocce statim impletum 
iri; quum Messias in scenam mundi prodisset et 
regnum suum condidisset, id unde habeant, me 
nescire profiteor; multa imo pro contraria senten. 
tia faciunt; ex ratione quippe, qua- hunc locum 
summus vates praemittit, non adeo vaticinium 
a Jehovae profectum esse dixerim , ad pacificum 
tempus describendum , quo. gauderent, qui. in 
Messiae castris militarent, sed carmen quoddam 

uni- 

(1) Cfr- V. d. Palm Jlesaías verklaard en epgehelderd , 


Tom. I. pag. 66. sqq. 

^«2) Mittimus híc criticam in hosce versus inquisitionem ; nece 
locus hic est refütare Eichornium, qui glossam esse pu- 
tàát ex Michae vaticiniis in margine primum adscriptam , 
quae deinde textui irrepserit. Cfr. Viri docti. InJeiding in hcs 
' Qude "Testament , Tom. VI. p. 125. 


gó COMMENTATIO. 


uniuscujusque animo infixum (1);. quod hic. ve 
ille, quum omnes gentes in Abrahamo  bene- 


dictum iri scripto consignatum vidisset, rem poe- 


ticis coloribus depingens , pepigit; deinde autem 


plures hanc regni Messiani descriptionem ad sua, 


quae viverent, tempora retulisse , sibique. persua- 


sisse, jam exoptatum illud tempus venisse, dum. 


interea in longissimum aevum remotum esset, — Pri- 
mum igitur illis demonstrandum est, hocce carmen 
revera esse vaticinium; nam quod com, 4. legi- 
mus, nil indicat nisi hoc: Jesaiam auctoritate divis 
nà ad populum hanc orationem habere, etiamsi 
non singula verba a Jehova accepissent, Si directe 
Messiae tempora spectarent haec verba, Jesaiam 


merito vaniloquum dixeris, quum eventu neque 


hodie comprobata legimus, At vero nec ipse. Je- 


saias hoc dixit, Verba ejus sunt cronnmnsa, 


id est, ubi alia loca conferas (Genes. XLIX. rt. 
Dent. IV. $0. Jerem. XLVIII. 47.) futuro aliquo 
tempore (1). Uti igitur haec verbà nec. directe 
Messiae tempora spectare probari potest, ita cre- 


di- 


(1) Crf. Gesenius Philosophisch — kritischer und histo- 
rischer. Commentar über den Jesaía, Th. I. Seite 173. sqq. 
V. d. Palm, 1l. . et Rosenmuller, is Commentario ad 
h. l. Tom. Ill. p. 63. et inprimis M. S. Friedrich, qui 
huncce locum grammatice inierpretari atque in fontem ejus ins 
quirere conatus est, Zwiccaviae 1793. 

(7) Cfr. Vitringa i» Commentario ad h. 1, 


THEOLOGIC A. 87 


dimus, mon esse nisi carmen quoddam .,: quo fe- 
licissima: ::tempora  depingebantur, plures: hoc. Je- 
saiae tempore in ore habuisse, et ideo hunc illud 
praemisse,: quo facilius ostenderet, in tanta mo- 
rum pravitate, : illud. exoptatum- tempus «nondum 
a. Jehova concedi posse, . sed contra poenas eos 
manere, qui ità doni voluntati sese oppone-. 
rent. 

;; 2»). Valde dubito ; an omnia ad vivum. resecanda 
sint,..— Ubi nimirum veterum Hebraeorum. vatum 
orationes . legimus 4 non obliviscendum est , orien- 
tali eas conscriptas. esse .sermone, vatesque pro 
suae. gentis indole, vivido, imaginatione. pleno , 
et haud. raro hyperbolico usos esse. dicendi gene- 
re (1)5.id quod tum maxime locum habet (quod 
bene notetur,) ubi futuram: felicitatem .describere 
solebant (2). 

3.) Nisi vanum et ampullanteni Jesaiam dicere 
velis , dicta sub conditione quadam intelligenda 
esse,. in propatulo.ests nimirum , quando omnés 
Numen supremum , ea ratione, quá Messias dic- 
turus esset, manu fidei ejusque fiiiae ambe, 
colerent. 


His 


(r) Utinam qui ex Johannea Apocalypsi futura praedicere 
solent , ad orientalem sermonem semper attendissent! 

(2) Similes descriptiones plures in Jesaiae. carminibus occur- 
runt, ut XI. 2. Crf. hic Muntinghe Geschiedenis der 
Menschheid , Tom, VII. p. 188. sqq. 


88 COMMENTATIO 


His de causis ,, summis praeeuntibus interpreti- 
bus, putamus , huic vaticinio (modo sit vaticinium) 
eventum partim respondisse, quum post Babyloni- 
cam captivitatem multi e Persia, Chaldaea , Aegyps 
to et Occidente Israélitarum religionem assumerent 5 
deinde: quum Israelitae ex Babyloniain patriam re- 
duces ad Antiochum usque pacatis uterentur re- 
bus; porro: quum , Evangelio coelitus cum homi- 
nibus communicato, multi hoc assumerent ; partim 
vero adhuc responsurum esse, ac tum demum 
omnibus numeris absolutum iri, quam primüm 
omnes , in Messiam fidem habentes, Deum £y zye- 
uui xcl &AWÓsix colentes, uni regi eidemque Ju- 
dici obsequentes (1), amoris principio ducantur 
et unice honesti, justi et aequi studio teneantur, 
Quando autem speratum illud tempus venturum 
sit, nescio, sed nondum illud venisse, nemo ige 
norat, — Simili ratione judicandum puto de Je- 
saiae Cap. LXV. 25. XI. 6— 2». Zach. XIV. 9. 
Ezech. XXXIV. 28: in quibus locis interpretandis 
id teneatur, omnia, quae speratum illud aureum 
seculum, pacatum illud in Palaestina tempus spec- 
tant, poétice exornata et sub conditione quadam 
intelligenda esse (2). Eheu! quod et ad Jesaiam , 
in cujus Orationibus Ethices doctrina regnat, 

quam 


(1) Cfr. V. d. Palm, l. c. 
(2) 'fr. Interpp. ad h. 1. Imprimis Rosenmullerus et 
Palmius. 


THEOLOG1C A. 89 


quam Christianam fere dixeris, provocarunt, ut 
bellum. non licitum esse demonstrarent! Missis 
igitur his aliisque. locis (1), nihil. omnino dicenti- 
bus 4. quos e veteris Foederis codice afferunt ,. tran- 
simus ad explicanda 


$. 6. 


Loca minoris momenti , c INoyi. Foederis libri 
allata. 


Non tantum in V. F., verum etian N. F. li- 
bris suam sententiam confirmari opinantur.  Mi« 
noris momenti loca huc pertinentia mihi esse vi- 
dentur, ex Johanneo Euangelio Cap. XVIII. 36. 
Ex Epistolis haec: ad Rom. XIL  r6—or. ad 
Ephes. Vl. 11—17. altera ad Corinthios , X. 3. * 
Jac. III. 13— 18. 1V. r1. 2. 

Quum Jesus coram Pilato esset, et hic ex eo 
quaereret, an sese Judaeorum regem profiteretur , 

re« 


(1) Ezechiel] XXXlV. 28. Jes. XI. 6e-9. Zach. XIV. q. in 
plerisque vaticimiis illis de pacca:o et sperato illo tempore in 
Palaestina sermo est, Non opus est hic ostendere, legem latam 
Genes. IX. 5. 6. huc nil facere, Est enim híc sermo (quam- 
cunque sequaris lectionem, a viris dostis propositam) de nece 
sanguinolenta, Nec latius sese extendit, quam quod in deca- 
logo praecipitur, sos occides. Cfr. Grotius, de Sure belli 
4c pacis , Lib. I, Cap. c. Muntinghe, Gesch. der wienschh, , 
Tom, 4. ann. 221. 


go COMMENTATIO 


respondit: 'H (zeiAsim 56g cx fori. éx TOU 
xdepou vtiTOU. El éx TOU xicuou vObToU "Vw 3» Qact- 
Aelm X Qux. ob ü-cMpércL Uy oi Épu0) wy cVÍGOVTO y Và [a9 
erapaola vols "Yoyowloig* vüy 28 *» [luciAela: 5j ép 0Ux 
Éeriy éyreülev. (1). 

In aperto est, Pilatum Jesum tanquam seditio- 
sum considerasse, quippe qui, si terrestrem se 
Judaeorum regem professus esset, eos ad defectio- 
nem incitasset, Jam vero Jesus ait: Pilato nil a 
se metuendum) esse, quippe qui rex quidem es- 
set, non vero, ut ille putabat, regnum  Palaesti- 
nae ambiens, quum ne copiis quidem militaribus 
se stipatum videret; nec se tale quidquám in ani- 
mo habere, Id tantum indicat, regnum Messia- 
num spirituale, de quo veteres Hebraeorum. vates 
vaticinati essent, jam a se conditum esse, qui, 
qua ratione INumen supremum colendum esset , do- 
cuisset, quique omnibus , qui sua castra seque- 
rentur, praeesset, eosque in certamine contra 
impietatem omniaque quae Deo displicerent, dü- 
ceret; quod si id agere voluisset , ut Judaeorum 
rex constitueretur, se copias collecturum fuisse ac 
vi et armis suam regiam dignitatem vindicatu- 
rum (2). Undeigitur hunc locum arripere potue- 

rint, 

C1) Joan. XVIII. 36. 

(2) Cfrr. De h. 1. Grotius et Palmius, a4 ^. J. item 
jJ. Heringa, zr Comment. Soc. Hag. ad annum 1797. p. 5I. 
94. 205. N. C. Kist, over de Christelijke Kerk op &arde , 
p. 2o. et 30. ibique Bezae Annotatio citata» 


T:HEOLOGIC A. 91^ 


rint , quo: bellum illicitum esse probarent), vix ine 
telligo; nec aliis locis, ad quos provocarunt, id; 
docetur. Ephes. VE 1i1—17. du hac, quam. ad 
Asiae Minoris Occidentalis ecclesias scripsisse vide-: 
tur Paulus, Epistola sublimiore uti solet dicendi 
genere. In fine Epistolae, ut solet ,; demonstrat , 
qui amor in variis vitae zepuráess: Sese exserere 
debeat. In his, imagine ab armatura sumta, egre« 
gie omnino praecipit, qu$ virtutis Christianae hos- 
tes debellandi sint; hunc. in modum: áy3jcaoór 
Tiw: cESOTAÓX) 00 Ós00, mpg 0  OUvacÜni Dp 
eii phe Tàc [ueÜobelko "00 Dux[BoAoU. "Ori oUx 
Éeriw XZwiv $ mÀAW wpc cup xol cXpkt., GAME TpOC 
và dgyAey vpis "X6 Pbovclmc , wpbo ves xoc[uoxpd- 
vOpxg TOU cxür0Ug v0U GiGvos TOUTOU j TG c "TVEU- 
prix vis covwpiag éy ej; égoUpawioige ^ NIA TOTO: 
&vxAd[)srs vv "avomMimy TOU Ü&oU , lyc. QuvwÜsyre ou 
vioTiuci. Ep Tl v[aipa T op." xxl mayT Mu 
TEpyacdqueyot vivan. XEvfire cov epi quevüb mV. 
ósdQUu Op» i dxwÜclu kwY év)ucdquevon a» . Üdgsisas: 
qiio Ormuuiocdy4ct xxl UcoDWocuusvo) TODO TÜDMG EV. 
érülpacig TOU ceünyysAlou Tüg dpyvuc" émi mci» Dy 
Auivres: vb» Üdpeov düg miertbe ,; év Q Suvuexotüe 
zyrc- rà (Aw TOU mov4poU và wremUpupuévx- c(üio y 
xal rin aepixedaAalay «00 curwuplou QéEneÜot J nal vip 
BhxeRipey TOU TyeUpuATOG , Ü éoTL Diu ÜeoU. — Muul- 
ta de his sectionibus dici possint, quibus tamen 
pro instituti xatione.hie locus.non est. Probavis- 
se sufficiet , ex iis non sequi, bellum. non. licitunr 


esse. 


92 COMMENTATIO 


esse. Duae hae observationes rem , ut putamus, 
conficiunt : 

1. Paulus hic tantum praecipit, quá ratione ho- 
mines pravis animi affectibus omnibusque, quae vir- 
tuti Christianae sint impedimento , resistere debeant. 

2. Facit id imaginibus , ab armatura sumtis, 
quas hic non agnoscere, et singula proprie su- 
mere, stulti foret. Paulus de bello, vel armis 
capiendis , proprio sensu ne cogitavit quidem. 
.. Agit tantum (sunt verba Grotii) de pugna, 
quae Christianorum est, quà sunt Christiani, non 
quam communem habere cum aliis hominibus cer- 
tis eventibus possunt "' (1). 

Deinde afferunt ex altera, quae dicitur, ad Co- 
rinthios Epistola, Cap. X. comm. 3, 4. ubi le- 
guntur verba: éy capx| yàp zeprmATOUyTSG , OD XX 
và cápkm cTpxTEUOpusÜm* và yàp OmAw Tc cTDXTElUG 
Xuüv 00 CXpkixk, AAAA OUwxTA TQ ÜrQ pg xabxl- 
pec) ógupusTuy. — Ex priore et altera , ut- vulgo 


audiunt, | Epistolis constat, Corinthi fuisse, qui 


Pauli inimici varios eosque malevolos de ipso spare 
gerent rumores. Contra hos Apostolus .hocce 
capite et seqq. vehementer invehit, et a Corin- 
thiis observari cupit, sibi a Deo potestatem esse 
concessam omnes castigandi, qui falso illum ca- 

lum- 


(1) De jsre belli ae pacis, Tom. l. pag. 6o. edit. Bar- 
beyracii, iem Ammon, Zsiwurf einer reine bibl, 


Theologie , 1. B. p. 259- 


^THEOLOGICA.. 93 


lumniarentur, reive Christianae promovendae obes- 
sent; nam, ait, corpore etsi sit debili et infirmo , 
tamen, ubi adverfarios castigare opus est; sibi 
arma a Deo esse concessa, quibus omnia valeat, — 
Intellexisse videtur arma, quibus in Elyman Hy. 
menaeum et Alexandrum usus erat. Paulus etiam 
h. l. ne cogitasfe quidem de bello videtur , id tan- 
tum affirmans, sibi maleficos puniendi facultatem 
esse, metaphorà sumtá ab armatura. — Imo vero 
huic loco potius argumentum inest, quo belli jus 
demonstretur; nam ipse hic locus aperte indicat , 
ubi homines, quo minus male agant, leni admo- 
nitione. coerceri nequeant, eos vi cogendos es- 
se. (1). 

Videamus an Jacobi loco, quem nobis obge- 
runt, aliquid insit, quo suam sententiam rite 
tueantur, Jacobus hanc suam Epistolam  popu- 
lari oratione scripram, moralis maxime argumenti , 
ad Christianos olim Judaeos Scripsit, in qua quum 
eos ad patientiam et fidem in virtute Christiana 
exercenda conspicuam ,.'variasque virtutis species 
excitasset , inter alia in lites quoque et risas, 
quae inter eos, ad quos literas daret,: maximé 
viguisse videntur, his verbis invehit: z4fzy gd- 
Aeuot xcl pu4ymi v Üpi»s cix ÉvreUUev y £x qüy 
40ovGy üuy GV cTQXTEVOUÉÁVUY Éy TOi; péAsciy Üuv S, 

émi- 

Q) Círr. Mosche, Bijbelyriend, Tom. III. pag. 223. 
Grotius, de jJ. D. ac P. pag. 59, et Interpp. 


94 COMMENTATIO 


émiÜupeire , xol o)x EwsTs. QovsUere xal C4AOUTE, xol 
cà .OUvacÜs iziTUxEiv 5 pweoÜs xol moAsueiTS  OUK 
Éyere 9b, Dià TÓ qàÀà cireloÓai uc. Hoc loco ni- 
hil aliud: docetur , nisi hoc: omnes illas rixas et 
lites, quae non poterant non quam maxime noxiae 
esse, ex invidia aliisque pravis animi cupidita- 
tibus ortum ducere; lites porro, et pugnas ex is- 
tiusmodi causis ortas, quam maxime improbandas 
esse, — Hoc verissimum esse et nil fere Ethicae 
Christianae magis contrarium esse , haud facile quis- 
quam negaverit ; at vero , an inde sequitur bellum , 
quod justa de causa suscipiatur, illicitum | esse ? 
Si ita interpretari velis, et tali interpretatione 
Ethices Christianae systema superstruere , vix tam 
stulte quidquam excogitari poterit , quod non cab- 
balisticá ratione sacris literis inesse iisque compro- 
bari, ostendi queat. — Lites et pugnas non misi 
mála quaevis secum ducere, idem docet Jacobus 
Cap. III. comm. 13. $qq., ad quem igitur locum 
eos ad 'suam sententiam tuendam  frustrà pro- 
vocasse,. uberius explicare supervacaneum duci- 

mus. (t). 
- Majoris momenti prima fronte locus esse vide- 
tür, quem ex Pauli ad Romanos citant epistola , 
Cap. XII. comm. 17, 18, 19. Licet seriore 
aevo variae de consilio quo Paulus hanc episto- 
lam scripserit, prolatae sint sententiae, haec 
ta- 


(1) Cfrr. Grotius; l, c. p. 6o. e Interpp. 


MTHEOLOGIC A. 95 


tamen omnium videtur simplicissima: nempe, ne 
Judaei, qui jam. Christo nomen dederant, molesti 
essent iis, qui gentilium religioni valedixerant, et 


Christicastra sequebantur, urgentes , ut Mosaicam 
legem tenerent; nimirum omnes, ut Judaeos, ita 


gentiles ; peccatis esse obrutos et unice fide in Jesum 
Christum., 3i«auocóvsy (justificationem coram Deo) 
obtinere posse; nec porro hi illos offenderent 
Christiani libertate abutentes. — Quum a capite 
primo ad duodecimum egregie illam ex fide justi- 
ficationem exposuisset, nec non causas, ob quas 
tam pauci numero tantum e Judaeis regni Mes- 
siani participes essent, et contra permulti € gen- 
tilibus : capite duodecimo plura tunc temporis 
maxime necessaria praescribit officia; quibus exer- 
centes concordiam et amorem, Christianorum pro- 
priam illam notam, alerent. In his haec verba 
quoque occurrunt: Mx3ev) xaxóv àywrl XXx00- a0- 


QiBovrec. YlpoyooUjueyol xoa évoriov zr&yrev &vyÜporuy. 


Xi Buvarüy vl E ÜpuGv, perà ávrov avÜpomev cl- 


puyeuoyrec. M31 énurclg éxDixoDyreg ,. dy amwmol. AAA 
Bóre| cómov Tl Ópyi" yéíypamTGs yp. &por ExDixScus. 
éyi &yrmmTCORCt) , A&ysi xUpiog, — Comm. 17 et 18. 
docetur tantum , cum quovis leniter et clementer 
agendum esse; Christianos id agere opportere , ut 


alii bene audiant, et quazzumpore cum quovis pa- 


cem alant. — Quodadcomma attinet 19 , ad quod 
praecipue provocant, licet locus sit e difliciliori- 
bus et varie explicari possit, tamen hie suffecerir 


os- 


96 COMMENTATIO 


ostendere, quomodocunque locus accipiatür, nullo 
inde modo effici posse bellum non licitum esse , quod 
satis. probari putamus , sequentia modo teneantur: 
I. Paulus hic citat verba, quae in pulcherrimo illo 
Mosis carmine occurrunt , Deuter. XXXII. 35. ubi 
Deus loquens inducitur, Israélitis ingratum ani- 
mum variaque peccata objiciens; sese, qui tot 
tantisque eos cumulasset beneficiis, justam ultio- 
nem sumere posse ostendens; quo loco docetur 
ergo, Jehovam sua jura vindicaturum et maleficos 
puniturum. — Ponamus jam hunc locum recte a 
Paulo allatum esse, ad id, quod cupit, proban- 
dum; verba ejus 3óre vómov Tí Ópyii oU ÓsoU (ver- 
ba coU 6ec0 addenda esse, suadent proxime se- 
quentia) x. z. A. (1) id significabunt: non de- 
cet Christianum, si ab alio laesus sit, statim 
vindictam sumere, sed lenem et clementem esse; 
est omniscius Deus justus vindex, qui eos, qui 
alios laeserunt, castigabit, et pro piis sui culto- 
ribus vindictam sumet. — Jam vero haec non ita 
accipienda esse, ac si Paulus Christianos jussisset 
omnia injusta pati, et nunquam malo resistere, 

liquet ex iis, quae jam monenda sunt: 
2. Con- 


Cr) Cfrr. quae. monuit Cl. van Hengel, in Comment, 
egregia, dignaque, quae omnium Novi Foederis Interpretum 
manibus teratur, over den invloed yan het karakter der 
Lpostelem op hunne Schriften, pag. 24. iu Dissert, Soc. 
Teyler, Tom. XXVII, 


THEOLOGIC A. 97 


'a. Conditio Christianorum tunc temporis Romae 

plane alia erat, quam quidem hodie. Christiani undi- 
que ab hostibus erant circumdati ; id agere debebant , 
ut aliis bene audirent, quo alios moverent Christo 
sese addicere, et, ipsi inter se concordiam alentes, 
plus valerent. Quodsi igitur illa verba: uerà mZv- 
TO &vÜpómwy, interpreteris de iis quoque, qui non 
Christiani erant, sive de Christianis, qui et ex 
Judaismo et ex Ethnicismo ad Christianam Religio- 
nem, transierant, (prior interpretatio huic praefe. 
renda videtur) omnino opus erat, ut, mites et 
clementes , amorem alerent et cum omnibus pacem 
conservarent. — 
* 9. Ne Paulus perverse intelligatur , quasi nun. 
quam pravis hominibus resistere jubeat, addit 
comm. I8. ej 2uveróy , unde patet ipsum Paulum 
bene scivisse casus dari , in quibus pax conser- 
vari non possit. 

4. Quando ad exemplum ipsius Pauli (ut. ex 
Actis cognoscimus) attendimus , apparet , eum non 
quaevis passum esse, sed ,ubi injuste eum aggre. 
derentur, vel insidias ipsi struerent, jura sua vin- 
dicasse, omni modo sibi ab inimicis cavisse seque: 
defendisse. 

5. Paulus hic scribit ad Christianos, unius ejus- 
demque coetüs socios, non vero ad unius ejus- 
demque patriae cives. Nemo non intelligit , aliter 
praecipiendum Christianis tunc temporis Romae, 
aliter civibus patriae, omni aevo , ubivis terrarum, 

G 6. Quod- 


9? COMMEN/TATIO 


6. Quodsi Moses et Paulus his. verbis , indicare 
voluissent, omnem omnino pravis resistendi. liber- 
tatem  Israélitis vel Christianis interdictam | esse 
(cujus contrarium sexcentis in locis utriusque scrip- 
toris demonstratur), Jehova eodem fere tempore 
alios populos debellare non iussisset , nec bellandi 
leges praescripsisset. 

Sed jam satis superque in fotilibus sententiis 
refutandis occupati fuimus. ——. Ipsos nostros, ad. 
versarios , nonnullos certe , ex ratione , qua. eas affe- 
runt, parum ijs pretii statuisse opinor; nec hodie 
quemquam , nisi qui omnium, interpretandi legum, 
ignarus est, haec similiaque loca, ad probandum, 
bellum. Christiano homini haud licitum esse, alla- 
Qrum, pro certo habeo et scio. 


$. 7: 


Loca majoris momenti , e Novi Foederis 
libris allata. 


Jam transeundum es: ad loca, quae magis valere 
videntur, quaeque haud sine veri specie afferunt 
illi. Sunt autem haecz. Matth. V. 38—48. XXVI. 
47. 1 Joan. lil. 16. | 

Primus locus Matth. V. 38—48. ita sese habet: 

vs. 38. "Hxceüeare Or: hé."  ÓQüanauiv dvi 
éQzspoU, xal O0yrm Avril óO0vroc. 39. 'Eyo 3b 

AÉ- 


THEOLOGIC A. 99 


Aéye Üuiv, p àvrierüyxi TQ mowpQ' dAX LoTi6 
c& famicei éml vip Deiidy cou cimyovm , erpéoy aürQ 
xal v4) &AAXv* 40. xal vQ ÜéAcyri cou xpiüyzi, xol 
Tüy. yir&yA, coU Am(üeiv , &eg mórQ xol và ipic. 
41. Kal dorig c6 dyyepedces piMoV £y Ummys [ueT 
eüToU 200. 42. 'TQ airoUyri ce OÍbou* xo và» ÜEAov- 
TX ü-b coU OavsloncÜmi, wu» dmocTpaQüe. 43. 'H- 
xoUcwrE óri éhjiÓw" "AgWoeis TOv mrAxciÓv coU , xo) 
paoszctis Tüy. éxÜpdv ccu. 44. '"Eyü 0B Aéye Ou, 
üyamàrs vo0Ug éwÜpoUg Üpv, eüMoyeiré TOUS X&TOpu- 
pévou; üp EG , xeAGS woliTE TOUS MG OUVTOG DJAAG , XO 
mpocedpeoÜe Omip rO» PawpemQoyrev Ope xol Buoxdu- 
TUV Ung. 45. OzU6 yéívx4cÜe vio) TOU TTQ0g ÜJhGV 
&y oüpawoie , üri vüv WAlov müTOU AyATÉAAEL Éml mOvw- 
pog xal dyaÜobcs xc (Opései émi Oixmíoug xc &oi- 


Xx0Uc. 46. "Eà» yàp yemwowrse To)c  AyamüvruG 


ÜuAc, Tiv pucÜly fwers$ ow) xol oi veAGw TO 
aürb moiUci$ 47. xal dà» decdcwcls voUc dOeAQoUs 
Üpüy puüyov , Ti vspicciy ToleiTS 5. OÜSL XO) 0i TEAGVOLL 
tUTGG ToiDUciV 5 48. "Ececüs cv Üp£ig TÉAEI01 , Go zTED 
ó caTup Üj&v, Ó éy v6] cüpmvolg , TÉA€IÓg ét. 

En verba, quae adversarii urgent, et quibus 
adeo suam sententiam firmari credunt, ut vix ine. 
telligant, quí alii ia contrarias partes abire potue- 
rint. — Lubentes damus, si verba, ut sonant; 
accipiantur, et kLhíc praecepta omnibus omni- 
no Christianis tradantur, ex iis sequi, vim vi 
haud esse repellendam , néc armis decertandüm. At 


vero, ubi placitum aliquod morale e Literis sacris 


G 2» érui- 


100 COMMENTATIO 


eruitur, caute circumspiciendum est, quo teme 
pore, loco et quibus hominibus praecepta data 
sint; et, praeter alia , maxime ad dictionis formam 
attendendum est, ut, omni proverbiali loquendi 
ratione missa, quid, hoc involucro demto, verba 
significent, quid minus, disquiratur. Quare et 
nos, de tempore et occasione, qua Jesus hunc, 
summa eloquentia conspicuum, sermonem habuerit , 
pauca praefati, quid Christianis omnis aevi his 
commatibus praecipiatur , datà operá inquiremus. 
Optimus noster Magister, per annum et quod 
excurrit, doctoris munere functus, miraculis pa- 
trandis et sublimi vereque divinà doctrinà tradendàá, 
multos sibi conciliaverat discipulos. Ex Judaea in 
Galilaeam (quo multi, Jesum Messianas exspecta- 
tiones explerurum opinantes, eum visum confluxe- 
rant) redux , Orationem , quae Montana vulgo di- 
citur, habuit. 
Duplex Jesu, hanc Orationem habenti, nisi egre- 
gie fallimur, fuit consilium. 
1, Ut vere spiritualem regnisui, quatenus Con- 
servator , cruci nondum affixus , facere poterat , indo- - 
lem proponeret; ut sic opiniones, quas auditores 
de regno Messiano terrestri conceperant, aboleret; 
Pharisaeorum doctrinae, quae omni verae virtuti 
adversa erat, suam puriorem opponeret; calume 
nias denique, quae de eo spargebantur , refelleret. 
2. Ut suos auditores et maxime Apostolos, hac 
sui regni indole proponendà, admoneret, ne, per- 
ver- 


THEOLOGIC 4A. 191 


versi. de suo regno opinionibus abducti, quae: 
vis bona et fausta exspectarent; eorumque animis 
inculcaret, sui nominis causa nullum non malum 
iis; perferendum esse, idque omni patientia et: 
lenitate; quum totus fere terrarum orbis, falsis 
opinionibus delusus, in Christi asseclas quasi con- 
spiraturus esset et nihil non acturus, quo hos 
Nazareni. sectatores funditus exstirparet. 
. Uti Jesu monita quadantenüs omnes spectabant 
auditores , ita tamen, quicunque leviter modo Ora- 
tionem- inspexerit, fatebitur, multa inesse, quae, 
nisi directe, praecipue certe ad Apostolos per- 
üineant; iia ut Jesus , oculis suis in Apostolos, 
propius sedentes , fixis, digito eos indicasse videatur. 

Utut est, illud luce clarius est, duplex, quod 
modo diximus, consilium Jesum sibi proposuisse, 
adeoque praecepta, quae híc exhibentur, Jesu ae- 
quales et maxime Apostolos spectare. Quae quum 
de regno Messiano terrestri opiniones alto animo 
essent infixae, auguramur, sapientissimum Servato- 
rem, quo magis contrarium iis probaret , fortiorem 
in modum locutum esse. . 

Haec de tempore et consilio, quo Jesus hanc 
Orationem "habuit, praemonuisse suffecerit (1). 

T Com- 


(1) De quaestione , num haec Oratio eadem sit , quam quae me- 
moratura Lu ca, aliisque, híc non est dicendi locus, De iis, 
quae cripsimus , conferantur ,licet in nonnullis dissentiant,.K u i- 
noelius, in Comment., Tom. I. pag. 116. sqq. Fritsche, 
qui Euangelium Matthaei resentuit €t «um. Commentariis per- 


petuiss 


102 COMMENTATIO 


.Commatum, quae afferunt, singula verba philo. 
logice et critice explicare non opus est; — 
tia monita nostro consilio sufficiunt, 21mofit 

Ex Exod. XXL. comm. 21—25. Levit. XXIV. 
19 , 20. et Deut. XIX. 16—o1, constat, lege Mo- 
saicà Judices juberi, eos, qui graviora crimina 
commiserant, eàdem poená afficere; quod. jus 7a- 
lionis vulgo dicitur. Judaei vero sensim sensim- 
que a vera legum Mosaicarum indole, - (secun- 
dum quas minorum injuriarum 'talio,. si. laesus 
vellet, pecuniá redimi poterat (1) ), desciscentes 
privato cuique 7us £a/ionis liberum relinquebant 5 
licet e Deuteronomii loco non nisi judicis decre- 
to exerceretur. Judaeorum vero doctores Jesu tems 
pore huic legis Mosaicae neglectui sese haud op- 
posuisse, imo potius suo ipsorum exemplo ceteros 
ad ultionem sumendam incitasse videntur. 

Porro ex Levit. XIX. comm. 17, 18 , (uübileguntur:' 
"DW m'»in nin 32323 'owonw xibIYWN? 
"onrwo Eorrwo: ! ND YOY RTI qney 

122 3» 1 Damm) qe» sxnw 
Non 
petuis edidit, Lips. 1826. pag. goo. sqq. Clar. Heringay 

Ferklaring der Bergrede yan Sesus, pag. 7—21. et quae 
magno doctrimae apparatu scripsit Tholuck, JPAilolegische 
theologische 44uslegung der Bergpredigt Christi , Hamb. 1935. 
pag. 5—39- 

' (1) Cfrr. Josephus, 45g, L. 1V. Cap. VIII. $. 3s. 


Rosenmullerus, /»s Scholiis ad Exodum XXL 24. LM 
chaelis, dMesaisch Recht, 8. 240. 


"(THÉOLOGICA. ioj 


Non oderis fratrem tuum in, corde tuo; | Valde re- 
prehendes proximum: tuum ,/ et. mon perferes. in eo 
peecatum. (Non. ulcisceris nec iram | fovébis con- 
ira filios populi tui, sed amabis proximum tuum , 
gr i6 ipsc); Judaei, pro superbia sua, putabant 
sibi licere, et peregrinum, et hostem, odio per- 
$edui -internecino (1).  lpsi doctores hoc odium 
aliisse et instillasse videntur. : Hinc Jesus. dixit: 
'Hxojcers bri. idu". "Ayamctis Tw "Acid C0U 
xa posset; ^ Tüy. éx/Ópdv cov. — Ubi ad totius reli- 
gionis Christianae ; amorem et lenitatem spirantis; 
indolem ét ad consilium hujus Orationis , quà Jesus 
Tiáxime perversas süi aevi opiniones perstriugere. 
sibi proposuit,  atfendas; haud mirum videatur, 
sapientem Doctorem , omni vi et Zyepys/g , amo- 
ris, liberalitatis et humanitatis officia proponere 
et-alto animo infigere voluisse. Hinc primo de 
vulgari ultione doctrinae opponit: 'ép$ 38 Aféya 
o | ve Potoloo dii 
'€» De Judaeorum hostili in gen'iles' animo" cfrt. Light- 
fo'otlius et Wetstenius,alii, quos citant Interpretes ad 1/1, 
Matthaei. In Institutione. Mosaica multis locis ; quantuin: ex 
remporis 'gentisque Tatioge et ;consitio divino fieri. pes: ie bn bz- 
CRETA , erga alios populos et universum "genus hümanum 
praecipi, probavit Vener. Hinlopen; in Veryelg yan Üver- 
denkingen, | pag. 243. sq]. In Hebraeorüni" seriptis egregia huc 
pertinentia: ;práecepta: reperiri, inter; alia; pateat. ex: Proverb. 
Salom.. Cap.; XXI AT. XXV. 2 z j319 PO$j8^ Nerg. sensim 
$engimque odium in, hostes. aluerunt, , Vide quae habet vir 


ceteroquin pius jezus dS v E "Cap. Xi. d-—12, Cir. 
"Müntinghe, Gischied. der. Meuschh; , vir pep. 22." 


n 


104 COMMEN'CTATIO 


Üpiy , 3 AvricTÉwxA TQ TOWMQQ* &AX óOcTig cb jumi- 
cer ézl. 74v Deblav coU cixydvuy eTpéiov aürQ xo TV 
&AMMye Kat TQ Ü£AcyrÍ aot wpiliiya xod qv xu mGvo, o0 
Am[Mi», &dQec mürQ xx TO lu&TicV, xol ÓoTiGg c6 
&yyapsücst Mio» fv. UcAys queT  müTOU OU0. — 
Haecce verba non ad latum unguem resecanda, 
sed proverbialiter dicta esse, quivis, me non 
monente, intelligit; quorum adeo sensus huc re- 
dierit : no/i yim vi opponere et par pari referre ; 
imo potius illatas injurias, quim et alias majores 
ac plures , aequo animo perferre , quam de ultione 
et privata vindicta cogites , si ex judicis decreto 
jura tua vindicari , vel alia legitima et Christiano 
digna ratione injuriae - illatae | depelli nequeant. 
Hunc verborum sensum esse, ipse Magister, qui, 
quae dixerat, exemplo interpretari solebat , os- 
tendit, quippe qui in Pharizaeos et Sadducaeos, 
eum calumniantes et injurià afficientes , acriter ine 
vehi soleret, et tum demum, ubi Judices injustos 
conspiceret, ut coram Pontifice Maximo, parum 
Quippe se profecturum sciens , quaevis pateretur, 
Et hic quoque Jesus, alteram maxillam non prae- 
bens, luce clarius ostendit, verba non ad vivum 
resecanda esse. — Qui quaeso! aliter interpretari 
velis haec verba Jesu, qui coelitus descendit, ut 
omnium et singulorum hominum salutem et feli- 
citatem promoveret; nonne tum, ut recte Cl. 
Heringa monuit, in pravos indulgens , in bonos 
crudelis fuisset? Nonne tum probi una cum im- 

pro* 


THEOLOLIC A. 105 


probis in. perniciem ruant. necesse sit ?. Qualis ista 
foret civitas , ubi cuivis liceret alteri impune inju- 
riam inferre ! — Alteri opinioni, ac si omnes, non 
Judaeos , odio persequi possent internecino , haec op- 
ponit: éyà 33 Ayo Duy , dyamire vole; Ex fpobs Dv , 
£UM eire TOUG. Xa/TapoyA6y0UG  ÜJA ZG » XA moielre TOUS 
pg oUyTAG DjuZG » xc mposeUneo ls üaip qv éaupenGovTay 
pie ez Dix OyT OM: [MAG X« «A. — Ubireputo ipsum 
Jesum hostili in eum animo affectos acriter perstrinxis- 
S65 eundemque. voluisse , (quod i in ipsa rei natura posi- 
tum est) ut illos majore, prosequeremur amore, qui- 
buscum. arctioribus necessitudinis vinculis juncti, si- 
mus. quibusve, plura debeamus 5 alios. vero. omnes , 
uti nos. ipsos, non vero magis. quam nos ipsos s idis 
ligeremus ; ubi porro mihi in. memoriam TeVOCO , 
quae; de consilio civitatum aliisque. supra disputa- 
vimus, aut me nihil intelligere. profi iteor , aut Jesu 
praeceptum id sibi velle, persuasum mihi habeo: 
» Quum. fieri mon possit, ut aliis , qui injuste 50 - 
ona agunt eandem existimationem , fiduciam et 
auxilium praestemus ; Christianum tamen decet in- 
vidiam et vindictae cupiditatem exstinguere , quin 
generis humani praestantid motum , cujusvis erran- 
dis misertum , cuivis , infenso in se animo , bene cupe- 
£6, quaevis communis benevolentiae praestare. off- 
cia , bona et fausta omnia apprecari » pro viribus, 
quantum decus , incolumitas. et. communis societatis 
salus patiantur, quaeque " ut meliora. videant , 

probent , et sequantur , circumspicere et. efficere." 
Ta- 


106 COMMENTATIO 


Tali inimicos tractandi ratione Christiani nomine 
dignos sese praestarent, et prae gentilibus , ab hisce 
animi sensibus prorsus alienis , longe excellerent. — 
Uti igitur hac loci interpretatione jam patet haud adeo 
belli gerundi licentiam prohiberi, ita , quae forsan 
huic illive dubitatio remanserit, prorsus disparebit , 
ubi attendimus, quae Christianorum tunc témpo- 
ris fuerit conditio et quibuscum hominibus et ma- 
gistratibus rem maxime hábituri 'essent. —Nimi- 
rum futurum erat, ut Jesu sectatores summo habe- 
rentur contemtu, et si rem ad magistratus (qui, 
Deorum quippe audaces contemtores summique Im- 
perii occupandi studio ductos Christianos pestis 
instar habituri erant) deferrent, pejus de se ac- 
tum experturi erant, quam si, patienter injurias 
ferentes, siluissent potius. Nonne in tali civitate, 
ubi, grassante veri cultüs Dei ignorantia et su- 
perstitione, cuivis impune alios, quos innocuos 
commune odium persequitur, injurià afficere licet; 
potius sit damna et detrimenta corporis posses- 
sionumque pati, quin ipsi libertati aliquatenus 
cedere, quam  resistendo majore damno affici, 
epoliari, premi et quaevis mala perpeti? Quin in 
civitate, ubi boni ita premebantur, facile fieri 
poterat, ut Christiani, sese injuste contemtos et 
spretos videntes , ab aliis se sejungerent sibique 
soli viverent; quod ne fieret, summus magister 
eis quaevis liberalitatis et hutmanitatis officia prae- 
stare praecepit, (42) quo ostenderent , se ex op- 

timo 


THEOLOGICÁ. der 


timo hoininüm genere essé, cives ad: cuivis auxi- 
lium praestandum , suo q! uoque damno ,. paratos; — 
Ex Judaeorum exemplo, quibuscum, Romanos in: 
juste agentes deferentibus , durius actum videbant, 
quid melius foret, edoceri poterant. — Hac de- 
müm ratione , quaevis patienter ferentes omnibus- 
que bere cupientes , Gentiles , Christianos séditioso- 
rum instar habentes et nullum non pravum de iis 
rumorem spargentes , refutare poterant ; hoc modo, 
quantopere de religionis Suae veritate et praestan- 
tia persuasum sibi haberént , palam facturi erant, 
aliosque incitaturi, ut eidem religioni nomen da- 
rent; hoc denique modo Euangelium, ex summi 
Magistri voluntate, non vi, sed exemplo sectato- 
rum , qui quaevis mala Christi causa pati scirent , 
optime commendari et propagari poterat (1. 
Christiànos his Jesu mandatis obsecutos esse, 
aliosque, ut Euangelium: amplecterentur , excitas- 
se, rerum Christiangrum "historia satis superque 
luculentis docuit testimoniis. 
"Quodsi igitür demas , quae màxime Christianos j 
seculo primo viventes, spectant, his verbis omnis 
devi Christianis Jesus commendavit non ignaviam 
turpem, sed summam lenitatem et mansuetudi- 
nem (39 742.) xISPVag i et cuivis ,' suo € 
ERST asdod , sanct mms 4 | , dam. 


(1) Cfrr. Interpp. supra Taudati, maxime Tholuckius, l C. 
pag* 306—344. et Heringa,p.z71-—78. ^" 


103 COMMENTATIO 


damno, auxilium praestandi studium alendum (42.) , 
iram et vindictae cupiditatem compescendam; cui- 
vis, quem hostili erga nos animo affectum esse 
novimus, bene cupiendum ejusque saluti. consu- 
lendum ; denique fac (quod tamen sumi nequit) 
Jesum Christianos jura sua defendere et vim vi 
repellere vetuisse, non tamen inde sequitur, bel- 
lum gerere haud licitum esse; Jesus enim hic de 
privata tantum injuria loquitur, quum principum 
et civium tali in casu alia sit ratio, quam homi. 
num privatorum , nec, quod. singulis praecipitur , 
idem populis injungi posse, quivis perspiciat. 

Duo restant loca, nobis consideranda. 

Quum Jesus in horto Gethsemanitico a satelliti- 
bus caperetur, Petrus (1) pro fervidiore animi in- 
dole, gladio , quo magistrum defenderet, stricto , 
Malcho aurem abstulit: (Matth. XXVI. 47- sqq.) 
Petro Servator dixit: Zzóezpeóy cov Tv ppupmv 
£g vi) TOTO) miri. llavreg yàp ol Am[Mvreg mdseau- 
pav é&y uaxeipg &moAo0vTAI (2) , quibus ex verbis 
Jesum Petrum, gladio ne uteretur, vetuisse patet. 
Etenim, proverbiali quadam addit locutione (3), 


qui 


(1) Ex Joannis (qui, quidnam quisque aut dixerit aut fecerit ct 
quo quidque modo gestum sit, diligentissime persequi solet) 
Euangelio Cap. XVIII. io, Petrum fuisse , liquet. Fri tsche, 
ed Matth, locum in textu cit, 

(2) Lectio ZzobavoUyra; glossema esse videtur. 

(3) Cfr. Elsnerus, Kuinoelius Fritschius, sd h.7. 


THEOLOCGCICA,. 109 


qui gladio se defendere volunt, gladio quoque 
facile peribunt. Rationes, ob quas Jesus Petrum 
gladium vagind condere jussit, haud adeo longe 
sunt quaerendae. Causa nimirum , quá Petrus du- 
cebatur, ut gladium stringeret, non adeo in defen- 
dendi (nam ipse servator defendi se noluit) , quam - 
potius 'in ulciscendi studio fuisse videtur (1). 
Praeterea , qui captum Jesum venerant, publicà auc- 
toritate muniti erant, ut Jesus sapientissimis de 
causis Petrum castigaret , summo magistratui, cui 
quemvis obsequi decet, sese opponentem; deni- 
que Petrum parum profecturum , si vi et armis se 
defenderet, et praeter necessitatem sanguinem fu- 
Surum, probe noverat. Nonne hic ex conjectu- 
ra addi possit, Jesum, quum, in horto Gethse- 
manitico precatus, arctá cum Patre communio. 
ne usus esset, magis magisque persuasum sibi 
habuisse, Patris sui voluntatem esse, ut sese ho- 
minum causa devoveret, ita ut Petrum , velut 
sanctae Patris voluntati resistentem non posset 
non considerare, Quibus de causis Servator sa. 
pientissime Petrum gladio uti vetuit, ne se ipse 
et reliquos condiscipulos in vitae discrimen addu- 
ceret (2). Uti hinc apparet et hoc loco parum vel 
nihil praesidii contra belli licentiam peti posse, 
ita 

C0) Cfr. Grotius, de Jure belli ac-pacis , Lib. I, Cap, If, 


55. 5 et 7, S ' 
(2) Kuinoelius, ad h, 7. 


iio COMMENTATIO 


ita ab altera parte melius facturos fuisse putave- 
rim adversarios, si hunc ipsum locum, ad suam 
sententiam tuendam, non attulissent ; nam ex ipso 
hoc loco patet Jesum suis concessisse gladium se- 
cum ducere, quo se defenderent. Cf, Luc. XXII. 
35. 36. 38. (1). 

Parum scite denique objecerunt locum 1 cim 
HI. 16. £y rose éiyvóxzuev vX4w ym. Üri ÉxeT- 
yog ümip Uu TÜy pvxiv coTOU fÜuxet xol weis 
ófslAoucv Ozip T&v GOeAQGs «às duxas TibÉvans 
est enim Ethices Christianae doctrina , Christianum 
vitae maxime conservandae studio teneri oportere; 
tum vero, ubi communis inde pendet reipublicae sa- 
lus, vitam ipsi esse deponendam (2). At vero an 
tum huic praecepto obsequetur, si quaevis injusta et 
iniqua (nam ponimus ubique Christianum bellans 
tem jura sua contra iniquum et injustum viola- 
torem vindicare) ignavià suà adjuvet, morteque 
sua stabiliat? An, ne aliis injuste agentibus inte- 
ritum paremus, nostram et patriae incolumitatem 
non defendamus! Anne potius vitam , quae saluti 
publicae impendi debet, eamque non temere perden- 
dam , percussoris hostisve irae et libidini trademus , 
quam ut Patriae nostra ipsorum salute pluris ducen- 

dae , 


(1) Ulterius hoc explicuit summus Moshemius, Zedeleer 


der Hoilige Schrift, Tom. VII. p. 215—218. 
(2) Matth. X. 28752. Marc. VIII. 34738. Cfr. Reins 


hard, Chr, Zedek; , 'Tom. IIl. p. 178. sqq. 


THEOLOGIC A. III 


dae, jura et salutem vindicemus et contra hostes 
tueamur (1)? 


$. 8. 


4«rgumenta e Sacro. Codice petita, | quae , 
praeter, supra allata, comprobanz | Chris- 
diano homini bellum licitum esse. 

X d "9 int 

Quae adversarii. obgerere solent, nullius prorsus 
esse momenti, rite modo interpreteris, paucis , 
nisi. fallor, probatum est. Uti haec nil valent, ita 
contra in S, Codice multa insunt, quae bellum 
licitum. esse doceant; Ne enim dicam, Abra- 
hamum, Mosem, Davidem, alios viros probitate 
insignes , qui Deo familiariter uterentur , bella gessis- 


se, eaque jussu haud raro divino , Exod. XVII. 16. 


Deuter. XXV, 19. ; prophetas quoque ad bellum 
incitasse ; merito exspectaveris Jesum , si bellum 
vetitum voluisset, disertis verbis novum et. inau- 
ditum hac de re mandatum daturum fuisse; idque 
eo tnagis , quod nemo Judaeus aliter existimare posset, 
quam leges Mosaicas ad judicia et rempublicam. 

per- 


(1) Cfr. Draeseke, Leerredenen oycr den Krijg , p. 66.5qq. 
Joannem hic ex Domini mente locutum esse, efficitur ex Joan. 
XV. 12. 13. Cfr. Stronck, ge Doctrina et dictione goannit 
"M posteli ,ad Tesu magistri doctrinam dictinnemqne exatte com- 
gosíta, p. 66. 


112 COMMENTATIO 


pertinentes, vim suam in homines exercere debere, 
quamdiu Judaeorum staret Resp. (1); quid aliud 
cogitare poterant, qui e Gentibus ad Christi cas- 
tra transibant, ne verbo quidem de tali manda- 
to audito ! 

Non tantum bellum gerentes in S, Codice non 
vituperantur, sed summis laudibus celebrantur; 
ut Gideon, DBaracus, Simson, Jephta, Davides, 
Samuél, quod bella gesserunt ex fide. (Hebr. XI. 
33. 34.) Jesus nec Apostoli milites unquam mili- 
tiae renunciare jusserunt ; (Matth. VIII. 5. Act. 
XI.) Imo potius e ratione, quá cum militibus ver- 
santur, bellum magis licitum dixeris, quam illici- 
tum :-quum plures enim ad Joannem baptistam ve- 
nissent milites (Luc. III. 14.), ex eo quaesitum , 
quid sibi, ut Dei iram evitarent, agendum es- 
set, non jussit eos militiae valedicere, sed, a pe- 
cuniarum extorsionibus et fallaciis sese abstinen- 
tes, stipendiis esse contentos; quem ad locum 
monitum sit, Jesum Joannis auctoritatem confir- 
masse, quin hujus morum doctrinam severiorem 
esse, quam ipsius Jesu Christi. (2) — Cornelius 
centurio eddem a Deo exauditur benignitate; Je. 
su Christi doctrinae nomen profitetur, baptiza- 


tur, Spiritus Sancti donis instruitur, militiam au- 
tem 


£1) Grotius, de Jure belli ac pacis , Lib. I. Cape 2. 
(2) Crf. I, c. Mosheim, Cr. Zedesiecr, Tom, VIII, 
pag. 561. 


THEOLOGTIC A. 11 


tem abdicasse idve a Petro admonitus fuisse non 
legitur (1). — Quum Paulus sibi a Judaeis insi- 
dias parari intellexisset , Tribuno eas indicari cura- 
vit; Tribunoque eum stipante militibus ,' quo- 
rum praesidio ab omni vi tutus esset, nihil con- 
tradixit; meque Apostolus, quamvis occasionem 
alios instituendi avide: arripiens; Tribunum mili- 
tesve edocuit Deo displicere ,' si viti vi repellerent. 
(Act. XXIIL). — Denique, ut et theseos veri- 
tas ex contrarii absurditate probetur, Jesus Chris- 
tus ne suam quidem religionis doctrinam ad pacem 
perpetuam homines adducturam , sed dissensionum 
bellorumque causam futuram esse praenovit, eà- 
que de. re discipulos monuit. (Matth. X. 34. 35. 
Coll. Luc. XII. 49. 51. (2).) Praevidit itaque omni 
dubio procul moralem hominum conditionem non ita 
commutatum iri, ut pravos animi affectus et .cu- 
piditates plane deprimerent, nunquam contra jus 

age- 


(1) Bene híc monuit summus Grotius, Lucam, ubi perso- 
narum qualitas specialem quandam vitae mutationem deside- 


rabat, id silentio praeterire non solere; Mosheim, l. c. 
pag. 266. 


(2) Notum ést, qut plures perverse plane ex h.l, petierint 
argumenta; ad' probandum in Jesu Christi;doctrina mnltarum li- 
tium et bellorüm.causas qiíaerendas esse. Cfr. Hamelsveld, 
Bijbel yerdedigd , Il. D. p. 380. Muntinghe, Twee yer- 
handelingen over den inyloed van den Chr. Godsdienst op hes 
»obkseéluk,inann.p. 113. Reinhard, P/a» vas den Stich- 
ser. des) Christóndoms, p. 120. Sqq. 


"s Juw. H 


114 COMMENTATIO 


agerent; sed saepissime fore ut rixae, lites et injue 
riae locum obtinerent , bellumque adeo excitaretur. 
Jam vero finge tibi, Jesum noluisse vim vi repelli, 
patriaeque jura vi et armis vindicari, quid, quaeso! 
brevi foret de patria! Nonne hostes patriam infes« 
tarent, omnia delerent, sic cum incolis agerent, 
quemadmodum sub Veteris Foederis Oeconomia 
Hebraeorum Vates Chaldaeorum , Assyriorum , alio« 
rumque incursiones vividis coloribus depingere 
solent ? Quis , quaeso! sana mente praeditus , hanc 
Jesu voluntatem esse dixerit? "Tali religionis doc- 
trinà viam aperuisset latam licentiae, crudelitati , 
injustitiae; verbo : malorum diluvio, Talis Ethi- 
ces doctrina non saluberrimum , quod hominibus 
dari potest , donum, sed pestis , populorum stati 
interitum parans , dicenda esset! 


$- 9. 


"Ippendicis loco , quaedam de bellorum commo- 
dis adsperauntur. 


Quamquam non ii sumus, qui bellum geren- 
dum esse. putemus, quoniam multa secum ducat 
commoda, tamen hic haud abs re nobis. visum 
est, paucis de belli Sdebaged- agere (1), ut. sic 

dis, 
t1) Nuper scriptor anonymus libri, quiginscribituta Dn. hui- 


éige algemeone geest des oproers, in eos ,"qui bellum ob ofi7i* 


f 28- 


THEOLOGIC XA. 115 


lis, quae supra attulimus, e bello oriundis , malis; 
ea opponamus , quae ab altera parte bellum , nisi 
commendent, certe multis nominibus utile evin- 
cant; praeterea, ut quodammodo cum eo recon- 
cilientur. illi, qui a bello sint alieniores , illud 
que , ob innumera inde orta mala, geri nolint, si- 
bique persuadeant ipsum illud malum a. Numine 
supremo in optimum finem converti , hominumque 
generi quam maxime esse utile. — Est enim ea pere 
versa hominum judicandi ratio, ;ut, ubi ma- 
lum aliquod advertant, quaecunque. possint, inde 
eriunda, incommoda enumerent et vivide depin- 
gant, bonorum contra nullam fere habeant ratio 
nem. Quod uti locum habet, ubi homines mi- 
seriis premuntur, ita quoque, ubi de bello ser. 
mo injicitur. Minus recte ita omnino ab hominie 
bus judicari solet j quum homo ., diligenter ad re- 
rum naturae moderationem attendens, quávis horá 
tot tantaque , hominum pravitate excitata , a Deo sa- 
pientissimo in optimum finem dirigi: animadvertere 
possit ,ut contra gratias Ei acturus sit quam maximas , 
( | qui; . 
tatem Sardo acriter invehens, interalia haec dixit, pág. 17. 


in ann. ,, Egoismus alleeu kan het inzien, (dat de oorlog 


hutiig is) "en Egoismus em kortzigtighneid zijm in de moreele 


' dvereld eensluidend. Puto virum acutum et doctum hoc tantum 


intellectum. velle. de iis, qui bellum, propterea quod utile 
sit , et magna sibi inde commoda sperent, non vero ob alias; 
easque graviores causas , geri cupiant. 


H s 


116 COMMENTATIO 


qui, quae homines male cogitaverant, in bona 
eonverterit, — Quodsi Providentiam Divinam ;ags 
noscimus, omniaque ad finem aliquem tendere con- 
spicimus , nonne etiam de bello auguramur , Deum ; 
qui nil. praeter voluntatem permittit, pro summa 
sua sapientia facturum , ut et hoc quoque malum 
consilio respondeat suo (1)? Facinsuper nos ubi- 
que finem illum non animadvertere, nonne queme 
vis decet, si alia omnia hominum saluti inservire 
videt, persuasum sibi habere, bello quoque Dei 
consilia obtineri ? I 
Quodsi jam gentium historiam (quam bellorum his- 
toriam fere dixeris) consideremus , bellum esse. com- 
perimus , quo homines per orbem terrarum disper* 
si et quo civitates fundatae sint; quod totius ge- 
neris humani: conditionem commutaverit , gentes 
debilitatas fortiores reddiderit , lapsas erexerit, ig- 
notas claras fecerit, pauperioribus novos salutis 
fontes aperuerit ; bellum , quo, tonitru instara 
aérem purgantis , populi e: somno velut morali 
sint excitati , ut virium suarum conscii, quid vale- 
rent, perspicerent; quod humanitatem per orbem 
terrarum disperserit, populos excoluerit 5 ante- 
quam iniretur; homines varias virtutis species exer- 
cere, et dum gereretur, moralia studia et sensum 
religiosum | excitare et confirmare. jusserit; bellum 
esse , quod Patriae amorem , fortitudinem , animi con- 
^. Stati 

(1) Legantur híe Zriefe áber den. Krieg. Berol, 1778. Br. r. 


THEOLOGIC A. 117 


stantiam , verum sensum heroicum , justitiam ,- ge. 
nerositatem , temperantiam, alias virtutis species 
exercere doceat (1); bellum denique, quo homi. 
nes clara magnaque patrandi facinora , animi et cor 
poris vires explicandi, copiam sibi factam videant. 
. Memorare hic suffecerit, quantum ad genus hu- 
manum excolendum usum praestiterint bella, quae 
Salmanassar et Nebucadnesar cum Israilis posteris 
gesserunt eorumque sequelae; expeditio, quam 
Alexander M. suscepit; bella, quae Romani ges- 
serunt; incursiones populorum barbarorum , ex Asia 
superiore descendentium ; expeditiones militum cru- 
ce .signatorum; expugnatio Constantinopoleos a 
Turcis, alia. Consideres patriam nostram ; bello 
maxime , varia virtutis genera exercere edoctus , po- 
pulus Hollandus ad tantam nominis celebritatem 
pervenit, et concordia, labore , sensu religioso de- 
cies fortiores hostes superare didicit. Quaeras ex 
hominibus bene moratis, quantam ex bello quoque 
utilitatem  perceperint » Quique .eo .sese ebat 
ats. efsctedncz 
, CQ) Bellum homini morali ausam praebet varias ' virtutes. 
exercendi, quae alias rarius exerceri solent, Recte vera ait 
Niemeyerus » Karakterkunde des Bijbelsy'Tom, IV. p..200. 
»» Elke goede daad Blijft, xoo lang, zij geeme gelegenheid ont- 
yangt, om zich te openbaren, eene emkele Lehwaamheid en 
het is nooit voldoonde tot yolmaking yan denm gecst, eeuwig 
sluimerende bekwaamheden , ol waren ziy ook nog. zeo graot., 


t6 Lbezittens dan alleetg wanneer xij eeus "beaefend zijn, en 
Zij tof eene merkelijke kracht worden". 
: : t cu 


118 COMMENTATIO 


edocti sint: et, ut exemplum, nemininon in ocu- 
los incurrens, afferam , quis nescit qut homines , 
ubi in eo est , ut bellum exarsurum sit, vel etiam 
dum geritur, ad templa confluant sensusque re- 
ligiosus excitetur? Sit ita, bellum in multorum 
moralem conditionem vim exercere perniciosam , 
bello civitates frangi, debilitari, hominibusque 
maxime obesse, quominus ad meliorem vitam educene 
tur; nemo non, rem rite reputans, causas remotio- 
res attendens , historiamque populorum consulens , 
nobiscum fatebitur, bellum quoque, Diviná mode- 
rante Providentid (1), esse, quo hominum genus 
excolatur et ad perfectionem moralem ducatur (2). 


CON- 


(1) Recte ait Tzschirner, ueber den Krieg, p. 273. Sqq. 
Und wenn er diesem Glauben (der Forsehung) festhált , so 
ist ihm der Krieg nicht Perhüngniss, das von einem die Ge- 
stals der IWWellt planlos yerandernden Schicksale kommt , son- 
dern eine Schicking Gottes, der es so geordnet hat, dass das 
Menschengeslecht in den Wechsel des Krieges und des Friedens 
seine irdische Bestimmung erreiches so erkennt es in dem ver- 
derbenden Kriege ,wie in dem scegnenden Frieden, einen FVoll- 
zicher des Güttlichen Willens und weiss mitten unter den die 
Vilker bewegenden Stürmeny, auch wenn sie sein Gluck erscha- 
tern und ihm selbst den Untergang drohen, Fassung der Seele , 
Fertrauen uud Hoffnung zu bewahren. 

(2) Verbo haec monuisse sufficiat, Singula pluribus persecuti 
sunt eaque exemplis confirmarunt H. G. Tzschirner, ueber 
den Krieg, pag. 2or—2492. 4to. sqq. J. W. Linde, Ire- 
naeéus,oder das Kriegsübel ,zur Boruhigung an seinon Freund. 
Regiom. 1797. Jerusalem, Over de voornaumstc waarheden 


yan 


THEOLOGICA. 119 


CONCLUSIO. 


Quae ex disputatis sequuntur , hfc paucis contra- 
bamus. — Quum gravissimum civitatum consilium 
obtineri nequeat, nisi ejus jura vindicentur: quum 
ad primaria regis officia referendum sit, ut curet 
patriam liberam esse et incolumem , civiumque ju- 
ra servari, et cuivis civium impositum sit, re- 
gem, ut hoc obtineat, adjuvare: quum Codicis 
Sacri doctrina haec inculcet et nihil contineat, ex 
quo bellum illicitum esse sequatur: historia deni- 
que probet, ipsum bellum esse, quo , divina mode- 
rante cura, gravissima Dei consilia obtineantur ; 
haud temere concludimus ,  .EzAices | Christianae 
doctrinam , quae vim yi repellere docet , non tan- 
ium principi, verum et cuivis homini Christiano , 
ubi alter civium jura vindicari, vel amissa recu- 
perari ,. nequeant ,. bellum gerere licitum pronun- 
tiare , quin tali in casu , arma arcingere ,ad gravis- 
sima civium Christianorum pertinere officia ; mec 
adeo culpandas esse civitates , quae ordinem mili. 

ta- 


Ȉn den Godidienst , Tom. I. p. 525 quae tota quinta disputatio 
dignissima est, quac híc legatur. Briefe über dem Krieg. Berol. 
17285 quae omnes octo epistolae huc faciunt, Embser, dfe 
Mbgüttery unsers pliilosophischnen gahrhünderts. Draeseke, 
Leerrbedenon oyer den Krijg, p. 61. qq. Ewald, Oor/og en 
Fredo uie hes standpunt van dem Christen  boschouwd , pag. 
18 «22. 


120 COMMENTATIO 


tarem instituant et alant (1), nec qui militiae 

nomen profiteantur ; multo magis laudandos et ho- 
S nore prosequendos , quippe quibus, molestae et 
durae vitae rationi nomine dato, multa pati in- 
cumbit et perferre, multis vitae suavitatibus care- 
re, vitam quávis hor in discrimen adducere, id- 
que ob gravissimam eam causam, ut patriae jura 
vindicentur et carissima quaeque conserventur. — 
Hinc omni aevo (2), maxime vero , ex quo Reli- 
gio Christiana publicà auctoritate munita fuit, 
optimi quique Christiani, sapientissimi Christiano 
rum scriptores (3) , et Synodi , bellum gerere lici- 
tum pronuntiare haud dubitarunt. — Nullus fere 
hodie ex Mennonitarum familia reperitur, qui bel- 
lum illicitum pronuntiet, et haud pauci quoque 
e severiore Quakerorum secta, si palam nonnulli 
bellum licitum pronunciare ausi non fuerint , tacite 


ta- 


(1) Historia Romanorum et maxime Feudalium, qui, instante 
periculo, omnes fere ad arma vocare solebant et post bella 
finita domum remittere, docuit, quot et quantae inde in civita- 
tibus turbae existere soleant. 

(2) Cfrr. supra in Introd. dicta, quid de primis Chris- 
tianis statuendum sit, Ex ipso Tertulliani libro de Corona 
militis patet, multos militiae nomen dedisse. Patet quoque ex 
iis, quae habet Eusebius, ist, Eccles. L. V. caps 5. 

(3) Ambrosiuss de Officiis, Lib. I. cap. 7. Athanas 
sius, Epistola ad 41mmunem ,'Tom. I, P. 11. Opp. pag. 766, 
edit. Patr. Augustinus, Contra Faustum, p. 74— 76. et 
Je Ciyitate Dei , L. IV. cap. 15. L. XIX. c. z. 


THEOLOGICA. 121 


tamen, sui agendi ratione, belli gerundi justas 
esse posse causas approbarunt (1); et nostrá me- 
morii, qui a nobis discrepant, ut alias ob sen- 
tentias, ita ob hanc quoque, fanaticorum numero 
adscribendos esse (sunt autem pauci), est omnium 
hominum , rite judicare scientium et Ethices Chris- 
tianae indolem probe perspicientium , unanima et 
consentiens vox. 


(1) Multi Quakeri, bello Anglos inter et Americanos exorto 
arma sumere non dubitarunt. Hi, officia militaria non recusan- 
tes, a reliquis hujus familiae dicuntur, Quaker? bellantes (fiah- 
ting Quakers) et Quakeri liberi, (free Quakers). Cfr. Bris- 
sot de Warwille, Reise durch die vereinigte Staten yon 
JNord- Amerika, pag. 412. sq. Alii, quum pecuniam » qua pul- 
vis pyrius compararetur, tribuere deberent, hujus loco triti- 
cum, grana aliaqde contulerunt. .Cff. Condorcet, Eloge: 
des 4cademiciens, Tom. V. pag. 25. sq. 


PARS 


PARS ALT E RF 4. 


QUA INQUIRENDUM EST, QUATENUS DE 
BELLO GERUNDO HOMINUM SENTEN- 
TIAS EMENDAVERIT RELIGIONIS 
CHRISTIANAE DOCTRINA. 


F PRAEMONENDA. 


Nihil omnino Christiano homini suavius con- 
tingere potest, quam, omni missá praejudicatá 
opinione, inquirere, meditari et proponere, qui 
religio , quam toto amplectitur animo, cujus- 
que vim et praestantiam persentit, genus huma- 
num sapientius, melius et beatius reddiderit. — Sic 
nobis jam, quatenus Religionis Christianae doctri- 
na hominum de bello gerumdo sententias. emenda- 
verit, inquisituris, campus aperitur latissimus , 
in quo laeti et exsultantes exspatiamur.  Praevi- 
dens vero me commentationis hujus limites longe 
migraturum , si, genio indulgens, fusius exponere 
velim, qui Religionis Chr. doctrina hunc in finem 
apta sit 5 quantopere rudissimorum quoque senten- 

tias 


COMMENTATiIO THEOLOGICA. 123 


tias meliores reddiderit; quantam hinc in mores 
hominüm informandos vim exseruerit et efficacita- 
tem; qui Protestantismus longe prae Catholicis- 
mo, historiá teste, valeat; qui contra apud 
gentes , Christianae Religionis ignaras, omnia 
€ó valuerunt, ut per pravas, quas foverent, 
sententias, bella levissimis de causis exorirentur 
et maxim4á atrocitate gererentur ; haec, inquam, si 
uberius ' exponere exemplisque confirmare velim, 
me justo longiorem fore praevidens, primam legem 
mihi constitui, quam maxime brevitati consulere 
et plura istiusmodi argumenta, expositu licet dig- 
nissima, paucis tantum attingere. — Secundo id 
agam, ut a veritate non discedam , nec religionis 
Christianae doctrinae tribuam , quae ei non sunt 
tribuenda (1), nec emendationem in nimium au- 
geam; quum vix quidquam majus Religioni Chris- 
tianae detrimentum attulisse, magisve impedimento 
fuisse, quominus adversarii ei assensum praebe- 
rent, noverim, quam insulsas illas , cuique sanae 
mentis homini cachinnum excitantes, sive placito- 
rum apologias, sive commodorum, ex Christianis- 

mo 


(1) Notum quí magni nominis viri hic non satis medium 
tenuerint; T. R othe et Gibbon nominasse sufficiat; quorum 
hic in egregio opere: Decline and fall of the Roman Empire, 
Christianae religioni non justas,et meritas laudes tribuit; ni- 
mias ille in opere, cui titulus: De iuvleed en uitwerking yan 


het Christendom op de vormieg en den toestand der yolken yan 
Europa, belg. vers. 


124 COMMENTATIO 


mo provenientium , ostentationes ! — Veritatis igi- 
tur studio ductus et brevitati consulens, hanc al- 
teram commentationis partem in duo primaria cae. 
pita dispescere constitui: 

1. Religionis Chr. doctrinam , eamque unice, 
valere ad hominum de bello gerundo sententias 
emendandas : 

2. Eandem revera hominum sententias de bello 
Zerundo emendasse, et quatenus , ostendere co- 
nabor. 


ee pe 


CAPUT PRIMUM. 


QUO DEMONSTRATUR, RELIGIONIS CHRISTIANAE 
DOCTRINAM ; EAMQUE UNICE, VALERE AD 
HOMINUM DE BELLO GERUNDO SENTEÉN- 
TIAS EMENDANDAS. 


CONSPECTUS CAPITIS,. 


Quatenus de bello gerundo hominum sententias 
emendaverit religionis Chr. doctrina inquisituris, 
ante videndum erit, num haecce doctrina eo va- 
leat? Quod ubi facimus: 

I. quid sit hominum de bello gerundo senten- 
tias emendare, et quid id efficere valeat, significan- 


dum. 
2, Ani- 


THEOLOGICA. 125 


-e, Animadvertendum ,.qui ante Christum omnia 
eo tenderent, ut talibus homines imbuerentur sen- 
tentiis, quibus et facile bella excitarentur et quam 
atrocissime gererentur. 

3. Demonstrandum, quí eic Chr. doc- 
trina, plane contrarium faciens, id agat, ut cau- 
sas bellorum amoveat, ea optimis principiis et 
quam lenissime gerére jubeat. 

Ne autem in objectionibus refutandis, conti- 
puo ad: eadem argumenta provocare necesse sit, 
brevitatis causa : 

'4. universa quaedam monere constituimus, ex 
quibus intelligatur, qualis hominum de bello ge- 
rundo sententiarum emendatio , eaque in bellis con- 
spicua, a religionis Chr. doctrina exspectanda sit. 

Haecce inquisitio , ut: viam nobis munit alteri 
capiti, ita in campos nos ducet suavissimos, in 
quibus magis magisque persuasum nobis. erit, 
.quam apta sit hujus Religionis doctrina ad homi- 
num de bello gerundo sententias |. emendandas; 
quoque magis homines hanc ducem sequantur, eo 
minora bella non posse non erumpere, eaque mi- 
tius geri. | 


$. I. 


Quid sit, hominum de bello gerundo sententias 
emendare , ct quid id. efficere, valeat. 


Hominum de bello gerundo sententiarum &mert- 
da. 


126 COMMENTATIO 


dationem eam intelligimus , ud? &omines magis tnagís- 
que ita sentire doceantur , ut bella hinc amoveantur , 
eademque, si gert opus $it, bono consilio, quam 
clementissimo et. utrique parti minime moxio ge- 
rantur modo. 
jam vero quid sit, quod singula haec efficiat, 
videamus. Est illa muitorum hominum perversa ra- 
tiocinandi ratio , qua, ubi de bellorum causis ser. 
mo injicitur, has in civilibus reperire sibi videan- 
tur; respiciunt causam proximam , ad remotiorem ,. 
unde reliqua omnia profluunt, mon attendunt. 
Quodsi nimirum in omnium bellorum , cum interno- 
rum (1i), tum externorum causas inquiras , occure 
runt expugnandi aliosque sibi subjiciendi cupidi- 
tas, ambitio, ut duci aliisque virtutes suas militae 
res monstrandi fiat copia; ulciscendi studium in- 
juriam , si unus alterve populus, inter quos bel- 
lum exarsit, justi et aequi fines migraverit; si 
po- 
Q1) Bellorum internorum eorumque causarum rationem ha- 
bere a commentationis consilio: haud alienum duxi; quum et 
horum causae, et ratio, quá geruntur, variae sint pro diver» 
sis, quas homines fovent, sententiis; bellaque interna maxi- 
me valeant in externa suscipienda et gerenda. Novimus qui- 
dem a Platone jam zóAeguov inter et cci» discrimen 
factum. IÍóAeuog bellum proprio sic dictum, quod non nisi 
cum externis gentibus geritur, GTÁGIV , inter ciyes, Cfr. Pla- 
to, de Repub. p. m. 470, sed bella interna hic omitti ne- 
queunt. JDiscrimen enim tantum in eo cernitur, quod illi 
differant, inter quos de juribus suis vindicaadis vi et ermis 
certatur. | ^7 ! 


THEOLOCGIC A. 127 


populi tyrannide opprimuntur, vel pravis legibus , 
quibus non omnium salus promoveatur , gubernen- 
tur; similiaque , quae in hominum male moratà 
conditione causas habent (1), probantque eos amo- 
ris, justitiae, aequitatis parum rationem habere, 
dignitatis generis humani nulla notione imbutos, 
non ad alium finem tendere , quam ut, qualicun- 
que etiam ratione, sensibili voluptati cupiditati» 
busque indulgeant. 

Ut hae sunt bellorum causae, ita deterioribus 
principiis et atrocius eadem gerentur, quo hio- 
mines rudioribus gaudent moribus, sensibus et 
pravis animi affectibus abripiuntur, rationis domi- 
nium rejiciunt , irae, vindictae, furori, odio indul- 
gent; verbo, quo minus bene de hominum dig- 
nitate sentiunt et magis male morati sunt, eo 
plura esse bella eademque pravioribus consiliis , 
principiis. et atrocius non posse mon geri, ut 
ipsa rei ratio, ita historia docet. 

Quid autem est, quod homines melius 'sentire 
facit et moratiores reddit? Non Philosophia, non 
artes, non literae; nam ,' ne' dicam, horum stu- 
dium tantum ad paucissimos pertinere, historia 
gentium, quae ab humanitate nominis celebritatem 


nac- 


.) Cfr. quae scripsit vener., v. P? Woude, in Diario z 
Lettcrlieyend Maandschrift , Tom. XVII. pars 4. Basedow, 
jü "Practiséhe Philósophie für alle Stánden, a2. Th. Seit, 
$aÍ— 239. M oshei im, Zedeleer , 'Tom, VII. $. 15—16. 


nor 
) 


128 COMMENTATIO 


nactae sunt, satis superque docet, haec non es- 
se, quae talibus homines imbuant sententiis , un- 
de in bello gerundo emendatio sperari queat. 
Graeci sub Pisistrato et. Pericle, quum ad sume 
iam humanitatem pervenissent, bellandi ardore 
flagrabant erantque crudelissimi. Idem docent Ro- 
mani sub Augusti imperio; idem Mexicani, quo. 
rum duces, sacerdotibus Deos esurire affirmanti- 
bus, captivorum millia, ad Deos satiandos, iis 
objecerunt ; docet seculum Ludovici XIV, quo 
Itali,» sub. Gente Medicea, literarum et artium 
studio quam maxime florerent; quo sane tempo- 
re ad unum omnes bellandi studio arsisse con- 
Stat. 

Quid igitur? Circumspiciendum est aliquid , quod 
homines justi, veri , aequi , et pacis amantes reddat; 
tum demum bella erunt numero pauciora. — Si eos 
melioribus principiis duci ab iisque bella mitius geri 
velis, res, pro qua arma accingunt, veram sui 
aliorumque civium felicitatem promoveat, necesse 
est; ipsi non terrestrium bonorum studio unice 
teneantur, nec hujus vitae finibus vitam descrip. 
tam esse certo certius credant; amore generis hu- 
mani pleni , pravis animi affectibus temperare 
edocti, mitissimis gaudeant moribus; ut tales sese 
praestent, gravissimis incitentur momentis. Id, 
quod eos ita sentire et agere doceat, facile in 
hominum animos penetret non hominum vox sit, 
sed Numinis cujusdani .perfcctione gaudentis .mo- 

ra- 


THEOLOGICA. i29 


fali, a quo se pendere sentiant, quod idem om- 
niscium et futurum justüni judicem agnoscant. —. 
Ni tale quid reperiatur, me de hominum, quod 
ad bellum gerundum attinet, sententiarum emen- 
datione desperare fateor. Una vero est, quae 
cunctis hisce satisfaciat,  Ae/gionis Christianae 
doctrina (1). 

Haec enim, ut deinde lüculentius «patebit , 
una id agit, ut talibus homines imbuantur sen- 
tentiis , iique his ducti talia constituant, quae 
non possunt non hominum sententias de bello ge- 
rundo quam maxime emendare (2). 

Ut autem appareat, quantopere Religionis Chr. 
doctrina eo valeat, ante videndum, quí apud ve. 
teres omnia eo tenderent, ut homines tales fo- 
verent sententias, quibus non poterant non bella 
excitari et atrocissime geri, 


(1) Legg. Lactantius; Divin. Iniiii: , Libr. Ill. Cap. 26; 
Porteus, De gelukhige uitwerkselen yan het Christendom , 
pag. 76. J. A. H. Tittman, Over den inyloed van het Chris- 
jendom op de ontwikkeling van het menschelijk geslacht; 
P- 99. Van Kampen, in Comm. Soc. Teyler, Tom. XXIV; 
pag..388. Ipsi Religionis Christianae adversarii hoc professi 
sunt. Cfr. Roussavius, Emile, Tom. llI. pag. 132. 

(2) Cfr. quae habentur in Diario: Lefferoefeningen , men- 
dis Decembr. 1853. 


130 COMMENTATIO 
$. 2. 


Quf apud populos , non. Christianos , omnia eo ten- 
debant , ut homines ex perversis , quas doceren- 
tur. fovere , sententiis , bella non possent non 
facile excitare , eademque et malis duc- 
ti principiis e£ atrocissime gerere. 


Hoc ut probemus, ea nobis consideranda sunt, 
quae homines varie sentientes reddunt et eorum mora- 
tam conditionem informare solent. Pro variis enim, 
quas homines fovent,sententiis et varia inde homi- 
num morata conditione , variae quoque erunt ho- 
minum de bello gerundo sententiae, 

Huc facientia occurrunt Regio, Imperii forma , 
Leges et Instituta. 

ld adeo nobis erit ostendendum , haec omnia 
pravos hominum affectus excitasse,  aluisse, et 
inflammasse. — Nec unum alterumve erit in me-. 
dium proferendum, ex quo, quod volumus, maxi- 
me probari queat; sed quae ubique terrarum , ubi 
Religionis Christiana doctrina ignoratur, locum 
habeant. "l'antum autem abest, ut hic causá des- 
peremus, ut potissimum ea, quae apud gentes, - 
ab humanitate nominis celebritatem nactas, locum: 
obtinebant, proferentes , thesin probatum iri spe- 
remus. Neque tamen negamus hic et iilic, variis 
temporibus, in variis civitatibus , melius quid in- 
stitutum , et homines nonnullos fuisse repertos, 

qui 


THEOLOGICA. igi 


qui prae ceteris longe excellerent; at simul con. 
tendimus ,' hos non a cogitasse et sensisse, a 
quibus hominum de bello gerundo sententiarum 
emendatio spetari posset; et si vel hoc quis mi- 
hi non concedat, id certe fatebitur, hos fuisse tam 
raros, ut nullam prorsus huc spectantem vim et 
efficacitatem in hominum genus exercere possent. 

Quibus praemonitis, breviter. de oet quae 
memoravimus , - videamus. 

Est nihil prorsus, quod homines magis pravis 
animi affectibus resistere doceat, quam reZgionis 
doctrina (1), quà homines unum Numen supre- 
mum omnipotens, omniscium , bonum et sanctum 
agnoscunt, quocum conjunctos se sentiunt, originis 
quippe suae auctore, curam sui gerente, idque 
cupiente, (ut ex sensu morali, cuivis innato , appa- 
ret) ut homines ad quaevis moralia adspirent; et, 
.quum pro hacce rerum humanarum ratione se eo 
pervenire non posse videant, immortalitatem spe- 
rent, in qua eo perveniendi copia sibi fiat. Nisi 
hae populorum religioni adsint notiones, parum 
vel nihil sperandum est, ut hominum de bello 
gerundo sententiae emendentur. 
Jam 

(1) Cfrr, A. Ypey, Oratio De vera religione , humanitatis 
sensu nbiyis gentium excitando, apprime accommodata.  lm- 
primis summus]. L. Ewald, Over Staatsomwentelingen , der- 
gmelyer bronnen em Lehoedmiddeleng dignissimus , qui, cum o^ 
Orationem (de quo legatnr Ew. Kist, Redevoeeringew em 


Verhandelingen , laatste Verhand.) tum ob egregiam argumenit 


expositionem , htc legatur, H 
l s 


52 — COMMENTATIO. 


Jam. vero; si ad deorum cultum ,. apud veteres 
quoscunque populos, Judaico excepto (1), attenda- 
mus, nontantum universe has notiones desideramus , 
verum contrà tales offendimus, quae in hominum 
de bello gerundo. sententias non poterant non vim 
exercere pestiferam. . Cui non statim ingens ille 
Deorum numerus (2) ob oculos obversatur, qui, 
vi et potentid prae hominibus. maxime  excellen- 
tes, lisdem vero, quibus homines, vitiis laborans 
tes, ad unum. omnes magis minusve erant crude- 

les, 


(1) Licet in V. F.libris Jehova non ut Deus popularis 
proponatur, quod suo more egregie docuit Hesz, uber ge- 
hoya den Gott Israels, in' Bibliothek- der heiligen Geschichte, 
Th. Il : tamen plerique ex Judaica natione Jehovam habuere Deum 
tutelarem , et haud pauci alios Deos simul coli posse putarunt 5. 
quod in hominum de bello gertundo sententias non potuit non 
perversam vim habere. Cfr. Tictman, l. l., pag. 47. sqq. 
et 93r. seqq. pag. os. sqq. Ne dicam omnia fere apud Israé- 
litas id agere, ut a reliquis omnibus populis separarentur, Cfr. 
Spencer, Ze legibus Hebraeorum ritualibus, L. l. 

(2) Ne sagacissimi quidem Philosophi Graeci et Romani opi- 
nionem de Deo uro, perfecto, omnium creatore et gubernatore 
habuere. Cfr. Cl. W. A. v. Hengel,in Comm. Soc. Teyler, 
Vol. XXVI, p. 216. sq. Ne summus Plato quidem: cfr. Ties; 
deman, de Deo Platonis, pag. 34. Hic honos debetur 
Christi doctrinae, Cfr. H. Bouman, in Oratione de histo- 
ria Philosophiae de Deo, sapientiae magistra, pag. 358. sqq 
Etsi Zoroaster unum Deum statuisse videtur, certe non talem; 
qualis Christianorum Deus. Hoc Zoroastri placitum parum 

»el nihil in Persarum moralitatem valuit, quod fortasse Des- 
| porismo tribnendum est. 


THEOLOGIC A. 153 


les , ab omni fere. moralitate alieni; perfidi, ira 
€t vindietá pléni; implacabiles:] "iliis pravis animi 
affectibus. obsequentes .Talestfon .tütum nobis 
occurrunt Scytharüai ; Tyriorum, Carthaginiensium 
e&t Assyriorüm Dii » Verum etiam Indorum , Persarum, 
Aegyptiorum, Graecorum et Romanorum , ne de Ger. 
manorum diis ,' qui omnes bello: praeerant, loquar. 
Neque. hoc. tantum » Wérüm étiam -suos. quaeque 
Sens. Deos | habebat: tutelrés ; quae quidem opinio 
nibus adeo erat communis ,' ut ibsi Philosophi, qt 
emnibus Deum docerent natüralem , poptlares plüres 
esse | statuerent (1), et legislatores 4d inculcarent , 
patrios: Deos niaxime esse colendos (8). Hi adég,, 
diversis: gentibus faventes , n)0n: poterant non intér 
Se. esse divisi; unde dii Semper inter se conten- 
dunt; bellorum duces homines incitant lisque 
auxilio" adsunt ; ^ infensissimi utrimque adversarii. 
summo giudio eorum caedem adspiciunt , in bello 
captivorum sanguine Satiantur et delectantur (33. 
i "Quod- 
Q1) €icero, e Natura Deorum , Vib. L c; i3, 
(2) Idem ge Legibus, L. lf c. 
| €3) €fr.-v. O ord t, Disputatio Theologica ,'.De Religiese 
"Christiana, ad: conjunctionis: ey societatis studia alezda e$ 
gromovenda , cum^ apiissima, tum efficacissima , Pag. 396. 
ibique laudati; Quod Cibbon; Vol L P- 319. Sq. 'mo- 
met, Germanorum religionem maxiiiie valuisse, ut pravos ho- 
minum affectus inffaminaret, id de omnibus Veterum religioni- 
bus afürmari potest, Vide Tyge Rothe, Op. cit, ; Tom. k. 
Pag. 88. sqq. 


154 COMMENTATIO 


Quodsi ad horum Deorum cultum attendas, sa- 
crificia, haud raro hominum , quibus iratos Deos pla- 
cibant, festa, omniaque, quae in eorum honorem 
instituebantur, non poterant non cultores Diis si- 
miles reddere, injustos ,- crudeles , perfidos , homie 
cidas, odii et vindictae plenos, Deorum exemplo, 
si forte humanitas sua jura vindicaret , facile sese ex- 
cusantes (1). Praeter haec auguriis , aliis , superstitio 
alebatur,. Quum religionis placitis nondum edocti es- 
sent, hanc vitam esse quasialterius praeparationem 
vitae, in qua omniscio coram Judice dictorum gesto- 
rumque rationem reddituri sunt homines et beatitate, 
quae ex moraliiate oritur, fruituri (2); haud mirum , 
eos desideria sua non ext:a vitae terrestris. terminos 

| ex- 

(1) Legg. C. Meiners, Grundriss der Geschichte aller 
Relizionen, N. G. van Kampen, ergelijking van de deugd 
en het geltk der oude en hedendaagsche Polken , in Comm, 
$oc. Teyl., Tom. XXIV. pag. 19r. sqq. Hicce Romanorum 
religionis character semper mansit, unde recte ait Tzschir- 
ner,in Fal] des Heidenthums, pag. 45. ,, Dom Politischen 
Interesse yor allem diente die Religion der .Ràmer , und durch 
die Veründerungen, welche auch sie im Laufe der Zeiten er- 
fuhr, wurden zwar die: Gegenstánde der Anbetung yermehrt , 
und die Formen der Gottesdienste. yerschünert , aber nicht 
Ideen eingefuhrt, welche dem lMenschem erheben und durch 
Glauben und Liebe mit feinem Geslechte. Lefreunden," 

(2) Veterum de animorum immortalitate notiones plerumque 
erant absurdae et nullis innixae fundamentis. Cfr. Rosen- 


muller, Historisch bewijs etc, pag. 122. et Tzschirner, 
Fal des Heid., pag. 27. 


jT H EO LO GLCA. 135 


extendisse, sed, dum his in terris essent , id fere 
egisse, ut,genio indulgentes suo, quaecunque huc 
facerent, sibi omni ratione. pararent (1). 

Quum omnes fere. veterum religiones instituta essent 
civilia , quibus non adeo homines informandi erant , 
quam quidem cives, qui patriam robore et for- 
titudine ab. hostium. incursionibus defendere, qua- 
cunque ratione, per fas ac nefas (hoc parum refe- 
rebat) fines ejus dilatare .Scirent, aliisque essent 
horrori; fides haec, in, deos nullam, vim in virtutem 
habebat » quin utraque plane erat sejuncta , neque haec 
cum illa aliquid habebat. commune; hinc qualem ho. 
mines virtutis sibi notionem informarenz parum. cu- 
rabatur 5, et si, in hanc. inquiras ,, ubiyis (paucissimis 
melioris .notae hominibus. exceptis. (2).), Zpezit et 
virius ilud bonum esse deprehenditur, quo quis 

adi " for- 


3! 9355 8] q- Siti x ett d 

n : 151115511102 ) ! 

. X1) Immortalitatis notio Gentibus quidem adfuit , sed habebatur 
magis hujus vitae terrestris continuatio , quam quidem talis no- 
tio, quae gos moratiores redderet. Quodsi vero homini non fir- 
ma stet seltentia de vera vita post hanc vitam, Ethices- "doctri- 
na vim in hominum animos habere non potest, Cfr. F. A, Cha- 
teaubriant, ROUEBAMeS s Chr itteudoms belg. vers. , Tom, 
Lp. 

C2. Fuerunt quidem maxime inter philosophos, qmi melius 
de Diis sentirent et virtutem comm endarent , sed ut erant 
pauci, ita populorum hac de re sententias commutare non po- 
terant, Cfr. J. G. Rosenmuller, Hist. bewijs voor do waar- 
heid yan den Chr. Godsdienst , pag.73—143. P. Chevallier, 
Over tonige groudom yan de Christ, Zedeleer , pag. 235. sqq. 


f 


136 COMMENTATIO 


fortitudine suá in armis praestandá suis praesi- 
dio, aliis terrori esse reperiatur (r). ^ Princi- 
pia fere nulla nisi prava. Juris et aequitatis no- 
tiones diversae erant pro varia politicà ratio. 
ne, ita ut, quod htc justum esset et aequum , 
alibi injustum et iniquum haberetur. Ipse apud 
veteres ita dictus patriae amor (rectus furor pro 
patria dicendus) non poterat non bella excitare 
eaque crudelissime geri jubere (2). 

En, quae Veterum Gentium religionum doctrinae 
homines ecocebant , quaeque hodie apud populos 
rudiores plerumque obtinent! 

Nonne gentes , talibus sententiis imbutae , populo- 
rum odio ducerentur necesse erat', ab omni cum aliis 
populis , quá ingenii cultum et rationem moralem pro- 
moverent, conjunctione alienae (3) ? Nonne homi- 
nes, diis se tum maxime placere edocti, sianimo es- 
sent militari, mortem contemnerent, iram sangui- 


() Cfr. W. A. van Hengel, in Or. cit, pag. 3. sq. 
Kóppen, afmmerkumgen über Homers llide, 1. B. ad 
vs. 189. LE 

(23 Cfr. van Kampen, l. c., pag. 503. sqq. Ypey, 
Or. Cit. "E 

(3) Hinc hostis et peregrinus idem sonant. Jirrus habetur, 
si quis odio in peregrinos flagret internecino. Cfr. C. W. de 
Rhoer, De fide historica Herodoti, p. 54, 55. Mun* 
tinghe, Gesch, der Menschh., Tom. lll. ann. 194. ibique 
laudati. Amor erga alios, ut homines, ignotus erat. Philoso- 
phema rarissimorum philosophorum! 


THEOLOGIC 4A. 137 


ne placarent (1), existerent superbi , crudeles , luxu- 
riosi , vindictae studio pleni, necesse ? Nonne, ne 
plura cumulem , opiniones , Deos. , Marteni: maxime , 
imitandos esse,' aliarum- gentium. Deos ;suis : esse 
infensos et adversarios, aliaque istiusmodi ,. po- 
pulos incitabant ,- ut, ipsis Diis jubentibus, non 
suos tantum , sed Deorum quoque adversarios  de- 
bellarent et trucidarent ; ut adeo, non politicis tàn» 
tüm causis , ducti, ea agerent," verum ipsa duce ré. 
ligione (2). I voor. H15qmi 

Quum vero satis superque constet, quo puriores 
de Deo opiniones vizeant , quo melior cultus inter 
homines obtineat , eo^ quoque *homines esse | solere 
—moratiores; quum et ante Christum apud: omnes 
popülos- petversae prorsüs . reperiantur notiones; 
haud: mirari 'subeat ,- 4mperii formas , leges: maxime 
et instituta, quae gentium; characterem referunt, 

et 

(1) Hiuc recte: Lactantius, Lib. V. cap. 10; 5. ZVec, ies 
difficile docere , cur Deorum cultores boni et justi esse mon 
possint: quomodo cnim sanguine abstinebunt, qui colunt 
eruentos Deos, Martem atque Bellonam? Quomodo aut $a- 
entibus: parcent, qui expulsorem patris sui Soyem? aut na- 
tis exise infantibus, qui Saturmnum? etc. ) 

(2) Ctrr. A. Tholuck, Das Wezen und die sitilichen Ein- 
flüsse des Heidenthums , besonders. unter dem Griechen und 
Rómern von dem Standpunktze des Christenthums aus betrach- 
tet, in Neander : Denzkwürdigkeiten aus der Geschichte des 
Christenthums, 'Tom I. pag. 89—205.. H. G. Tzschirner, 
Fall des Heidenthums , 'Tom. Y. Cap. I. pag. 1—164. 'passim. 
Tittmann, l.c. pag. 356—99. v. Oordt, Disp. laud. pag. 96. 
ibique laudd. 


138 COMMENTATIO 


et varia sunt pro sententiarum , quas fovent, di- 
versitate , id egisse, ut levissimd, atque adeo sae- 
pius nullà de causa, bella, cum externa, tum in- 
terna, exsisterent, eaque quam atrocissime gere- 
rentur! 

Quodsi ad Orientem oculos convertas, ubivis 
omni suá vi viget despotismus, omnem ingenii 
cultum opprimens, variaque vitia, luxuriam , cru- 
delitatem , oppressionem alens (1); quà pestiferá 
imperii formá populi aliquamdiu quidem, ne in 
seditiones erumpant, continentur et servili reti- 
nentur metu: sed tandem aliquando , ubi libertatis , 
homini insitae, vox loquitur, libertatem vindicare 
student, et, despotismo quam crudelissime agere 
edocti, ferarum instar, summa imis miscentes, in 
quemcunque sibi noxium suspicantur , saeviunt. 
Uti haec imperii forma efficiebat, ut homines pa- 
triae viscera dilacerarent; ita qui in alios populos 
tales saevirent, uberius explanare. non opus est (2). 
Apud Graecos. et Romanos licet Aristocratia, 
Democratia, Ochlocratia, vel XXX tyrannorum 
imperium vizeret, tamen, ut ipsa rei ratio, ita 
historia docuit, quot turbae et hic fuerint! Quum 
nescirent unum Deum omnium esse patrem , omnes- 
que esse aequales , nobiliores plebem oppressam vole- 


bant, 
G) Van Kampen, 1l. l. pag. 36 —99. Van Oordt Diss, 
laud. p:g. 86. ibique scriptores laudd. 
(2) Vid. Muntinghe, Geschied. der. Mensch, Tom. lll. 
pag. 105. et annot ad h. p. 


THEOLOGICA. 132 


bant, et haec, libertate et juribus uti nesciens, 
superioribus resistebat ; hinc, si in rém accuratius 
inquiras , imperii forma non poterat non honiines 
seditiosos , injustos, crudeles reddere; Graecó- 
rum aequalitas in solis rebuspublicis obtinere po- 
terat , et dum, continuo hoc aequalitatis studio 
ducti , contra optimates et magistratus Se efférebant 
inferiores non raro ad effrenaiam plebis libidinem, 
atque inde ad tyrannidem , eos ducebat (1). Apud 
Romanos patriciorum et plebejorum discrimen , et orta 
hinc aristo- -democratia quí in perpetuum litibus. [: bel- 
lis i internis. 'ànsàm dederit , populusque oppressus SH. 
notum est. Non loquar de Imperatoribus , sub quibus ; 
Senatus non nisi specie supererat , nec de ipsis Senato- 
ribus, qui una cüm Imperatoribus id agere unice vide- 
bantur , ut populum Romanum opprimerent , eumque 
injustum, effoeminatum et luxuriosum redderent (9). 
Ui haec de ipsis populis Graecis et Romanis 
valent, ita nemo nescit , qut populi, ab utraque gen- 
te subacti ,, regnarentur 5. qui Graeci in. insularum. b 
quas devicerant, gentes saevierint ;.. qui. Brocon- 
sules, crüdelissimi saepe tyranni, Provinciales tor- 
quérent et excruciarent. In quos fere omnes €on- 
venit ilud, Sallustianum : proinde quasi injuriam Jfa- 


cere ,. id. demum. esset imperio uti. (3). .. NA 
BENUL éd ii dito dà. 

( Vide CI. N. G. van Kampen, i» Comm. Teil.. pag. 
43—66. 

(2) Idem. pag. 97. sqq. " 

(3) Porteus, pag. 70. ibique scriptores laudd. 


140 COMMENTATIO 


Tales iinperii formae bella interna excitent , popu- 
os crudeles reddant , eosque omni humanitate exuant, 
necesse est. — Quodsi /eges attendas , quibus Vete- 
res gaudebant, idem prorsus in iis obtinet, Non id 
legibus curabatur, ut omnium salus promoveretur, 
ingenii cultus et ratio hominum moralis excolere- 
tur, sed ne publicus ordo turbaretur , simul ut non, 
unice homines ,sed adeocives, sive milites saevi et 
agrestes evaderent. Secundum has omnes arma accin- 
gere jubebantur , quo non poterat non odium natio- 
nale (q.d.) quam maxime incitari (1). Aegyptiorum ; 
Graecorum , Spartanorum inprimis (2) , duodecim ta- 
bularum Leges (3) id satis probant. Hanc vero civita- 
tes,in quibus maxima hominum pars (mulieres et servi) 
nullis gaudet juribus et ad res refertur 5 ubi viris (4) 
omnis suorum potestas conceditur , constabunt civi- 
bus , morum humanitate conspicuos, pacis studiosos ? 


An 

(1) Vid. Tittmann. 1l. l. pag. 68. sqq. et 83» sqq. Por- 
teus, p. 6—36. 44. sqq. Reinhard, P/az van. den Stichter 
des Christendoms, p. ot9. 

(2) Leg. van Kampen in Comment. cit. pag.. 67« sqq. 
Educatio liberorum, agendi ratio cum Helotis, ipuerorum et 
puellarum institutio satis nota. 

(5) Quod etiam de reliquis legibus dici potest. Cfr. S. Gra- 
tama, iu Orat. De sera , nec multum proyecta, Quiritum-huma- 
nitate, tum. in aliis, tum maxime in legum monumentis per- 
spicua. 

(4) Ctr. Heineccius, Zstiguitat. Roman. Jnurispruden- 
taw illustr. Unusquisque, me etiam non monente, hic memi- 
nerit Fabium Eburnium, fcaurum er Fulvium. 


THEOLOGICA. 


An aliud.quid educatio intendebat ?- Si pueri , re- 
cens nati; ita formati videbantur » ut aliquando va- 
lidi. milites evaderent , educabantur ; sin minus , in 
apotheten; conjiciebantur ,. vel exponebantur ;. femi- 
nis educatio nulla erat, et quae maribus dabatur, 
id maxime agebat, ut viri . fierent. robusti , validi , 
ad certamen et proelium exercitati. | Educatio do- 
mestica, quae, si bene adhibeatur , tantum. valet ad 
homines mitiores reddendos, ignota erat. Omne 
temps in arte militari et politica consumebatur , 
in. quibus nisi Occupati essent, turpissimis - vi- 
tiis se dabant. Uti Lycurgi legislatio | hoc no. 
mine infamis est, ita Athenis et Romae idem vale. 
bat (1). | 
"Quid loquar de insu? pe caede .libero- 
rum , de conditione. servorum » de ludis, quibus, 
ut cun Seneca loquar , &omo, sacra T6$ , homo 
per. lusum et jocum occiditur ; de pugnis egladiato- 
riis (2) , de secutoribus et retiariis , de Myrmillo. 
nibus, de Naumachiis in lacu Ficino , aliis! 

Notum est, plerarumque civitatum , Romanorum 
maxime, eam. fuisse indolem et naturam, ut stare 


non 


(1) Cfr. N. G, van Kampen, I. 1. pag. 147. Sqq. Nie- 
meyer Karakterkunde de; Bijbels, Tom, II. Pa5. 429. qui 
dignissimus est, qui híc legatur. 

(2) Tales pugnae animos reddebant quam maxime feroces, 
Vide quae scripsit Stol berg, Reize door Duitschland , Zwig. 
serland , Italien en Sicilien ;» Tom. II.pag. 158. Sqq. Cfr. item 
Valerius Maximus, Lib. II, Cap. IV. $. 7. 


149 COMMENTATIO 


non. possent, nisi continua bellorum serie , tanquam 
sustentaculo, confirmarentur. De opinione Roma- 
norum, se esse orbis terrarum dominos et victo- 
res, quam «opinionem omni dolo sacerdotes ale- 
bant (1) , satis. constat. 

Ne quis hic provocet ad Philosophos , quasi hi 
homines melioribus imbuissent sententiis et adeo 
moratiores reddidissent. Nam (etsi nostra existi- 
matione et admiratione sint dignissimi) pleraque 
illorum praecepta. nihil fere praecipiunt, nisi quá 
ratione sua singuli commoda obtendant, et quá ex- 
ternos. mores informare oporteat. Hi, ut et le- 
gumlatores , alios contemnendi studium in suis ale- 
bant , quum patriae dignitatem et praestantíam justo 
altius eveherent, omniaque civium officia unice ad 
patriam  adstringerent. ^ Quatuor illae virtutes , 
quas statuebant, maxime ad bella crudeliter gerenda 
valebant. Sed fac inter eos fuisse (2), qui talia 
statuerent, quibus hominum de bello gerundo 
sententiae emendari possent, historia docet, eos, 
scholis condendis maxime intentos, plebem sive 
non curare ausos fuisse, sive, dum auderent, non 
satis habuisse auctoritatis (3). 

Quum 


(1) Plato, de Republica, L. III. pag. 266. edit, Dipont. 
(2) In Hesiodi, Theognidis,Phocylidis,Pythago- 
rae,Zaleuci maxime (de quolege Diodorum Siculu m; 
Lib. XH. Cap.20-) scriptis et legibus multa inesse , quae huc fa- 
ciant , nemo ,nisi qui praejudicata ducitur opinione , negare potest, 
(3) Muntinghe, Geschiedenis der Menschh,, Tom, VIII. 
ani. 


THEOLOGIC A. 143 


' Quum igitur constet ante Christi tempora nihil 
reperiri, a quo hominum de bello gerundo sententia- 
rum emendatio sperari possit, quin omnia magis va- 
luisse , ut contrarium eflicerent ; nemini mirum. vi- 
deatur, omnes ad unum magis minusve, (paucissi- 
mis inter eos , qui virtutibus civilibus colendis prae- 
stabant, exceptis) fuisse bellicosos, crudeles , in- 
justos , iniquos , vindictae studio plenos, perfidos , 
luxuriosos similibusque deditos vitiis, quibus. bella 
facile exsistant, eademque pravis principiis et 
quam atrocissime: gerantur (1). Dicta exemplis 
comprobare velle prorsus supervacaneum sit, quum 
historia populorum ante Christum , nec vero. minus 
post Christum , apud quos Religionis. Christianae 
doctrina nondum recepta est, nihil fere. tradat, 
nisi qui bella, cum interna, tum externa ex odio M 

Vine 
ann. 422. Gieseler, Lehrbuchder Kichengeschichte , Tom. I 
p. 28. ed. prior. Quodsi concedas fuisse quoque inter Philosophos 5 
qui praecepta moralia praeciperent prorsus egregia, haec tamen 
non vim habebant ad hominum rudiorum pravos animi sensus 
compescendos, misi efüicacissimis moveantur incitamentis, au- 
xiliaque iis praesto sint. Cfr, Rosenmulle r, l.l. pag. 347. sqq. 
Ne dicum singulorum philosophorum doctrinam moralem, So« 
craticà exceptá, ita proponi solere, ut plerique capere non 
possent. 

(1) Cfr. N. G. van Kampen, Comm. cir. Pa£. 125. Sqq. 
summi Grotii Commentarius ad Pauli Epistolam ad 
Rom. Cap. L vs. 18—2». Meiners, Grundriss zur Ge- 


sehíchte der Menschheit, pag. o2o. Tacitus, in "Igricola, 
Cap. 3». i 


i44 COMMENTATIO 


vindictae studio, petulantia, rarissime justis de 
caufis exorta sint, eaque numero infinita, per in- 
finitum temporis spatium gesta, sanguine plena , 
ut esset ' 

| Crudelis ubique 
Luctus; ubique pavor et plurima mortis imago (t1), 
quibus omnia devastabantur , cadaveribus illudeba- 
tur, vulnerati gaudio quodam et voluptate crucia- 
bantur, captivi in servitutem redigebantur, vel in 
Deorum gràtiam sacrificabantur, 

En summam eorum , quae Poétae et Historici ces 
cinerunt et tradiderunt, ita quidem , ut rarissi- 
me improbent , saepius laudent; adeo ut quis a vete- 
fum populorum historia legendà discedens, invitus 
fere exclamet , populos veteres dici mereri generis 
humani inimicos , oppresscres , spoliatores , tyran« 
nos ; seque nihil legisse , nisi quomodo populi se in- 
vicem subigerent , opprimerent , et tigride ferocio- 
res trucidarent (2). 


S. 3- 
De Religionis Christianae doctrina ad hominum 


de bello gerundo sententias, emendandas 
aptissima. 


Haud sine quadaut voluptate hujus paragraphi 
árgumentum éxponere aggredimur, quà id nobis 
cori- 

(1) Virgilius, zfemeid. Lib. II. vs. 368. sqq. 
(2) Vid. Tyge Rothe, Lib. laud, Tom. IV. pag. 76—87« 


THEÓLOGICA. TE 


éonstabit , Religionis Christianae doctrinam esse 
. quae plane contrarium, quam omnes ante Chris- 
tum religiones, faciat, iisque omnibus, quae ne- 
cesario requiri diximus, respondeat; 

Haec, in naturá lhiominum fundata , facile ad om- 
nium animos pehetrat , humatum genus ad perfectio- 
nem moralem ducere àibi proponit , omniaque , quae 
huic fini inservidnt, suppeditat, Haec est, quae ho- 
mines terrestribus sublimiora intueri doceat, ani- 
inos ad coelum figat, supra sensibilia erigat , desi- 
derium iis salutis aeternae instillet , Lincce vi- 
tam arcte cum immortalitate jungat; consilium ; 
quo genus humanum creatum est, non hujüs vi- 
tae finibus circumscribat, sed id esse doceat, ut 
/6ómnes unanimi agánt, quae ad ingenii cultum pro- 
movendum rationemque moralem explicandam fa- 
ciant; haéc, quae sensutm veri, pulcliri et boni 
excitet, novam vitam efficiat, ut omnes omnino 
unum Deui , unum Salvatorem , unam fidem , unam 
spem, unum finem habentes, fraterno juncti vin- 
cülo , ad unam patriam tendànt. Est eadem deni- 
que, quae haec omnia gravissimis urgeat incitameri- 
tis, subsidiaque, quibus homines eo perveniant, 
Suppeditet aptissima, — Sed ipsam doctrinam pro 
disputationis consilio paulisper audiamus, 

Unusquisqde, Religionis Christianae rudimenta 
tantum edoctus, novit ubivis doceri, unum esse 
Deum, perfectione morali gaudentem, universi 
creatorem ; qui, pater cóelestis , benignissimüs om- 

JUN. K | nés 


146 COMMENTATIO 


nes suà curd prosequitur, omnibus ea largitus , 
quibus eum cognoscant; qui omnibus propitius , 
probos et improbos beneficiis cumular. (Joan. 
XVII. 3. Act. XIV. 15. Rom. XII..99. Act. 
XVil. 27. Matth. V. 45.) 5 quique, quum om- 
nes, mundi historià et esperientià neminem non 
docentibus (1), Deisummi legislatoris leges migra- 
verint, vult, ut omnes per unum gícír4y Deum 
inter et homines , eumque carissimum Dei filium , 
salvi sint (r Tim. II. 4—6. Tit. II. 11.) Vita 
nostra terrestris ubivis proponitur tanquam in al- 
teram vitam peregrinatio , in quá omnes sunt itine- 
ratores, qui terrestribus non nisi eatenus utan- 
tur, quatenus homines viam sibi planam apertam 
et facilem reddant, quá, Dei creatoris et hominum 
amore ducti, in perfectionem moralem. enitantur , 
ad Dei exemplum ,. quod Christus, dum in terris 
esset, retulit. Hac ratione omnes tendant ad se- 
des beatiores , ubi vera aderit societas ex omnibus 
gentibus diversis, (Apoc. V. 9. VII. 9.) 

Uti huc redit universa Religionis Christianae doc- 
uina, quà genus humanum non potest non sociari, 
ad mutuum amorem et clementiam excitari, ita, si 
singularia contemplemur placita, majorem ab hac 

doc- 


(2) Religionis Christianae doctrina , omnes homines esse pec- 
carores et quae inde sequuntur, maxime valent, ut homines 
animo reddant demisso et virtutis verae studium excitent. Cfr. 
de his omnino Tittmann, l, J. p. 1:5. 


THEOLOGIC A. i47 


doctrina auguramur hominum de bello gerundo seri- 
tentiarum emendationem. 

Est enim eadem, quae tanquam primarium pla- 
citum inculeat, hominum genus ex una stirpe ori- 
ginem duxisse, (Act. X. 24—26.) , quo omne gen- 
tium discrimen tollitur. Est hoc placitum , quod 
Jesus et Apostoli maxime urgere solent (1). Quum 
.omnes aequales sint, omnes peccatores, omnes 
diviná tantum gratiá beandi, omnes in unum fi- 
nem tendant; intelligitur, qut Jesus Christus om- 
nium omnino Christianorum arctissimani voluetit 
conjunctionem , tanquam ejusdem Patris liberorum, 
Jesu Christi fratrum, unius corporis mémbro- 
rum, qui omnes sub uno eodemque semper Do- 
tino; fide, spe'et baptismo junguntur. 

Cum hac Religionis: Christianae doctrind arcte 
jungitur disciplina. Nulltim. est doctrinae placitum , 
cui non praecepta moralia sSuperstruantur 4 et quod 
non in praxin converti possit. 

Disciplina moralis,in Religionis Clifistiánae doc- 
triná fundata, apud omnes gentes valere potest ; 
sub quavis régiminis forma omnes ubivis populos$ 
dirigere et emendare, 

Quodsi ad principia et praecepta moralia atten- 

dis j 


(1) Conjunctio, 4 Jesu Christo proposita, longe Platotiicae 
praecellit, Cfr, Van Oordt, in Disput. laud. pag. 117. Sqq. 
Reinhard, P/an van den Stichter des Cheisténdoms gj. pas- 
fim; 


K s 


148 COMMENTATIO 


das, in aprico. collocatur nil excogitari. posse , 
quod magis bella amoveat; et, si quando exorta 
sint, levius geri jubeat. Ratio enim, ad quam 
omnes in perfectionem moralem niti debent, est 
amoris principium erga Deum et homines. Hoc 
fundamento omnia erga Deum officia et. hominum 
erga se invicem innituntur. (Matth. XXII. 37-40. 
coll. Marc. XII. 98—31. Jac. H. 8. 1 Joan. I. 
5. Rom. XIIL. 7—10.). Talis amor erga proxi- 
inum , non amicum tantum, sed inimicum quoque, 
(Matth. V. 44.) ubivis incülcatur, urgetur; ad 
hunc praestandum omnia incitant placita (1). Deum 
Christianus imitetur, sed maxime in amore, notá 
illà Dei characteristicà. (Matth. V. 43.—48. Luc. 
VI. 32— 36.). Hoc ducti Christiani fratribus con- 
donent, (Matth, XVIII. 21. sqq.) omnibus homi- 
nibus (Matth. VI. r4. Luc. X. 29. sqq. 2 Petr. I. 7. 
1 Thess. HII. 12. V. 15. Rom, XII. 14.). Ubi sen- 
sus praedominentur, et ratio fere vim suam amise- | 

rit , 


(15 Negari quidem nequit, Craecorum et Romanorum philo- 
sophos inde a Socrate officium amoris erga alios agnovisse. Cfr, 
Grotius, de Veritate Religionis Chr, Cap. IV. vs. 12, no- 
ta 5. Stoici ad eum incitarunt, Cfr. Buddaeus , Introductio 
ad Philosophiam Stzoicam ev menie Antonini. Inprimis, 
Wolfii, Commentatio, quid de officiis et amore erga inimi- 
cos Graecis et Romanis placeat. Halae 1789. Sed non est, ni- 
si philosophema. Quominus in.praxin convertere ur, obsta- 
bant opiniones tum receptae , et deérant satís gravia incitamenta; 
certe aliam amoris notionem concipiebanr, 


THEOLOGIC A. 149 


rit, tum memento , quod zibi fieri non vis , alteri ne 
feceris. (Matth. VII. 12. Luc. Vf. 31.). Ne hiclo- 
quamur de ritibus , amori alendo quam maxime aptis. 
En Christianae doctrinae. summam , quae non 
est traditio oralis, non fraude fundata, non hu- 
manae sagacitatis inventum , sed ipsius summi 
Numinis vox , qui homines, amore sociati frater- 
no, consilio , quo natisunt, conjunctim respondere 
jubentur. Talis religionis dóctrina non potest 
non, quo magis populi eam amplectantur et ad 
ejus praecepta agant, hominum de bello gerundo 
sententias emendare. — Haec enim, aliquam mo- 
do in populos vim exerceat, eosdem sociare, in 
pacem et concordiam redigere , e& arctissimo carita- 
4s winculo conjungere debet, quum, amoto om- 
ni, ex prava plurium Deorum sententia enato, 
odio, omnes communibus sacris jungan:ur; unum 
eundemque, non hujus illiusve populi, sed uni- 
versi generis humani Deum colant; omnes fratres 
sint ; Christus centrum quasi , circum quod omnes 
congregantur (Coloss. II. 10. sqq.) 5 qui omnium 
Dominus , eadem omnibus beneficia largitur (1 Cor. 
VIII. 6. Rom. X. 12) ; omnium liberator, om- 
nium salutem cupit (Coloss. Ll. 20.); Omnes, 
ejusdem Spiritus auxilio, liberum ad eundem Pa- 
trem habeant aditum (Eph. Il. 12. 18.); omnes 
procula patria sibi occurrant invicem , atque in. eun- 
dem finem tendant. Praeterea quoque , oi odio, 
inyidid , vindictae cupiditate , superbid , aliis pra- 
yis 


150 COMMENTATIO 


vis animi affectibus longe exsulantibus ,| misericor- 
dia, clementia, lenitas erga peccantes , injuriarum 
oblivio , neminem non , si Christiani nomine dignus 
esse. velit, exornare debent. — Quid aliud efficiat 
doctrina, quá Deus omnes peccatores , Divino fa- 
vore prorsus indignos, eodem gratuito beneficio 
liberare velle docetur (Rom. III. 22—24.)! An 
amoris principium, quo omnia agere praeceptis , 
incitamentis, Dei et Jesu Christi exemplo jubetur 
et inculcatur, aliud quid efficiat, quam ut Chris- 
tianus magnanimus injurias non rependat, aliorum 
vitia aequo ferat animo , amoveat invidiam , osten- 
tationem ;5 caveat ne alios laedat, non sua tantum , 
sed et aliorum commoda quaerat, neque ad viam 
acerbam, neque ad mali injuriarumve suspicionem 
promtus sit atque paratus, alios opprobrio non 
tradet, facile tegat vitia, excuset, optima de uno- 
quoque speret , similiaque! 

Quum Christianus in hac terra per fidei et amo- 
ris vias in veram coelestem patriam tendere, et 
hic quam facillime et citissime dignitatem hominis 
perücere debeat, om summum esse sibi persuade- 
bit, ut famam , gloriam , divitias , sibi. qualicun- 
que etiam ratione , compares , sed ut Deum amicum 
sibi reddat, omniaque , quac fini , quo homo crea- 
tus est, promoyenda inserviant (1), stabiliat at- 
que vindicet $ quare , si bellum geri necesse est, 

pu 


(1) Igitur civitatis quoque formam. 


THEOLOGIC A. 151 


putas, doctrinam, quae Deum omnes providà suá 
curd prosequentem docet; quae Jesum Christum, 
amore hominum ductum, ut regnum veri, hones- 
ti, pulchri stabiliretur , magnanime supplicium 
crucis suscipientem proponit; quae patriae amorem 
puriorem reddidit, homines immortalitatis spe eri- 
git; — putans, inquam, talem doctrinam aliud 
quid quam veram fortitudinem , verum sensum he- 
roicum , qualis ante ignorabatur, efficere potuisse? 
Adeo ut, ubi patriae jura vindicanda sunt, unus 
quisque animo promto arma accingeret, incon- 
moda perferat, fortiter certet, nec tamen te- 
mere vitam exponens vel extra necessitatem sae. 
viens; vulneratus in Providentia Divina' ac quies- 
cat; vel denique, si e bello redierit, non praeda- 
tioni vitam dicet, sed ad consuetam vitae ratio- 
nem redeat (1)? 


$8. 4. 


Qualis , a Religionis Christianae doctrina , in 
hominum de bello gerundo sententias 
emendatio speranda sit ? 


Religionis Christianae doctrinam hominum de 
bello gerundo sententiis emendandis quam maxime 
aptam esse, nemo, nisi ignorantid vel praejudicat£ 

Opl- 

(1; Cfr. W. A. van Hengel, in Orat, laud., pag. 12—144 


152 COMMENTATIO 


opinione ductus, facile negaverit: ac revera, si re4 
ligionis Christianae indolem et consilium (i) 
consideremus, eandemque tantam in res humanas 
habuisse vim et efficacitatem , ut nullus fere in ci- 
vitatibus, ubi Christiana religio recepta est, ho- 
minum ordo sit, qui non ab eo inde tempore 
emendatus fuerit; auguramur quoque eandem in 
hominum de bello gerundo sententiarum emendatio- 
nem valuisse. Ipse orbis terrarum status pacifi- 
cus, quo Christus in scenam prodiit, id indicare 
videbatur. Nostrum erit in luce collocare, qua- 
tenus historia gentium huic emendationi respon* 
deat. 

At vero, quum multos, nobis emendationem il- 
lam demonstraturis , ita occurrere videam, ut di- 
cant, post introductum quoque Christianismum 
multa bella, eaque gentium voluntate, injustá de 
causd suscepta, quam crudelissime gesta, quin in 
ipso Christianismo multorum eorumque saevissi- 
morum bellorum causas quaerendas videri; ante, 
quam ad alterum caput transeamus , ne saepius in 
iisdem objectionibus refutandis occupari necesse 
sit, breviter exponere lubet, qualem emendatio- 
nem et quales ejus salutares sequelas a Keligionis 
Christianae doctrina sperare possimus. 

Quod ut rectius faciamus , paucis videndum , qua- 

tenus 


C) Leg. W. A, van llengel, Geschied. der Zedel. em 
Godsd. beschaving , Tom l1, pag. 45. sqq. í : 


THEOLOGIC A. 153 


tenus et qualis Christianismus a populis receptus 
sit, quales commutationes subierit, et qualem his 
omnibus convenientem vim in homines éxercue. 
rit. — Tres híc periodos generaliores constituere 
liceat, in quibus variam in hominum de bello ge. 
rundo sententias emendandas vim non potuit non 
habere: 

I. À Jesu Christo ad Constantinum Magnum 
ab anno I. — 324. 

II. A Constantino ad Sacrorum instaurationem. 
324—1517. 

HIE. Inde ad nostram aetatem. Jam verbo 
adumbremus , quid singulis his periodis exspectan- 
dum sit. 

Quod ad primam periodum attinet , etiamsi Patres 
Ecclesiae et multi recentioris aevi scriptores , ex qui- 
bus Caveum et zirnoldium  nominasse suffecerit , 
nimis magnifice de primis Christianis praedicarint, 
tamen ad seculum usque. quartum, amor erga 
omnes homines , justitia, constantia, lenitas, mise- 
ricordia, aliaeque virtutis species, ex religionis 
Christianáe doctriná, magnam partem purá servatá , 
oriundae, certo certius permultos eorum exorna- 
runt (1). Quum. vero Religio Christiana nondum 
publica populorum religio facta esset, nec ad prin- 
cipum aulas satis aditum sibi patefecisset ; augu- 

ramur, 


(0 Vid Neander, in Denkivürdigkeiten , Th. IT. pag. 305. 
39g. 333..5qq. 


154 COMMENTATIO 


ramur, Religionem Christianam non adeo effecisse, 
ut bella arcerentur, sed ut Christiani, in Roma- 
norum castris stipendia merentes, non tantum ipsi 
multas virtutis Christianae species exhiberent, ve- 
rum etiam in feroces gentilium animos aliquam 
certe vim exercerent. In altera periodo , quà reli- 
gionis Christianae doctrina sensim sensimque mi- 
sere depravabatur, ignorantia et superstitio ale- 
bantur, Dei cultus in cerimoniis magis, quam 
Éy ayedp.ni et dAx eig, constabat, quá Ethices Chris- 
tianae doctrina vix cognoscebatur; verbo, quà po- 
puli non nisi speciem Christianismi habuisse di- 
cendi sunt; non adeo magna hominum de bello 
gerundo sententiarum emendatio speranda; major 
tamen, quam quidem prima fronte videtur.  So- 
lent enim homines de Christianismo , qualis medio 
aevo fuit, haud raro perverse judicare. Vix quid- 
quam nisi de corrupta religionis Christianae doc- 
trina clamitare sciunt, bona, ut vulgo fit, praeter- 
videntur. Quodsi ad populos barbaros, qui tum 
Christi doctrinam reciperent, attendissent , Chris. 
tianismum ipsam illam formam induisse animadver- 
tissent, quam unice fere in homines barbaros, 
sensuales , Polytheismo addictos, eam vim habere 
posse dixerim, quá unius Dei cultum recipere, 
eorumque mores leniri possent (1). Hinc quo- 
que 

(1) Plures viri docti , ut in Germania, ita in nostra patria hoc 


docuerunt. Nominasse sufficiat Droesium,in Kerk es $t2a:; 
Rooyen- 


THEOLOGICA. 153 


qué, si accuratius investigemus, qualem vim in 
"hominum de bello gerundo sententias emendandas 
-Christianismus habuerit, haud pauca bona depre- 
hendemus. | Primaria enim placita, ipsaque illa, 
quae hominum de bello gerundo sententias emen. 
dare valent, conservata erant.  Promulgabantur 
placita de Deo uno eoque justo, sancto, omni- 
$cio, benigno; de Jesu Christo homines , qui om- 
nes sunt peccatores, redimente; de omnium aequa- 
litate; de vita post mortem ; de hac vita in futu- 
ram peregrinatione: nec non praecepta moralia, 
Obscurata etsi et depravata, de amore erga omnes 
homines , de temperantia et aequitate, Licet medio 
aevo proprie ilierarchia quaquaversum  propaga- 
retur ,- tamen populi barbari, quibuscunque de 
causis religionem Christianam , amplecterentur, haec 
placita et praecepta edocebantur; iisque ad prin- 
cipum quoque aulas aditus patebat. inc Religio 
Christiana, qualiscunque hoc tempore fuerit, po- 
pulis illis certe quam maxime apta, eatenus vim 
in hominum de bello gerundo sententias emendan- 
das habuit, ut populos diversos conjungeret, ali- 
quatenus redderet pacatiores et mitiores, iique 
talia edocerentur, quibus antiqua barbaries non 
poterat non aboleri; atque adeo bellorum nume: 

rus, 
Rooyensium, iu Oratione , quamunus Theologiae doctoris 


auspicatus e6st3; Royaardsium, over her Christengom in 
de middel-esuwen , in: Zlrchicf. yoor Kerkgeschied,, 'T. M. 


156 COMMENTATIO 


rus, qui aliter certo certius, pro populorum bar- 
barorum indole et sententiis , numero fuissent in- 
finita, imminueretur, et atrocitas ex parte lenire- 
tur. Ab altera tamen parte superstitio et doctrina 
Christi depravata, qualis medio aevo fuit, non 
poterant non, si essent, qui hanc religionem re- 
cipere nollent, vel opinionibus tum receptis sese 
ex adverso opponere auderent , bella religionis cau- 
sa excitare; eosque, qui talia bella, a Deo, ut 
putabant! jussi, gerebant, adhortari et cogere 
quasi, ut infidelem quemvis, velit nolit, ad Ec- 
clesiae fidem tum receptam , vi et armis ut ho- 
mines solent, ubi religionis causa agitur, redi- 
gere. 

Maxima vero emendatio speranda, ex quo sacra 
reformata sunt. Ab hoc enim tempore purior 
Christi doctrinae cognitio , purior Ethices doctri- 
ni (1), hominum animos imbuit. Ab hoc maxime 
tempore, quo populi medium aevum excutere in- 
cipiebant, et ubivis veri et honesti, verà religio- 
ne fundati, sensus excitabatur, exspectamus po- 
pulorum conjunctionem , morum honestatem , om- 
niaque, quibus hominum de bello gerundo senten- 
tiarum emendatio effici potest! ^Verumenimvero 
ne bona.spes nos illudat. Nam plurimi Europam 
et alias orbis terrarum partes, ubi Christi religio 

re- 


(1) Dignus , qui hfc legatur , Villers, Proeve over den gecss 


(n inyloed der. kerkelijke heryormiug yan Luther. 


THEOLOGICA. 157 


recepta est, incolentes, catholicismo addicti ma. 
nent! Qui, a sacrorum reformatione emendatus qui- 
dem, Christianae religionis certe initia docet, ta- 
men ex indole sua non potest non erga omnes 
aliter sentientes odium et contemtum alere (t), 
ne dicam Ethices doctrinam , multum a germana 
Christi doctrina degenerasse, nec eam animi pie- 
tatem alere posse, quam Christus voluit (2). — 
Et quod ad regiones attinet, ubi Protestantismi 
causam susceperunt atque tuiti sunt; ne oblivis- 
camur, quaeso! homines, Catholicismo valedicto, 
non statim unanimá de quovis placito fuisse sen- 
tentid, nec, ut rei ratio secum ferebat, potuisse 
non de multis inter se litigare; quo factum ut 
non doctiores viri tantum, verum integri quoque 
populi, sacro ardore incitati , suarum singuli sen- 
tentiarum patrocinium suscipientes, vi et armis 
eas vindicare sibi impositum putarent! — Ex quo 
lites illae sopitae sunt, quot reperiuntur, qui 
non nisi nomen habent, ne ullà quidem religionis 
Christianae cognitione imbuti, neque adeo eam 
morum ducem habentes! Quot, postquam princi- 
piorum levitas a Gallis quaquaversum dispersa - 


est , 


(1) Cfr. Jerusalem, Oyer eenige yvoorname waarheden van 
den Godsdienst, le Deel pag. 421 en 423. H. Muntinghe, 
in Theologia, Tom. II. pag. 55—59. j 

(2) Cfr. W. A. v. Hengel, in Op. cit., Tom. I. Püg 204; 
sqq. ibique laudd, 


158 COMM. THEOL. 


est, cum in regionibus, ubi Protestantismus , 
tum ubi Catholicismus viget, in omni hominum 
ordine deprehenduntur, qui superbid,. ignoran- 
tià, et morum libidine ducti, Christianam doctri- 
nam, si non spernunt, certe contemnunt, eamque 
omni sua salutari vi, ut in se ipsos, ita in alios 
privare conantur! Haec omnia bene tenenda sunt, 
ubi inquirere velimus, quatenus Religionis Christia- 
na doctrina hominum de bello gerundo emendaverit 
sententias, ejusque emendationis sequelas rite di 
judicare. 

Uti .ex his apparet, qualis emendatio speranda 
sit, ita quisque ex aequo judicans, perspicit , si 
apud populos, qui Christi religionem profitentur, 
non talem de bello gerundo sententiarum emenda- 
tionem deprehendat, qualis esse potuerat, id non 
reiigionis Christianae doctrinae tribuendum esse, 
sed. ipsis hominibus, qui eam non cognoscerent, 
vel cognitam depravarent, ejusdemque salutarem 
in hominum animos vim imminuerent, 

Qualem hominum de bello gerundo sententiarum 
emendationem verbo augurandam esse significavi- 


mus, talem reveralocum habuisse, nobis historice 


probare superest. 


CAPUT SECUNDU M. 


RELIGIONIS CHRISTIANAE DOCTRINA HOMINUM 
DE BELLO GERUNDO SENTENTIAS EMEN- 
DASSE, ET QUATENUS, PROBATUR. 


SECTIO PRIOR. 


QUA RATIONE RELIGIONIS CHRISTIANAE DOCTRI- 
NA» HOMINUM SENTENTIIS EMENDANDIS, VIAM 
. SIBI STRAVERIT , UT BELLA ESSENT NUMERO 
PAUCIORA EADEMQUE EX MELIORIBUS PRIN- 
/— CIPIIS MITIUSQUE GERERENTUR. 


CONSPECTUS HUJUS SECTIONIS. 


Uii Supra (Parte II. Cap. I. $. 1.) vidimus, 
tum demum sententiarum de bello gerundo emen- 
dationem exspectari posse, ubi homines religionis 
doctriná humaniores , justiores , aequiores et mitiores 
evaserunt, et singula haecce in hominum cum aliis 
agendi ratione, nec non in lis, quae populorum 
indolem et mentem exprimere Solent, aperte cer- 
nuntur; ita jam nobis incumbit demonstrare, re- 


ligio- 


166 COMMENTATIO 


ligionis Christianae doctrinam haec revera praestitis- 
se et eatenus viam munivisse , quá hominum de bel- 
lo gerundo sententiae emendarentur. Quod quidem 
quatenus effecerit, alterá hujus Capitis sectione ac* 
curatius. definiendum et ex historia probandum erit. 

Duplex hic spectamus consilium , nimirum: pr- 
?50 , hominum. sententias revera emendatas esse, et 
ita quidem ut non possent non hominum quoque 
de bello gerundo. Sententiae emendari; deinde , cerni 
hanc hominum sententiarum emendationem in tali- 
bus, quae non possunt non 77 £ellum beneficam 
maxime vim habere. | 

Nisi me omnia fallunt, Religionis Christianae doc- 
trina quadruplici ratione (nisi malis und , nam om- 
nia reliqua. ex humanitate profluunt,) effecit, ut 
hominum de bello gerundo sententiae emendaren- 
tur, quoniam 

1. inter homines tales excitaverit sententias , 


quae, quod ad bellum attinet, salutarem vim 


exseruere ; 
2. conjunxerit populos; 
3. imperii formas, 
4. leges denique et instituta emendaverit. 
Quae singula jam erunt probanda. 


THEOLOGIC A. 161 


WU 


Religionis Christianae doctrina tales inter homines ex- 
eitayit sententias , quae , quod ad bellum geren- 
dum attinet , salutarem yim exseruere. 


Ut omnia, quae hominum salutem spectant, si 
emendata cupias, ex eorumdem sentiendi et vi- 
vendi ratione profluant,, necesse est; ita etiam, 
si hominum de bello gerundo sententias emendare 
velis, ante omnia melius cogitantes, sentientes ct 
agentes reddas, opus est, — Quae id effecit, est 
Religionis Christianae doctrina, cujus summam su- 
pra exhibuimus. Si jam nullum exstaret historicum 
monumentum , facile tamen mihi persuaderem , hac, 
edque unà, .hominum sentiendi et agendi ratio- 
nem emehndatam esse (1); aliter quippe fieri vix 
potuisse, quin eádem homines instituerentur ad 
melius de Numine perfectissimo deque generis hu- 
mani fine et dignitate cogitandum , ex melioribus 
principiis agendum , et puriores virtutis notiones 
concipiendas. At id revera Religionis Christianae 
doctrinam effecisse cuivis patebit, qui comparatio- 
nem instituat mores inter hominum, qui ante et 
post Christum vixerunt, singulaque consideret 

iri- 

(1) Cfr. Herder, Jdeen zur. Philosoph, der Geschichte def 
Menschheit , Th. II. pag. 324- sq. 

JUN. L 


162 COMMENTATIO 


instituta, quae pro varia hominum morata condi- 
tione varia esse solent, 

Populos enim , apud quos religionis Christianae 
doctrina viguit, meliores et humaniores factos esse, 
inter omnes constat. Quod quum argumentum haud 
pauci (1) docte et copiose in luce collocarint , 
verbo hic tetigisse suffecerit.. Morum illa emenda- 

.io cernitur in vita civili et domestica; in fide 
conjugali et liberorum disciplina, in Scholis, va- 
ris institutis, quae hominum salutem spectant, in 
sollertia, sedulitate , aliis. LHlumana sacrificia àbo- 
lita prorsus, poenae crudeliores abrogatae (9); 
mutuae istae caedes continuae hodie ignorantur, 
uti quoque servi catenati, cultores vincti, fos- 
sores, alii bestiarum instar tractati; ne iunu- 
mera alia memorem. Quum olim varias propter 
causas sensus moralis obstupesceret fere, et hinc 
homines injusti, perfidi, saevi, luxuriosi; hodie 
homines universe, licet vera Christiana animi pie- 
tgs iu plerisque desiderezur, dici possunt justio- 
res, mitiorés, humaniores; et si qui contrariae 
indolis occurrunt, non laudantur, sed ubivis vitu. 
nin 
(2) Legg. J. Clarisse, Bewijs voor den Goddelijken oor- 
sprong van let Euangelie wit den aard der Zedeleer, pag. 
147- SQQ. Tyge Rothe, Tom. I. p. 378. :qqd. Chateau- 
briant, Schoonhedem des Chár., T. Il. p. 146—164. alii per. 
multi. 


(2) €fr. De Rhoer,; De effectu. Religionis Christianae in 


gurisprudentiam Romanam, Diss 1l. pag. 135—106. 


THEOLOGIC 4A. ! aln 


n] 


perantur et condemnantur, — Quo magis Religio- 
nis Christianae doctrinam homines amplexi eamque 
ducem secuti sunt , quo purior eadem inter populos 
recepta est , eo magis quoque illa emendatio cernitur. 

Non hoc tantum de populis universe dicendum, 
vérüm speciatim quoque de iis; a quibus bellum 
exire, idemque geri consuevit , PR uS duci- 
bus, militibus. 

In omnibus fere regionibus, ubi Christiana Re- 
ligio recepta est, exstiterunt principes, qui, im- 
perio in justitia et amore fundato , cum gentis, 
cui singuli praerant, tum omnium reliquarum sa» 
Jutem spéctarent; qui exemplo suo suam aliasque 
gentes edocerent, singulorum populorum. jura-vin- 
dicanda, foederaque, aequis et justis conditioni- 
bus inita, servanda esse, — Unicuique historiae pe- 
rito multi tales in. memoriam revocabuntur, qui(ex 
sua singuli, qua viverent, aetate judicandi) hono- 
rificum inter principes locum obtinent, quibusque 
Christiani nomen denegari prorsus nequit. Noti 
sunt Leones -Isaurici, Caroli Magni, Othones 
Magni, Alfredi, Constantini Palaeologi, Henrici 
quinti, Ludovici Pii, Caroli duodecimi, Frederici 
sapientes, Leopoldii, Frederici secundi, Gustavi 
Wasae, Gustavi Adolphi, Christiani quinti, Eduar- 
di Confessores, Pedrones de Braganza, Sobieskii, 
Stanislai, Josephi secundi, Ludovici decimi sexti j 
Guilielmi, inprimis primi, tertii et quarti, et, ne 
de aliis, qui hodie variis;regnis^decori sunt atque 

L 2 ho- 


164 COMMENTATIO 


honori, dicam,  dilectissimus noster . princeps, 
In quorum plerisque multa quidem desiderantur , 
et de quorum haud paucis historia nonnulla, ho- 
mine Christiano indigna, quoque retulit; at vero, 
si cum optimis, quos antiquum aevum protulit , 
conferas, quale quantumque hos inter ct illos in- 
rercedit. discrimen! 

Uti haec valent de principibus, iis, penes 
quos, magnam partem certe, est bellum jubere 
vel prohibete; ita ad moralitatem quod attinet , 
discrimen illud cernitur in ducibus et militibus 
reliquis , qui suas quisque in bello partes agunt. 

Jactet Antiquitas suos duces et heroes; jactet 
Graecia suos Leonidas, Miltiades , Themistocles , 
Aristides, Pausanias, Cimones , Alcibiades, Epa- 
minondas,  Agesilaos, Phociones,  Archidamos; 
Roma suos Camillos, Fabricios, . Cincinnatos , 
Regulos , Catulos, Scipiones, Atticos , Caesares, 
Pompejos, alios! Patriae amorem et fortitudinem 
haud facile quis his denegaverit; at vero, simul 
omnes occurrunt immoderatá ambitione ducti, cru- 
deles , avari, nullam fere humanae naturae digni- 
tatis rationem habentes; ac metuo, ne, si in 
principia, quibus ducerentur, inquiras, ipsaque 
eorum facta ad justitiae. et aequitatis leges exigas, 
talis disquisitio parum iis honorifica evadat,  — 
Orbis Christianus opponere scit viros non qui- 
dem perfectos , at tamen longe iis: nobiliores at- 
que praestantiores, — Memineris hie tot Delisarios 

et 


THEOLOGIC A. 165 


et Narses, La Nouios, Dayardos, Gastones Ne- 
morenses, Colienyos , Condeos, "Turennios, Fa- 
bros, Catinatos, Philippos Sydneyos, Dlükios, 
Moukios, Wassingthones, Spinolas , Andreas D'O- 
ria,' Kutusowes, Ziethenos, Scehwerinos, Trom- 
pios, Ruteros, Frisones , Coehoornios , Beilingios , 
Wassenaerios, Fredericos Henricos , alios , qui mul- 
tis. nominibus 'egregii et Christiani duces Gailis, 
Anglis , Hispanis , Genuensibus , Russis , Germanis , 
Batavis, aliis gentibus ornamento fuerunt; qui- 
que fére omnes supra dubitationis aleam posuere, 
Religionis Christianae. doctrinam esse, quae ho- 
minem ex melioribus agere doceat principiis, eum- 
que mitem reddat et clementem , etiam tum, ubi 
periculum est, ne animi affectus praedominentur 
et homo, ferae instar, iun hominem saeviat. — 
Quodsi milites consideres , est horum militum 
gregariorum vulgaris sors, ut, misi splendidiora 
facta ediderint, vate careant sacro, et vera eorum . 
virtus , ab omni saepe ostentatione aliena, obli- 
vioni tradatur. Ne dicam, Historicos, qui bella 
conscribunt, multos saepe esse in factis heroicis 
referendis, ^ parcos vero in morata, cum ducun, 
tum militum maxime gregariorum , conditione ex- 
ponenda, hinc rarius de militibus , quod ad eoruiv 
mores attinet , mentio injicitur. Sed quales Chris- 
tiani, in Romanorum castris stipendia merentes, 
quales Henrici quarti copiae, quales milites sub 
Frederico prope Leuthen belligerantes, tales haud 

pau- 


x66 COMMENTATIO 


pauci in quovis exercitu invenientur (1). Quae. 
Iàs, quaeso, ex sacrorum Oraculorum interpreti- 
bus, qui sermones sacros pro militum concione 
habuerunt; hos audias dicentes, quid milites aegro- 
tantes et vulneratos loquentes audivere;  exposi- 
tionem legas, a militibus ipsis conscriptam, eorum 
quae singulis diebus facta sunt. In his aliisque 
deprehendes sensum religiosum, dicta ,  senten- 
tias, quae quanta scriptoribus adsit fides, quanta 
animi pietas, luculenter probant; neque haec 
tantum occurrunt in militibus melius institutis et 
educatis , verum etiam in iis, qui genere sunt igno- 
bili et ex infima plebe conscripti. 

At dixerit fortasse quis, vehementer dubito, 
num quis inter milites ipsos versatus, ac dissolu- 
t;e vivendi rationis , ebrietatis, lasciviae , petulan. 
tiae eorum testis, ita scripturus sit! Audio. Ip- 
se (animi dolore recordor) saepius omnibus his 
vitiis; deditos milites quam plurimos vidi et cog» . 
novi- At vero, si velim, non dicam cum Roma- 
nis militibus post mortem Pertinacis, qui, opti- 
mis Imperatoribus Pertinace, Alexandro Severo, 
Aureliano, trucidatis, regnum plurimum licitantibus 
tradiderunt; si, inquam , comparationem velim insti» 

tuere 


(1) Cfrr. Chateaubriant, Schoonheden des Christendoms , 
Tom.IL p 89. Ewald, Ooz/og en Prede sit het Standpunt 


van den Christen , peg. 41. sqq. item 62. sqq. Tzschirner, 
Jeler dem Krieg, pag. o64. in ann, 


THEOLOGILC A. 167 


tuere cum Graecorum militibus in bellis Persicis 
et Romanis usque ad seculum post Urbem condi- 
tam V, moribus eorum nondum adeo depravatis , 
utri, quod ad morum honestatem et lenitatem at- 
tinet, praeponendi sint, non est, quod dubitem. 
Ili enim nunquam non deprehenduntur crudeles , 
inhumani, sua singuli crudelitate exsultantes et 
jactantes ; hi (universe loquimur) humaniores mul- 
to, minus crudeles. et haud raro misericordes. 
Sit ita, quod minime negatum volumus, milites 
Christianam Religionem profitentes , multis vitiis 
esse. deditos, hoc nil facit ad rem; quaestio hic 
est, quid universe sentiant, quas de bello ge- 
rundo foveant sententias, et quales in bello ge- 
rundo sese praestent. aec si inquiras, eos bel- 
lum, quà bellum , plerumque improbantes et de- 
testantes audies, nec non nimiam . crudelitatem et 
ferociam. condemnantes de edque querentes. 


$ 1r. 


Ex eo, quod Religionis Christianae doctrina 
hominum sententias emendaverit, populi con- 
juncti sunt , quae populorum conjun- 
ctio ion potuit non in bellum benc- 
ficam, vim. habere. 


Eadem Religionis Christianae doctrina, quam 


modo homines humaniores reddidisse — vidimus, 
elfe- 


168 COMMENTATIO 


effecit, ut diversissimi populi inter se conjunge- 
rentur; omnes quippe edocti, unum omnium esse 
Patrem, unam omnium stirpem, omnes peccato- 
res, unum Servatorem , unum finem ( 1). 

Mirabile dictu , quantum populorum conjunc- 
tio, ut universe in res publicas et privatas, 
ita singulatim ad bella arcenda habeat efficacitatis. 
Est enim haec, quà diversissimi populi fraterno 
se amplectuntur amore, quá diversissimarum regio- 
num fructus fiunt communes, nec ulla alicujus po- 
puli bona finibus et limitibus continentur; quá 
literarum studia non armorum strepitu impediun- 
tur, sed excitantur et aluntur. Est populorum 
conjunctio , quá principes amicitiam et pacem alunt , 
mutuáque aemulatione id agunt, vt sui populi 
quam maxime sint beati et felices; quà omnes 
unam quasi constituunt familiam , et, si lites et 
dissidia exorta sint, omnium consentiens vox est, 


pacem esse servandam litesque sopiendas et com- - 


ponendas. (2). Ne quis híc opponat, aliunde, 


quam 

(1) Lege van Oordt in Diss. /4ud. pag. 84. sqq. Tit- 
mann, ]l. l. pag. 156. 

(2) Cír. Tyze Rothe, 1,1. Tom. I psg. 216—7206. im- 
primis, pag. 230 sqq. Digna, quae de hoc argumento legatur, 
De Wall Disputatio De populorum conjunctione ad pacem 
perpetuam, Gron. 1818. J. van Voorst, Oratio de Commo- 
dis atque emolumentis , quae e singulari principum Euro- 
pacorum , in. Religione Christizna his temporibus profitenda , 
conseHsu sperare ét augurari liceat , in fine. Quae est inser- 
ta Annalibus Academiae Lugd. Bat, 1816 —1817. 


THEOLOGICA. 169 


quam ex Religionis Christianae doctrina , populo- 
rum illam conjunctionem repetendam esse et jam 
ante Christum fuisse. Etenim gentes indole, mo- 
ribus , legibus et institutis adeo diversae, nec vi, 
nec armis, quod tentarunr Romani, nec aliis ra- 
tionibus junguntur , nisi humanitate, mutuique 
amoris et benevolentiae vinculo: quod id inter 
veteres populos efficere poterat, prorsus erat ig- 
notum, Etiamsi enim veteres sacris jungerentur , 
ut Hebraei Jehovae cultu, Graeci templo commu- 
ni et Jovis Olyapii veneratione, Jones commu- 
ni Dianae Ephesinae cultu , Romani feriis Latinis 5 
tamen Hebraei ad Palaestinam , Spartani ad Spar- 
^ tam, Athenienses ad Athenas, Romani ad Romam 
ceteraeque omnes ad suas singulae civitates omnia 
referre solebant (1).: Istiusmodi sacra unam qui- 
dem gentem conjungebant, sed suorum singuli an- 
tiquiorem et nobiliorem jactantes originem prae- 
tantioresque. Deos, reliquas omnes non poterant 
non. odio habere, ita ut ipsis illis sacris magis 
magisque a se invicem disjungerentur (2). — 
Haud negamus religione apud Graecos, communi 
instante periculo , zAsz;; junctas fuisse ; Alexan- 

drum 


(1) Hinc ex universa gentium erga se invicem ratione sem- 
per bella, Cfr. quae Plato Cliniam loquentem facit. De legi- 
bus, Tom. I. pag. 7. edit. Dipont. 

(2) Cfr. Athanasius), Consrra gentes, pag. 25. o6, Van 
Dordt, in Diss. /aud. pag. 5o. sqq. 92. sqq. 


170 COMMENTATIO 


drum Romanos, societatis maxime studia alentes , 
jungere voluisse: verum et id haud temere conten- 
dimus, hunc et reliquos omnes , qui populos con. 
jungere voluere, politicis unice consiliis ductos 
fuisse, ut populos denique vel sibi subjicerent 
(testecur Romanorum agendi ratio cum regnis, ex 
ingenti Alexandr! Magni regno ortis, maxime Ae- 
gypto, testetur Judaea, aliaque), vel, si jam su- 
bacti essent, ne seditionem moverent; quo con- 
silio Titus, "Trajanus, Antonini , Alexander Se- 
verus, ceteroquin hoc nomine magnopere laudan. 
di, egisse censendi sunt. — De omnium populo- 
rum conjunctione eàque unius Dei cultu efficien- 
dá nullus populus, ne Romani quidem, unquam 
cogitavit, 
Quod nemo mortalium ante Christum excogita- 
verat, hicce Legatus Divinus cum hominibus com- 
municavit, qui religionem omnibus populis aptam 


tradidit ac societatem condidit , Zzou cüx £w "EAAWv 


xal "oyBaiog" repiroU xol axpo(QwoTim* (Qapmpos , 
zz) EvjÓzc' BoUA0g , xai éAcUÜepoc* GAAA cà crar. xo &v 
vci Xpio dz. (Coloss. III. 11.) (13). Ad hanc; po- 
pulorum conjanctionem promovendam Jesu Chris- 
ti tendunt praecepta, quippe quibus hominum 

so- 


(*) In diversissimis licet regionibus zísTe: et Zydzw Chris- 
tiani juncti unius societatis participes sunt, Paulus maxime 
gentium conjunctione delectabatur, Cfr. W. A. van Hengel in 
Comm. Societ, Teyler Tom. XXVII. pag. 56. alibi, 


| 
| 
| 


THEROGLQ GG HC'A. 171 


societas- firmioribus constituitur fundamentis, cjus- 
que fines magis magisque extenduntur, adeo ut 
indivulso contineatur nexu et in summa amplitu- 
dine, arctissima sit et quam maxime stabilis (1) ; 
unde ex quo Religionis Christianae doctrinam ho- 
mines cognovere, genus humanum, quae homini 
inerant , nec antea prorsus ignota, societatis stu- 
dia suscepit et ad veros fines direxit; ita ut ip- 
sa haec doctrina, justo tempore tradita, quam 
maxime fuerit opportuna ad humanae societatis 
studia alenda et promovenda eaque ad tantum. eve- 
henda fastigium , quantum sine illa nunquam atti- 
gissent (2). Conjunctio populorum ab eo maxi. 
me tempore initium ducit, quo barbari populi Re- 
ligionem Christianam acceperunt, Dici vix potest , 
quantam vim et efficacitatem Religionis Christianae 
doctrina habuerit ad hos populos, hostili sibi in- 
vicem animo oppositos, conjungendos et lenien- 
dos.  Hierarchiae Romanae hoc nomine meritae ]au- 
des haud. denegandae. Romae, urbs illa sacerdo. 
talis, erat centrum , circa quod cuncti movebaatur, 
et quo jungebantur. Hinc missionarii quoquover- 


sum in Europam septentrionalem et occidentalem . 


profecti,. unam doctrinaum , unum cultum, unurn 
imperium Ecclesiasticum | condebant.  Haecce" fides 
Catholica Gallos junxit cum Francis, Hispanos 
cum 

(1) Cfr. Móller, Bewijs voor dem Goddelijkem oorsprong 


uit de Zedelecr , in Comm. Soc, Hag. ad annum 180r. $. 32. 
(2) Cfr. Tittmann, Il. 1. p. 6o. 


172 COMMENTATIO 


cum Suevis et West-Gothis, Germanos cum Al- 
lemannis, alios cum aliis, Fides illa Catholica , 
sensim sensimque per totam Europam, tam ubi 
Latina, quam ubi Germanica lingua vigebat, etiam 
ubi Arianismus invaluerat, latius propagata, quum 
ipsà hacce fide ubique Episcopatus, coenobia, 
synodi, lingua una reperirentur , omnes uni subes- 
sent imperio, unum omnes haberent cultum, 
unum commodum, quantum ad populos conjune- 
gendos et uniendos , atque adeo bella, seditio- 
nes, saevitiam amovendam valuerit, nemo non 
intelligit (1). 

Populorum conjuntio universe cernitur post sa» 
cra reformata et maxime post pacem Westphali- 
cam. Ab eo in de tempore Europae populi nul- 
lam amplius paene  iabuere peculiaris civitatis 
rationem , atque ad veram hominum conjunctio- 
nem tetenderunt. Religionis Christianae doctrin4 
meliores de naturae humanae dignitate , hominum- - 
que conjunctione enatae sunt sententiae, quae in 
gentium commercium , in servorum maxime condis 
tionem saluberrimam vim habuerunt; quo factum, 
ut.ad communem banc hominum societatem nulla 
ion gentium genera facilius admitterentur. 


VFivitur omnigenis in partibus haud Secus , QC Si 
Cives congenitos concludat moenibus unis 


U:bs patria , atque omnes lare conciliemur avito (2). 


(1) Cfr. CI, Royaards, ia Zirehief voor. Kerkelijke Gs- 
schiedonis, Yste Decl, ode stuk, p. 100. sqq. 


(2 Prudentius Contra Symmachum , M. vs. 609. 


arm RR 


THEOLOGIC A. 173 


A pace inde Westphalica humani generis salus evasit 
causa communis ; nihil singulari genti privum 5 
literae; mercatura , alia, sunt bona communia ; lae- 
tantur populi Christiani, ubi aliis bene est, do- 
lent, 'ubi contrarium locnm obtinet; quiti imo 
haud raro fit, ut id, quo alii populi meligres et 
feliclores | evadere possint, a peregrinis praestetur. 
In quavis civitate, in quovis hominum ordine 
plures reperiuntur Howardi, Davides Darclayi , 
Pestalozzii , Woltemadii , Leopoldii ; exultat. de 
nostrae patriae salute America, et omnes Chris- 
tianae regiones (ut unum e multis afferam) de 
Graecorum libertate laetantur. Quum diversi po- 
puli amoris et benevolentiae vinculis jungantur , sin- 
gulorum jura diligentius observantur, finesque 
aequis constituuntur legibus. Quodsi metus sit, 
ne nonnulli populi, Deistarum potius quam Chris- 
tianorum nomine .insigniendi, bellandi ardore fla- 
grantes, injuste agant, alii, ne tale quid accidat, 
omni studio cavent 5 hoc vero ubi minus ex voto 
successerit, et illi tamen regiones invadant sibi- 
que subjicere velint, omniem una indignans vox 
satis. testatur, qui Religionis Christianae doctri- 
na populos aequi et justi observantiores reddide- 
rit et singularum gentium jura tueri docuerit. 
Haec omnia quantum in bellum valeant , quisque 
videt. — Quum multis dicta comprobare possem, 
ad foedus tantum provocasse suffecerit, quod a4 
bella arcenda sancivere Kussiae, Austriae, Dorus- 

siae, 


174 COMMENTATIO 


siae, Sueciae, Sardiniae, Saxohiae , Daniae, Da- 
variae,  W'urtembergae,  Hassiae,  Oldenburgae, 
Mecklenburgae principes, civitates Helveticae , 
aliae (1). Hoc foedus doceat Religionis Christia- 
nae esse doctrinam , quae plures populos et prin- 
cipes, eosque diversi coeli, aetatis, ingenii, mo- 
rum, legum atque institutorum , arcte jungat, eos- 
que amoris et benevolentiae vinculis sibi obstrice 
t08, €a sentire et constituere faciat, quibus in 
pace degant bellaque arceantur. Ipsi illi princi- 
pes Religionis Christianae doctrinam praedicarunt , 
quae homines melius sentire faciat, eoque ipso 
civitates firmas reddat , bellim amoveat, pacem 
constituat , quo magis homines hanc coeléstem doc. 
trinam amplectantur, eo rariora fore bella et oboe 

cem servatum iri (2). 
Quodsi forte quis,hic objiciat post reformata 
sacra quoque populos universos , Anglos , exempli 
gra- 


(1) Crf. J. van Voorst, in Orat. laud. p. I3.et 46. 

(2) Audiamus ipsos; , Par cette alliance, mous mous 
cugageons mutucllement à adopter dans nos. relations, soit en- 
tre nous, soit pour nos sujets, comme le seul moyem propre a 
Ja consolider , le principe puisé dans la parole et la doctrine de 
notre Sauveur Sesus Christ , qui aenseigné aux hommes , qu'ils 
deyoient vivre comme freres, non dans des dispositions d'ini- 
mitié et 5 vengeance , mais dans un esprit de paix es de 
charit£!? Cfr. Foederis argumentum, ut ab Alexandro de xxv. 
Dec. 1315. in lucem prolatum est, Exhibuit Cl; van Voorst; 


ii Orat. làud, aun. 6. p. 43- 


THEOLOCGICA. 175 


gratia, et Gallos, odio contra se invicem flagrare 
internecino , principes non nisi politicis ductos 
consiliis societatem inire; alia: memento, si prius 
de hoc illove populo dici potest , non tamen id uni- 
verse valere; et quod ad posterius attinet, politica 
consilia haud semper damnanda, quin Christianis 
principiis niti possunt et semper debent.  Utut 
Sit quae disputavimus ,'dubio superiora esse, quis- 
que;sibi persuadebit, qui hodiernorum populorum 
ad se invicem rationes cum veterum rationibus 
conferat; . comperturus quippe, hodiernos . poe 
pulos universe jus gentium agnoscere, se  invie 
cem revereri et. salutem spectare, ante cognitam 
Religionis Christianae doctrinam , peregrinum quem- 
vis infensissimi instar hostis habitum fuisse. 


S. 
J 
Religionis Christianae doctrind imperii formae 
iia fhüuiaiae suft, ut ton possint "on 
beneficam in bella vim | habere. 


Religionis Christianae doctrina non tantum po- 
pulorum conjunctione , hominum de bello gerundo 
sententias emendavit, verum etiam in singulis ci- 
vitatibus talia constituit quibus non poterat non 
idem finis obtineri. Imperii formas dicimus, leges 
et instituta. De imperii formis hacce $ videamus. 

Quan- 


176 COMMENTATIO 


Quantum ad populorum ingenium informandurt 
valeant imperii formae, quisque norit. Populo* 
rum Orientalium , Graecorum et Romanorum his. 
toria doceat, principes et cives in iis regionibus , 
ubi non talis imperii forma viget, quà qui rerum 
potentiam nacti sent, singulorum, quà hominum 
et civium, jura agnoscunt, eorumque saluti pros- 
piciunt , non posse non ea cogitare, sentire , alere, 
et efficere , quibus facillime bella excitentur et cru- 
delissime gerantur (1). Hinc bella olim tot erant 
numero, ut astra facilius numeraveris , quam bella 
veterum interna; et si externa gererent, imperii 
maxime formis tribuendum. putaverim ,. quod, 
omni excussa humanitate, iniquos , saevos et cru- 
deles sese praestiterint. 

Aliter res sese habuit, ex quo Christus (2) 
omnes coram Deo aequales esse docuit, judicium 
omnium fore extremum , Principes in honore haberi , 
lisque obedientiam praestari oportere. Ex quo enim 
Religionis Christianae doctrina post deletam supere 
stitionem purior inter populos recepta esset , imperii 
formae ingentem subiere commutationem 5 principes 
meliores potestatis , quà gaudebant, nacti notio- 
nes , sibi ipsi temperare edocti, non sui ipsorum 
tantum, sed populorum maxime, quibus singuli 
praeérant, salutem spectarunt ; arctior exinde prin- 

—ci- 

(1) Cfr. Ewald, Staatsomwentelingen , p. 121. sqq. 

(2) Cfr. Tygce Rothe, /. c, Tom. I. p. 212. 


THEOLOGICA. 177 


cipes inter et populum, qualis ante Christum 
prorsus erat ignota, intercessit necessitudo ,- sin- 
gulorum quippe juribus aequis legibus constitutis 
et sancitis. Hinc in Europa Christiana Despo- 
tismi non nisi nomen superest, Ignoti prorsus 
Xerxes , Tiberii, Caligulae, Aurengzebi , Mah. 
mudi. Summum imperium non penes unum est, 
sed ipse populus, Religionis Christianae doctriná 
humanior factus et melioribus libertatis notioni- 
bus imbutus , imperii particeps est. Imperii for- 
mà ex Democratia, Aristocratia et Monárchia mix- 
ta, veteribus prorsus erat ignota, nisi forsan ali- 
quis Romanorum Rempublicam hie excipere velit ; 
sed sub ipsa hac imperii apud Romanos forma, 
Senatus ita praevalebat, ut populi potestas fere 
nulla esset. Hacce imperii forná , quae hodie 
ubivis fere in Europa magis minusve dominatur , 
ipsi populi per viros, moribus et civili scientia in- 
signes, regnant. psi sibi leges ferunt, tributa 
et reliqua imponunt. Sic hominum ; quà talium , 
et civium vindicatur dignitas. 

Dici vix potest, quantum singula haec ut in 
reliqua omnia, ita inprimis ad pacem stabilien- 
dam et bella, cum externa, tum interna amovenda 
valeant. Nunc enim omnes prudentiores, ' verae 
libertatis notione imbuti , suaque jura agnosci ex- 
perti, principum et legum auctoritatem contra 
levioris animi vulgum ,  immoderatam libertatem , 
quae non nisi dammo esse potest, desiderantem 

JUN. (M et 


178 COMMEN TATIO 


et exoptantem., tuentur atque defendunt, | Tum 
demum ; ubi:princeps populi jura; violare- eumque; 
opprimere comatur, iusta omnium vox:est , homi-- 
nes nOn servos, sed liberos, suaque adeo. jura; 
si aliter fieri nequit, vi quoque et armis vindican- ; 
da esse. —-. Occurrere mihi videor haud paucos;. 
qui permulta hic ante et post reformationem deside- 
rari dicant, tristi animo recolentes, gentes medio 
aevo , servorum instar, a principibus habitos esse; 
Galliam aliasque regiones plures protulisse princi- 
pes, qui despotico in subditos saevirent imperio ; 
horrendas vexationes per magistratus nusquam non 
locorum obtinuisse; similiaque, quibus lites et 
seditiones exoriréntur. — Tales ne putent, me 
ipsi$ adversaturum, ^ Quis inficias iverit, plures 
fuisse principes, qui populorum jura non agnos- 
cerent, plures ex oppressione ortas esse seditio- 
nes? Veterum forsan Orientalium , Graecorum et 
Romanorum seditionibus: omnibus furore et saevi- 
tia non cedit Rusticorum illud bellum et diu ante 
parata in. Gallia rerum conversio! At vero non 
Asi sensim sensimque populorum et principum de 
hominum juribus e: dignitate sententiis emendan- 
dis, omnia huc spectantia emendari potuere. Quae 
quidem. medio aevo ex populorum indole vix aliter 
esse potuerunt. ^ Multa, ipsis insciis principibus; 
locum habere solent; .. Meliores ;imperii formae 
exstiteruhbt maxime, postquam insitum Germanis 
ÜMibertatis studium Religionis Christianae doctriná 


1 


evi- 


THEOLOGICA. 179 


evigilasset et populi Protestantismum amplexi es-. 
sent. Ab eo maxime tempore, -cum in. regioni- 
bus ubi Catholicismus , tum inprimis ubi Protes- 
tantismus invaluit, valde emendata hoc nomine 
principum et populorum cernitur sentiendi et agen» 
di/ratio. De plerisque Europae regnis hodie prae- 
dicari potest, quod principes, si populorum; qui- 
bus singuli- praesunt, jura non agnoscunt, indig- 
ni videantur, qui imperent; et vicissim populi, 
si temere principibus sese opponunt: haud digni, 
qui Christianis populis annumerentür.: Complura, 
quáe -dicta probent ,'^ mutui amoris 'et. benevolen- 
tiae afferri possint exempla.  Provoco tantum ad . 
Daniam, iü qua regione princeps absolut gaudet 
potestate, Hic a Frederico inde tertio (anno 1660) 
principes fere omnes regnasse, qui, humanitate et 
virtute Christiana insignes, potestate non abute- 
rentur, nec sui ipsorum, sed gentis maxime 
spectarent salutem , hujus populi doceat historia. 
Adeatur Russia, ubi ex longo tempore ab omni 
dominatione liberi fuerunt; testentur Helveticae 
civitates, quae per quinque fere secula libertare uti 
sciverunt. Comparentur omnes Europae regiones , 
qualicunque gaudeant imperii forma, cum Roma, 
ubi odiosa Oligarchia ; cum Athenis , Syracusis, The- 
bis ceterisque Graeciae Civitatibus , ubi effrenata vi- 
gebat Democratia ; cum Spartanis , qui imperii formá , 
et sibi ipsis et subjectis crudeli, premebantur; cum 
Orientalibus regionibus , Syracusis et Romanis 

M 2 sub 


180 COMMENTATIO 


sub Caesaribus, quorum despotismo subjectorum 
nulla, nec quá hominum, nec quá civium , obser- 
vabantur jura; comparentur cum iis regionibus, 
ubi religionis Christianae doctrina nondum. recepta 
est; uti horum omnium populorum, qui religionis 
Christianae doctrinam ignorabant, historia docet, 
principes per metum et vim dominare; cives per- 
petu, optimorum quoque civium, caede, huma- 
num sanguinem parvi ducere, continuas seditiones 
movere, summaque imis miscere, ita populorum 
Christianorum historia probat, apud eos , meliora 
de sua ipsorum dignitate et consilio | edoctos, 
principes plerumque fuisse, qui sese principum 
nomine dignos praestarent, cives, vero liberta- 
tis notione imbutos, pacis fuisse amantes et ne 
maligni seditiones moverent, sedulo curasse (1). 


Sed 


Religionis Christianae doctrina , legibus. et 
institutis emendandis , hominum de bello 
gerundo sententias emendavit. 


Ut imperii formae in bella, cum interna, tum 

externa, valent, ita quoque Zeges et instituta. 
Quo magis enim leges justitid et aequitate ni- 
tun- 


(1) Vid. N. G. van Kampen , in Comm. Soc. Teyl., Tom. 
XXIV. pag. 227—243. 


THEOLOGIC A. 181 


tuntur, omniumque jura atque commoda tuentur, 
eo minus rixis, discordiis, contentionibus, tur- 
bis, uscisilibus: dolis, suspicionibus, DNA: 
tionibus, invidiis, odiis locus est. 

Religionis Christianae doctrinae, quae homines 
melióribus induit justi et aequi notionibus ,. debe- 
tur, quod leges magnam subierint commutationem ; 
quae legum emendatio non potuit non, ut in alia 
multa, ita in bellum maxime, beneficam vim exer. 
cere, 

Effecit enim Christi doctrina, ut leges fer- 
rentur, secundum quas omnes cujusvis ordinis, 
loci, sexus, aetatis aequalibus gaudent juribus; 
quibus non hujus illiusve, sed omnium simul Spec- 
tatur salus, quibusque homines ad sedulitatein 
et solertiam impelluntur. Effecit eadem ut homi- 
nes, melioribus ducti principiis et incitamentis , 
Sese ad eas componerent (1); ne dicam, eandem 
ilam Christi doctrinam animi hnmani vitia mul- 
to melius detexisse, quod eam vim in leges ha. 
buit, ut pleraeque id agant, ut pravos animi 
affectus regant, temperent, ordini homines subji- 
ciant, et ad justi, honesti, utilis studia exci- 
tent (2); id quod maxime locum obtinet, ubi 


Protestantismus viget. | Ex quo religio Christia- 
na 


() Cfr. Tyge Rothe, Tom. I. p. 369. sqq. 
(2) Cfr. liber omnino egregius Viri pii van Alphen, Pre- 
dikt het Euangelie allen ereatureu , pag. 7o. $qq. 150. 


189 COMMENTATIO 


na publica facta esset, hanc in leges vim exse- 
ruit Gx 

Barbari populi,  agriculturam edocti et ordini 
assuefacti, legibus sunt donati, in; quas ferendas 
maxime valuit Clerus, qui id sibi proposuit, ut 
tales. sancirentur, quae humanitati, qualem ex 
Euangelica mente esse oportet, et morum probi- 
tati promovendae inservire possent. Magna boc 
nomine Bonifacii aliorumque fuerunt merita, qui 
nil potius duxerunt, quam ut legibus cives con- 
cordes redderent (2). Maxime post Sacra instau- 
rata legum illa emendatio cernitur; unde nostra 
aetate in plerisque fere Europae regionibus tales 
reperiuntur, quales omnes justi et aequi amantes 
non possunt non probare. 

Religionis Christianae doctrina non tantum le- 
gibus, vel ferendis, vel emendandis, beneficam in 
bellum vim exseruit, verum etiam abrogandis insti- 
tutis, quae olim vigebant, quibusque homines 
saeviores et atrociores evadere solent. 

Valentianus (ut nonnulla exempla afferam) , Va- 
lens et Gratianus turpem istum liberos, ubi minus 
ad bellum apti videbantur, exponendi morem abro- 

ga- 

(1) Cfr. De Rhoer, de effectu. religionis Christianae in 
Surisprudentiam. Romanam, Diss. IV. item Gibbon,l.c.; 
1om. I. pag. 72. sqq. 

2) Cfr. Royaards, Lez Christ, in de Middelecuwen ,. in 


Zrchief voor. Kerkelijke Geschiedenis, 'Tom, Il, pag. 122. et 
quos citat vir. clar. anm. 33. 


THEQLOGIC.A. 183 


garunt (1). . Patrum in liberos potestatem, qui 
durius et. atrocius. saepe, quam servi tractaban- 
tur, Constantinus adeo limitibus circumscripsit , 
ut patres non, nisi omni humanitatis sensu ex- 
cusso, liberos vendere possent (2). . Crudelis 
cum servis agendi. ratio, quà veteres. hominum 
jura oblivisci discebant, et, servis omnia agere 
coactis , inertes et otiosi, rerum novarum semper 
cupidi erant (3)5 multis nominibus. est emendata ; 
quod majore jure affirmari: potest. de egenorum 
sorte, quae apud Veteres (Spartanos et Cretenses 
siexcipiamus) fuit miserrima, et in qua plurium se- 
ditionum, quae Athenis et Romae locum habuere, 
causae. quaerendae. sunt, . Vix opus erit hic me- 
morare aut ludos gladiatorios , bonis militibus, ut 
dicebant , informandis inservientes !. | post... irritos 
Constantini conatus, ab Honorio inde .cessavisse: 
aut bestiarum certamina seculo sexto ab Amnasta- 
sio, et complures id genus ludos et festa ab aliis 
deinde abrogata: avt Treugas, quibus certis heb- 
domadis diebus ab omni lite, pugna, et inimicitia 
abstinendum erat, pluribus conciliis et legibus 
civilibus sancitas (4): duella, argumentis e reli- 
i gio- 

(1) Cfr. Heineccius, Zntiguitates Roman. Surisprud. 


Iliusire, Lib. I. Tit. IX. $. s. ibique scripti laud. 
(2) Heineccius, Op, cir, Lib. Il. Tit. IX. $. 2 


(3) Cfr. Barthelemy, Reis van cen jongem 4nacharsi: ; 
cap. XX. Y - 
(4) Cfrr. quos citat H. Muntinghe, Zwee Ferkandelin- 


gon 


194 COMMENTATIO 


gionis Christianae doctrina petitis vetita et abroga- 
ta, aliaque complura. Quid quod ipsum jus Cano- 
nicum, ut scite monet Robertsonus (1), licet 
imperio Ecclesiastico stabiliendo inserviret, multa 
continebat, quibus civitates pacatiores et tutiores 
redderentur. A seculo decimo sexto, in plerisque 
Europae regionibus, quae populis magis magisque 
ad humanitatem informandis obstabant, abrogata 
sunt; et in Hispania, ltalia et alibi, ubi antiqua 
superstitio et ignorantia sedem tenuere, nonnullà 
instituta occurrunt , quae olim ubivis erant, et nunc 
adeo apud populos, Christianae doctrinae ignaros ; 
reperiuntur, 

Hac legum et institutorum emendatione homines, 
justiores, aequiores, leniores et humaniores facti ; 
non potuerunt non meliores de bello gerundo fo- 
vere sententias, 


$. 5. 
Quid ex disputatis sequatur. 


Religionis Christianae doctrinam hominum sen- 
rentias universe emendasse, eosque humaniores, 
jus- 


gen over den invloed van het Christendom op het Volksgeluk , 
Ann. 99. p3g. 154. 

(1) Histerie der Regering vag Karel den Vde, T, I. pag. 
195—109. 


THEOLOGIC A. 185 


justiores, aequiores, et leniores reddidisse , ut alia 
probant permulta, ita inprimis talia, quibus 
non potuit non id effici, ut bella, cum externa, 
tum interna, pauciora essent numero, eademque 
melioribus principiis leniusque gererentur. 

His viam nobis stravimus , quá jam magis spe- 
ciatim inquiramus et definiamus, qualem vim et 
efficacitatem haec omnia in hominum de bello 
gerundo sententias emendandas habuerint.. 


SECTIO POSTERIO R. 


DEFINITUR ET HISTORIAE TESTIMONIO COMPRO- 
BATUR ,QUATENUS RELIGIONIS CHRISTIANAE 
DOCTRINA HOMINUM DE BELLO GERUN- 

DO SENTENTIAS EMENDAVERIT. 


CONSPECTUS SECTIONTIS. 


BR aisionis Christianae doctrina homines meliora 
docens,' populorum conjunctione constituendàá , 
imperii formis, legibus et institutis emendandis , 
viam sibi stravit, quà hominum de bello gerundo 
sententias emendaret. Quod quazenus fecerit, jam 
definire et probare aggredimur. 

Cer- 


186 COMMENTATIO 


Cernitur autem illa emendatio, in e/o, par- 
tim suscipiendo, partim gerundo. Hominum de 
bello suscipiendo sententias emendatas esse hinc effi- 
citur: 

1. quod bella non sint tot numero 5 

2. nec levi de causa; quin 

3. contra populorum voluntatem suscipiantur; 

4. et si evitari nequeant, populi melioribus 
ducti principiis, sese ad bella accingant eadem- 
que gerant. 


In ipso bello gerundo homines meliores fovere 
sententia$, patet ex eo: 

quod minus, — nec datà oper , — sint homines 
crudeles , vel atroces, — id quod inprimis, post 
victoriam reportatam, in jure belli aliisque . cerni- 
tur; quae singula ut clariore. in. luce colloce- 
mus, opus erit comparationem instituere senten- 
tiarum , quas populi religionis Christianae doctri- 
nae ignari, iique qui hujus luce collustrati ezant , 
cum de bello suscipiendo, tum de eodem gerun- 
do, habuerint. 

Duas hic praemittimus observationes. 

i. Comparatio haec non potest esse nisi u/ziyer- 
$24. iniquum sit, egregias de bello gerundo praeter- 
videre sententias, quae apud populos non Chris- 
tianos interdum occurrunt. Quis non laudaverit 
Athenienses, quum, uno Aristide auctore, consi- 
lium , a Themistcle secum communicatum , injustum 

pro- 


THEOL.O:GIC A. 197 


pronunciante , illud improbarent. et omni commodo 
renunciarent (1)... Quis non. Numam memoret de 
fecialibus legem 2); ferentem , quà sancitum , ut 
Romani eos populos, qui prius laeserant, nonante 
debellarent ,; quam ad injuriae compensationem invi- 
tati; eam pertinaciter recusassent? Quis non tot 
Camillos,. Fabricios, Scipiones, alios laetitia: quà- 
dam praedicet, quod omni aevo reperiantur , qui 
ejus, quod justum, aequum et honestum. sit , prin- 
cipio. ducti, hominum jura agnoscunt earumque 
saluti prospiciunt!. Ut. ad. istiusmodi animum. non 
advertere . iniquum- foret . ita; stultus. omnino dicen- 
dus. sit, qui tot. bella eademque injusta, tot. fa- 
cinora atrocia , a Christianis , commissa excusare 
velit. 
.Genetis humani decus et argumenti, in quo ex- 
ponendo versamuür,: gravitas nos jubent, omni 
.missá praejudicatá opinione , in rem inquirere; et 
quae apud populos;ante Christum bona occurrunt, 
eximie celebrare, quae apud Christianos mala, jus- 
to.vituperio damnare. Quidni ita agamus, quum 
id nobis constabit, sententias, quae olim. paucis. 
simorum de bello gerundo erant laudabiles , hodie 
universorum fere ésse populorum. 
2. Ne justos commentationis fines migrarem, com- 


pa- 


(D Cicero, De Officiis, Lib. IIl. c. 11. 


(2) Hunc regem inprimis pacem voluisse, patet ex Plutar- 
cho, in Numa. Cfrr. maxime cap. 8 et 16. 


188 COMMENTATIO 


parationem instituere haud necesse duxi sententiarum 
Christianorum cum iis Assyriorum , Babyloniorum , 
Persarum , Chaldaeorum et Medorum , qui semper 
alios populos adoriri eosque servili jugo subjicere 
ardebant; vel cum sententiis, quas de bello gerun- 
do fovebant Galli, Cimbri, Teutones, Vandali, 
Suevi, Gothi, aliique, qui quaquaversum dis- 
palantes , ferarum instar, praedando omnesque tru- 
cidando mirum in modum delectabantur; nec cum 
sententiis Normannorum, vel hodiernorum popu- 
lorum barbarorum , qui infimo humanitatis gradu , 
rationis dominio spreto, ut in reliquis ita in bello 
maxime, unice affectibus abripiebantur ; sed cum 
sententiis, quibus de bello gerundo Graeci et 
Romani imbuti erant, populi illi adeo encomiis 
celebrati , qui summa humanitatis laude florebant 
et nominis inde celebritatem nacti sunt. Quodsi 
populorum Christianorum, illorum quoque, qui 
Graecis et Romanis Literarum et artium, cultu 
longe sunt inferiores, multo meliores de bello 
gerundo deprehendamus sententias, causa nostra 
videbitur quam maxime superior. 

Deinde, quid de iis, quae vulgo objici solent, 
censendum sit, verbo significabimus. 


THEOLOGIC A. 189 


Sors 


Quatenus Religionis. Christianae doctrina 
Jominum sententias de bello susci- 
piendo emendaverit. 


Hominum de bello suscipiendo sententias emen- 
datas esse, ex quo religionis Christianae doctri- 
nam populi amplexi sunt, primo loco nobis pa- 
tere videtur ex eo , quod hodie 


Bella non sint tot numero. 


Quodsi enim quis veterum bellorum multitudi- 
nem cum hodierna comparet, permultum interes- 
Se, ipsi apparebit, 

Veterum populorum, Graecorum maxime et Ro- 
manorum , historia, non nisi bellorum continuá se» 
rie gestorum , memoriam exhibet. Haud cui mirum 
hoc videatur, qui veterum populorum moralem 
conditionem et civiles erga se invicem rationes 
consideraverit, eosdemque hostili sibi invicem ani- 
mO semper acto$, totamque eorum institutionem 
civilem militi et bello fundatam fuisse meminerit. 

Bellorum (ut praecipua tantum memorem) quae 
Graeci gesserunt, agmer ducit Trojanum, cui con- 
tinua fere serie succedunt Thebana, bella cum 
Heraclidis , Messeniis, deinde Persica, Peloponne- 
sium, Macedonica Philippi et Alexandri ejusque 


in 


190 COMMENTATIO 


in pluribus terrae partibus successorum , donec 
tandem totus fere terrarum orbis subigeretur Ro- 
manis, qui a condita inde urbe semper illius ef- 
fati: 


Tu regere imperio populos, Romane, memento 


memores , omnigenos ubicunque terrarum populos 
debellarunt, ita ut per septingentorum, et quod 
excurrit , annorum spatium ter tantum idque bre- 
vissime Jani templum clausum fuerit (). Uti 
bella externa numero erant infinita, ita quoque 
interna, adeo ut verissimum sit nullam non Anti- 
quitatis gentem, continuis seditionibus et bellis 
internis se ipsam dilacerantem , vel vicinis, vel re- 
motioribus populis viam planam reddidisse et aper- 
tam, quá facile opprimeretur et funditus deleretur. 
Jam Europam Christianam consideremus, non con- 
festim post introductam religionem Christianam , 
sed ex quo Christi doctrina benignam suam vim 
in populos exseruit, iidemque in talibus rerum 
epirriceci Versati sunt, qualibus bella evitari pos- 

"^ - sent. 


(D Quisque Calgaci apud Tacitum hic verba meminit, 
in Pita -gricolae, cap. 80. ,, Raptor es orbis; postquam 
cuncta yastantibus defuere terrae, et mare scrutanturs si 
locuples hostis cest, avari, si pauper, ambitiosis quos mon 
Oriens, non. Occidens satiayerit 5 soli omnium opes atque in- 
epiam pari affectu concupiscunt. Auferre , trucidare, rapere, 
falsis nominibus imperium, atque ubi solitudinem faciunt, 


pacem. appellant !! 


THEOLOGIC A. 19I 


sent. Etenim (quod inprimis animadvertatur) a Je- 
su: Christo inde nato gentes Europaeae saepissime, 
ob:causas sive politicas sive Ecclesiasticas, sive 
alias, in tali rerum conditione versati sunt, . ut 
bella non possent non geri. Medii aevi. histo- 
ria et gentium conditio , qualis fuit post seculum 
decimum quintum , hoc aperte docent. 

Postquam lites politicae! et ecclesiasticae. sopitae 
sunt, et singularum civitàtum jura magis definita 
et confirmata, bella numero exstiterunt pauciora. 
Plures sunt regiones, quae per annorum seriem 
placida pace fruitae sunt. Tempora, quae vivi- 
mus, id maxime docent. .Est enim talis Europae 
hodiernae conditio, ut non tantum nonnulla regna 
malis politicis consiliis ducantur, verum etiam ipsi 
cives , ob religionis defectum et quandam princi- 
piorum levitatem, novas res moliantur. In tali 
rerum conditione apud veteres bella cum externa, 
tum interna, certo certius numero fuissent infini- 
t3. Jam omnes prudentiores, ne bella erumpant, 
cavent, et si erumpant, bella. vix dici possunt; 
qui minor bellorum numerus, eo magis observari 
meretur, quo magis Principes et populi hodie 
secum invicem agant, gentiumque plura et diversa 
sint commoda. 

Uti bella externa numero hodie sunt paucio- 
Tà, ita quoque interna. Hoc nomine maxime 
cernitur Christianae doctrinze pure receptae vis 
et efücacitas. In iis regionibus , ubi cives 

Chris- 


i92 COMMENTATIO 


Christiani vix dici merentur, sed partim super- 
stitioni, partim incredulitati, quae omnis moralita- : 
tis sunt impedimenta, serviunt; bhomines depre- 
henduntur ut humanitate longe inferiores , ita 
seditiosi et tumultuosi; in regionibus, ubi Pro- 
testantismus viget, contrarii vulgo occurrunt, Gal- 
lia, Delgium , Hispania, Dorussiae pars Catholica, 
Hibernia cum populis collatae, qui reformata sacra 
amplexi sunt, dicta probent (1). 

Dicat forsan quis, bellorum numerum post Chris- 
tum majorem fuisse quam antea, quin nostra me- 
moria totam Europam bellis fuisse implicitams hic 
ne praetervideat, oro, quod jam monuimus, 
homines sententiis de bello gerundo maxime emen- 
datis instructos, nonnunquam variis de causis bella 
suscipere coactos esse. Nonne gentes, etsi a 
bello gerundo maxime alienas, arma capere sua- 
que tueri oportebat, quum tyrannus, qualis Na- 
poleon, hominum eum comitante turba, qui, 
omnis religionis expertes, contra jus omne et fas, 
humanitatis et populorum jura violare non dubita- 
bant, eos aggrederetur eorumque libertatem oppri- 
mere vellet ? Uti tali in causa bellum gerere ne- 
cesse est, sic plurimae existunt causae, quin multo 

plu- 

(r) Cfr. W. A. van Hengel, Zedelijke en Godsdienstige 
beschaving , Tom. I. pag. 204 et 273. sqq. et qui ibi laudan- 
dantur. Qut Romano- Catholicorum doctrina incredulitati pro- 


pagandae inserviat, vide apud J. A. Turretinum, Opusc. 
"Tom. Il. pag. 126. sqq. 


THEOLOGIC A. 193 


plures quam apud veteres , a se sejunctos fere, qui- 
bus bella evitari nequeunt. 

Sed ponas quoque (quod tamen dari nequit) in 
Europa Christiana bella numero non esse paucio- 
ra; nihilominus sententias hominum de bello sus- 
cipiendo emendatas esse fateri necesse est, modo 
tria reliqua, in quibus hominum de bello susci. 
piendo sententiarum emendationem cerni diximus ,; 
non cadant; quorum primum hoc est, quod 


INon leyi de causa. suscipiantur, 


quoniam nimirum religionis Christianae doctrina 
homines justi et aequi tenaciores reddiderit; non 
tantum singularum gentium jura definita sunt, 
verum etiam, quae singulis competunt , observan- 
tur. Principes et populi Christiani non quamvis, 
levissimam quoque, aliis bellum inferendi, causam 
arripere, nec contra jus et fas omnia subigere et 
fines dilatare, nec pacta sancita nullà de causa 
frangere audent. 

Si sint, qui tale quid sustineant , omnium alio- 
rum populorum indignans et improbans vox satis 
superque docet, quantopere hoc nomine hominum : 
de bello serundo sententiae emendatae sint. Gra- 
vissimae causae, 'ob quas bellum suscipiatur , 


"exstare debent, eaeque, quae cuivis justi et aequi 


amanti probantur, nisi , qui suscipiunt, vitupera- 
ri et damnari velint. Uti hoc omni tempore .ali- 
quatenus cernitur, ita inprimis nostris diebus et 

Jus. (GN | in 


194 COMMENTATIO 


in universum post reformationem, — Quis non 
credat. Carolum Quintum , Philippum secundum ; 
Ludovieum decimum quartum , Carolum duodeci- 
mum, bellandi et expugnandi studio flagrantes et 
ingenti valentes potentià, Alexandri et Gengiskani 
instar, orbi terrarum expugnando animum appli- 
cituros et levissimas causas arrepturos fuisse , qui- 
bus genio suo indulgerent, nisi justi et aequi no* 
tiones hominum animos imbuissent, nec levi nec 
injusta de causa bellum suscipi oportere populi 
clamassent. Tum demum, si quis , ut Napoleon, 
parum, quid justum et aequum sit, curans, genti 
se praefectum videt, quae, omni spretá verà re- 
ligione , animi levitati indulget , multaque suo pro- 
posito faventia conspicit; tum demum, inquam, 
quis eo audaciae procedet, ut levi vel nulla de 
causa alios debellandi studio duci audeat, quo olim 
omnes, modo tempora consiliis suis apta esse 
viderent, Quam longolic post se intervallo populi 
recentiores antiquiores relinquunt! Non memora- 
bo (ut dicta exemplis probem) populos Noma- 
dicos , qui ob ereptos sibi porcos, camelos, pu- 
teos, prata vel privatam injuriam sibi illatam to- 
tam tribum armare et horribiliter saevire solebant; 
non Orientalium Despotas, qualem Xerxem- eique 
plures similes novimus, qui nulla fere de causa, 
vel certe ficta, omnes alios innocuos aggredieban- 
tur; nec Gaulos, qui, quod:;tres juvenes temere 
imperii mandata transiissent , furore incitati , omnia 


vas- 


THEOLOGICA. 195 


vastant , multaque hominum millia trucidant: sed 
de Graecis et Romanis loquar, qui, spretis; jus- 
titia, aequitate et jure gentium, omnia fere bella 
pro arbitrio gesserunt, sanctissima foedera violan- 
tes, ubique sese ad auxilium ferendum, etiam 
non vocati, insinuantes, ut ipsos illos, quibus 
succurrerent, tandem sibi subjicerent; qui nihil 
sanctum nimis, (de Romanis maxime hoc dictum 
Sit) censebant, modo fines imperii dilatandi, po- 
pulosque tributarios reddendi copiam sibi factam 
yiderent (1).  Cuivis hic e Graecorum bellis 
succurrunt Trojanum,, ex privata causa exortum, 
ob quam, si quis hodie bellum suscipere vellet , 
omnium cachinnum excitaret: bella contra Messe- 
nios: contra insularum incolas, quibuscum so- 
cietatis vinculo juncti erant! alia , exlevissima vel 
potius nulla de causa suscepta. laud sine quo- 
dam animi dolore imo horrore quisquam Thucy- 
didem audiet exponentem , quí bello Peloponnesio 
civitatum , quae, incertae utros sequerentur , 
neutrarum partium esse cuperent, incolae crude- 
lissime necati, ipsaeque eorum urbes funditus de- 
letae sint! Respice Philippi Macedonis agendi ra- 
tionem, qui, Amynta amoto, Thracià ert Thessa- 

lià 


() Intellectum hoc maxime volo de Romanis inde a bello 
Punico I. Ante rarius hoc nomine fuere infames. Cfr. Cro- 
tius, De jure belli ac pacis, Lib. IIl. p. 19. Cicero, De 
Officiis, L. lll. c. 29. 

N 2 


x96 COMMENTATIO 


li4 occupatis, Liberatoris nomine, sed verius an 
bitiont satisfaciendi gratia, fraudulentissime |. cum 
Graecis egit; ipse ille Philippus, unice Graecos 
subigendi studio ductus (1), rarissime justas ob 
causas diversas civitates debellavit. Quid memo- 
rem Alexandrum ejusve successores, qui nil sance 
tum nimis: habebant, quo sibi invicem ruinam 
pararent! Quid Romanos, qui quominus orbis ters 
rarum domini evaderent, nec justitia nec aequitas 
nec jura gentium impedire poterant; adeo ut ne 
sociorum quidem jura observarent vel vindicarent ; 
et ipse Senatus et populus de decretis a se san- 
citis erubescerent (2)! ,. 
Della non tantum hodie non levi de causa susci- 

piuntur, verum et 
Contra voluntatem populorum. í 


Est relizionis Christianae doctrina, «quae animis 
ho- 
(6) Demosthenes, in Orariosibus Philipp. I et II. 
ssepius indicavit. À 
(2) Cfr. Polybius, Lib. I, c. ro. Quum ante legem agra- 
riam Patricii bellum fontem considerarent, unde maxima com- 
inoda sibi redundarent, quippe agros plerumque inter se divi- 
dentes, vel alia quacunque raiione sibi comparare scientes, 
Senatus Romanus semper systemate quodam bellandi ductus vi- 
detur; quae dum gererentur, non nisi capiti censi, omni po- 
testate privati, in urbe manebant. Hac ratione cavendum ne 
misere vexatus populus in seditionem prorumperet. Quisque 
inteliigit, quot inde sive nulla sive injusta de causa bella 
ron potuerint non suscipi! Leg. de his N. G. van Kampen, 
in Comm. Teiler, cit. pag. 1co. sqq. 


T.H E-O L^O'G"I'C A. 197 


hominum vitae tranquillae et in pace degendae in. 
jecit cupiditatem. ^ Hac beneficá religionis doctciüà 
effectum , ut homines vitae domesticae et socialis 
commodis uti atque adeo vira mélius frui disce- 
rent, animusque eorum ad quietüm rerum -ordi- 
nem componeretur. Ut hoc in singulis ' paulo 
moratioribus civibus cernitur, ita in universis po- 
pulis. . Norunt omnes bellum pacis, omnibus 
exoptatae, commoda destruere, — Hinc commune 
hodiernorum principum et populorum Christiano- 
rum votum et clarà vox, pacem servandam esse; 
praeterea homines in universum lenioribus et mi- 
tioribus gaudent inoribus; unde ab omni saevitia 
et crudelitate, atque adeo a bello mentem habent 
alieniorem. Hinc metus quidam homines obrepit, 
si modo fando dictum audierunt, bellum suscep- 
tum iri; hinc omnes id agunt, ut, si periculum 
est, ne bellum erupturüm sit, ejus causas toliant 
et amoveant; et, ubi bellum eruperit , quantocyus 
ei finis imponatur. Hinc quoque hodie et pet 
brevius temporis spatium bella geruntur, et quan- 
tum fieri potest, rarius, etiamsi hostili animo 
sibi oppositi , confligunt, Quid quod adeo homi 
nes non plures, quam quibus opus est, ad arma 
vocantur? Tum demum plurimi, ubi bello jura 
sua vindicare necesse est, arma capiunt, quibus 
injuste agentem vel patria jura violantem debel- 
lent, ipsique ostendant , religionis Christianae 
doctrinam (quod nonnulli illi objecerunt) hominem 


198 COMMENTATIO 


non quidvis pati docere, sed, ubi aliter fieri ne- 


quit , omni ratione sua quemque jura defen- 
dere. 


t 


Quodsi cui hic multi ex militibus in mentem 
veniant, qui belli gerundi studio flagrant; atten- 
dat, quaeso, quales hi homines sint? haud prae: 
ter veritatem dictum puto, si tales omnis boni 
et honesti sensus expertes habendi videantur. Quod 
idem quoque valet de Gallorum impia gente, qui 
partim superstitionis , partim incredulitatis. alum- 
nus , vel Catholicismum misere depravatum , vel 
Voltarii, Roussavii , aliorum id genus philosophiam 
vitae ducem normamque sequuntur, Qui horum 
vestigiis insistunt , unà omnium Europae populo- 
rum, paulo humaniorum, voce damnantur. Popu- 
lorum Christianorum de bello gerundo sententias 
hoc nomine mirum in modum emendatas esse lu- 
ce clarius apparet, ubi cum veteribus comparantur. 
Graeci et Romani enim, pravis animi affectibus 
temperare edocti, furoris, crudelitatis, bonorum 
terrestrium sibi comparandorum, qualicunque etiam 
ratione, studio ducebantur; vitae domesticae com- 
moda prorsus ignorantes, nec pacata rerum condi- 
tione gaudentes, bellare nunquam non exopta- 
bant, Praeterea viri fortes et heroes magni aes- 
timabantur et ad 2stra usque encomiis tolleban- 
tur. Hi c5 aper conspicui omnium ore circumfe- 
rebantur, his ad omnia munera aditus patebat j 
ne dicam, Romanorum civitatem tum demum sa- 


lu- 


THEOL—OGIC SA. 199 


lutem sibi sperare, si populis internà discordià 
divisis imperarent (1). 

Quae.quum ita sint, haud mirari subeat, om- 
nes omnino veteris orbis gentes bellandi studio 
arsisse, eoque gerendo. magnopere delectatos fuisse. 
Non tantum ipsae Antiquitatis gentes tales nobis 
occurrunt, verum viri quoque, humanitate con- 
spicui ad unum omnes; ne ipse quidem, cetero- 
quin magni aestimandus, Epaminondas,  "Theba- 
norum decus et ornamentum, hic excipiendus ; 
qui, Leuctricá pugná finità , quum Graeciae civi- 
tates , adeo bellis defatigatae, pace. quam maxime 
indigerent, tamen de integro Thebanis bellum sua-. 
sit idque ex citavit. 

Denique, / 

Si bella eyitari nequeant , populi , melioribus 

ducti rationibus ,. sese ad bella. accin- 
gunt , eademque gerunt. 


Quum nobis constiterit, populos Christianos nec 
levi de .causa , nec volunturios bella facile suscipe- 
re, apparet causas esse oportere gravissimas, 
ob quas arma accingant; quo fit, ut melioris in- 
dolis homines, melioribus ducti rationibus et sen- 
tentiis, sese ad bella comparent eademque gerant. 
Est enim ea religionis Christianae indoles, ut sin: 
gula officia religionis specie commendans, ex suis 
quaeque praeceptis praestari jubeat. ^ Placita reli- 

| gio- 

(1) Tittmann, Lib. cit. pag. 53 et 5j«. 


200 COMMENTATIO 


gionis Christianae, ut supra (Part. I. Cap. I. $. 
3.) uberius explicuimus, non possunt non id 
efficere, ut, qui pro civium libertate et salute 
vindicanda arma capiunt, alacritate quádam hoc 
faciant, gravissimum quippe suum esse officium 
censentes , ab ipso summo Numine jussum ; neque 
hoc tantum, verum etiam, ut in ipso bello ge- 
rundo sensu vere heroico, sincero, nec perfidi, 
nec tristes vel queruli versentur, sed viros vere 
fortes sese praestent. 

Hoc nomine quoque, ut Christiani populi uni- 
versi, ita singuli belligerantes prae veteribus ex- 
cellunt. 

Dohemorum et Germanorum, justissimam cau- 
sam armis tuentium, quae essent virtutes belli- 
cae, nemo ignorat. lelvetii et Datavi vera for- 
titudine iuprimis elucent. | Miramur illos, quum 
libertatis studio ducti, sensu vere heroico, parvá 
omnino manu adversus Albertum, Geszlerum et 
Landenbergium jura sua vindicarent; hos, et ex 
iis Hollandos maxime et Zeelandos , Carolo Quinto , 
Philippo Secundo, Margarethae Parmensi, Gran- 
vellio et Albae resistentes.  |Jactent Veteres suas 
victorias; non iis secundae Helvetiorum apud 
Morgarten, Naeffels, Sempach , Granson , Murten 
et IMMarignam 5 nec iis postponendi patriae nostrae 
cives in bello octogenario, quod plures civitates , 
plures viros, veri sensus heroici aere perenniora 
monumenta protulit, Quid memorem tot popu- 

los 


THEOLOGIC A. 20I 


los nostra memoria Napoleonti sese opponentes , 
qui véro libertatis studio incensi laudabili forti- 
tudine excelluerunt ?: Quid. Datavos contra foedi- 
fragos Belgas arma promte et alacriter accingen- 
tes ?- Cujusvis aetatis, loci et ordinis cives, qua- 
Jem religionis Christianae doctrina civibus pa- 
triae amorem instillet, luculento testimonio pro. 
barunt (1). — Dicta valent quoque de singulis bel- 
lum gerentibus.  Astrorum instar inter Helvetios 
lucent Guilielmus. Tell, Arnoldus Winkelried , 
qui anno 1386. ad Sempach sese Austriacis oppo- 
nens suis.victoriam comparavit; lucent mille illi 
et ducenti heroes, qui anno 1445. omnibus Lu- 
dovici XI. copiis adversantes, morte suá heroicá 
Ludovici animum ita moverunt, ut pacem cum 
Helvetiis pangeret ; inter Gallos Eustache de Sr. 
Pierre, qui cum. aliis Eduardo tertio sese offe- 
rens, complurium vitam, regina adjuvante, depre- 
catus est (2); Eques d'Ayas qui solus ingentem 
Gallici exercitus copiam salvam et sospitem red- 

di- 


(1) Cfr. XM. C. van Hall, Redeveerinsg ten betoope, 
dat de geest yan oude moed en. zelfopoffering em andere volks- 
detigden , die de ingezesenen yan Oud Nederland thans zoo lof- 
feijk onderscheiden, aan ware gadsdienstige en zedelijke yer- 
lichting en beschaying voornamelijk zijn dank te werten , 1851. 
]tem Vener. D. T. Huét, Over den inyloed der Folksbe- 
schaying op de rust der natien, 

(2) Cfr. Belloy, in praefat, histor., Tragoediae Le Siege 
de Calais praemissa. 


202 COMMENTATIO 


didit (1). Plures sunt Ruteri, Trompii, Claesse- 
nii, Speikii; noti Pistorii, Merulae, Beilingii , 
Hambroekii (e). At vero, ubi finis mihi essét, 
si omnes memorare vellem, quos singulae regio- 
nes Christianae omni aevo protulerunt; nemo ne- 
scit, qualis a Christianismi inde incunabulis he- 
roes fuerint, qui firmi et intrepidi animi egregia 
dederint documenta, qui summa constantia, per- 
severantia, fiducia in Deo ornati essent, qui in 
carceribus, spectaculis , rogis, tormentis cruciari 
maluerint, quam recti et honesti conscientiam 
amittere, et exemplo suo probarint, unam esse 

Christi doctrinan, quae veros informet heroes. 
Fortasse quis nobis ita occurret; quas in Chris- 
tianis praedicas virtutes , multo magis in Graecis 
et Romanis cernuntur.  Nobilissimo enim hi du- 
cebantur libertatis sensu , vero patriae amore atque 
mirabili animi fortitudine; quin imo ipsa Grae- 
corum et Romanorum maxime religio non poterat 
non multas virtutis bellicae species alere et effi- 
cere; Diis quippe tutelaribus confidentes et ora- 
culis, libris Sibyllinis et similibus de victoria 
persuasi, non poterant non fortes sese praestare. 
Hinc 


(1) Vid. Archenholtz, Geschichte des Siebenjührigen 
Kriegs. 

2) Cfr. de Heroibus, patriae nostrae, quatenus prodiit, 
opus egregium J. Bosscha, JVeerlands Heldendadem vam de 
vroegste tijdzn af tot in onze dagem, Leov. 1834. 


THEOLOGICA. 203. 


Hinc immortales ili heroes ad Marathonem, Sa. 
laminem, Plataeas, Mycalen, in bellis contra Por- 
sennam, - Pyrrhum et Hannibalem. Hinc plures 
Graecia.suos habet Codros, Leonidas, Miltiades , 
"Themistocles, Cimones, Agesilaos, Epaminondas , 
Phociones; suos Roma Decios, Fabios, Drutos , 
Fabricios , Camilios , Marcellos , alios permultos. — 
Ne quis putet. me dehorum, qvi optime de patria 
sua meriti sunt , virorum laudibus quidquam de- 
tractum. velle; quis negare ausit Graeciam et Ro- 
mam, ex tempore, quo viverent, dijudicandos ; 
veri nominis heroes protulisse? At vero, si cuni 
Christianis comparentur, utri praeponendi sint, 
non est quod dubites. Amor enim patriae vete» 
rum nullis justis finibus erat circumscriptus, qua- 
propter eum patriotismum . potius et superbiam 
quamdam nationalem dixerim (1). Ipse ille, ita 
dictus, patriae amor effecit , ut Graeci et Roma- 
ni omni humanitati renunciarent, et omni injus- 
titiae, iniquitati et crudelitati inservirent, ^ Hinc 
studium illud explicandum , quod in omnibus cer- 
nitur, dominandi, superandi, ruinam aliis paran- 
di, externis factis splendendi et gloriam sibi com- . 
parandi. Itane hi veri sunt heroes, vero patriae 
amore ducti! Sed, ut jam monuimus, ex tempo. 
m 

(1) Cfr. Zimmerman, Uzer national-Stoiz, Herder, 


ldeen zu ciner Geschichte der Menschheit , 'Tom. III. pag. 
297. sqq. 


204 COMMENTATIO 


re, quo viverent, judicandi. Non solebant adeo 
veteres factorum principia, nec sententias, quibus 
heroes ducebantur, respicere ; unice externam fac- 
torum speciem admirabantur. Ipsa rei ratio do- 
cet veterum heroes tales non esse posse, quales 
Religionis Christianae doctrina informat. Qui 
enim. veri nominis heroes esse possent, quum 
perverso Deorum cultui addicti, haud raro  religio* 
ni illuderent , et tam perverfas de virtute haberent 
notiones! Qui possent puro patriae amore duci, 
quum civitatum consilium gravissimum, quale 
Christus esse voluit, ne suspicarentur quidem; 
quum non civium sed sua singuli commoda spec- 
tarent; denique patriam iliud solum haberent, 
in quo genio indulgentes gulae omnique volupta- 
tum generi satisfacere possent! 

Quare Graecorum et Romanorum heroes iis 
tantum probari poterunt, qui devotiones ex su- 
perstitione , temeritate et enthusiasmo quodam exor- 
tas magni faciunt, minus ad principia pou 
agendi rationem attendere solent. 


$. 2. 


Quatenus hominum de bello gerundo sententia- 
rum emendatio cernatur in ipso beilo. 


Vidimus hominum de e/o suscipiendo senten- 
tias mirifice emendatas esse; jam inviti, ubi de 
principiis et sententiis , quibus homines Christia- 

ni 


THEOLOGIC A. 205 


ni sese ad bellum accingunt, agebamus, attigi- 
mus id, quod forsan hic melius locum inve- 
nisser; nimirum , qut homines melioribus quoque 
principiis et sententiis ducti ipsum bellum gerere 
solent. At, quo magis brevitati consuleremus , 
quae (paragr. super.) cum agendi principiis arcte 
cohaererent, quaeque fere eadem sunt et in bello 
suscipiendo et in eodem gerundo, ibi simul expo- 
nere placuit. — Hominum autem de bello gerun- 
do sententiarum emendatio non tantum in eo cer- 
nitur, quod melioribus principiis ducti, bellum 
suscipiunt idemque gerunt , verum etiam in eo, 
quod. minus, idque non data opera: sint crudeles 
yel atroces, . quod inprimis post victoriam repor- 
tatam | in jure belli aliisque cernitur. 

Haec tria ut cuivis in oculos incurrant, non 
necesse duxi, singula deinceps provare, verum 
paucis tantum descriptionem exhibere veterum bel- 
li gerundi rationis , eique hodiernorum populorum 
Christianorum rationem opponere et conferre. 

Ante quam vero eo transeamus , sequentia praes 
monenda sunt. 

» Plerique homines , ubi agitur de hominum de 
bello gerundo sententiarum emendatione, in me- 
moriam sibi revocare solent dira illa et. nefan- 
da, quae populi Christiani belligersntes pere- 
gerunt, et ex factis unice rem dijudicantes du- 
bii haerent et disceptare vix audent, utrum vete- 
res Christianis populis crudelitate et atrocitate ce- 

dant, 


206 COMMENTATIO 


dant, an hi illis; alii, hominum de bello gerun- 
do sententias emendatas fere negant, quamdiu 
non omnia immutata vident; postulant hi, ut ne 
suscipiantur amplius bella eademque, si ipsi cau- 
sas, ob quas suscipiantur, non possunt non 
approbare,nulla crudelitate vel saevitia gerantur. — 
Illi utrum viam rectam ingrediantur , quá in homi- 
num de bello gerundo sententiarum emendationem 
inquirendum est, dubito. Hi temere et inique is» 
tiusmodi, quae vix effici poterunt, postulant. — 
Bellum enim non potest non caedem, rapinam, 
omniaque mala secum ducere, (Cum duo exer- 
citus hostili animo sibi oppositi sint, aliter fie- 
ri non potest, quam ut uterque victoriae cupie 
dus alterius cladi inhiet. Hoc qui mutare ve- 
lit, ipsum bellum tollat oportet ; exsistunt praete- 
rea tales in bello casus, ut plures, optimi quo- 
que homines, vim in alios adhibere eosque vule 
nerare et necare inviti cogantur. | Quid mirum, 
quum qui bellum gerunt, vulgo homines sint ju- 
nioris aetatis et vividioris indolis, hos in tali 
rerum casu moderationis fines migrare nec animi af- 
fectibus. semper temperare? Ipsum bellum et ho- 
minum in eo vivendi ratio secum ferunt talia, quae 
illi ipsi, qui bellum gerunt, extra bellum non ages 
rent , nec probarent. .Homines optimis ducti 
rationibus et vera virtute Christiand ornati in bel- 
lo üonnunquam affectibus abripi et violenter age- 
re possunt. Quapropter hominum in ipso bello 

ge- 


THEOLOGIC A. 207 


gerendo sententiarum emendationem cerni nihilo- 
minus constabit, modo probari possit, eos, quae 
violenta. peragunt, non gaudio ductos et volup. 
tate, verum necessitate magis coactos et invitos: 
eadem agere. Quae res erit extra dubium, si et 
in ipso bello hujus rei prostant indicia et maxi- 
me quidem si, ubi alterutra pars arma deposue- 
rit, nec caedere. vel vi agere amplius opus sit, 
victores victis parcant, lenes et mites sese iis 
exhibeant, non vastent, non extra necessitatem 
rapiant, non caedant, nec violent ; quae omnia si 
hodie locum habeant, hominum de bello gerundo 
sententias magnopere emendatas esse apparebit, 

quum olim vulgo contrarium locum obtineret. 
Ex his praemonitis colligitur, qualis hominum 
de bello gerundo sententiarum .emendatio speran- 
da sit. In veterum et hodiernorum populorum 
bellandi ratione delineandá id agemus, ut simul 
appareat , quibus sententiis imbuti singulaagerent, — 
Nemo non, qui veterum Historicorum: scripta le- 
gerit et ab iis, quae veterum fuerit belligerun- 
di ratio , didicerit, probe novit, qui veteres vin- 
dictae studio ducti, furore et odio flagrantes,, - 
non .nisi caedem et cruorem spirantes , prae- 
datorum instar in possessiones publicas et privatas 
pro lübitu grassarentur, agros, domos , urbes, fa- 
na depopularentur, sacris illuderent, in quemvis 
gaudio quodam saevirent, nullum non trucidarent. 
Tales sese non tantum praestabant, dum armis 
con« 


208 COMMENTATIO 


confliserent , verum etiam ubi alterutra pars vic. 
toriam reportasset. Etiamsi humanitas et civita- 
tum salus apprime jubebant victis parcere eosque 
leniter et clementer tractare, tamen veteres haud 
raro voluptate quadam miseros et inermes de- 
victos torquere et trucidare solebant (1). Nec 
equidem facile dicere ausim, quid melius illis mi- 
feris captivis sit, vità donari an mortem oppete- 
re! Quidni enim illis satius sit mori , etiamsi ca- 
daveribus illaderetur, bumo defraudarentur , vul- 
turibus et canibus objicerentur, quam superstites 
manere, religioni , moribus , omnibus , quae homi- 
ni cara sunt, non tantum valedicere, verum etiam 
agros inter milites , quos modo carissima quaeque 
clade internecina afficere viderunt, divisos con- 
spicere, quin imo patrid expuli (2), motá inu- 
ri (9), ut nemo non eos agnoscere iisque illudere 
posset, sub duro servitutis jugo vitam miserrime 
trahere, vinculisve includi usque ad ludorum diem , 
quo dum populus laete 4oc habet , vel accipe fer- 
rum clamet, se invicem trucidarent , . vel. sese, 

ut 


(1) Quam. stulte hoc nomine agerent Lacedaemonii et Athe- 
nienses, monuit Cicero, ?ro Da/bo, cap. 12. 

(2) Captivi, si alio ducebantur, legibus, magistratibus aliis 
omnibus privati a Romanis praesidibus misere vexabantur. 
Cf, Sigonius, de Zztiquo Jure Provinc. Iis ds Cos 

(3) Vid. Plutarclius in Pericl?, cap. 26. ibique inter- 


Pretes, 


THEOLOGICA. 209 


ut rudem mererentur, infiniti hominum numeri 
sanguine macularent , vel denique bestiarum den- 
tibus dilaniarentur! — Dara illa servitus , nex vel 
captivitas non tantum milites gregarios manebant 5 
reges quoque, principes, duces, Senatores ligati | 
triumphum condecorare debebant; quin, quo ma- 
gis populi Romani superbia et crudele domina- 
tionis principium alerentur (1), ipsi Dii captivi 
ducebantur! Mirumne adeo, quum tale belli jus 
esset, plurium civitatum obsesfos cives (Sagun- 
tum (2), Numantiam, Abydum (3), Xanthum (4) 
nominasse suffecerit) potius se ipsos necare ur- 
besque suas incendio deletas voluisse, quam tali- 
bus se tradere victoribus,.qui non aliud quid 
agebant, quam ut omni dolo, perfidià , et . crude- 
litate victis. ruinam pararent eosque funditus de- 
lerent; qui adeo hac ipsá suá crudelitate glorian- 
tes et voluptatem inde percipientes, ad suos re- 
duces, lauris coronati unà omnium voce laudibus 
astra usque tollebantur'! 

Talis belli gerundi ratjo, quam non nisi primis 
lineis delineavimus , apud omnes Veteris Orbis po- 
pulos deprehenditur, Non hic memorabo Orienta- : 
les, Ninun, Cyrum, Xerxem , Cambysem , non 

ad 


(1) Tittmann. l1. l. par. 58. 

(2) Vid. Livius, Historiarum lib. XXt. 
(5) Polybius, Lib. III. 

(à Cfr. Plutarchus, in Bruto; 


JUN. . O0 


- 


210 COMMENTATIO 


ad populorum illorum barbarorum seculo V. Euro. 
pam decurrentem- colluviem , omnia ferro et igne 
vastantem , ex qua Heruli et Thuringi, bello 
unice intenti, lese quoque sanciverant, ut senio- 
res, aegri et debiles manu perirent (1) 5 cui legi 
'Thuringi sub Attila obsecuti , crudelissime in cap- 
tivos, senes et virgines saevierunt (2)! — Non 
loquar de copiis, quae a Tamerlane Indià ex- 
pulsaé in Europam transierunt, ad Tagum usque 
omnia .praedantes, omnes trucidantes! vel de 
Gengiskane iisque, qui feri dicuntur, novo-Ze- 
landis, Groenlandis et Africae Occidentalis popu- 
lis, qui, ut quondam Scythae, victis vulnera ex. 
sugere gaudent, hostium carnem sibi parant, avi- 
deque dentibus devorant!  Conspiciamus ipsos il- 
los Graecos et Romanos, quos quamvis diffiteri 
nolimus seriore maxime tempore, nonnunquam mi. 
tius cum captivis (3) egisse , tamen omni tempo- 
re, recentiore quoque, generi humano hoc no- 
mine dedecori quam maxime fuerunt, 

An híc Heroicum illud aevum memorabo, quo 
omnium sapientissimus, quem omnes summá pro- 
sequebantur veneratione , Nestor , suis auctor 
est (4) : 


*" 


"EQ 


(1) Cfr. Procopius, de Be/7o Goshico, Lib. II. cap. 14. 

£2) Cfr, Gibbon, Op. cit, Tom. VI. pag. roo. 

(5) Cfr. Tacitus, Annal. Lib. XL cap. 24. Cicero, 
pro Balbo, cap. i2 

(43) Homerus, I/iad. V. vs. 574. sqq. 


OON 


THEOLOGICA. 21tI 


TÀ MÁTiG mpiy ém&iyéa TO cixóy3e vécolas 
mí» viv Tp "Tope &AÓx o xmTuxouU vas 
vícucÓn. 3 'EAÉwG ópufuaTA Tt CTOVÁXUG Tt. 


Quo Agamemnon , omnium Graecorum dux , Mene- 
laum mitius agere cupientem et Adrastum in vi- 
vis esse passum, acriter his verbis perstringit (1): 


*Q, mémo0v , à MevéAue , vía 38 c0 xf3ens ulToG 

, -—. 5 y P € "5 

&yBpRv 5 4 qoi LpuoTu, vrezOÍMTUL MOTEL OiXOV) 

zpoc pov , cGV puáTig UzexQÜyosr mimv. GAcüpoy 

Mo, ?c€c H LN / Z 

a8pác 0 Xusrípac pu vri yaoTípz wácup 
"xoUpoy éóyrz Qépo: ux 9c Qéyor, &AX' Apa mávrsc 
"EAÍov dÉumoAcÍaT RxáiseTOL xui EQavrei. 


Quo non aliud belli jus noverant , de quale de- 
scribit Homerus (2). 


, xv3pae p29 xTéÍyoUcL , mTÜAIy BÉ TS TUR ZunÜives 
. TÉx«ym Bé v &AA0. Zyovsi, (BabuZvovug v6 wyvvzixuc. 


Quales Graeci tempore Heroico de bello ge- 
rundo fovebant sententias, tales semper deprehen- 


untur. Exemplis ex omni Graecorum historia 


me obrutum video. Nonnulla attulisse hic  suf- 
fecerit. 
Respicias Graecorum agendi rationem cum He- 
lotis, cum Persis , quo in bello humani ipsi Grae- 
cei Sandauces regis Persici sororis tres filios, 
mos 

(1) Idem Z/iad. VÍ. vs. 55. sqq. 


(2) Jliad. Lib. IK. vs. 589. Cfr. et Lib. XXI. vs. 26. 
XXIII. vs. 175. 181. sqq. 


O2 


212 COMMENTATIO 


monente vate Euphrantide, Dacclio sacrificarunt. 
Respicias eos bello Peloponnesio, quo. tempore 
ad summum humanitatis fastigium pervenerant , 
quomodo egerint cum Mytilenaeis, Plataeis , quos 
horribiliter trucidarunt fere cunctos ; cum Corcy- 
raeis, Aeginetis , Megarensibus, Scioniis et Me- 
lis, Mycalessiis, quorum ne innocuis quidem 
liberis in schola parcebatur, aliis; Unusquisque 
Thucydidem (1), locupletissimum testem, hic le- 
gens, horrore obstupens, Graecos agnoscit, qui 
a barbaris omnem humanitatem excutere edocti 
erant! Oculos deinde convertas ad Syracusanos, 
qui , duce Gylippo , de Atheniensibus victoria repor- 
tata, Niciam' et Demosthenem confestim trucidant ; 
reliquos in lautumias conjectos, calore, frigore, 
fame, siti, putore crudeliter mortem oppetere si- 
nunt; et quum per 70 dies furori ita indulsis- 
sent, reliquos in servitutem vendunt (2) ! Dicamne 
de Corinthiorum caede a sociis die festo patra- 
ta (3), de bellis sacris (4), de Philippi, fortas- 
se ob humanitatem in captivos prae reliquis. lau- 
dandi, in Olynthios crudelitate, de Alexandro 
"Thebas et Tyrum funditus -delente! Duo illa ho- 
minum millia Tyri cruci affixi, quae fuerit Grae- 

co- 


OG) Legantur inprimis Lib. lII. V. et VII. 
(2) Cfr. Thucydides, Lib. VII. sub fine. 
(32 Xenophon, Zi:storía Graeca, Lib, IV. 
(D Diodorus Siculus, Libr, X!V, 


THEOLOGIC A. 213 


corum lenitas, probent! Ostendant Persepolis de-. 
leta, Gazae strenuus defensor, quocum ut cum 
Hectore ab Achille agebatur! Sic cuncti ex omni 
ordine et loco occurrunt! Qui humanitatis gen- 
tium sociorumque jura agnoscerent eademque 
in bello vindicata vellent, cachinno plerumque 
excipiebantur (1)! 

Graecis omnino similes erant Romani, quo- 
rum crudelissimae in bello agendi rationis nemo 
facile exempla desideraverit. Totam fere Romano- 
rum historiam, quae non est nisi bellorum, de- 
scribere opus sit; et quis hoc desideraverit , ubi vi- 
rOS Ob humanitatem maxime claros, haud aliter 
sentientes vel agentes viderit. Quis ignorat Ro- 
manum Senatum decrevisse septuaginta Epiri ur- 
bes, quae ad Persei partes transierant, spolian- 
das tradere et militibus permittere incolas capti- 
vos abducere, Aemilius Paulus, septuaginta urbi- 
bus exspoliatis, centies quinquies millies (150,000) 
incolas servos abduci jussit; Scipio, Carthagi- 
ne expugnati, militibus incolas aggredi impe- 
rat, ad unum omnes trucidare, nemini more 
Romanorum parcere (2); addit Polybius, causam: 

ob- 


(1) Cfr. ut unum afferam , quae Elpinice Cimonis soror Pe- 
ricli, de Samiis Graecorum sociis victoria reportata objicit, 
"apud Plutarchum in Pericle, cap. 28. 
(2) Leg. vener. Stuart, Romeinsche Geschied. , Tom. IX. 
pag. 532. 


214 COMMENTATIO 


ob quam ita facere solent Romani; ut nimirum 
omges ad Romanorum nomen horreant! Eadem de 
cadsa non solum homines, sed canes quoque et 
animalia in frusta secabant, et membra per vias 
dispergebant. Julius Caesar trecentas nationes sub- 
egisse ferbir, mille urbes vi expugnasse, centies 
milles homines servos reddidisse, totidemque 
gladio et in proelio et in urbibus jugulasse! Octa- 
vianus Perusiae, praesidio sese illi tradenti et non 
nisi vitam deprecanti, respondet: rzoriendum est. 
Corinthus , Numantia, bella, quae proxime sibi in- 
vicem successere, Mutinum, Philippicum , Peru- 
sinum , Siculum , Actiacum, Hierosolymitanum , ver- 
bo omhia bella, quae sive Graeci sive Romani 
gesserunt cum interna tum externa, probant, hos 
nullam generis humani praestantiae rationem  ha- 
buisse, temeritatem , lasciviam , perfidiam, exqui- 
sitissimam in hostes crudelitatem licitam , quin 
laude dignam censuisse, voluptate inde affectos, 
nec aliud quid novisse quam , quod alicubi monet 
"Thucydides, vindictae studio plenos, ZzezA54c« 
Tüs vus TÜ Üu|cUJAEVOV- 

Haec pauca sufficiunt ad probandum, quas vete- 
res de bello gerundo- foverent sententias. 

Jam oculos convertamus ad populos Christianos 
hodiernos, in quos Religionis Christianae doctri- 
na aliquam modo vim habuit. Nonnulla in me- 
dium proferamus, quae non quidem in singulis 
sed universe cernuntur, ex quibus pateat, qua. 


te- 


THEOLOGICA. 215 


tenus in ipso bello gerundo sententiarum illa emen- 
datio conspicitur. 

Etiamsi gravissimum officium milites ducant pa- 
triae jura vi quoque vindicare, plurimi tamen 
(homines omnis sensu moralitatis destitutos sem- 
per excipimus,) horrore quodam sese ad ipsuin 
bellum gerundum accingentes , malint hostes non 
occidere, non sanguinem effundere, non sclope- 
tis et gladiis uti 5 omnes crudelitatem et atrocita- 
tem improbant et condemmant; quod Socrates 
apud Platonem (1) cum Polemarcho disputat , 
hosti plurimum noxae inferri oportere, nemo non |. 
injsstum , iniquum, impium dixerit; hostes quam j 
brevissime , fieri si potest, et clementissime coge- 
re ut patriae jura agnoscant, est commune desi- 
derium; ipsi duces, ne milites agrestiores genio 
indulgeant suo sub gravissima saepe poena ni- 
iium sanguinem effundere vetant; ab incolis prae. 
ter necessaria quidquam flagitare, agros vastare et 
similia; quod ducis imperium Si quis migrasse 
déprehendatur, graviore poena crimen luere de- 
bet. Tali animo populi Christiani se invicem vi 
et armis aggrediuntur; ——- mox proelium com. 
mittunt, fortes quidem , at simul secum ipsi ex 
animo dolentes, quod homines alii cum aliis bel- 
lare cogantur, nec aliter vicaria jura agnoscant. 
Non exsultant nec voluptate quadam afficiuntur , 

ubi 


(1) Lib. I. de Rep. 


esi6 *" COMMENTAT TO 


ubi «hostem vulneratum , vexatum vel caesum con- 
spiciunt, cadaveribus non illudunt, nec extra ne- 
cessitatem rapere, saevire vel trucidare hones- 
tum putant. Dux militibus non imperat, nisi 
quod valeant humeri, nec, suorum militum vi. 
tam magni faciens , temere in pericula mittit, 
Milites, gregarii quoque / ubi hostes misere afflic- 
tos vel vulneratos vident, misericordia afficiun- 
tur, et, si possunt, officium praestare non 
recusabunt. Haud pauca sunt hostium exempla, 
qui hostibus pepercerint, et, ubi in vitae pe- 
riculo versarentur, suam ipsorum vitam illorum 
saluti postposuerint. — 

Post haec alterutra pars. succumbit et in arcem 
vel urbem cogitur, ibique se defendere studet. 
Jam interea militibus quies datur, ante quam ure 
bem expugnare moliantur. Haud pauci dolent, 
quod nimis affectibus se abripi passi, furori in- 
dulserint , et praeter necessitatem alios cruciarint , 
vel clade affecerint, Alii, animo ad humanitatem 
duriore, continuo sese excusare solent, et aliis 
atrocia enarrantes erubescunt. Vae illi, qui crue 
delitatem et immanitatem jactans, laudem sibi expe- 
tit. ialia qui sustineat, omnium vituperio et con- 
temtu sive manifesto sive tacito , excipitur; quod 
si causas quaerat, responsum in promptu : Suntne 
homines ut mos? extra culpam, mon aliud quid- 
quam agentes quam nos ipsi, principi obsequuntur 
et patriam defendunt; haud umi succurret, quod 

t. 


THEOLOGICA, 217 


tibi fieri non vis , alteri nion feceris. Dux. interea 
cum alis, locum, in quo proelium commissum 
est, perlustrat. Ac licet non centum et ducenta 
vel plura etiam millia, ut olim saepe, occubue- 
rint, tamen dolore quodam affectum se sentit, 
ubi tot. ex suis et hostibus caesos misere vexa- 
tos conspicit, Quodsi ex eo quaeratur, quid de 
captivis et hostium cadaveribus velit, idem re- 
spondet quod olim Ludovicus XV , quum nondum 
omnem humanitatem exuisset, post proelium apud 
Fontenoi: uz nostra £ractontur , ton amplius hos- 
ies sunt. — Deinde urbs obsidetür. Ut ex ipsa rei 
ratione patet, fieri non potest quam ut obsidentes 
omnem vim adhibeant , quá scopum attingant. Jam 
quidem negare nolumus tormentorum ignivomo- 
rum usum inventum esse crudelissimum et civi- 
bus obsessis maxime noxium; crudelitatis studio 
tamen non inventum esse ex eo etiam conjece- 
rim, quod nonnulla arma , olim usitata, ob nimiam 
crudelitatem tacite in abusum abierint (1), et, 
qui hodie iis utuntur, populi omnium contemtu 
digni habeantur. | 
Post obsessionem urbs vel arx expugnatur. Jam 
maxime appareat, an homines minus nec data ope- 
rá sint crudeles. 
Qui obsidione premuntur, nullam sibi illatum 
iri 
(1) Cfr. de Martens, Prectis du droit des gens moder- 
me: de l'Europe fondé sur. les traités et l'usage, Pag. 405. Sq. 


218 COMMENTATIO 


iri injuriam, et urbem vel arcem mon ulterius 
defendi posse praevidentes,, citius sine ullo metu 
sese tradunt 5 nemo de se interficiendo cogitat ob 
mala ab hostibus sibi forte metuenda; non aliam 
patiuntur fortunae mutationem, nisi quod alium 
dominum agnoscant. Quod olim Alexander mag- 
nus politicis ductus consiliis Porum non obtrun- 
cari, nec cives interfici vel in servitutem redigi, 
agros non decurri, urbes non vastari jubebat, 
aut quod Romani nonnunquam, quo plures mili- 
tes haberent, eàdem cum devictis ratione age- 
bant; id hodie, non ob politica consilia, sed 
quia humanitatis jura et justitiae aequitatisque le- 
ges flagitant, inter omnes populos Christianos 
more receptum est; id omnes gravissimum suum 
offieium esse censent. Si quis hodie devictos sub 
jugum mittere, distrahere, vel tormentis exquisi- 
tissimis cruciare velit, omnium populorum ipsius 
insolentiam condemnans clara vox satis probat, 
qui aliter hodie quam olim sentiant homines. 
Subactorum agri, urbes , monumenta non vastan- 
tur, totaque natio non funditus deletur nec sub 
hasta venditur; sed singulorum jura observantur, 
diruta restitunntur, vulnerati curantur; qui dam- 
num e bello tulerint, ii$ restituitur 5; quin id agi- 
tur, ut si minus sint populi exculti et humani, 
meliores et feliciores evadant. ^ Captivi non ob- 
truncantur, quum omnes milites gregarii non aliud 
jus noverint, quam, si quis hostis arma depo- 

suc- 


THEOLOGIC A. 219 


suerit, leniter eum tractare, necessariis instruere , 
nulla ratione laedere vel vexare (1). Scipionem, 
quod virginem Celtiberam gratuito manumitteret , 
Deos. immortales aequiparare judicabant; hodie hoc 
et similia facta unusquisque dux gravissimum suum 
officium | esse judicabit. 

Quamdiu.bellum non ad finem perductum est, 
captivi in arces ducuntur, vel totae urbes iis cus- 
todiae dantur, in quibus: nullam injuriam patiun- 
tur; quodsi ex plebe infima sint, qui iis inju- 
riam facere tentant, ipsi magistratus, ne tale 
quid. accidat, sedulo cavent ; finito bello, vel 
etiam induciis factis,  permutantur et suis sin- 
guli illaesi restituuntur. — His alia, quae tamen 
minus ad nostram rem pertinent , addi possint. Ni- 
mirum, Principes , ubi pacis conditiones constituen- 
dae sint, nisi ab omnibus populis Christianis 
contemni velint, id agent, ut non temere, nec 
inconsiderate , nec dolose, nec in patriae dede- 
cus, sed aperte, sincere, civium et devictorum sa- 
lutem spectantes , justas et aequas pacis conditio- 
nes. proponant, constituant, sanciant. Hinc talia 
vulgo constituuntur, quibus alii omnes non civium 

tàn- 


(1) In regionibus, ubi religionis Christianae doctrina ex- 
,sulare dici debet, ad veterum morem redire et captivos ne- 
candos decernere possunt. "Testetur Gallia. | Círr, decreta 
die xxvr Maji 1794, et x1 Augusti ejusdem anni, quod de- 
cretum tamen non perfectum est. Cfr. deMartens, Recueil 
de Traité, Tom. Vl. pag. 750. sq. 


230 COMMENTATIO 


tantum , sed hominum quoque jura a principibus 
revereri discunt. Notum est, ut,unum instar 
omnium exemplum afferam, qui, quum, sociatá 
Britannorum nostrorumque militum navalium ope, 
victoria de Algirensibus reportata esset, horum 
princeps ed lege pacem acceperit, ut in posterum 
captivos nunquam servos redderet (1). 

Post pacem stabilitam milites laeti ad aras et 
focos redeunt, cives bonos sese praestant et pa- 
cis commodis fruuntur; quodsi qui sint vulneri- . 
bus affecti, curantur et varii generis beneficiis 
cumulantur; si qui, quominus victum sibi quae- 
rant, praepediantur, et, uno alterove membro 
amisso, labori impares sint, publice aluntur, 
quin imo uxores et liberi, ne inopia laborent, ca- 
vetur. Quisque novit, qui haud pauci ex populis 
veteribus ex bello reduces luxuriosae et dissolutae 
vivendi rationi se dederent , praedá vivere satius 
ducentes, quam in vitam civilem redire et honeste. 
vivere. Graecos post bella Persica, Hannibalis 
copias post Cannensem victoriam , Romanos anti- 
quos (2), ne seditiones moverent, a Patriciis ad 
bellum missos, inde reduces, haud raro summa 

imis 

(1) Cfr. J. van Voorst, in Orat. cit,, pag. 53. 

(2) Audiatur Velleji Paterculi de Romanis post bella 
Punica testimonium: ,,44uippe , remote Carthaginis metu, sub- 
» lataqne imperii aemula, mon gradu, sed praecipi Ctursu 
» 4 yiriute. descitum, ad vitia transcursums vetus disci- 


» plina desertu, noya inducta, in 10mnum a vigiliis, ab 


»; 0ür- 


THEOLOGICA. 2231 


imis miscentes , eosdem sub Augusto effoeminatos , 
quum pacem ferre non possent, hic nominasse 
sufficiat. 

Atque [sic probasse nobis videmur, hominum 
sententias emendatas in ipso bello gerundo cer- 
ni. Si cui htc multae exceptiones in mentem 
veniant, reputet hic, de tali argumento, in quo 
fos exponendo versamur, non nisi universe dise 
putari | posse, 


$5 


Quid de iis, quae disputatis vulgo objici 
solent , statuendutn sit. 


Superest ut, quae vulgo objici solent, in me- 
dium proferamus , et quid quantumque pretium iis 
tribuendum videatur, verbo significemus. 

' Sunt nimirum haud pauci homines, qui varias 
propter causas religioni Christianae infensi, omnia 
laeti afferunt, quae in malam partem de ea dici 
posse videntur, parum curantes utrum ex vero 
dicant et judicent, an minus. Sic quoque, ubi de 
religionis Christianae doctrina hominum de bello 
gerundo sententiarum emendatrice sermo est, haud 


sine veri specie, ut contrarium probent , ad lites 
et 


armis ad yoluptatem , a. negotiis im otium. conyersa ciyt. 


"UT ra 


TA COMMENTATIO 


et bella. ob religionem Christianam , eaque ingenti 
crudelitate gesta , provocare solent , quin eo audaciae 
procedere, ut, melius cum genere humano actum 
fuisse, sí homines hanc nunquam cognitam habuis- 
sent, clamitare audeant (1)! vix (sic argumentan- 
tur) religio Christiana per aliquot secula exstite» 
rat, quin lites et bella interna omni sua vi exo- 
rirentur; Episcopi suos singuli inflammabant et 
omni crudelitate in se invicem saeviebant (2); 
probet id seditio a Damaso et Urficino commo- 
ta (325 — ut ex mille exemplis unum afferatur, — 
Mox Primarius Romae Episcopus, quum omnia 
paene subegisset, fulmine Vaticano caedem, sedi- 
tionem, turbas concitavit! Non tantum Ecclesiae 
ministri bella excitarunt, ut imperium Ecclesiasti- 
cum stabilirent 5 sed et ipsi principes ob religio- 
nem Christianam innumera bella gesserunt: Ca- 
rolus Magnus uno die quatuor Saxonum millia, 
quia baptizari nollent, trucidari jussit! Quis ignoe 
rat Ottonis in. Danos agendi rationem ,. Equitum 

'Teu- 


(1) Haec calumnia in haud paucis Deistarum scriptis occur- 
rit. Cfrr. praeter alios, liber iste turpissimus, cui titulus est: 
Ist es im achtzehntem Sahrhunderte zu fruh, sich zur Por- 
nunft-rtligion zu Lekehreu; et Paalzow, iu Geschichte 
der religiüse. Grausamkeiten , Mainz. 18c0. , 

. (2) Cfr. Venema, Histor. Eccles. , Tom. IV. pag. 264. 
$. oa7. 

(3 Ammianus Marcellinus, XXVII. B. Bouwer, 


listorie der Pausen, Tom. I. pag. 265—770, 


THEOLOGICA. 9253 


Teutonicorum in Borussos, Militum cruce signa. 
torum in Turcas! Quis nescit Valdenses et Albi- 
genses ferro petitos, Hussitas, Mauros Hispanià 
expulsos. In memoriam revocentur Siculae Ves- 
perae dirae, et. nefandae illae Nuptiae Parisienses , 
Hiberna caedes, bella in patria nostra gesta, bel. 
lum trecennale, ne de aliis mentio fiat ! 


T nium religio potuit suadere malorum ! 


Mirac: tale in aliter .sentientes odium  depre- 
henditur , quam quali Christianos affectos fuisse con- 
stat! quare optandum sit, ut Graecorum et BRo- 
manorum teinpora redeant, qui rarius ob religio- 
nem, plerumque ob politicas tantum rationes. bella 
Suscipere , eademque certe non tanta atrocitate ge- 
rere solebant, quanta Christiani isti Hispani bello 
trecennali affecti erant. — Sic nonnulli religionis 
Christianae doctrinam hominum de bello gerundo 
sententias non emendasse, sed contra ipsá illà re- 
ligionis. doctrind plura bella excitata et crudelis- 
sime gesta clamant. 

-Neque hoc tantum , verum ex omni aevo tot dira, 
nefanda, saeva, crudelia , impia a. Christianis po- 


pulis peracta afferre sciunt, ut imperito et minus 


quid verum quid falsum secernere ac dijudicare so- 
lito, assensum fere extorqueant , in nulla re 


minus hominum sententiarum emendationem cerni , 
f 


.quam in bello. Citant plures populos qui, an- 
tiquis moribus retentis , Graecis et Romanis bel- 


Jandi 


224 COMMENTATIO 


landi ardore et crudelitate nil cedant. ^ Herulos 
ad Danubium seculo sexto, qui, Christiani etsi 
dicti, pristinam barbariem et crudelitatem retinue- 
rint (1); Alemannos , de quibus, Agathia auctore, 
idem dicendum; Francos hostes immolantes (2). 
"festetur, si€ pergunt, medium Aevum , quo omnes 
animo militari affecti fuerint. Imperatores, reges, 
sacrorum antistites , pacis foedera rumpere non 
iniquum censebant; idque eheu! ut jactabant, ad 
"Dei gloriam! Omnes fere medii Aevi principes 
non minus alios subigendi studio fervebant, quam 
Alexander et Attila! 

Ne ad seriora tempora provocetur. Quid enim 
crudelius excogitari possit, quam Philippi se- 
cundi bellandi ratio, quam Ludovicorum fere 
omnium in Gallia impie gesta? Gallorum omnium 
superiore seculo bellandi ardorem et atrocitatem 
quis nesciat ? Tales occurrunt Italorum, Hia 
rum, Lusitanorum milites fere semper! ; 

Ipsa illa recentiora. tempora docuere, qui Aus- 
triaci Gallorum legatos, ceterum sacrosanctos , 
prope Badstadz interemerint! Nostra memoria Na- 
poleon Xerxe pejus saeviit. Quot hominum mil- 

lia 


(i) Procopius, De belle Gothice, Lib, III, 4. Evae 
grius, Historia Ecclesiast., IV. 20. 
F"(2) Procopius, Lib. II. cap. 26. Alia istiusmodi plura 
exempla attulit Baronius, 2412s2/es, ad anaum 597. Sem- 
ler, Selecta Historiae Eccles. capita , Tom. I. pag. 364. qq. 


THEOLOGIC A. 295 


lia temere periculo objecit? quot frigore, fame, 
omnique aerumnarum genere perire passus est? 
Intra trium mensium spatium totus fere militum 
quadringentorum millium exercitus deletus! Quid 
veterum annales simile produnt proelio illi lor- 
rendo Lipsiensi per tres integros dies gesto! 

Denique, (ne plura afferantur) in Belgica sedi- 
tione turbae virorum et mulierum per regiones, 
praedonum instar, vagantes ubivis, excusso omni 
pudore, dira et horrenda patrarunt! Milites cu- 
jusvis ordinis nullo sacramento et officio se ob- 
strictos habuere! regi legitimo se opposuerel! sum- 
ma perfidia pacta violata! Milites, armis deposi- 
tis, infirmi et inermes , horride trucidati (1)! quid 
quod ipsi Hispani hodie captivos statim crudeli- 
ter necarunt! 

istiusmodi scilicet probant, quatenus religionis 
Christianae doctrina hominum de bello gerundo 
sententias emendaverit ! iq 

Haec et similia vulgo opponi solent.. Quum 
jam supra (Part. II. Cap. I. $. 4.) et alibi pas- 
sim , significaverimus, quid de his et similibus 
objectionibus statuendum videatur, singula multis 
refutare non opus erit; sequentia, pro parte jam 
prius in medium prolata, hic in universum simul 
animadvertisse suffecerit. 
1. Unus- 


(1) Cfr. La reyolution de la Belgique e$ Jes évànement: ae 
Jruxelles en Scptembrc 1830. pag. 7ó. sqq. 


JUN. p 


226 COMMENTATIO 


1. Unusquisque intellizit, omnem horum bello- 
rum causam, eorumque gerundorum rationem non 
in ipsi religionis Christianae doctrina quaerendam 
ess?, sed in perversis hominum moribus, qui 
eam parum sibi intellectam corrupissent. et impe- 
divissent, quominus salutarem suam vim in ho- 
minum animos exsereret, 

2. Quum nostrum argumentum moratam spectet 
hominum conditionem , ipsa rei ratio docet non 
posse non multis exceptionibus locum esse; nec. 
hominum de bello gerundo sententiarum emenda- 
üonem in singulis, sed universe spectandam esse 
eamque pro diversis rerum, cum politicarum , 
tum religiosarum rationibus, in quibus. populi 
Christiani versarentur , dijudicandam. 

3. Non unice bellorum numerus ponderandus, 
non unice ratio consideranda, quà eadem gere- 
rent, sed testimonia undique conquirenda , quae 
probant, quibus animi sententiis homines bella sus- 
ciperent eademque gererent. 

4. Religionis Christianae doctrina non potuit 
non, ubicunque recepta sit, homines melioribus 
sententiis imbuere, quae sive in praxin conver. 
tantur, sive minus, hominum animis nullo modo 
excidere possunt. Quare nullo tempore non ho- 
minum de bello gerundo sententiae emendatae dici 
possunt, quod de co quoque aevo dicendum, quo 
religionis Christianae non nisi species in terris es- 
se videbatur. Quid enim de Europa medio aevo fac- 

tum 


THEOLOGIC A. 227 


tum esset ,; nisi Christianismus , qualiscumque füc- 
rit, viguisset!-Nisi ipsi illà degeneratá, religionis 
Christianae formá- effectum esset, ut populi illi 
rudes et barbari agriculturam; vitam civilem , ci- 
witatis- formam , justis et aequis legibus tempera- 
tam, amare didicissent! Haec ipsa religionis forma 
.eximie valuit ad hominum de bello gerundo sen- 
tentias. 'emendandas.  Hác Hierarchia per toraim 
Europam. septentrionalem et occidentalem benefi- 
cam suam vim exseruit; Anarchiam amovit; Feu. 
dales: sibi invicem - hostili animi oppositos con- 
junxit; | quoquoversum Episcopos et monachos 

emisit, qui reliquis humanitate praecellentes unum 
Deum, unum Christum , unam familiam genus hu- 
manum esse dócerent, et ad coelestia oculos fi- 
gerent; qui, dum Feudales nil nisi bellum ave- 
bant, de animi pietate loquerentur, in iis justi. et 
aequi sensum excitarent , homines. a seditionibus . 
amoverent, saevitiam reprimerent, Qui (Benedic 

tinos nominasse sufficiat) artium et literarum stu- 
dium ^commendarent et promoverent; qui, ne 
plura afferamus, in res politicas maxime valerent, 
ét ut in Synodis, ita in concionibus res politi- | 
cas cum religione conjungerent. 

Religio Christiana quantum ad hominum de bel- 
lo gerundo sententias emendandas hoc aevo valuee 
rit, testentur Gothi, Hunnis eodem. fere tempore 
ltaliam | infestantibus comparati, llli religionis 
Christianae doctrinam. edocti tales occurrunt, in 

Po i qui- 


228 COMMENTATIO 


quibus justi et aequi sensus cernitur, hi cum 
animi voluptate saevientes, Italiae incolas; nisi 
omnes trucidari velint , Venetias confugere cogunt. 
Testentur Burgundiones ,, Alemanni, alii, quos paci 
studuisse fide digni referunt scriptores;  testentur 
Equites justi et aequi studio flagrantes, qui vi- 
duas et orphanos sese tuituros jurarent. —Lauda- 
bile illud Juris studium , amor ille hominum , qui. in 
Equitum ordinibus cernitur, moxad populum univer- 
sum transiit (1), ne de aliis permultis loquamur. 
Quod denique a sacris quoque reformatis tot bella 
eaque ob religionem crudeliter gesta historia prodat, 
observetur velim , olim parum pretii tributum fuis- 
se religionis diversitati; quid mirum adeo populos 
Christianos, quum (ne dicam plurium bellorum 
causas potius in politicis rebus quaerendas esse) 
pro meliore causa pro vero Dei cultu se certare 
scirent, omni vi id egisse ut lux de tenebris victo- 
riam reportaret ?. 

Sed satis jam superque in objectionibus refu- 
tandis versati sumus, Nemo, nisi qui praejudi- 
catis opinionibus ducitur, facile negaverit, popu- 
los hodiernos Christianos uziverse mentem a bel- 
lo habere alienam, idque, geri si opus sit, non 

da- 


() Cfr. Cl. H, J. Royaards, Het Christendom in de Mid- 
del-Eeuwen , in airchicf voor Kerkelijke Geschiedenis , I. 
Deel 1€ St. p. 57, sqq. vener, Broes, Kerk en. Staat, Tom, 
H. ubi acute de L:ierarchiae commodis agit. 


T.HEOLOGIC A. 229 


dat&:operá:nec crudeliter | vel^ atrociter "gerere , in 
quibus .-hominud - de. bello: jJ dinmda sententiarum 
emendatio quam maxime cernitur. : ) 4 


» , )ftr oco rr c 
«9T OBL o 


SUpoUp 1i E p I L oG Us. j ( — ; 
-[02. 2UG!í 1gudn3 2080 iy 
^Nostráin- qualemque disputationem ad finem per- 

duximus j de novo Relisionis 'Chtistianae prae- 

stantiam cognovimus , quippe quae , omnibus 
populis quam maxime apta, eorum salutem omni 
modo.spectat et promovet; aplimedde cives in- 
format. ^. ^ - v VishnsW 

'""O prdedaram Religionem "Clfscianam ! Tu 

Homines justiores aequiores , clementiores , red- 

dis. Bonos. et felices homines et cives formas! 

Tu, ubi Opus est, vires suppeditas , quibus cives 

dulce. et.decorum pro patria occumbere doceas! 

Tu homines in bello quoque mites, clementes, 

aequos ,. humanos facis! 

Utinam haecce religio magis magisque cunctis or- 
bis terrarum incolis innotescat, animosque im- 
buat; ut semel aliquando tempora illa illucescant , 
quibus orbis terrarum gaudeat beatitate illa coe- 
lesti , in qua, pravis animi affectibus exsulantibus , 
id omnes acturi sunt, ut in perpetua pace, duce 
Jesu Christo, fraterno juncti vinculo, ad perfec- 
tam tendant virtutem pietatemque, et Dei referen- 
res imaginem in perpetuum sint beati et felices! 

Uti: 


so — COMM. THEOL. 


Utinam omnes Christiani id ex animo velint , 
agant, praestent, ut (jaciAe[mg T&v cüpay y non 
species et umbra, sed, quantum hoc in terris 
esse potest, omnibus numeris absoluta imago re» 
periatur ! 

Utinam Deus Optimus Maximus mihi quoque 
brevi hoc tribuat, ut hanc cum hominibus com- 
municem doctrinam, quà quid praestantius, quid 
optabilius excogitari queat, equidem nihil novi ! 


SYMBOLUM. 


Hierin nun finde ich einen Beweis von der 
tiefen Weisheit Jesu Christi , nach wel- 
cher er zwar den rohen T'rieben und den 
Leidenschaften , welche Streit und Kampf 
enfzünden , krüftig durch seine Heligion 
entgegen wirckte , aber das unmügliche 
nicht forderte und kein Gebot aussprach, 
welches die Menschen —- nicht plicht 
seyn kann. : , 


(Tzschirner, ueber den Krieg , p. 159.) 


"m 


eo 


nc 


H 


DIDERICI vius DOCKUM 
WESOPANI, 


MEDICINAE IN ACADEMIA RHENOSTRAJECTINA 
$TUDIOSI , 


COMMENTATIO, 


QUA RESPONDETUR AD 
QUAESTIONEM MEDICAM, 
A NOBILISSIMA FACULTATE MEDICA 


IN 


L| 


ACADEMIA. RHENO-TRAJECTINA 
PROPOSITAWN: 


» Quaenam mutationes pathologicae. inducuntur ar- 
» teriis per ligaturams | hinc, expositis variis 
» eam instituendi modis , quid singuli valeant , 
» concludatur, ? 


PRAEMIO ORNATA. 

D. xxvr M. MARTII A. MDCCCXXXIV. 
— P a 
TRAÁAJECTI 4D RHENUM, 
APUD JOH. ALTH EEHR, 


ACADEMIAE TYPOGRAPHUM. 
MDCCCEXXXVI. 


W'U i 20d u»v IOISSOIG ! 
lk NESCIO R7 | 
AEITORLAXTT-OWSIDI AYEZQAOA 41 JAVTONIRM 
(eotdaurs ? 
i n i 
QOITATWZIIZMO 


Q4 aáüTX3a440424235.A974 


YU RUYYYY'UEEÉ Ww MOSCFATYE 
t IC AOIGAMI MAXOI À Ti 23409. 


491034 "TATUJUOA AWIPeeLIIHOW A 


Parye , nec invideo, sine me liber ibis. 


MAYYONUSAT UAR ONBEHRUUN. 
sKATISO0OYVO0 Z4 


«^y "tonssdbast 5531990 im t vaoiiniute £855 wai T 


Yécwesr. rM mes QN QoueroSA Ys ONSE 
M 25 D - " "T t - 
wies Uv Vae Qo Rem Vussoiimà (95 y 


MS twianes v 


ATAWAO 013HM"AAS 
DAEXXADO3OGIL A HITITAM M rvz£E 
: tT c (y ma tr 

UOS RIN TOU Uh Y 


(3X HM TI A .H.OL 
MC MEEAHOÓ09 7T: SATMAOADA 


(x 
LIL s. 


AVvVXZXzxoDn20Xz 


PRAEFATIO. 


X9 trunnbr tutribi19175 | agi &obondism .^ii 

E Questionem; |a nobilissima Facultate Medica 
in Academia Rheno - Trajectina propositam , quae 
est de arteriarum ligatura ;:quum legissem j; par- 
tim ipsius argumenti dignitas atque momentum; 
partim. emolumentum , quod exinde. institutioni 
meae medicae redundaturum esse existimabam, par- 
tim vero etiam, quid enim negem? honoris stu- 
dium me impulit, ut in hac materia elaborarem. 
Verum enim vero, perspecta mearum tenuitate vi- 
rium, primum a tantis coeptis alienum me per- 
sentiebam , ad quae me una haec sententia revo- 
cavit, ut desint vires, tamen esse laudandam vo- 
luntatem. Sic ergo opus et aggressus sum, et 
ad finem perduxi, quod, qualecunque demum, 
nunc vestro judicio submitto, Viri Cll.. Teneatis 
autem spero, me non quod volui dedisse , sed 
quod potui. 


A 2 Quo- 


4 PRAEFATIO. 


Quoad argumenti expositionem ,  ordinemve, 
quem mihi sequendum putavi, indicantur haec 
ipsa quaestione. Primum enim mutationes arteriae 
rum per ligaturam quaeruntur, dein expositio va- 
rarum ligandi methodorum, tandemque earundem 
dijudicatio, / Sic sponte sua in tres secedit partes 
commentatio, quarum 

Ta. de naturae auxilio agit in [sistendis haemore 
rhagiis, ab arteriarum vulnere profectis , qui pro- 
cessus magnam analogiam ostendit ad arteriarum 
per ligaturam mutationes 5 

I[*. methodos varias arteriarum ligandarum ex- 
ponit, variosque effectus disquirit, quos in ar- 
teriarum tunicas exserunt; 

II^ ex expositione variarum ^ methodorum eli- 
ciet, quaenam artis requisitis optime respondeant , 
quae minus. . 


CAPUT PRIMUM. 


DE AUXILIO NATURAE IN SISTENDIS ET 
SANANDIS HAEMORRHAGIIS, AB AR- ' 
TERIARUM VULNERE ORTIS. 


—C ER. 


$. 1s 


De arteriarum structura. 


Priusquam de processu naturae agamus in sis- 
tendis haemorrhagiis, eruditorumque sententias de 
hoc argumento consulamus, pauca de arteriis ipsis 
praemonenda videntur. 

Arteriae ex tribus (1) componuntur stratis, fa- 
brica inter se diversis, licet permagna in secando 
dexteritate in quinque vel plures laminas (2) fa- 


cile dividi possint. Haec strata insigniuntur no- 


mine tunicarum vel membranarum , externae, me- 
diae et intimae. ^ Summi momenti nostrum in 
finem 

(1) Albini, Znnotationes. 41cad, , lib. IV. c. 8. p. 32. 


(2) F. Hildebrandt, Zasdbuch der ZMnatomie des Men- 
schen, 19032. band, Hl. s. 65. 


6 COMMENTATIO 


finem est, ut exacte sciamus , quaenam sit earum 
differentia , quaenam singularum proprietates, Iio- 
dieque plurimi anatomici statuunt, esse numero 
tres (1), contra antea admittebantur quinque (2). 
Tunica externa est tunica alba, tenax, difficilis 
ruptu, magna elasticitate praedita, e multis fibris 
composita ,.quae se ad omnes partes dispergunt, 
et miro vasorum reti stipata, quae vasa in ipsam 
arteriae substantiam penetrant illamque nutriunt. 
la tunica, quae vocatur ce//ulesa (3), ad infe- 
riorem partem ita cum media cohaeret, ut sine 
hujus laesione separari nequeat. b 
Ablata tunica externa, tunica media, fibrosa 
dicta, prodit, Haec, crassissima trium tunica- 
rum, gaudet colore flavo, in majoribus arteriis , 
in minoribus vero rubescente (4); ejus fibrae 
sunt circulares ; quas alii (5) descripserunt for- 
ma spirae contortas, arteriam ambientes,  Fibrae 
quidem hae videntur esse musculares; attamen ab 
his differunt, non modo elasticitate, sed etiam 
che- 


(£0 Hildebrandt, l.l. p. 66. Beclard, Grondbeginse- 
len der Ontleedkunde , 1829. deel II. p. 6. 

(2) L. Heister, Compendium natomicum , Altorf. 1727. 
p. 302. Nota. De Gorter, Compendium Medicinas, tract. 
XIX. $. jo. Haller, De partium corp. hum. praec. fabrice 
et functionibus, lib. II. sec. I. $. 5—9. 

(3) Hildebrandt, l. l, band III. s. 62. sqq. 

(4) Hildebrandt, l. l. band I. s. 366. 

(5) Sómmering, de Corp. hum, fabr., V. p. 56. 


MEDICA. ; 


chemica acidorum actione; namque illae solubiles 
sunt in acido acetico, hae non item (1). 

'Junica tandem intima est tenerrima, expolita , 
glaberrima., vasis et nervis destituta et sero- 
sa (2). 

Omnes illae tunicae tela cellulosa. inter se con- 
junctae sunt, quae magna quantitate circumdat 
arteriam , et ejus in substantiam intrat (3). Pa- 
rietes arteriarum e minimis vasis nutriuntur, quae 
vel ex arteriis ipsis, vel ex arteriis substantiae 
cellulosae oriuntur et formant retia vasorum , mag- 
na parte in tunica externa sita. "Tunicae quoque 
praeditae sunt venis, vasis lymphaticis et nervis, 
provenientibus a systemate gangliorum (4).  Ho- 
rum autem vasorum concursu ad inflammationem 


disponuntur (5). 


Q1) Berzelius, im Schweigger's Journal für Chemic und 
Physik, A9, 1814. XII. 

'" (2) Sómmering, l. l. p. 57. 

(5) Hildebrandt, 1l, 1. band. III. p. 72. 

(4) S. Ch. Lucae, Quaedam observationes anat. circa 
neryos arterias adeuntes , Tranc. a. M. 1810. 4, Reil's Zfr- 
€hiy. , band. IX. 1809. tab. VI. b. 

C5) J- L. C. Schroeder van der Kolk, Ovsery, Zfuat, 
"Páth, et praet, arg. , fasc. T. p. 48. III. 


ài 


$ COMMENTATIO 


$. 2. 


De variis doctorum sententiis circa naturae 
operam ad sistendas haemorrhagias, 


edis Chirurgorum scripta evolvimus , statim 
apparebit, non unam eandemque horum fuisse 
sententiam de modo, quo solis natprae viribus 
sistatur haemorrhagia, Nobis igitur memorandae 
sunt variae opiniones, quae de hoc processu na- 
turae inveniuntur, 

Petit (1) statuit, haemorrhagiam ex artería 
transcissa formatione coaguli sanguinis sisti, quod 
partim extra, partim intra arteriam est. Coague 
lum externum, secundum ejus sententiam, forma- 
tur guttulis sanguinis, quae ex arteria proveniunt: 
coagulum internum nascitur e sanguine, qui in ar- 
teria est. Lfocce coagulum se adglutinat tunicae 
intimae arteriae, ejus orificio et partibus circum- 
dantibus, Illa coagula nominat Couyercies et Bou- 
chons. 

Morand (2) credit, coagulum quidem juvare 
ad sistendam haemorrhagiam , sed statuit mutatio- 
nes, quae oriuntur in arteria ipsa, multum hunc 


in 


(1) Petit, Mémoires de lcad. des Sciences Med, , Paris 
1752. p. 295. 

(2 Morand, Sur les Changemens qui arrivent aux arti- 
res. blessées , A9. 1736. 


M EB IJG'AM Cc 9 
. in finem conferre. Has mutationes describit, tam- 
quam corrugationes fibrarum arteriae, quibus ca- 
nalis arteriosus angustatur, porro tamquam incre- 
mentum fibrarum longitudinalium , quousque ad 
Jaesionem sanandam requiritur. 
Scarp (1) dicit, arterias post descissionem 
libere fundere sanguinem; hanc haemorrhagiam 
cessare, cum vel arte sistitur, vel contractione et 
retractione arteriae in vulnere, vel cum ejus fines 
sanguine clauduntur. | 
Pouteau (2) coagula et contractionem  arte- 
riae parvi habet , sed ponit intumescentiam telae 
cellulosae. maximam esse molem in haemorrhagia. 
Kirkland censet, haemorrhagiam minime sis- 
ti coagulato sanguine, sed quidem, si arteria su- 
pra pollicem contrahatur , et imminuto sanguinis 
impulsu versus finem claudatur usque ad ramos 
laterales. 
.Gooch et White (3) eidem favent senten- 
tiae (4)5 J. Bell vero iudicat, comprimi arteriam 
sanguine in tela cellulosa, qui illam circumdat 
nimis repletam. 


(1) S. Scarp, Operations of Surgery , 1739. ed. II. 

(2) C. Pouteau, Melanges de Chir., Lyon 1760. p. 305. 
(3) White, Cases ip Surgery. 

(4) J- Bell, Principles of. Surgery. 


1o COMMENTATIO 
$. 3. 
Symptomata post arteriam plane transcissam. 


Quum expositae sententiae naturae processum, 
de quo agimus, imperfecte tantum illustrarent , 
experimenta instituit cl. Jones, ut principia , 
quibus ille processus innititur ; extra dubium poneret. 
Denudabat ,  protrahebat et transcindebat arte- 
riam, atque vulnus, inde ortum , suturis conjun- 
gebat.  Fluxus sanguinis subitus et vehemens, 
retractio arteriae in vaginam et parva contractio ip- 
sius finis sunt actiones, quae eodem tempore lo- 
cum habebant (1). Fluxus sanguinis naturalis im« 
pediebat quodammodo retractionem et contractio- 
nem arteriae. Sic initio haemorrhagia obliteratio- 
nem quidem impediebat , mox vero fluxus vis im- 
minuebatur ob orientem debilitatem systematis san- 
guiferi, Fundebatur sanguis inter arteriam et va- 
ginam in substantiam cellulosam , et penetrabat in 
canalem vaginalem , qui in retracta arteria manebat , 
in partem exteriorem abibat, vel extravasabatur 
in tela circumdante cellulosa. Superficies interna 
vaginae , retractione arteriae , aspera fiebat , quia il- 
lae fibrae circulares , quae utrasque conjungunt, 

vel 


(1) J, F. D. Jones, Zbkandlung über den Proeess, den die 
lVatur einschlágt, Blutungen zu stillen von $pangenberg. 
Hanrnov. 1813. p. 53. Sqq. et 64. 


MEDICA. 11 


vel rumpebantur vel dilatabantur. Fibrae illae siste- 
bant sanguinem, dum fluebat, et itaformatio coaguli 
circa orificium arteriae locum habebat, quod coa- 
:gulum paulatim accrescebat, et tandem totum cir- 
cumdabat orificium. 

Hoc coagulum externum , positum circa orificium 
et in vagina, primaria moles est contra sanguinem ; 
coagulum secundum formatur in arteria et dicitur 
coagulum internum. Eodem tempore transscissa 
pars arteriae inflammatur, atque vasa vasorum ex- 

- sudant lympham, quam coagulum externum prohi- 
bet, ne dimoveatur. Haec lympha finem arteriae 
implet et posita est inter coagulum externum et 
internum sanguinis, quodammodo cum illo externo 
est mixta, vel cum illis cohaeret et arcte con- 

"juncta est cum tunica intima arteriae, Retardatio 
haemorrhagiae praesertim ab hoc coagulo lymphae 
dependet ; exsudatio 2ugetur; canalis arteriosus 
non modo obliteratur, sed etiam finis confluit 
cum circumjacentibus partibus. 

In fine inferiori arteriae perscissae, observaban- 
tur iidem effectus, ac in superiore parte, hac tan- 
tum differentia, ut ipsius orificium magis contra- 
heretur, coagulumque externum gracilius esset, 
quandoquidem sanguinis impetus minus obftaret. 

Videamus autem paulo accuratius de coagulis quae 
generantur (1). 


19. 


(Q2 Jones, I. 1. 73. sqq. 


12 COMMENTATIO 


19. Coagulum externum forma et extensione di- 
versum est pro diverso vulnerationis modo 5 si nem- 
pe, una cum arteria, vagina , venae et nervi pror. 
sus transcissae sunt, ea forma et extensio depen- 
dent a retractione relativa arteriae in proportione 
ad vaginam , et porro ,a majore vel minore parte te- 
lae cellulosae , quae ab arteria separatur. Sola arteria 
transcissa et vagina longitudinaliter aperta, coague 
lum , quod formatur circa orificium arteriae, dif- 
fert longitudine a quarta parte pollicis ad dimidium , 
et gaudet forma conoidea. 

27^. In extensione et formatione coaguli interni , 
distantia rami collateralis multum valet, ita ut, 
si arteria fere quarta parte pollicis sub. ramo late- 
rali transcissa sit, vix oriatur coagulum 5 nam exsu- 
datio lymphae ex parte transcissa arteriae jam suffi- 
cit ad formandum coagulum, quod implet apertu- 
ram arteriae, ejusque distantia ab ipso ramo tam 
parva est, ut coagulum internum formari nee 
queat (1). Nonnullis in casibus inveniuntur la- 
minae sanguinis coagulati crassitudinis duarum vel 
trium linearum , positae super coagulum lymphae. 

Procedit lymphae coagulum aliquantulum in ca- 
nalem , cujus causa videtur esse compressio , quam 
contractio arteriae continua in lympham exercet. 
Transcissione procul a ramo laterali facta, coagu- 
lum internum gaudet forma conica, cujus basis 

ver- 


(2) Jones, l1. l. p. 82. 


MEDIC A. 13 


versus finem arteriae posita est et cujus circumfe- 
rentia cohaeret cum coagulo lymphae. Coagulum in- 
ternum non plane occupat lumen arteriae, et, 
quamvis formam habeat conicam, tamen sensim 
sensimque videtur ortum esse. 

3*. Magna est differentia inter coagulum , quod e 
parva sanguinis quantitate formatur et inter lymphae 
coagulum , quod ex fine arteriae inflammatae oritur 5 
cujus color, primo jam adspectu, magis bruneus, 
quam albescens apparet, Causa huius coloris for- 
sitan est mixtio cum $globulis sanguinis rubris, 
sed praesertim  coaguli plastici nexus cum inter- 
na arteriae superficie, dum contra coagulum san- 
guinis internum nulli loco. adhaereat , praeterquam 
in parte baseos, quae juncta est cum lympha ree 
center exsudata, 

. Paulo vero post coagulum internum sanguinis 
tam arcte conjunctum est cum interna superficie, 
ut prorsus videatur separari nequi, cujus con- 
junctionis causa latet in. contractione arteriae con- 
tinua. Quum coagulum hoc internum sanguinis a 
superficie interna arteriae separatum sit , haec 
semper gaudet colore flavo nigro, prouüi videntur 
laminae coaguli superficiei internae adglutinatae. 
Mirandum , colorem nigrum etiam in iis arteriis 
occurrere, in quibus vix ullum coagulum adest. 
Coagula illa sanguinis temporaria sunt et non 
multum faciunt ad sistendam haemorrhagiam , dum 
primam bLhaemorrhagiam coercent, permittendo , ut 

vis 


14 COMMENTATIO 


vis .medicatrix. naturae processum organicum in 
arteriae fine proferre possit, Sic igitur coagulum 
internum et externum absorbetur, et tandem us- 
que ad primum ramum lateralem arteriae pars in 
filum ligamentosum mutatur, quod vel absorbe- 
tur, vel in massam similem partium. circumdantium 
aliis, Finis obliteratae arteriae impedimentum 
est in. sanguinem circulantem , quare Sanguis per 
ramos anastomoticos cursum suum perficit, 


$. 4» 


symptomata , partialem arteriae discisionem 
insequentia, 

Natura medicatrix majores invenit difficultates in 
arteriis curandis, quae solummodo partim sunt de- 
cissae. Petit (1) quidem de his non pauca inves- 
tigavit, Tones (92), vero integram experimento- 
rum seriem instituit, quibus etiam hac in causa 
naturae viam egregie ostendit, —  Denudabat arte- 
ram et per longitudinem quatuor vel quinque 
linearum eam inscindebat ; sanguis per aperturam 
statim transgrediebatur et t diffundebatur i Inter arteriam 

ejus- 


(1) Petit, Mem. de Pacad. Royale des Seiences. paris 


17535- p.. 597. 
(2).)ones, 1. 1, p. 116. sqq. 


SMEDIC.A. T 


ejusque vàginam et: partes circumdantes. |. Coagulum 
inde .ortum' supra: et infra aperturam per duos vel 
tres:pollices se:extendebat ;:crassius vero secundum 
alios:supra.aperturam. Celeriter oriebatur exsudatio 
Iymphae: plasticae ex parietibus ;arteriae, quae.clau- 
"debat et; jurigebat aperturam .ét 4. sicuti in. partibus 
snollibus fierisolet , cicatrisatio oriebatur (1). Eodem 
modo: ex :circumdantibus | partibus lymphae ; exsuda- 
tio. locum hàbebat;:: Necesse. autem est, ut. in men- 
tem revocemus , quantum híc elasticitas et contrac- 
tio arteriarum valeant; nam, si laesio longitu- 
dinalis non nimis magna sit, jam illis fere aper- 
tura clauditur (2); scilicet parietes ad centrum 
vergunt. Sic accidit, ut, brevi temporis spatio 
post, vix possimus cognoscere laesonis cicatri- 
ird SUMPIBASAUR 
Vulnera transversalia difficilius sanantur , quam 
longitudinalia , quia priorum ora magis dehiscunt. 
Si contra illa vulnera transversalia non nimis mag- 
na sunt , ut longitudinalia sanantur 5 sed ex experimetz- 
tis patet, si vulnus transversum arteriae ipsius di- 
midio majus est,  difücillimam esse sanationem. 
Coagula sanguinis temporaria habenda sunt, et 
prouti coagula lymphae, absorbentur. In vulneri- 
bus , et longitudinaliter et transversaliter productis , 
per- 
(1) Trew. 4igeur. Spur. hist. ef cur. im Lauth, CeoW. 


8. 562. 
(2) ]. Bell, Princ. of Surgery. 


16 COMM. MED. 


pervia manet arteria; itaque vidimus , illarum vul- 
nera sanari posse, remanente arteriae lumine... 
Haec de iis, quae natura in sanandis arteriarum 
vulneribus efficiat, dicta sufficiunt. Jam. vero in- 
dagemus, quodnam remedium ad flüxum sanguinis 
'sistendum, a variis inde temporibus , Chirurgi adhi- 
buerint, quaenamque mutationes in arteriis produs 
cantur; qua vero in causa ut rite procedamus, 
quaedam 'antea monenda videntur de ligaturae his- 


toria, 9 àg : ! "2 


CA. 


2^CAPUT SECUNDUM. 


DE METHODIS IN ARTERIIS LIGANDIS, RARUM- 
| QUE MUTATIONIBUS PATHOLOGICIS, 


Ligaturae Historia. 


Historia nos docet, antiquos Chirürgos "usos 


: fuisse ad sistendam haemorrhagiam cauterio et reme- 


diis stypricis. Diversis locis loquuntur de liga- 
tura, quasi remedio, quod saepe spem. Chirurgo- 
rum fefellit, Conftat (1), Hippocratem  liga- 
turam non ignorasse, si Fóesium; Hippo- 


"eratis interprétem, et Platnerumi sequi licet. 


Celsus (2) jam indicavit , quid faciendum, esset 
con- 


Q) Praecipuorum - virorum sententias ipses in notis dabimus. 


Hippocratis Coi, Opera omnia , interprete Fóesio, 
Francofurti, 1621. Lib. VI. Sect. VII. p. 1194. » Sanguinem e 


» venis profluentem sistunt animi deliquium, figura aliorsum 
«5 rendens , venae interceptio, linamentum contortum opposi- 
»» tio , deligatio,"" * 

(2) Celsus, de re Medica. Lipsite 1666. l. V. c. c6 


DOCK. | » » P. 


18 COMMENTATIO 


contra profusionem sanguinis in vulneribus.  Ac- 
curata ejus descriptio de adhibenda ligatura oppor- 
tunitatem dedit, ut postea alii methodum institue- 
rent arteriae ligandae cum duobus filis et perscin- 
dendae , quie ab eo nomen accepit. - 

In ampütatiónibus adhibita est ligatura ab Ar- 
chigene. D afe 97. p. C. NJ G3. 

Galenus. (A?. 131—200.) (2) etiam loquitui 
de ligatura instituenda; videtur ille primus fuis- 
se, qui aneurysma noverit , dum Philagrius 
(A?. 364.) (3) primam in eo instituit operationem. 

Eodem tempore ac Philagrius floruit A n- 


» 


tyl- 


:p« 290.5, Quod si illa quoque proflüvio vincuntur, venae, 
.5, Quae. sanguinem. fundunt ,.. apprehendendae ,. | circaque | id, 
» quod ictum est, duobus locis, deligendae intercidendaeque 
,, Sunt, ut et in |: ipsae coeant, et nihilominus ora grae 
,, habeant." i dcs Wei 

(1) Anticcohii Q4. Chir, libri étc| p. ai Archige- 
.nes ibi dicit: ,, Laqueo. igitur constringenda vel. consuenda 
s, Vasa Sunt, ad partem secandam ferentia, et in aliquibus to- 
,, tum membrum delizandum est, frigidaque aspergendum non- 
7. Hullis et vena secanda est. Ubi plenae fuerint et subjicien- 
5, dus arcus est, et ex ordine, celerius enim abscinditur, ex- 
» cCisionesque contra ipsum articulum declinandae Sunt," 

(2) Galenus, Methodus medendi , Das: 1542. ig MP GONE 


p. H4. Sin arteria sit duorum alterum, aut vinculo amplec- 
» tens, aut totum vas praecidens , profluvium sistes, Sane 
» vinculum magnis quoque venis injicere interdum cogimur, 
,, atque etiam interdum totas praecidere utique trznsversas."? 
(3) A6tius, Tetrabibl. serm, 3. C. 5. 


"MEDICA. ' i9 


tyllus. (A?. 350) (1), qui quatuor filis ifi ligatura 
usus est, quam methodum multi secuti sunt, ^ 
Aé&tius (A*' 550.) (2) autem , qui duobus 
'seculis post vixit, rursns duo fila usurpavit, quem 
etiam secutus est Aegineta (A*. 634.) (3); 
praesertim in aneurysmate, ^ Post Aeginetam 
vix Chirurgi in historia occurrunt , quorum nomi. 
na aut inventionibus aut scriptis suis ad nos per- 
venere, Chirurgiae eadem sors contigit ac omnibus 
af. 


(1) Pauli Aeginetae JMediei insighis opus divinum, 
iBasiliae 1532. !. VI. c. 37. 

(2) Aetius, Librorum XPI. Dasiliae 1535 , tom. IIT. p. 79. 

» 'Qua paulatim denudata "deinceps adjécéntia corpora sensim 
2 'excoriamus ; 'et 'sephrámus , ipsamque artcriam volsella subin- 
) de attrahentés duobus fili vinculis exquisitissime constringi- 
» mus, mediamque ínter duo vincula abscindimus, sectione- 
cp que polline thuris" repleta ac linamentis impositis congruas 
5» ligaturas adhibemus:' postea tumorem (in cubiti cavitate) tü- 
" tO sccamus, nihil amplius ereptionem sanguinis veriti, tum 
- "grumis fécte evacuatis, arteriam, unde sanguis emarabat ; 
: 'perquirimus , quam inveritam volsella attrahentes , sicut prio- 
d rem constringimus, rursusque thuris polline sectionem r&- 
'» plentes puri generando studium impendimus." 
7€s) Pauli Aeginetà, JMediei etc. 1532. l. VI. C. 36. 
» Si tumor sive aneurysma ex arteriae laesione factus est, sec- 
» tionem rectam in longitudinem curi infligimus , deinde, di- 
» ' ductis per hamulos oris, arteriam denudamus , et,acu sub ea 
» ; transmissa , duplici fi filo ligamus. Partem ligaturis mediam 
a scalpello incidimus ét quod in ea continetur evacuamus, at- 
» Que suppurante curatione reümur , donec de ligata vincülorum 
$, fila excidant? ^ ^ 


Da 


20 COMMENTATIO 


artibus disciplinisque tempore medii aevi ; quamquam 
tunc apnd Arabes bono cum eventu . exercebatur , 
cujus habemus exemplum praeter alia in. Arabico 
Medico Abul Kasem. (A?. 1100.) (1), qui 
non tantum ligaturae instituendae. modum descrip- 
sit,sed etiam indicavit, quaenam materia ad ligatu- 
ram sit usurpanda. i | 
Historia ligaturae denuo incipit , ineunte seculo de- 
cimo sexto , quum V i g o (A*. 1516.) (2) methodum 
proponeret, ut sanaretur aneurysma compressione. 
Eodem tempore Gersdorffius (A?.1526.) (3) 


ligaturam instituit duobus filis. 
"Sed 


(1). Albucasis, de. Chirurgia, arabiee et latine «eura, 
Joh. Channing, Oxonii 1778. 4^. lib. II. sect. 3. p. I9» », Si 
,, arteria magna sit, oportet illam in duobus locis ligare , cum 
,,filo duplicato forti: .sit vero:filum vel ex serico vel ex 
, testudinis chordis , ne festinet illi corruptio , antequam vulnus 
», consolidetur: accideret enim haemorrhagia. Tum amputa | 
,» Quod superfluum est, inter duas ligaturas." " 
(2) Johannis de Vigo, Practica in arte Chirurgica, Kom. 
1514. 4 lib. IHE. tr. I, cap. 2. fol. 65. ,, Insuper necesse est, ali- 
" quam venam aut arteriam totaliter incidere , ut earum introi- 
, tus fiat in profunditate membri in tantumque a carne va- 
$» leant coóperiri: sicista via plerumque restringitur absque ma- 
, trc sanguis, Siliquae modo est necessarium aliquam ligare 
,, venam praesertim arteriam: quae ipsa ligata loco facile in- 
» Carnatur remedio. Modus autem ligationis earum efficitur, 
,, intromittendo acum sub vena desuper filum stringendo cum 
» facilitate aut ligent venam ipsani excoriandam ; deinde in 
, superiori parte er cum filo optime stringent." , 

(3) Joh, ab Cersdorff, Feidbuch det. Wundariszney , 


Strras- 


MEDICA. 2I 


Sed post eos celeberrimus ille Paraeus rii 
qui alter inventor ligaturae vocari potest . ejus 
usum valde emulgavit , praesertim in amputationi- 
bus. Utitur ille uno tantum filo 5 praeterea etiam di- 
Cit esse praecavendum , ne haemorrhagia secundaria 
oriatur, si vinculum lisaturae resolvatur. Invenit 
ad extrahenda vasa ecarne in qua latent , instrumen- 
tum, gallice dictum va/ez 2. parizs et bec de corbin. 

Guillemavus (2) , ejus discipulus , eandem li- 
gandi methodum descripsit , quod etiam fecerunt 

gane 
Strasburg 1517. 1. VIIL. p. 29. ,, Du solt auch ollwege die arm 
» Oder die bein mit heylbünder binden, wo denn die wund 
5» ist. Du solt auch mer lugen, ob ein ader, wer die du sehen 
» magst und darzu kommen, so solt die seys mit einem zwy- 
» fachen faden in einer nodel absichen, das ist als vil als zu 
» knypffen, und da thun also. Nim die nodel un stich under 
»» die ader und, zeuch sye dann herdurch, und knypff dan die 
s» ader zu, so stet es," 

Q) Ambrosii Paraei, Opera Chirurgica , Francof, d. M, 
1594. lib. 8. c. VII. p. 257. ,, Quodsi ne sicquidem sistatur tum 
» Sutara, si quae facta fuerit, dissuenda et. vasis ipsum osculum 
s» originem seu radicem versus, acu, filoque, cum carnis tan- 
»» tà portione , quantam partis conditio permittet, ' comprehen- 
» dendum, vinciendumque est. Sic enim ingentes haemorrhagias 
5» etiam in artuum amputatione cohibui, ut suo dicam loco, 
4; Nam si , vena arteriave jugalaris dissecta, sursum deorsumque 
»» Se contraxerit et. subduxerit, tum cute ipsa sub qua latet, 
», denudanda erit, et acu filium ducente subtus inmissa , deli. 
»» £anda, ut pluries a me facrum memini: at priusquam vincu- 
5,» lum resolvas, Oportet carnem succrevisse, quae vasis oscu.ugi 
»» Obturet, ne denuo sanguis fluac," 

(2 Gui llemeau, Oeuyre;. de Chirurgie, Paris 1612. 
.€. V. p. 214. e 


22 COMMENTATIO 


Fabricius Hildanus (A?. 1683.), Dio- 
nis (1) aliique. Alii contra hanc methodum muta- 
runt,uti ex gr. van Solingen(2) (A?. 1673.). 

Ut haemorrhagia , quae saepe post institutam 
operationem  observabatur, secundaria non magis 
locum haberet, Chirurgi varias methodos institue- 
re conabantur, inter quos, ut exemplum affera« 
mus, Dionis (3) suadet , ut arteria ligata , alter 
fili finis ope acus per arteriam ducatur, atque al- 
ter arcte convinciatur. Ab hoc inde tempore liga- 


tura vasorum aneurysmatis causa regulariter in his- 
toria occurrit. | 


Huc usque omnes Chirurgi instituebant opera- 
tionem aneurysmatis laesione tumoris. A nel (4) 
(A*. 

(1) Pet, Dionis, Cours d'operations de. Chirurgie, 1740* 
p» 745* 

(2) C. van Solingeu, Januale operatien der Chirurgie, 
Amst. 1684. Part. IV. c. 2. p. 252. ,, De maniere van binden. 
,5is verscheijden; men doet dit met een kromme Naelde , voor 
», en oog hebbende, daar het dunne zegelgaren door is, en 
» men steekt die schuiins vau onderen om d'arterie, en dau 
,, die geheel doorgehaald hebbende , weder fchuijns van boven; 
» invoegen deze fchuijnsheijd na binnen gaet, en soo een ge- 
,; deelte van de spieren vatte, de Naelde soo wijd gekomen 
» Zijnde, voor de tweedemael, dat men den draed siet, soo 
», vat men dien draad en trekke de Naelde te rugge, en binden 
»» S00 d'Arterie eerst met een dubbeld doorgehaelde strick, en 
,, dan een enkelde daerop, contrarie de vorige dubbelde. Dir 
» kan ook met een andre kromme Naelde gefchieden , agter ai* 
»,leen een oog hebbende." 

(3) Dionis, |. l. p. 587. 

(4) Lassus, lMedic, Operat., t. 2. p. 474: 


MEDICA. | 25 


CA^. 1710.) ligabat primus, propter aneurys- 
ma, arteriam radialem, ligatura simplici supra 
tumorem et quidem optimo cum eventu. Quam 
quam autem ligatio prospera fuerit, deinceps 
tamen neglecta est et legimus, (A?. 1785.) De- 
sault (1) iterum instaurasse hanc methodum in 
arteria proplitea, Eodem anno Hunter eandem 
methodum invenisse dicitur. Nonnulli scriptores 
laudem tribuunt hujus inventionis sine jure H un» 
tero (2o). Verum quidem est, illum eam in usum 
duxisse, minime vero invenisse, — Hac periodo 
mentionem faciunt ligaturarum , quae. Gallice di- 
cuntur Jgazures d'attente , quibus utebantur, si 
haemorrhagia secundaria oriretur. 

Inter recentiores Deschamps (3) ligat multis 
filis supra et infra aueurysma arteriam, illaque 
circumdat ope acus argentei (4).  Describit , por- 
rO instrumentnm compressorium Gallice 2resse ar- 
iàóre dictum , quo arteria inter filum et laminam 
metaliiram comprimet. H unter (5) proponit , ut 

| qua- 


(1) Chir. Nachlass, , Gott. 1801, 2en band, 4en th. p 297. 
. (QgoHunter, Jed. s. Chir. Heilmethode aus dem Engl. 

Leipsich 1294. ifte th. ! 

(3) Deschamps, Orservations sur 1a ligature des artéres 
Llessées, Paris 1795. p. 2r. 

(4) De instrumentis, quibus temporibus variis vsi sunt, infra 
dicemus. 

(5) Everard Home's, Papers on aneurysm, in tho Trans- 
ati, of a Soc. fr. improy. of sed, knowl., vol. 1.2..— 


24 COMMENTATIO 


quatuor ligaturae juxta se arteriae imponantur , et 
ligaturam. propinquiorem, cordi minore,  remotio- 
rem majore vi contrahit, Dirch duas ligaturas 
sub arteria ponit, quorum inferiorem constringit , 
haud vero superiorem minus , qua uti posset 
oboria haemorruagia secundaria. Thomson For- 
ster (1) commendat parvum cylindrum ligneum 
cum tenuiore spleniolo linteo , quo modo parietes 
arteriae se invicem tangunt. Maunoir (2) pro- 
ponit, ut arteria, postquam duabus ligaturis usus 
sit, in mediis hisce transcindatur, et, sub arte- 
ria ponit cylindrum metallicum.  Asalini (3) 
fuit inventor compressorii, quo comprimebat ar- 
teriam denudatam. Duret et Dubois invene- 
runt compressorium simile praecedenti, quo usi 
sunt ad comprimendam arteriam mechanismo elas- 
tico: si autem compressio major necessaria sit, 
epitonii ope adhiberi potest. 

Dicunt, praeterlapsis tribus diebus, imo jam. 
viginti quatuor horis, hoc instrumentum demi pos- 
se, obliterationemque jam factam esse. Aberne: 
thy (4) ligat arteriam. duabus ligaturis et inter 

il- 

(1) Forster's, 4fccount of twocasesof poplit. aneuryms in , 
medical facts and obs, , vol. 5. 

(2) fournal gen. de Med. et Chir. es de Pharm. red. par 
Sedillot, t. XL. 1811. Mars. 

(3) Asalini's, Taschenbuch für W'undárzte übers. von 


Grossi, München, 1916. tafel 4. fig. 5; 
(4) Surgical Works, Lond. 1815. t. I. p. 151. 


MEDEG/A 25 


illas vas transcindit. Hogdson (1) proponit, 
ut in magnis arteriis duobus cum filis arteria : li- 
getur, et quidem prope vulnus propter ramos ana- 
stomoticos. Scarpa (2) patronus est Forste- 
ri, sed instituit ligaturam interposito cylindro lin- 
teo convoluto, — Quamquam (3) nmonnulli autu- 
mant, illum primum hancce methodum in usum 
duxisse, non ita res sese habet, nam ipse Scare 
pa (4) commemorat, CAirurgos Italicos antiquio- 
res jam cylindris linteis in liganda arteria ob aneu- 
rysma usurpasse. Heisterus(5) nobis describit 
fere eandem methodum, qua nunc Scarpa uti- 
tur. In scriptis suis Scarpa dicit, suam 
methodum esse Hunterianam, sed muta- 
tam. Nobis vero videtur illa esse methodus jam 
instituta a Forstero, lleistero aliisque ; nam- 
que Aneldein et Desaulr instituebant opera- 
tionem aneurysmatis una cum ligatura simplici et 
postea Hunterus ei favebat, etenim illi sine 
substantia ligabant, Scarpa non item. Quodam* 
modo dici potest methodus Scarpiana, nam pri- 


mus 

()) Hodgson, Die Krankheiten der dirterien und Venen, — 
&us dem Engl. durch Koberwein, ann. 1017. p. 289. 

(2) A. Scarpa, über die Pulsadergeschwülste , uobors.yon 
Harless, Zürich 1808. p. 133. 

(3) Manec, Trai: theor. et pract. sur Ja ligture des Zfr- 
féres, 1832. Paris, p. 19. 

(2 Scarpa, 1. 1l. p. 191. 

(5) Heisterus, Institutiones Chirurgicae ,' Amstelodami 


1739. p» 424. VOl. I. 


- 


26 COMMENTATIO 


mus in historia occurrit, qui proposuit quarta 
die apparatum ligatorium demere, Vacca Del- 
linghieri (t) sequitur methodum Scarpianam , 
vituperat autem solutionem praematuram. P. Ma» 
lago (2) suadet, ut ligatura super cylindrum con- 
volvatur, tribus diebus praeterlapsis,  revolvatur 
et extrahatur, ne culter anatomicus laedat vulnus. 
jones (3) utitur filis tenuissimis linteis, quibus- 
cum transscindit tunicas intimas, cui favet Che: 
lius (4). Dupuytren (5) commendat me. 
thodum secundum Anel. 


$. 6. 


De instrumentis atque substantiis variis ad 
ligaturam adhibitis. 


Praeter Chirurgos jam excitatos multi adhuc ce- 
lebrantur, quorum enumerationem compendii causa 


omittemus. Hisce autem de historia absolutis, 
non 


(1) Sammlung einiger Abhandlungen vou Scarpa, Vacca Bel- 
linghicri. und Uccelli über die Pulsader Geschwulste, us 
dem Ital. übers. yon D. B. W. Seiler, Zurich 182^. p. 
121« 

(2) Canella, Giom. di Chir. pr. Trento, 1926. Marzo. 

(5) Jones, 1. I. variis locis. 

(4) Chelius, Handbuch der Chirurgie, Heidelberg , 1926. 
I band 2 abth. s. 842. 

(5) Froricp's, Notiz. 1023. 22 band n9, 465. u. s. W« 


MEDICA. 27 


non inepte nobis videntur quaedam dicenda de in- 
strumentis , atque de substantia ligaturae, quo 
melius dein singulae methodi pertractentur, ^ In- 
Strumenta ad tria praecipua genera. reduci possunt. 
Antea usurpabant Chirurgi forcipes ad protráhenda 
vasa liganda: serius vero volsellas. Eiuc referun- 
ur Guillemavus (1), Paraeus (2), Ga- 
rengotus (3), Heisterus (4), Smücke. 
rus (5), Brambilla (6), Savignius (7), 
Weirus (8), B.Bellius (9), Bruninghau- 
sius (10), Grafius(i1),Rustius (12) , alii- 
que. — Tenaculis utebantur Bromfieldius (13), 

Wol- 


(1 Guillemeau, /es Oeuvres de. Chir., Paris 1612. T. 
Vil. fig. 4. 

(2) A. Paré, Oeuvres, Lyon 1625. c. XXX'. p. 3co. 

(3) JVouveau traité des instruments de Chir., Paris 1723. 
tom. l. ch 7. art. 4. p. 24r. , 

QD Instit. Chir., Amstel. 1750. c. XXIV. tab. III. fig. 4. 

(5) Fermischte/ Chirurgische Schriften, Berlin. und Stertin 
Th. I. Taf. I. Fig. 5. p. 45. 

(6) Ihs;r. Chir., Vindob. 17t0. tab. LIX. fig. 7. 

(7) Coll. of. Engrav. repres. the most modern and improyed 
instruments etc. , Lond. 1798. pl. XXX. fig. 14* 

(8) E. Savigni, libro, pl. XXII. fig. 16. 

(9) Lehrbegriff der Wundarzneikunst, Leipzig 1904— 10. 
"Th. V. Abs. II. p. 492. 

(10) Erfahr. und Bemerk. über die Z4 mput, 1818. tab. I, p. o. 

(11) Jahres - Bericht über das Clin. Chir. augenarzliche In- 
stitut der Univ. zu Berlin für Wundartze, München 1816. 

(i2) Magazin für die gesammte bae Berlin dra 

(13) Bromfielid, £, Coll, Instrum. ; 


28 COMMENTATIO 


Wolsteinius (1), Bellius (2), Savig- 
nius (3), aliique, — Numerum acuum permag- 
num adhibebant: Scarpa (4), Golardius (5), 
Petitius (6), Doyerius (7), Larreus (8), 
Cooperius (9), Kirbisius (10), Swif- 
tius, Doothsius. Porro sunt. tornacula et 
permulta compressoria, quae h. 1l. omittimus , quia 
horum multitudo commentationis fines excedit. Non 
autem possum non mentionem facere instrumenti, 
cujus inventor fuit Jacobsonius (11). Ger- 
manice dicuntur  PZngerhü;e; sunt instrumenta 
forma munimenti digitalis, quo sartores digitos a 

vul- 


(1) Knauer, Selects instr. Chir," Viennae 1826. tab. I. 
fig. 2. p. 26. 

(2) Bell, System der operat. Chir., Berlin 1815. tab. M. 
fig. 1. P. 49. 

(3) Savigni, I. l. pl. XXII, fig. 15. 

(4) Scarp, « Treatise on tke oper. of Surgery with a 
descr. and. repres. ef. the Instr, used eic. , Lond. 1743. p. L. 
bl. I. fig. D. E. F. 

(s) Traité det Maladies Chir. et des oper. qui leur con- 
yiennent, Paris 1783. tom 1. pl. I. fig. 5. 2, 8. pl. 2. fig. 2. 

(6) Dictionn. des scienc. IMed,, tom. I. p. 211. fig. E. 

(7) Med. Chir. Denkwürd. aus dem Franz. , Leipzig 1813. 

(8) Med. Chir. Zeitung , 1818. 4 band s. 173. tab. o. 

(9) The Edinb. Med. and Surg. Journ. 1823. vol. XXVI. 
jul. I. p. ir. 

(10) The Lond. Ded. Repository, vol. XXII, n?. 151. Nov, 
1324. VIIF. É 

(11) v. Gráfe und v. Walther, Journal der Chirurgie 
und Augenheilkunde |. 1. Band VI, s. 477; Tab | V. fig. 7218. 


MEDICA 29 


vulnere tuentur: consistunt e filis argenteis aut e 
bractea argentea in apice: bacillum breve et an- 
nulos duos admodum leves, quasi trochleas, su-. 
per quas filum ducitur, habent. Inventa sunt, ut 
sine ministro ligari possit. 

Quoad materiam variam qua ligaturam institue- 
bant Chirurgi; nunnulli inter eos putabant , eam 
esse ducendam ex regno animali , alii ex vegetabili, 
licet. etiam fuerint , qui e substantia minerali. li- 
gaturam conficerent. 2 Pang 

Primis temporibus substantia sumta est tantum 
.ex,regno. vegetali. In regno animali utuntur lo- 
ro (1) ex intestinis animalium , ex gr. felium (2) 
et bombycium.(3)5 (apud Anglos nominatur Sz/k- 
wormgood) et filis (4) bombyceis, inductis cera. 
.Ex regno minerali ligaturis ex argento (52. cu- 
pro, auro et. platina (6). — Ex regno vegetali 
ligatura ex gummi elastico (7). 


11 11). Med. recond. for. Med, and Surg. , vol. XI. Jan. 1227. 
(2) Chir. Handbibliothek , band I th. II. Weinar 18:1. 
Cs) The Edinb. Med. and Surg. Journ. , n9. 57- DOV. 1. 2. 
v(4) Jones, l-1: p. 221. .: ) : 
(5) Sabatier, Medicine opératoire. 
- 6) The. American Tourn, of the Med. Sciencet, | Philad, 
1829. vol. IV. n?. 7. May, i 


(7) Diss, de.lagueis art. delig, inter. etc., Bonnae 1824. 


30 COMMENTATIO 
$. 7. 


« De partium circumjacentium una cum arte- 
ria constrictione. 


Chirurgi inter se dissentiunt de optima ratione, 
qua ligatura perfici debeat. Inveniuntur, qui so- 
lam (1) arteriam ligent ; sant (2), qui una cum 
arteria vulnerata vicinas partes constringant. Non- 
nulli telam cellulosam ex. gr. Ulhoorn et Mon- 
rO, quidam musculosam carneam ligatura interci- 
piunt, ne, parietibus dissectis, arteria decideret , 
antequam in solidum corpus miütata esset. Ipse 
Richerand (3), una cum arteria exiguam mas- 
Sae circumdantis partem ligat. ^ Quod attinet ad 
mervum | , jam dissuaserunt suo tempore illorum 
constrictionem Fabr, Hildanus (4), Brom- 
field (5), Bell (6) aliique. — Hodierno 'tem- 
pore Scarpa (7), Jones (89), Manec (9), 
aliique. 

Lh (OUEC 

() Jones, I. 1. p. 13. 

(2) Heisterus, l. l. p. 460. : SE. q 

(3) Richerand, IWosographio ms Paris 1812. tom. (1v. 
P. 38. ie 

(4) Hildanus, opera OLf. et cur. med. Chir. quae ex- 
stant omnia, Francofürti 1646. cap. 19. p. 814. i 
«48) Bromfield, Chir. Observ. , com. I. p. 160. ^ 

(6) Bell, Zamonstel der Heelkunde , tom. I. p. 17. 

(7) Scarpa, l. ]. p. 184. 


(8) Jones, !. 1. p. 183. 
(9) Manec, l. l, p. I2. 


MEDICA. $1 


Ut sola itaque nostro tempore arteria ligetur, 
commendant Chirurgi, et, experimentis institutis 
ale Drun. (1), qui ischiadicum nervum cuni- 
culi vinculo constrixit, patet, convulsionibus ani- 
mal vexari, ita ut quinta post institutam opera- 
tionem die, oborta iterum E PIRATIMBOS morere- 
tun (» 


ba ííi29098195tli 9 iS 18 C 


eos De transeissione filerum prope nodum. 


el 


.In DC variis: temporibus Somos vel 
nullum vel unum. filum. prope ad: nodum. descis- 
Sum est, dum alterum in angulo vulneris. est 
positum, Etiam amborum descissio  filorum, prope 
nodum multis placuit , ut Lauwrencio (3), 


Hennenio (42, P sipechio OR aliisque (6). 
loaiscdibr | Lauw- 


| () Dissert. exhibens exper. quaedam circa mer). lig. in 
. Var anim, insterecy in callect. Diss, Neur. Cl. Lud wig, tom, 
Me p..272..; Od Off TI | 
Inr int en ck, Beobacht, über einige Gegenitàmde der Wand- 
Sr2.. m P. 200. d 
^U (33 Màidico Chir; Téasidciiiur- 99H. 5y Hie med. [de Chis. 
-3Sotiety of London, vol. 6. p. 156- 208. 
(4) Bemerkungen zber einize wichtige Gegenstüánde aus der 
Feldwundarzneik., Halle 1820. s. 180, ^tt 
2569) Obs.-et pu sur ja ligatüre des princ. artéres , p. 85. 
(6) Frenkel, Diss. de Jaqueis arter. del. in sery. prope 


.;4d nodum revinctum resecondis , Bonnae 1824. -- ^s 


3a COMMENTATIO 


Lauwrencius utitur ad ligandam arteriam filis 
bombyceis tenuissimis, quorum fines prope nodum 
abscindit, Credit nempe, ligaturam , quadragesi- 
mae partis grani pondus habentem, suppuratione 
non ejectum iri, Eam ob causam imprimis hanc 
methodum instituere praecipit , ut. vulnus per pri- 
mam intensionem sanetur. Multi, ex gr. Coo- 
per et Collier (1), cum fructu hanc metho- 
dum instituebant. Guthrie et Delpech (2) 
alique saepe exinde abscessus parvos sex  hebdo- 
madibus post oriri observabant, quin etiam post 
longius temporis spatium; tales vero abscessus 
périculosi sunt, ideoque vitandi, Utrum illae liga- 
turae-a capsula lymphatica semiorganica in loco. 
remanéànt, an absorbeantur, non dijudicari potest, 
Lauwrencio et Hénnenio illud verisimile 
videtur. Experientia tamen docuit, nonnunquam 
haecce /corpora absque ullo detrimento (3), in 
Orgahismo contineri. ^ Recte prudentissimus ille 
Lauwrencius dicit, plurima experimenta insti- 
tuenda esse, antequam haec methodus suadenda sit. 
Cum igitur nondum probatum sit, illas ligaturas 
absorberi, repudiamus ligaturas, ex intestinis ani- 
malium paratas. lluic methodo. objecerunt, tenu- 
is- 
f1) Neuestes Handhuch der Chir. 1824. 

(2) Guthrie, über dia Schuswunden , übersetzt yon Span- 


genberg, I821. s. 169. 
(3. The Mmerican Med. Record. , vo', 5. Jan, 1820, n?, 4. 


MEDICA. 33 


issima haec fila bombycea transcindere totam arte- 
riam. 


L 


S. 9. 
Methodi Jonesianae descriptio. 


Permultas atque diversas dari methodos arteria- 
rum ligandarum, ex disquisitione nostra historica 
abunde patet. Quas autem si paulo accuratius 
perpendamus, manifestum habemus, omnes illas 
methodos ad tres praecipuas reduci posse. Prima, 
quae Anello revera tribuenda est, a Jonesio 
nomen mutuavit, quippe qui experimentis atque 
examine anatomico illam egregie illustravit.  Alte- 
ri ob causas jam memoratas Scarpiana audit. 
Tertia, eaque antiquissima , vocatur Celsiana. 
De singulis singulatim | videamus. Initium autem 
nobis fiat a Jonesiana. 

Denudat auctor hujusce methodi arteriam , i. e. 
. Separat carnem musculosam, vaginam et partes cir- 
cumdantes , praesertim cavens, ne una cum ligatura 
nervum constringat. Post arteriam denudatam (quae 
. denudatio major non esse debet , quam operationi suf- 

ficit) circumdat acu curvata Descham psi (1), 
MAS E | |o ar. 

(1) Deschamps, Trait? historique et dogmatique da l'opé- 
ration de la Taille , Paris 1796. tom, IV, P«:93* 

. DOCK. C 


94 COMMENTATIO 


arterias superficiales, profundióres vero We isii'et 
 Kirpi (1) filo linteo cera inducto, latitudiis 
unius lineae, et in nectendo nodo eam vim adhi- 
bet, ut tunicae intimae prorsus rumpantur (2). 
Non utitur nodo Chirurgico (3), quia non satis te- 
nuis est et pressionemj in arteriam inaequalem efficit. 
Post descissionem unius fili prope nodum (4) , 
filum alterum in uno alterove angulo vulneris po- 
nit et ligatura solvitur inter octavam et decimam 
sextam diem, quo tempore arteria in massam liga- 
mentosam mutata est (5). : 


$. 1o. 


De arteriae mutationibus pathologicis in 
methodo Sonesiana. 


Symptomata, quae observantur post institutam 

ymp ^ Á 

'operátionem descriptam , sequentia sunt. 'Tunicae 
: in- 


(1) L. E, von Frorie p, Iorizen aus dem Gebiete der INa- 
tur- uud Heilkunde , 5 Band n?. 93. S. 78. 

(29 Jones, 1]. l. p. 211. sqq. 

(3) J. Hogdson, 1l. l. p. 271. E. Blasius, Handbuch 
der Akiurgie, 1850. band r. s. 199. Manec, l. l, p. 13. 
- (4) Chelius, Band IL. Abth I. p. 118. 

(5) Jones, 1.1. p. 197, 168 et 201, — 


MEDIC A. 35 


intimae rumpuntur (1), quarum margines aequa- 
les et glabri (2) sunt, minime dentati (3), et ora 
vülnerata sibi invicem appropinquantur forma co- 
nica (4). - Tunicae intimae aliquantulüm se contra- 
hunt (5) ab una ad unam et quartam partem 
lineae, quae contractio ^ serius inveniebatur a 
tribus ' ad quatuor et a^ VEL ad ^ octo li- 
neas. 

Fluxus sanguinis per arteriam ipsam non diütius 
locum Habet: finis arteriae supra ligaturam non 
valde dilatatur (6) , quia sanguis per ramos latera- 
les effluit. Certa quidem quantitas sanguinis supra 
ligaturam adest, quae in quiete manet, ideoque 
coagulatur.  Coagulum hoc sensim ' paulatimque 
accrescit, primum ad longitudinem, deinde vero 
ad latitudinem 6», et differt ab uta àd novem 
lineas, a dimidio ad unam et dimidiam partem 1i- 
neae latitudinis, se vergens ed primüm ,Tamum 
lateralem supra en dic higatürátis nonnunquam 

; altius 


^0) Jones, 1.1. p. 211. 

QD v. Grüfe und v. Walther, l. l. Bd. 16. S. às. 

(2) A.Scarpa, «hhandl. über die Unterb.der bedeut. Schlag- 
edern der Gliedmassen yon Fr. Parrot , Berlin 182r, 
P. 33. 

(4) J ones, 1. 1. Kupfer ro. fiz. ». 

(5) Delpech, Ciis. Chir. aus dem Franz. , 1821. 1, 8 und 
4 Beob. 

(6) Halleri, Op. mir. , vol. I. sect. 3. a 51 p. 24. 

(7) Manec, lI. l, p. 74. 


C 9 


36 COMMENTATIO 


altius (1). Non semper adest hoc coagulum; 
in viginti et octo arteriis ligatis octodecim throm- 
bi ab utraque parte inveniebantur; semel (2) 
deérat in superiore, octies in inferiore , semel in 
utraque arteriae parte (3). X Coagulum sanguinis 
inter horam decimam et decimam, quintam forma 
acuminata gaudet, cujus (4) basis in fine arteriae 
posita est. Primis horis liberum in arteria jacet , 
aucta vero coagulatione , tangit tunicas intimas ar- 
teriae, quod plerumque inter tricesimam sextam et 
quadragesimam octavam horam fieri solet: tum au- 
tem arcte sese jungit cum illis, quia tunicae illae 
intimae exsudant quandam materiam plasticam. 

Videmus igitur, coagulum sanguinis a centro ad 
peripheriam increscere , et parietes arteriae conges- 
tione hujus materiae crassiores fieri , ita ut coagulum 
sanguinis et parietes arteriae in ratione inversa cres- 
cant. In hoc coagulo oriuntur striae rubrae, quae 
forsitat] sunt vasa absorbentia (5), illae pedetentim 
consumunt principium colorans sanguinis, atque 
transfundunt in circulationem. — Hoc fzcro illae 
striae solidiores redduntur, formantque basin fi- 
bringe, in quam coagulum sanguinis semper mue 

) ta. 

(D Sammlung. etc. yon B. W. Seiler, L l p. 133. A, 
Scarpa. Von Harless, l. 1. Te 146. 

(2) Jones, l. l. p» 136. Hogdson, lI. l- p. 247. 

(3) Jones, 1l. 1l. p. 185. 


(4) jones, l1. p. 212, 
(s) Blandin, Journal] hebdom, de med. Paris 1850. Mai. 


MEDICA. 37 


tatur, Verisimile est, quodvis filamentum esse vas. 
obliteratum ; plerumque enim vasa nova in tela nova 
ex oppositis sibi partibus oriuntur , quasi prolonga- 
tiones vasorum minimorum parietum arteriae (1). 
Nonnunquam autem inveniuntur vasa longitudi- 
naliter currentia (9), quae immediate restituunt 
-irculationem per cicatricem. Tempus eorum gee 
nerationis valde differt; nonnunquam maturius, 
ex gr. post septem dies (3), accidit aliquando 
serius, ex gr. post triginta dies (4). Praeter 
lapsis octo vel decem horis post adhibitionem 
ligaturae fines tunicarum intimarum inflammantur , 
quae inflammatio nascitur earum ruptione (5). Pri- 
mo oritur nodulus , vel stratum lymphae plasticae, 
quod crassitudinem dimidiae lineae habet; haec 
plastica strata pseudomembranas ita dictas consti« 
tuunt (6).  Nodulus ille distinguitur a thrombo 
sanguinis, cui color est purpureus; ille vero al- 
-bescens superficiei vulneratae internae, quae ope 


ligaturae stricta in contactu retinetur, agglutina. 
tur 
(1) Schroeder van der Kolk, 1.1. p. 48. 
: (2) Parry, ^idditional experiment on the Adrteries of 
Warmblooded 4nimali, London 1819, 
(3) Manec, i. l. p. 16. 
(4) ^. N. Gendrins, 4zat, beschr. der Entz, und ihrer 
Folg. a. d. Franz. übers. von Dr. J. Radius, th: lI, p. sez. 
(5) Jones, J. 1. p. 134. 
(6) Jl. G. Rooseboom, Sec. 4nat. Path. de pseudo- 
nembranis 51882. P» 2. D 


38 COMMENTATIO 


tur et haecce pars in saccum coecum (1) conver. 
titur, Exsudatio autem hujus lymphae efficit , ut 
coagulum sanguinis cum parte baseos in fine ar- 
teriae cohaereat (2).  Tunicis intimis sic inter se 
cohaerentibus, .magna copia lymphae  exsudatur 
inter illas et partes, quae illum finem circumdant; 
ut brevi temporis spatio fines arteriae | inclusae 
sint (3).  Vulneratione partium . circumdantium 
circumducto filo orta, in parte exteriore. exsudatio 
lymphae nascitur .(4) , quae arteriam et ligaturam 
per quinque ad. ocio lineas tegit. Paulo (5) 
post inter tertiam et quartam. diem ligatura per- 
petua irritatione producit inflammationem in tunica 
cellulosa , se ad. duas vel tres lineas extendentem. 
]Nata imflammatio est adhaesiva et eo tendit, ut 
conjungat finem superiorem cum. fine inferiore, 
quae ligatura in contactu retinentur, Tum: vero 
in suppurationem abit et destruit conjunctionem 
inter coagulum sanguinis et coagulum lymphae plas- . 
ticae internum (6). In coagulo plastico externo 
parva est apertura transgressu fili, per quam tam- 
diu aliquid puris transit, quamdiu ligatura non 

^. $0- 


Q) Jones, 1.1. Kupfert. 10. fig. 2. 


(2) Jones, l|. l. p. 194. Kupfert. I0. fig. 1. Morand, 
Mem. da l'Ac. Re des $c. , A9. 1736. 


C5) Jones; l I. pe» 213; 
(4) Jones, l. I. p. 171. Kupfert, 8. fig. I2. 
(5) Manec, l. l. p. 16. 
(6) Jones, I. I. p. 214. 


MEDICA. 39 


soluta sit. . Tandem ligatura suppuratione . solvi- 
[o Pro majore parte absorbetur coagulum plas- 
ticum externum, partim mutatur in substantiam 
fibrosam cellulosam , quae, si filum suppuratione 
expulsum sit, conjungit partes obliteratas et con- 
fluit cum vicina tela cellulosa (1). Ubi ligatura soluta 
est suppuratione, antequam arteria prorsus separata 
sit, ibi fines arteriae tunica cellulosa cohaerescunt 
et coagulum  plasticum externum confluit cum 
reliqua parte tunicae cellulosae. Fines arteriae, 
dum coagulum plasticum externum absorbetur , se 
contrahunt: cohaerent tamen semper massa majo- 
re vel minore, crassiore vel tenuiore ligamentosa. 
. Nonnunquam pars tunicae cellulosae involuta est 
coagulo plastico externo. Actio fili in tunica cel- 
lulosa, uti vidimus, aliter sese habet , ac in tu- 
nicis internis, quae transcinduntur (2). Hoc in 
genere locum habet, sed exempla prostant none 
nullis in locis systematis vasorum animalium illam 
tunicam ' transcindi. Mirum est, id fieri in tunica 
cellulosa aortae thoracicae bovis in qua tunica 
cellulosa transcinditur minime autem tunica inti- 
ma. In Aorta abdoininali hocce D mosenon non - 
obseryatur. (3). 

 Materies plastica externa et interna Chenice inda- 
gata 


£1 


T 
"QD v. Grüfe und v. Walther, l. l. Bd. 4. S. 475. 
€2) Hogdson, l. l. p. 252. 


(3) v. Gráfe usd v. Walther, l. I; Band 16. S. 583. 


40 COMMENTATIO 


gata est; ejus , a sanguine liberatae , color est albus , 


constans, similis fibringe; sub microscopio viden- 


tur globuli aequales globulis sanguinis incolorati. 
Secundum experimenta instituta a Cl. Barruel, 
neque ex fibrina, neque ex albumine constant ; 
secundum (1) alios in genere videntur constare ex 
albumine, praegressa inflammatione ex fibrina. 


b IL 


De mutationibus in circulatione sanguinis. 


Sanguis per canalem suam propriam non ulterius 
transgredi potest et magna quantitate et fortiore 
impetu per ramos in partem supra ligaturam vehi- 
tur (2). Majore copia sanguinis rami valde dila- 
tantur et ramuli anastomoses formant cum ramulis 
infra ligaturam , quae etiam dilatantur. Sic primo 
momento per multas arterias anastomoticas circulatio 
perficitur ; paulo post nonnullae harum magis di- 
latantur quam ceterae, et diminuuntur; et sic qui«- 
dem rami anastomotici formant canalem, quae san- 
guinem parti affectae advehendi munus in se 
recipit. Admiratione digna est permagna dilatatio 
ramorum arteriae, cujus truncus ligatus est; non 
vero minus angustatio, postquam rami laterales di- 

la- 


(1) Gendrin. 1, l. Th. lI. p. 322. 
(2 Hogdson, l1. I. p. 285. sqq. 


MEDICA. 41 


latatae sunt, Imo observatum est, ramos laterales 
eundem diametrum accepisse, qua arteria ipsà gau- 
debat (1). Nonnunquam vero partes. corporis 
: gaudent directis et apertis orificiis , sicuti, si unum 
vas praeclusum sit, statim per alterum fluit. Illis 
in casibus dilatatio ramorum lateralium non requi- 
ritur, cujus exempla habemus in arteria radiali et 
ulnari,. Duobus igitur modis circulatio post arte- 
riam ligatam perficitur, vel per ramos anastomo- 
ticos, vel per ramum directum arteriae. 

De ramis autem illis anastomoticis magna lis orta 
est, utrum revera arteriolae dilatatae sint, an vero 
novae arteriae producantur. NNonnullis in casibus 
videtur posterius fieri; Sch wencke, (2) quidem 
dicit: ,, zempore necessitatis inyisibiles dilatantur 
» rami, ita ut diceres fere noyos oriri ," cui sen- 
tentiae etiam favent Bichat (3), Rudol- 
phi (4) aliique. Zhuber (5) autem egregie re- 
generationem arteriarum demonstrat, cujus patroni 
sunt Hildebrandt (6), Maunoir (7),Scar- 


pa 


(1) Senac, Traité du Coeur. White, l.l, p. 139. pl.7. - 
fig. I et 2. 

(2) Schwencke, Haematologia sive sang. hist. 1743. 

(3) Traité de Pnat., Genév. 1802. 

(4) Grundriss der Physiologie, Rd. 1. Berlin 1821. 

(5) Zhuber, JVeue Versuche an Thieren und deren Restl- 
tate über dic Wiedererzeugang der ZIrterien , Wien 1827. 

(6) Hildebrandt, l, |. Ed. 3. p. 81. 

(72) Maunoir, Mem, sur l'Z1neur. , Genév; 1902; p. 106. 


42 COMMENTATIO 


pa (1) aliique (2). Malta hac de re experimenta 
instituit Zhuber, et in nonnullis vidit. regenera- 
tionem, in aliis haudquaquam. Sagacissime igitur 
Zhuber se exprimit hac de re (G dicens; , Es 
» lüsst sich daher mit Grunde behaupten, das nur 
dann neue Gefisszweige wieder erzeugt  wer- 
den, um eine undurchgingig gewordene Stelle 
der Arterie zu ersetzen , wenn dieses auf keine 
andere Art zu Stande gebracht werden. kann, 
wenn keine Schlagaderzweige- da sind, welche 
sich zu Anastomosen verbinden kónnten; wo 
aber diese zugegen sind, da werden sie nur ein- 
ander genáhert, und in Anastomosen umgestal- 
tet, wie es aus dem vorhergehenden zur genü- 


» 


» 


ge erhellet.^ 

Quodsi ergo colligamus effectus , quos arteria , ex 
methodo Jonesiana ligata , producit , hi ad sequen- 
tes titulos reduci possuut. 


1*. Ligatura transcindit tunicas intimas et con- . 


jungit superficies vulneratas. 
2*. Sanguinem pellit in ramos laterales arte- 
riae. 
3' Adjüvat' formando coagulo. sanguinis , . nisi 
propius adsit ramis lateralibus. 
4?. 


|(1) Scarpa, Auszug iu der Saltzbürgor Medic. Chir. Zei- 
tung , 1929. Bd. IV. S. 28- A | 

(2) Pürry, 1.1. Jones, 1. l. p. 197—211. 

(:) Zhuber,.I..]. p. 36... - 


O 1TM.E'DIICIA.M O 2 43 


«4 «:Producit inflammationem in. tünicis- intimis et 
"jgitur-lymphae: exsudationem, qua vulneris 
labia. arcte. conjuncta sunt, caralemque in 

5sperpetuum. claudunt. js 
:$^. Promover inflammationem in, superficie exter» 

3,1 na: arteriae, dum crassior fit. lympha, quae 

7^:;: :arteriam tegit et filum annuli instar circum- 
':dat.. : 9 " 

mota Producit suppurationem' in illa parte arteriae , 

.155 quam. Jigatura : Sd Scilicet. in tunica 

32:5 ;cellulosa,. p aisinegTo vnu si 

vp Veetdiue non modo claudit canalem -arterio- 

i00s05Sum;sed arteriam ipsam ad utramque partem 
; usque ad ramos laterales, 

..8*, Favet tandem dispersioni et dilatationi ramo- 
rum lateraliuur, 


$. 12. 
De methodo Scarptana. 


Denudat Scarpa (1) , sicutiJ ones; arteriam ,- 
dein utitur dnahus iis, quorum Higpanque GODS: ex 


ex 
(i) Scarpa, Kk 1. p. 383. :sgq. 


44 COMMENTATIO 


exlinteo convolutum , diversae longitudinis et lati- 
tudinis, plerumque secundum diametrum arteriae 
et super illud ligaturas nodis simplicibus claudit. 
Cavet vero in nodo nectendo , ne parietes se in- 
vicem attingant, neque ita comprimantur ut emo- 
riantur, veltunicae intimae transcindantur, Liga- 
tura sic instituta, credit , eum modum arteriae rum- 
pendae optimum esse, si parietes planis cum su- 
perficiebus conveniant. Apparatus ligatorius totam 
partem arteriae tegit et ligatura ibi praesertim agit, 
ubi arteria cum organicis partibus adhuc cohaeret ; 
porro statuit, ligaturam die decima quinta vel decima 
octava expelli suppuratione. .Diu sic sese habebat 
methodus S carpiana;nonnullos vero ante annos 
methodum mutavit (1), nempe quarta. die post 
operationem ligaturae, illam transcindit totumque 
apparatum ligatorium demit. 


$. 13. 
De methodi Scarpianae effectibus, 


Accuratius indagemus , quaenam phaenomerna in 
methodo arteriae ligandae Scarpiana occurrant. 
':Scarpa denudat, uti Jones aliique, arteriam 
et ponit infra unam vel duas ligaturas cylindrum 
linteum ceratum longitudinis sex linearum , latitudi- 

nis 


(1) Scarpa, Ubers. yos Parrot, |. l, 


MEDICA. | — 45 


nis trium 5 tunc ita nodum nectit , ut superficies in- 
ternae se agglutinent, minime vero ut tunicae in- 
timae rumpantur, 

1$. Sanguinis profluvium impeditur , et igitur 
pedetentim thrombus formatur;lentius vero, quam 
in methodoJonesii; nam apud hanc oritur inter 
fextam et decimam horam, apud illam post duo- 
decim horas. Quia tunicae non ruptae sunt, nihil 
nisi exsudatio tunicae intimae serosae adjuvat coa- 
gulo formando, Apud Jonesium, tunicae inti- 
mae celeriter exsudant lympham , quae centrum est 
coaguli sanguinis ; minus arcte igitur cohaeret coa- 
gulum sanguinis cum basi in fine arteriae. . Diu 
liberum in arteriae cavitate manet, si vero tandem 
formatum sit, idem obtinet, quod hac in re vi- 
dimus, in methodo Jonesiana locum habere : 
attamen in parte infra cylindrum invenitur alius 
quoque thrombus, sed minor. 

o*. Pressione (1) cylindri pars sub illo partim 
amittit proprietates vitales, Duodecim vel quinde- 
cim horis praeterlapsis, sub cylindro invenitur 
thrombus tenuis, applanatus , incolor, qui cohae- 
ret cum tunica intima ope strati rubescentis muci, - 
qui ad fila extrahi potest. 'T'unica intima est pal- 
lide rubra, minus glabra, cohaerens cum tunica 
media. Illa tunica est flava, rubescens ; quodam- 

mo. 

(D Manec, ] l|. p.16.*qq Gendrin,l. 1. Th. Il. p, 
10. qq. Scarpa, l. l. 146. 


46 COMMENTATIO 


modo plicata et confluit cum tunica cellulosa supra 
et infra cylindrum: tunica media et extima inflatae 
sunt ruübescentes et ad sex vel octo linearum di- 
stantiam liquore repletae. T'unica intima est mol- 
lis, dilatata, mon arcte conjuncta, et ejus super- 
ficies paululum rugata. Inter tricesimam vel qua- 
dragesimam horam stratum fibrosum quodammodo. 
coloratum inter tunicam intimam partis depressae , 
invenitur circumdatum , ut et tunica intima , liquo- 
re glutinoso colorato. Villosa et rugata est tunica 
intima , crassior, haud difficilis separatu a tunica 
media, quacum cohaeret materia rubra plastica. 
Ad inferiorem partem tunica media formam habet 
telae cellulosae inflammatae; ^ad exteriorem vero 
partem valde est rubra; non distincta a tunica ex- 
terna, sic attenuata , ut distingui nequeat.  Tuni- 
ca media et intima supra et infra cylindrum con- 
fluxerunt ad massam rubram repletam liquore aquo- 
so et sanguine. In tunica cellulosa sanguis puncta- 
tim extravasatus est, tunica media valde rubra 
et crassior est, tunica intima est fusca , rubra et 
cohaeret cum -coagulo sanguinis strato lymphae 
plasticae, quod magnam densitatem habet prope 
cylindrum. Supra et infra primum ramum latera- 
lem tunica apparet in statu; sano. Nonnunquam 
vero observata est inflammatio tunicae intimae post 
ligaturam arteriae extensa usque ad cor (1). San- 

guis 

() Hogdson, 1l. !. p. 7. 


MEDIC A. 47 


guis profluit ex vasis in tela cellulosa, quae opera- 
tionis causa ab arteria separata sunt; sanguis mis- 
cetur cum liquore seroso albuminoso et replet te- 
lam cellulosam (1). 

Vulneratione partium circumdantium e circum- 
dicta: ligatura | orta etiam :exsudatio lymphae plasti- 
cae; locum. habet , quae celeriter: accrescit;, ét cire 
euindat árteriam:-'eo :locó "vero', ^ übi éylindrüs 
fuit, /non. exsudatar. lympho : plastica ; nam fere 
nunquamr ab; illa tegitur; plerumque: etenim exsuda- 
tio ymphaé plasticae'circum 'márgines: cylindri 10» 
cut habet, Tunc vero, cum ità res sese habeat; 
trátiscinduritur Tigaturae: / et apparatus ligatorius 
tollitur; nam' ipse Scarpa (o) testatur , nóri 
diutius' metueridam 'esse haemorrhagiam. ——! Inter- 
dum quarta ^ vel' quinta. die/' post' obliterationem 
arteriae" tünicae sub cylindro omnes confluünt, et 
mutantür in massáni fusce rübram , parvam aquae 
'et sanguinis quantitatem continentem. Supra et 
infra cylindrum tunica cellulosa obtusa est, sane 
guine et pure repleta, cum inflammata vágina co- 
"haerens. Tunica media acu est contracta, 


f 
(2) Hogdson.l.l p.o44. Seiler, 1, 1. p. 61 et 6. 
(2) Parrot, 1. 1, variis locis, 


48 COMMENTATIO 


SS CRS 
De methodo Celsiana. 


Nobis superest , ut secundum ordinem proposi- 
tum loquamur de tertia methodo sic dicta Celsia- 
na, cujus ratio non multum differt a methodo Jo- 
nesiana. Scilicetarteria separatur a partibus circum- 
dantibus et circumducuntur, ope acus curvatae, 
duo fila, inter quae aliquod spatium adest, ex gr. 
trium quartarum partium pollicis. Dein in mediis 
hisce filis arteria plane transcinditur. —Nodus filo« 
rum sic nectitur , ut runicae intimae rumpantur , at» 
que filum alterum prope nodum abscinditur , dum 
alteri filorum fines in angulo vulneris ponuntur. 

 Retractio arteriae in vaginam et contractio ejus 
finis statim locum habet. In utroque fine arte- 
riae oritur coagulum sanguinis, quod eodem modo 
locum habet, ac in methodo Jonesiana,  Tunicae 
intimae etiam inflammantur. Exsudatur extra arte- 
riam magna lymphae copia, quae finem circum- 
dat. Partes arteriae sub ligatura celeriter emo- 
riuntur; namque non nutriuntur, natura igitur 
hic multum pertendat oportet quia pars inter li- 
gaturam atque finem descissae arteriae posita satis 
notabilis est, et longum temporis spatium requi- 
rit, ut absorbeatur vel suppuratione deleatur. Cir- 
culatio plerumque dilatatione ramorum lateralium 

TE- 


MEDICA. 49 


Testituitur. Infra , in capite tertio, de valore hujus 
methodi dicendi locus erit. 


$ d 
De Haemorrhagia secundaria. 


Eo consilio ligatura instituebatur variis tempori- 
bus, ut sisteretur haemorrhagia: saepe vero obser- 
vatum est, illam postea oriri. — Duabus imprimis 
periodis haemorrhagia secundaria post lisaturam in- 
Surgere potest, 

I. Paucis post operationem horis haemorrhagia 
secundaria oritur, si ligatura in fine arteriae elabi- 
tur. Ligatura secundum methodum Celsianam in- 
stituta, tunicae intimae transcinduntur: si autem 
minor vis, quam requiritur, adhibita est, prope 
ter metum, ne tunica cellulosa transcindatur , 
facile sanguinis impetu finis elabitur Q). Si por- 
ro ligatura non exacte circulariter Circa arteriam 
ducta est et ita irregulariter ut ovali gaudeat for- 
ma, tunc, cum fibrae se contrahunt , ligatura lar- 
gior est, quam utcanalis comprimi possit: depelli- 
turigitur,quod saepe locum habet apud amputationem, 
ubi metus, ne tunicae prorsus descinderentur, hu- 
jus haemorhagiae secundariae causa est (^). Invenitur, 

quod 
(1) Hogdson, I. I. p. 247. sqq. 
(:) Jones, I. 1. p. eo8 e: t55. 
DOCK. D 


5o COMMENTATIO 


quod non raro fit, massa calcaria in loco; quo. li- 
gatur, quae tum tunicas perforare potest et quam 
sequitur haemorrhagia secundaria, Eaecce autem 
non nisi raro obtinent. 

IL. Inter decimam et decimam tertiam diem, fi- 
lum vel fila solvi possunt, . quod imo frequentius 
obtinet, quam eadem die. Impedimenta formationis 
lymphae plasticae plerumque molesti ejus phaeno- 
meni causae salutandae veniunt, quales recensen- 
tur quatuor: 

1*. Status morbosus tunicarum intimarum, Cum 
arteria , cujus tunica intima steatomatosa concreta, 
aut lamina massae calcariae tecta est, ligetur, fa- 
cile loco exsudationis lympbae plasticae et adhae- 
sionis, arteriae inflammatio sequitur , quae abit 
in suppurationem vel gangraenam.  Suppuratio tunc 
parietes arteriae pervadit vel post solutionem ligatu- 
rae canalis prorsus aperta est (1). 

2*, Usus ligaturae, quae forma peccat (2) . Inflam- 
mario adhaesiva facilius in vulneribus simplicibus et 
puris nascitur, quamin dilaceratis ; eam ob causam sic 
institui debet ligatura , ut, perscindendis forma circuli 
tunicis intimis , producatur separatio simplex harum 
tunicarum intimarum et. exsudatio sufficiens lym- 
phae nascatur (3). Ubi adhaesio non sufficit , 

; mem- 

(1) Transactions of a Soc. f. the improv. of med, knowl. Vol, s. 
p.555. Scarpa,ll. p. 142. 

(2) Jones, l. l. p» 221. 

(3 Jones, 1l. l. p. 174. 


MEDICA, 5i 


membranae partim transcissae sunt. Largae ligatu- 
rae hinc minus conveniunt , cum vix fieri possit, 
ut aequaliter et glabre circeumdent arteriam , quam 
certe in plicis constringunt (1)5 quare non trans- 
scinduntur tunicae intimae, Sed ponamus, hoc ita 
fieri, nempe tunicas intimas prorsus transcindi, ta- 
men, cum tantam partem superficiei externae te- 
gant ligaturae, minima vasa destruuntur, quae ad 
exteriorem partem cum arteria cohaerent, atque 
illam perforant, et impediunt, quominus inflam- 
mentur. Sane hoc in quadam relatione est^ cum 
circulatione; nam si rami, qui immediate superfi- 
cies vulneratas nutriunt, ligatura vel franguntur , 
vel comprimuntur, sanguis per illos transgredi non 
potest,  Tegit ligatura illam partem , quae posita 
est supra recens ortam partem, et, si suppuratio 
in tunica externa provocata sit, transgreditur ad 
tunicas intimas et haemorrhagia secundaria oritur (2). 
Gaudet ligatura igitur forma irregulari, certe tuni- 
cas intimas non omnibus punctis aequaliter fin- 
dit. 

-E multis experimentis (3) patet , ad sufficientem 
exsudationis lymphae  plasticae quantitatem  pro- 
ducendam necesse. esse , ut tunicae intimae trans- 
scindantur. Jones utitur in ligatura filis linteis 
rotundis , fortioribus , cera inductis ; et vituperat fila 


ali« 
Q Jones, I. I. p. 225. 
(2) Jones, 1l. 1, p, 174 
(3) Jones , l. 1. p. 167 sqq. 
Da 


5a COMMENTATIO 


aliquantulum latiora propter causas, supra allatas (1). 
Pecot contra instituebat experimenta , quibus de- 
monstrare conabatur, fila quoque unius vel unius. 
et dimidiae lineae latitudinis internas tunicas circu- 
lariter transcindere; dummodo magna vi constrin- 
gantur; nam ligatura hujus latitudinis eo momen- 
to ,quo adstringitur , accipit formam rotundam (2). 
Non vero hoc valet de ligaturis. duarum linearum 
latitudinis ; quae si adhibeantur, tunicae intimae: 
finduntur, ubi nodus fili arteriae incumbit. Hinc de-: 
monstrabat , transcissionem arteriae circularem mem- 
branarum magis pendere a constrictione, quam a 
ligaturae forma. Cum porro partes circumdantes 
una cum arteria ligentur, vix determinari potest 
vis, qua opus est ad rumpendas tunicas intimas : 
contusione autem partes illae transeunt in gangrae- 
nam velsuppurationem, quae si propagentur, ar- 
teria ipsa corripitur et haemorrhagia secundaria ori- 
tur, cujus exempla enarrant Pouteau (3), alii- 
que. 1 

59. Solutio praematura ligaturae. 

Cum scimus , quam facile partes recens obliteratae 
rumpantur vel dilacerentur , non mirandum, plura 
exempla dari , quibus probari potest, puncta adhaesio- 
nis , in fine ligato arteriae , separari , quando aegri se 

mo- 

à Jones, I. l. p. 239. 


(2) V. Grüfe vnd v. Walther, l. L P. IV. S. 461. 
(3) Pouteau, JMelanget de Chirurgie, p. 50:2. 


MEDICA. 53 


movent. Petit (1) observabat haemorrhagiam se- 
cundariam die vicesima post amputationem , cujus 
causa elevatio aegri in lecto erat. Pecot (2) vide- 
bat apud canem, ligaturam, secundum methodum 
Scarpianam institutam , solvi atque haemorrha- 
giam secundariam. oriri, quia animal, ictu in capi- 
te allato, convulsionibus vexabatur , quae destrues 
bant cohaesionem arteriae, et coagulum sanguinis 
expellebant. ^ Optandum quidem, ligaturam post 
aliquod tempus solvi posse; cavendum vero , ne 
adhaesionis puncta laedantur, quia vis, quae ad- 
hibetur ad illam torquendam , certe nocebit oblitera- 
tioni recens ortae et quia haec semper cohaeret 
cum ila parte, quam ligatura circumdat. | Tunica 
cellulosa , quae solutionem ligaturae prohibet, par- 
tim quod tardius in suppurationem abit, partim 
etiam, quia.suppuratio, quae exira arteriam inci- 
-pit , Jigaturam relaxat illique multum sui vigoris ad 
producendam suppurationem in ceteris partibus arte- 
riae demit. ."Tamdiu , tunica externa nondum rum- 
pitur, quamdiu; ulla pars cohaereat cum tunica ex- 
terna recens obliteratae, partis arteriae , et ideo 
laesio ab altera ad alteram. transit. Conamina ad- 
.juvandi solutionem filorum , illis torquendis ; ansam 
praebere possunt ad haemorrhagiam secundariam.; 
nempe, si obliteratio in fine arteriae nondum ea est, 
ut resistat fluxui sanguinis, Saepe hoc apud am- 
pu- 


(1) Petit, lel. 22. 12574 
(2) V. Grüfe u»d v. Walther, l. l. S. 475. 


£á COMMENTATIO 


putationem observatur. Coagulum sanguinis quie 
dem moles est, attamen nonnumquam deficit (1); 
quod semper fere occurrit, si lizatura prope ra- 
mum Jateralem instituitur. Statuere igitur possu- 
mus, bono operationis eventui prodesse ligationem 
factam in illa arteriae parte, quae non multis ra- 
inis lateralibus gaudet. 


4^. Gangraena et suppuratio arteriae pta 
circumdantium. | 
lllae sunt freauentissimae causae haemorrhagiae 
secundariae : saepe nascuntur ineptis remediis insti- 
tutis ad producendam obliterationem, Nimia vis ad 
operationem efficiendam saepe huic rei ansam prae- 
bet ; nam , si arteria , operationis causa , a majore par- 
te telae cellulosae separata est, tum demitur fons 
nutritionis , gangraena oritur et, post ligaturae $0- 
Jutionem , haemorrhasia secundaria, Summi momenti 
id est in methodo Scarpiana 5 nam in illa operatio- 
ne spatium magnum requiritur et denudatio' arte- 
riae; haecce igitur saepe causa est gangraenae.. Hanc 
ob causam etiam omnia illa instrumenta ad coimpri- 
mendam inter duo corpora arteriam noxia habenda 
sunt, Nonnulli Chirurgi eiiam , ad circumdtücen- 
dum filum circum arteriam non utuntur acubus, 
sed medio digito, quod valde vituperandum est, 
qnia digitus nimis crassus est et ideo major pars 
erteriae a tela cellulosa separatur. 
$. 16. 


(:) Allan Rurns, O£eery, o» diseases of the heart, 


MEDICA. 55 
€. 16. 


Solutio ligaturae. 


Nonnulli proposuerunt , ut , statim , post institu- 
tam ligaturam , haec tolleretur : hoc vero haudqna- 
quam commendandum videtur ob incertum eventum. 
Jones (1) ligabat et cum uno filo et (2) duobus, 
et (3) tribus, et (4) quatuor filis arterias carotides 
equorum , statimque , post transcissionem tunicarum 
intimarum, separabat ligaturam , jungebatque vulnus. 
Duabus vel tribus diebus praeterlapsis , inveniebat 
circa arteriam lymphae plasticae coagulum , eamque 
ipsam eo loco, ubi ligata fuit, contractam et re- 
clusam.. Intus observabat majus minusve lymphae 
coagulum atque coagula sanguinis (5). Nisi alia 
instituta essent experimenta, haecce multuui vàle- 
rent 5'ast vero experimenta hac de re ab. aliis sum- 
ta non eundem dederunt effectum (6). Hogd- 
son nunquam videbat obliterationeim arteriae , ve- 


rum tantummodo exsudationem lymphae inter tran- 
scis: 


(1) Jones, l. !. p. à71- 

(2) J ones, I. !. p. 175- 

(3) Jones, l. 1. p. 168. 

(43) Jones; l.l. p. 170. 

(5) Hutchison, pPracr. Beob. in. der Chir. a. d. Engl. 
1828 S. 308. 

(6) Hogdson, Il. 1L Ep.1 et c. Cooper,l.l. Bd. 4 
$. 169. 


ró COMMENTATIO 


scissas tunicas, qua lumen arteriae pro dimidia par- 
te repletum erat. Linc igitur non convenit haec 
operatio apud homines ; nam in ipsis animalibus , in 
quibus ea experimenta instituta sunt, vis plastica 
major est, hominesque insuper tam saepe morbo 
etiam arteriarum affecti sunt. Primo quidem ad- 
spectu multum valere videtur, quandoquidem, 
filis. statim remotis, vulnus prima intensione 
sanari posset, sed in methodo Jonesiana detri- 
mentum remanentis ligaturae , ex uno filo constan- 
tis, non tanti est habendum , cum eo mon irrite- 
tur arteria; in methodo vero Scarpiana nocet il- 
la remansio, uti facile intelligimus , si in men- 
tem revocamus, quantopere cylindrus hic linteus 
et fila irritent arteriam, 

Cum hoc non commendandum sit, inquiramus , 
an ligatura tamdiu manere debeat , donec suppuratio- 
ne solvatur. Actiones primariae ligaturae nobis cogni- 
tae sünt, nempe congestio sanguinis in partem liga- 
tam arteriae, reactio ligaturae, lymphae plasticae 
exsudatio interna et perfectio thromborum sangui- 
nis. Hoc loco monendum est, strictam conjunc- 
tionem vulperis esse commendandam , nam si hoc 
non locum habuit, nonnumquam observatum est , 
in lymphae plasticae exsudatione , actione aéris 
granulationem oriri (1). De actione vero fili in 

tü- 


(1) Langenbeck, IVosolog?e "nd Therapie der Chir. Krank- 
heiten, Ed. Ill, S. 294. 


MHEDBIGCHug:5 57 


tunicam cellulosam scriptores multum differunt. j-o- 
nes (1) illam partem tunicae cellulosae non amplius. 
posse perdurare credit et post separationem ligaturae. 
suppurationem oriri , quae. manet, donec arteria 
separata sit, Vacca Dellinghieri (2) statuit, 
suppurationem perdurare, licet ligatura. die. quar-. 
ta separata..sit et arteria sanetur. Hogdson (3) 
ponit, pressione ligaturae vitam in arteria exstin- 
gui et,suppuratione ligaturam solvi. . Secundum 
Peco t (4) pars tunicae .cellulosae in gangrae- 
nam abit, si adhibentur largae ligaturae , vel si 
vasa vasorum nimis destruuntur. Alii (3) inve- 
niebant tunicam cellulosam ad locum ligatum in, 
statu sano et consistentem. |, Omnia illorum exc 
perimenta varios effectus dedere, unde haec diffe. 
rentia explicatur. (6) Hogdson et (7) Jones 
non modo suadent, ut tanta vi comprimatur arte. 
ria, ut tunicae intimae transcindantur, sed etiam, 
ut major vis adhibeatur; nam illi credunt, illud 
"adjuvare ligaturae solutionem. — Qui vero invenie- 
bant tunicam cellulosam illaesam ,. tunicas modo 
transcindunt , quare non euori debet illa pars. 
Nunc 
(1) Jones, 1.1. p. 232. 
(2) Seiler, l. 1. p. 6o. 
Cs) Hogdson, 1. l. p. 243. 
(4) V. Grüfe nnd v. Walther, l. i. S. 569. 
(5; V. Gráfe upd v. Walther, Ed. 16. s, 499. 
(6) Hogdson, l. l. p. 27o. 
(7) Jones, 1. 1. p. 230. 


88 COMMENTATIO 


" Nunc vero actionem fili in tunicae cellulosae par- 
te describamus. Cum (1) nempe ligatura - sic 
instituta sit, ut tunicae intimae solae transcindan- 
tur, paucis horis post, parva pars illius absor- 
betur, unde ligatura illam laxius circumdat. ^ Ubi- 
cunque ligatura in partibus corporis vivi agit, 
sed non necat, videmus novam productionem , ex- 
Sudationemque plasticam.: lta in superficie. interna 
tunicae cellulosae inflammatio et exsudatio lymphae 
plasticae oritur, quae illam tunicam arcte conjun- 
git atque quidem supra et infra ligaturàm. usque ad 
saccum coecum tunicarum intimarum. Multum id 
certe affert ad prohibendam haemorrhagiam secun- 
dariam, nam postea mutatur in massam ligamen- 
tosam. Longitudo hujus massae est unius lineae, 
nonnunquam 2$ linede, nonnumquam unam et: di. 
midiam partem lineae superat: latitudo i veli li- 
néae: ejus color est pallide" ruber. Si exspecta- 
mus, donec ligatura natura solvatur, perpetua . 
irritatione producitur suppuratio in tela cellulosa. 
Quamquam actio fili sic. sese habeat, tamen nobis 
videtur tanta vi constringi filum, ut illa pars tu- 
nicae cellulesae emoriatur. Difficile est, tanta vi 
constringere filum , ut tunicae cellulosae parietes 
se invicem attingant, et, si cum filo unico linteo 
ligaturam instiruimus, suppuratio non tam noxia 
habenda est, dummodo non diutius adsit; nam 

tunc 

6G) Langebeck, ]. ] Bd. Jil. S. $15. 


MEDICA ' sog 


tunc partes circumdantes praegressa Süppuratione, 
etiam in suppurationem abeunt. Ex experimentis 
patet, et statuimus, -ligaturae solutionem naturae 
esse tribuendam ; nempe illis in casibus, ubi sine 
substantia ligata est arteria, 

Attamen, si decima aut decima quinta die non- 
dum ligatura soluta est, extrahere eam licet, misi 
haec extractio valde difficilis sit, si ligatura gra- 
nulatione retinetur ; quam ob causam oritur nova 
quaestio , quid- faciendum sit, silisatura granulatio- 
ne retineatur ? 

Mirandum est, Richterum primum fuisse, 
qui loquitur de methodo, si filum vel fila reti- 
nentur granulatione: dicit nempé, repetitam. re- 
tractionem et torsionem filorum favere eorüm. re- 
solutioni, 'Saepe aütem bhaecce conamina nihil ad- 
juvant, et: nonnunquam aécidit, ut, ceteris filis 
ligatoriis.jam resolutis, uri mon ejiciatur a ma- 
tura, quod aeque in aneutyé$matis operatione ae 
in-arteriis: vülüeratis observatur, ubi ligatura diü- 
tius remaneét. ^ Iteratis, vicibus quotidie" attrahunt 
Chirürgi:fila, et circa! snum- axim volvunt, spe- 
rantes, fore ut illa pars ofganica, quam ligàtura 
circumdat , quaeque eam retinet, majori irritatione, 
suppuratione solvatur. Frustra autem: nam his 
conaminibus vulnus penitus coit, ligatura vero, 
fistulam efficiens, adhuc cobaeret. Ob irritatio- 
nem ulcus oritur fistulosum ex partibus organicis ; 
quod quoque difficillimum est sanatu, cum tem- 


pus 


6o COMMENTATIO 


pus jam atque fluidum semper destillans filum pu- 
tredine. solverunt. Multa hujusmodi exempla quo- 
tidie observantur, ut, torquendis filis, tamen illi 
non solvantur. Antea suadebant Chirurgi, ut 
vulnus iterum aperiretur et cultro et fórfce trans- 
scinderetur filum. remanens; attamen videtur hic 
modus'esse diílicilis et- periculosus. . Eam. ob cau- 
sam Cl. Kluge (1) machinam excogitavit, quae , 
leniter atque perpetuo filum-extrahendo, partes ób- 
stantes findere potest, Instrumentum est constructum 
ex annulo metallico plano , disciformi , cui spira elas- 
tica e chalybe arcuata , uno loco perpendicularis , iia 
affixa est, ut finis ejus, libere hamulo parvo prae- 
ditus, supra mediam annuli illius. aperturam pen- 
deat (2).. Apparatus ita imponitur eo loco, ubi 
ligatura e partibus mollibus prodit, ut filum per 
mediam anüuli aperturam deci possit (3). Instru- 
mento emplastorum ope tali modo allixo, ligatura 
per annulum trahitur; | hamuloque illo jungitur, . 
hunc in finem, spira ,deorsum flexa annectitur. 
Spira se attollere conatur, et inde:filum, perpetuo 
intendens , sufücientem irritationem ad partes ob- 

stantes. descindendas praebet. 
'Theoretice quidem laudandum hoc instrumentum , 
usu 


(r) . N. Rust, JMagzzin für die gesammte Heiikunde, 
Berlin 1827. Bd. XXIV. S. 3—17. 

(2) Rust, 1l. l. fig. t. 

(3) Rust, l. | fig. ^. 


MEDICA. 61 


usu.tamen practico minus: valet; magnus enim do- 
lor oritur, quia apparatus magna vi agit , dum pos- 
tea, cum filum prolongatum est, relaxatur. Scopo 
igitur minus respondet instrumentum illud, quare 
ingeniosus ille Kluge excogitavit alterum instru- 
mentum , quo cum fructu usus est. ^ Apparatus 
hic- constat. 19? (1) ex duobus frustulis qua- 
drangularibus spongiae compressae ceratae vel con- 
glutinatae , longitudinis duorum vel trium polli- 
cum, quorum superficies superior totam ad lon- 
gitudinem tenui lamina lignea tecta est: 99? (92) ex 
bacillo quadrangulari ligneo longitudinis unius et 
dimidii. vel duorum pollicum, in media autem parte 
rotundato: 3? ex rebus, quibus destinato loco 
figi potest, ex. gr. ex emplastris glutinantibus, 
fills bombyceis et fasciis. 
Usus hujus apparatus sequens est: Ambabus 
illis spongiis compressis , partes juxta se ita po- 
nuntur, ut ligaturae filum in medio sit, fere quar- 
tam vel dimidiam partem pollicis ab illo separa- 
tum: nunc vero emplastris affiguntur, ne dilatari 
possit (3). — Hoc autem saepe locum habere po- 
test, melius igitur est, cuilibet spongiae fini 
pluza fila lintea. vel bombycina annectere (4). Si 
eodem 


(Q0) Rust, !. l. fig. a. 

(2 Rust, 1. l. fig. 4. 

(3) Rust, fig. s. f. í JR 
(4) Rust, fiz. g. h. et i. 


6a CO M.M. MiEIDA C^ A, 


eodem modo spongiae positae sunt, transversim 
bacillus. (1) ille ligneus superimponitur et liga- 
tura parti rotundatae ita nectitur, ut tensio fili 
bacillum in situ illo absque doloribus retinere va- 
leat. Aegroto tranquillitas commendatur, ut ap- 
paratus in eodem situ remaneat.  Spongiae illae 
secreto, e vulneris canali profluente, madefiunt et 
extenduntur. Ut id efficiatur, situs membri ita 
reddi debet, ut fluidum ,e vulnere profluens , spon- 
gias tangere possit, Si omnia haec sic instituan- 
tur, plerumque inter viginti et quatuor horas liga. 
tura solvitur. Aegroto vero inscio, Cl. Kluge 
testatur, in quocumque casu eventum esse faustum. 


(1) Rust, L c. fig. 5. k. 


€A- 


CAPUT TERTIUM, 


DIJUDICATIO VARIARUM  ARTERIAI 
LIGANDAE  METHODORUM, 


—MÓÁÉ € — 
ÁiocE 7 
De operationis nostrae postulatis. 


Quandoquidem indagavimus , quid et natura et 
ars valeant in sistendis et sanandis haemorrhagiis , 
quaenam mutationes pathologicae arteriis per illas . 
inducantur, nobis secundum ordinem propositam 
superest. inquirere, quaenam optima habenda sit, 

Postulata operationis ligaturae sunt: — 1? ut 
producatur perpetua obliteratio , formando | coagu- 
lo.sanguinis interno: 2? ut faveatur sufficienti 
exsudationi lymphae plasticae, | quae juvat inter- 
clusionem, et 5^ ne nimis organismus laedatur, 
neve nascatur haemorrhagia secundaria. 

Primum tria operationis nostrae genera separatim 
perscrutabimur et indagabimus, quid in singulis 
videatur laudabile. | Deinde comparabimus eadem 

in- 


64 COMMENTATIO 


inter se et secundum nostram opinionem optimam 
defendere conabimur, ut tandem exinde nonnulla 
generalia proponere possimus, 


$ 18. 
Dijudicatio methodi S'onesianac. 


Methodus, qua utitur Jones, nobis plurimum 
arridet. Quod ut probemus, attendendum, in illa 
parvam arteriae partem operationis causa denudari 
debere , quo filum hoc unicum ex linteo vel bom- 
byce praeparatum et cera inductum , cujus latitu- 
do dimidiam vel unam lineam superat, arteriam 
circumdet. 

Hoc filo tunicae intimae transcinduntur, quae 
transcissio summi momenti est ad perpetuam in- 
terclusionem arteriae, 1. e. transcissione tunica- 
rum intimarum celerius capaces redduntur ad ex- 
sudationem sufficientem lymphae plasticae, quae 
exsudatio multum valet, quia coagulum sangui- 
nis arcte se cum illa jungit. Extra arteriam, uti 
vidimus, etiam oritur exsudatio lymphae, quod 
coagulum vero non magnum volumen occupat, 
ideoque natura facile illad absorbere potest, Quia 
ligatura est tenuis, organismum .quidem irritat, 
quae vero irritatio nécessaria habenda est, ut in 
tunica cellulosa ea inflammatio producatur, qua 

sol- 


MEDIC A. 65 


solvitur; dum patet inflanmationem debito mino- 
rem esse, si ligatura tenuior est. | 

Praeterea in illa methodo haemorrhagia secun- 
daria, si ligatura bene instituta est, fere nun- 
quam observatur; nam omnes conditiones favent 
ad illam prohibendam. Si primum ponimus, li- 
gaturam suppuratione spontanea se ipsam solvere, 
vidimus, coagula sanguinis confluxisse cum arte- 
ria, coagulum externum lymphae plasticae absorb- 
tum esse et conjunctionem productam inter fines 
transcissae arteriae. Quid autem ansam dare pos- 
set ad haemorrhagiam secundariam, quum nulla ex 
causis supra allatis adsit, nescimus. — Nonnulli 
proposuerunt, viginti quatuor horis praeterlapsis, 
ut ligatura demeretur, quod vero dissuademus 
etiam propter causas allatas. 


$8. 19. 
Dijudicatio tnethodi Scarpianae. 


Methodus , a Scarpa adhibita, primo adspectu 
placet; nam, quarta jam die post institutam ope- 
rationem , apparatum ligatorium demit, unde vul- 
nus prima intentione potest sanari. Attamen, si 
paululum accuratius eandem perscrutemur , minus 
placebit. Ut vidimus, imponit arteriae cylindrum 
linteum, cera inductum , longitudinis sex linearum , 
latitudinis trium, super quem ponit duo fila, 

DOCK. E : quo- 


66 COMMENTATIO 


quorum utrumque constat ex sex filis tenuissirhis 
ad unum reductis, cera obvestitis. Itaque. per- 
magna pars arteriae denudatur et a. partibus. cir- 
cumdantibus separatur. Dein suadet, illa vi fila 
constringere, ut tunicae intimae superficiebus pla- 
nis conveniant; sed difficile est. determinare vim 
necessariam et credimus , non raro tunicas intimas 
haud comprimi (1), sed transcindi, quo. facto, 
arteria sic comprimi debet, ne pars sub cylindro 
emoriatur; atque igitur operator magna dexteritate 
gaudere debet, ut recte cognoscatur gradus con- 
strictionis: Scarpa autem ipse dicit, hunc non 
difficulter cognosci. Coagula sanguinis quidem oriun- 
tur, sed non ad basin tam fixam punctum ha- 
bent, quia: tunicae haud laesae sunt, atque igitur 
exigua tantum quantitate exsudatur lympha. Itaque 
thrombus sanguinis diutius liber in arteria ma- 
net, unde pulsus sanguinis actionem habet in are 
teriae finem; tandem autem se conjungit cum tuni» - 
cis intimis. 

Lymphae plasticae exsudationem externam summi 
momenti credimus 5 quae omnino in hac methodo 
locum habet, atque quidem magna quantitate, quia 
arteria tam magna parte laesa est et ab organis 
cireumdantibus separata. — lliud exsudatum tegit 
arteriam et partim cylindri margines; unde hic ze» 
tinetur. 


Cum 
(1) Vid. supra pag. 45. 


MEDIC A. 67 


"Cum autem res' sic sese habet, Scarpa die 
quarta demit apparatum ligatorium. — Jam vero 
ligatorius apparatus tam arcte conjunctus est cum 
4la parte, quam tegit, ut vis, qua opus est ad 
"demendum apparatum , certe noceat in parte sub- 
jacente, quae ante quatuor dies tantopere con- 
quassata est. Quodsi hoc respectu non noceat, 
cylindrus vehemernter irritabit et celeriter producet 
suppurationem, — Si igitur methodus Scarpiana 
ab illo non fuisset mutata, plane illam vitupera- 
-remus, nunc vero quodammodo placet, cum, cy- 
lindro quarta die sublato, vulnus prima intentione 
"sanari possit; quod saepe observatum est, quare 
permulti Chirurgi ei favent. 

Attamen methodus haecce saepe ansam praebet 
ad haemorrhagiam secundariam ; quando pars, quae 
sub cylindro ponitur, in suppurationem abiit, 
unde nihil nisi thrombus sanguinis fluxum im- 
pedit, et conjunctio stricta inter thrombum san- 
guinis et arteriam nondum ea est, ut fluxui san- 
guinis resistere possit, Concludimus ergo, hanc 
methodum minus tuto esse adhibendam. 


$e 205 
De valore methodi Celsianae. 


De methodo Celsiana, nempe transcissione ar- 
E 2 te- 


68 COMMENTATIO 


teriae inter duas ligaturas, vix loqui debemus. 
Primum nobis occurrit permagna denudatio arte- 
riae. De formatione thromborum sanguinis idem 
valet ac in methodo Jonesiana; quod autem 
objecere huic. methodo, nempe prolapsum ligatu- 
rae, ille impetu sanguinis fere nunquam locum ha- 
bere potest, dummodo sic instituatur, ut tunicae 
intimae transcindantur, tum illa etiam hic est in- 
ter duo puncta fixa vel potius in sulco. Natura 
vero difficultates majores demonstrat, apud hanc 
operationem , si pars arteriae inter ligaturam et 
finem transcissae arteriae magna est et facile sup* 
purationem , irritatione perpetua, in vulnere pro- 
ducit. 

Nonuulli favent huic methodo, quandoquidem 
arterias comparant cum chordis tensis , quae mo- 
mento transcissionis valde se retrahunt;  verunta- 
men haec proprietas ex veris physiologiae funda- 
mentis ilis non competit. 

Cuique Cbirurgo baud incognitum est, haemore 
rhagiam secundariam rariorem esse post amputa- 
tionem , quam post adhibitam methodum Celsia- 
nam. BDifferentia autem haec non adscribenda est 
retractioni arteriae in uno alterove casu, sed huic 
rei, quia Chirurgus , amputationis operatione , arte- 
riam magis protrahit sine denudatione telae cellu- 
losae circumdantis , et sine transcissione vasorum . 
nutrientium. — Non diu nobis immorandum est 
huic methodo, si verbis utamur Cl. Heiste: 

ri: 


MEDICA: 71 


De optima ligandi norma. 


Methodum ligaturae instituendae cum filo linteo 
aut bombyceo optimam habemus. Haec enim me- 
thodus propterea praecipue praeferenda est, quia, 
apud ligaturam circularem, lymphze plasticae ex- 
sudatum. internum citius oritur, quam apud me- 
thodum Scarpianam.  Annulus lymphae plasticae 
perfectior est , meliusque circumdat finem arteriae, 
favetque adhaesioni, ^ Apud ligaturam circularem 
vulnus tunicarum intimarum sanatur per primam, 
apud methodum  Scarpianam per secundam in- 
tentionem. — Si, post solutionem ligaturae , 
institutae secundum Jon esium, arteria indagaturt , 
ora vulnerata arteriae arcte cohaerentia et clau- 
sa inveniuntur; thrombus retinetur et expelli ne- 
quit. In methodo Scarpiana, parietes arteriae non 
cohaerent; sed thrombo sanguinis solummodo obli- 
terantur , qui , adhaesione cum tunica , defenditur con- 
tra circulantem sanguinem.  Filum illud simplex 
multo facilius imponitur arteriae, quam hic liga- 
torius apparatus, Errant vero illi, qui dicunt, fi- 
lum rotundum et tenue arteriam facillime penitus 
transcindere, INon metuendum est, ne ligatura im- 
petu sanguinis ab arteriae fine depellatur;. latet 
enim in suleo, tunicis arteriae internis dilacera- 
tis orto, 


$. 235. 


72 COMMENTATIO 
$. 93. 
Conclusiones. 


In danda generali ligandi norma, ex disputatis 
sequentia potissimum nobis ducenda videntur: 

I. Ad producendam obliterationem arteriae neces- 
se est , ut canalis clausa sit. 

IL. Obliteratio semper locum habet coagulis et 
adhaesione, non vero semper iisdem temporibus. 

II. Obliteratio celerius oritur, si tunicae inti- 
mae transcissae sint, quam si modo sint com- 
pressae. 

IV. Quando fieri potest, arteria sine ulla parte 
vicina liganda est, prae ceteris vero nervi aliaque 
vasa sanguifera vitentur, necesse est. 

V. Eo in loco arteria ligatur , ubi in conjunctio- 
ne naturali est. 

Vi. Arteria non majore parte denudari debet, 
quam ad operationem requiritur; ceteroquin illi 
proprietates vitales demit. 

VII. Duobus filis utendum est; si autem ullam 
ob causam major pars arteriae denudata est, unum 
in superiore et alterum in inferiore vulneris 'angulo 
ponitur, arteriaque intercidi debet, ur fines retra- 
hi possint. 

VIII. Ligatura tractu uno constringatur, quia 
coarctatio , quae sensim paulatimque fit, nullius est 
utilitatis , neque formaticni coaguli favet. 

IX. 


MEDIC A. 69 


ri (1): , Vincta arteria, proximo sub vinctura 
» loco transversa concidi a quibusdam solet, quo 
» Scilicet ,  retractis et clausis arteriae vulneratae 
» Oris, baemorrhagiae periculosae praecaveantur. 
» Verum noxium, vel saltem supervacuum , hoc 
» psum negotium esse judico, atque ipsemet 
, hanc operationem bis institui, ut arteriam non 
» praeciderim , et feliciter nihil minus aegrotos 
», curaverim." Quibus etiam addere liceat haec 
Calliseni (2): , Arteriam inter vincula me- 
» diam discindere, ad extremorum retractionem 
» nocuum, et superfluum merito habetur." De. 
nique nostram sententiam stabiliunt verba Hodg- 
soni (3), ubi loquitur de methodo Celsiana. 
, Erfahrung hat die Sicherheit des Gebrauchs einer 
» einfachen Unterbindung hinlünglich bewiesen , 
», und der grósste Theil der erfahrensten. Wund- 
» ürzte Englands bedienet sich jetzt derselben. "' | 


$. 2r. 


De pretio compressoriorum et ligaturae sic diciae 
d'atteinte. De methodo Lauwrenciano. 


Methodum a variis institutam, ut producerent 
obliterationem compressione, prouti compressoriis 
aliis- 

() Heister, l. |. Nol. I. p. 425. 
(2) Callisen, Principia fystemasis Chirurgiae , Vol. I, 


P- 478- 
(3) Hogdson, l. T. p. 269. 


7o COMMENTATIO 


aliisque. instrumentis, valde repudiamus, quia de- 
nudatio operationis causa nimis magna est, deinde 
quod illis quidem producitur exsudatio lymphae 
plasticae; quae autem non satis celeriter apta est , 
ut fluxui sanguinis resistere possit. Eandem ob 
causam ligatura, dicta d"zzzeinte , supervacanea vide- 
tur, lInquirenda igitur nobis ultimo loco est me- 
thodus, quae auxilio tam incerto non indiget, 
cujus operatio haud difficilis est et quae non mag- 
nam denudationem arteriae postulat. ——— 

Methodus, usurpata a Lau wrencio aliisque, 
nonnumquam adhiberi potest , atque quidem quatuor 
observationes adducere liceat de ejus indicationi- 
bus: scilicet instituenda est, 19 ubi alia emolu- 
menta, quae celeriore obliteratione producuntur , 
ejus noxas superant, ex. gr. in castris et prae- 
sertim in nosocomiis, quum necessitas urget, ut 
aegri abeant, antequam gangraena nosocomiali af- 
ficiuntur; 2? institui potest forsitan in homini- 
bus robustis; 3? ad operationem aneurysmatis 
nunquam instituenda est, cum hic fistulae magis 
noceant, quam ad amputationem; nam in aneu- 
rysmate arteriae saepe prope tumorem in statu 
morboso sunt; ideoque transcissio totius arteriae 
metuenda esset; 49 hoc,etiam valet apud cachecti- 
cos, qui valde proclives sunt ad ulcerationem. 


$. 22. 


MEDIC A. 73 


IX. Ligatura institui debet procul. a ramo late- 
rali, quia, si haud longe hinc facia sit, coa- 
gulum nunquam fere formari potest. 

X. Filum habeat formam rotundam , aut fere ro- 
tundam , ut arteriae tunicae intimae transcindantur 
et per primam intentionem cocant, 

XL. Ligatura circulo arteriam circumdare debet; 


nam, sigaudet forma ovali, tum ejus superficies in- 


Vicem non arcte se tangunt, at si postea forsitan 
formam assumit circularem, major est lumine. ar- 
teriae nec raro depellitur. 

XII. Crassitudo fili sit dimidiae vel unius lineae , 
et flum optimum ex bombyce vel linteo cera in- 
ductum praeparetur. In vasis minimis crassitudo 
tenuis esse debet. 

XIII. Ligaturae nodus sit simplex; huic alter 
imponatur, minime ille dictus chirurgicus, quod 
non tenuis sit, et pressio in arteria inaequalis, et 
facile relaxetur. 

XIV. Nodus chirurgicus in majoribus arteriis 
adhiberi potest, quia simplex majore vi sanguinis 
nonnumquam jam relaxatus est, priusquam secun. 
dus formatus sit. 

. XV. Filum unum prope nodum praescindatur , 
eam ob causam, quod magna copia filorum vul- 
nus nimis irritet. 

XVI. Quodsi nolis abscindere filum. unum pro« 
pe nodum, ambo convolvenda, et convoluta nodi 
ope in apice formata retinenda sunt. 

XVII. 


74 COMMENTATIO MEDICA. 


XVII. Si uno loco permagnus vasorum minimo- 
rum numerus sanguinem mittit, melius est om- 
nia simul ligare, quam sex vel decem seorsim li- 
gare vasa. 

XVIII. Ligaturae solutio naturae tribuenda est, 
ne tractationes partem exsudatam nimis offendant. 

XIX. Decima vel decima quinta die , ligatura non- 
dum soluta, instituendus est apparatus descriptus 
CI EWIIES. 

XX. Ad circumducendum filum arteriae, acum 
descrippgm a Deschamps, argenteam , flexibi- 
lem eligimus. 


CON? 


CONSPECTUS. 


PRAEFATIO. 5 - , : wr Pam, 


CAPUT PRIMUM. 


DE AUXILIO NATURAE IN SISTENDIS ET 
SANANDIS HAEMORRHAGIIS , AB AR* 
TERIARUM VULNERE ORTIS. . . . 35 


$. r. De arteriarum siructura. . «. . . . 8g 

$. 2. De variis doctorum sententiis circa na- 
turae operam ad sistendas haemorrha- 
Sls Qu Ul eira inanem d. 3 qr el sei Od 

$. 3. Symptomata post arteriam plane trans- 
SCi$afh. ^. ^. '. e  .' . .' e. IO 


$« 4. Symptomata , partialem arteriae discis- 
sionem. insequeniid. « . . . . . 14 


CAPUT SECUNDUM. 


DE METHODIS IN ARTERIIS LIGANDIS , EARUM- 
QUE MUTATIONIBUS PATHOLOGICIS. . . i7 


$8. 5. Lisaturae historia. . . . . . Pag.i7 
$. 6. De insirumentis alque substantiis va- 
riis ad lisaturam adhibitis. . . . 96 


$.7 


$. 


S. 


C UC UCAUU» 


CONSPECTUS. 


7. De partium circutmjacentium una cum 
arteria consiriclione. . . « . Pag.go 
8. De transcistione florum prope nodum . 31 
o. Methodi Jonesianae descriptio. . . - 3989 

1o. Dearteriae mutationibus pathologicis in 
methodo ffonesiana. «. « « . « « 984 

1r. De mutationibus in circulatione sangui- 
filts Vise iim oil ces E REC OSTEN RC EA AO" 
I2. De methodo Scarpiana. . « « « « 43 
13. De methodi Scarpianae effectibus. « «44 
14. De methodo Celiiana. . . « « « « 48 
15. De Haemorrhagia secundaria. . . « 49 
16. Solutio ligaturae . « « « «e. 55^ 


C.A.P.U. T. T- E. RT, L.U. M, 
DIJUDICATIO VARIARUM LIGANDAE AR- 
TERIAE METHODORUM ET CONCLU- 


SIONES. Pag,63- 


17. De operationis nostrae postulatis. . . 63 


38. Dijudicatio methodi Jonesianae., — . «64 


19. Dijudicatio methodi Scarpianae. . . 65 

oo. De valore methodi Celsianae. . 4. . 67 

oI. De pretio compressoriorum et ligaturae 
d'atreitire" dictae. su cs ROMS UD 


. o2. De optima arteriae ligandae norma, . 7t 


25: Concinilóneéso s xS MUSS QUIM gg 


WALRANDI CORNELII LUDOVICI CLARISSE ; 
HARDEROVICO - GELRI, 


PHIL, THEOR, ET LITER. HUMAN. IN ACADEMIA 
LUGDUNO - BATAVA CANDIDATI, 


EXPOSITIO QUAESTIONIS, 
A 


NOBILISSIMO ORDINE PHILOSOPHIAE THEO- 
RETICAE zr LITERARUM HUMANIORUM; 
Qu TRAJECTI A» RHENUM zsr, 


IN GERTAMINE LITERARIO; 
ANNO MDCCCXXXUI 
PROPOSITAE: 

Vita Periclis ex ipsis fontibus , maxime Plutarcho 

petita. Viri characterismus. Quid  profuerunit 


ejus politica consilia ? Quid nocuerunt ? 


QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT; 


D, xxvr M. MARTII A, MDCCCXXXIV. 


» 


UU EEÀ—— Pont 


: de2l A443 qu á 11121400 iG. | 


A NE CEPS 


$34: - QOYYORA(CG£fLA "hu 
AUEAGAOA €T JOALUIT SMSUEXI ZG. OXIUT eins 
(£VOAQIQEUAD AY ATAIT S CKUGOUI. 


SUIEOITEAAUO .OLTIAOASXH 


^ 


r Tur A raifisoeD XING SDATG 20 ostéeLiTOY 
OQUAIODAAMUB. VUL ABRRTELI v XADETSR 


[EE 


«193 MUMWUA rs UTOSLA TT un 
,OTHASSTLI MMILATI ao y1 
InzXxoo0di OoW"u*"A 
:fATIBOGqOZJS4 
" ' A uh 33 
i deeros segs uA RON ive xs cs A sai 


sut C ws 7 amet St $C C E 
€ Sii xm E E E — LJ 


" 


" 


(TIVATAOT12A MUIMTAA iei n 


da" » Mis d xy 


SIXXY3900if n HTASAM G6 avxx Qo 7D 


c 


PROOREMIUM. 


s HH omhium temporum gentiumque His- 
toria. habenda est dignissima quae: accuratissime 
ilustretur; negari tamen non potest, in vastissimo 
illo. indagationis campo, quaedam sese offerre , 
quae cognoscere prae multis aliis rébus omnium 
intersit. Nam uti Graecorum, v. c., historia sese 
nobis Scytharum. commemoratione magis commen- 
dat, sic e Graecis imprimis Athenienses. virtute 
bellica , praeclara. curandae reipublicae forma.,:bo- 
narumque artium gloria claruerunt; Sed et in hujus 
Civitatis. historia. enarranda aetates: quaedam. inve- 
niuntur;j quae potissimum antiquitatis Studiosos ad: 
se-alliciunt, 'allectósque mirifica voluptate: perfun- 
dunt. E.iquibüs tamen aetatibus nul!a» memorabilior. 
ést ista qua Athenienses; post devictos Persas , Grae. 
corum principatum obtinuerunt: 3c , quamvis eorum 

A2 CÓ- 


4 PROOEMIUM. 


copiae expeditionibus in longinquas terras suscep- 
tis magnopere distraherentur, potentissimas civi- 
tates. socias tributariasque sibi adjunxerunt, alias 
plane subegerunt. Nec foris tantum crevit res- 
publica, sed urbs, nuper funditus eversa , brevi 
omnium in Hellade pulcherrima facta est, magni- 
ficentissimisque Deorum templis et signis ornata; 
ac Literae, quae adhuc nullae fuerant, simulatque 
Athenienses pacis otio frui coeperunt, celeriter 
tam laete floruerunt , ut monumenta , quae nobis ex 
istis temporibus supersunt, hodieque optima cen- 
seantur exempla, quibus te ad perfectionem in- 
formes, In causas autem inquirenti tantae felici- 
tatis! atque incrementi, plura alia in animo sunt 
habenda; sed maximus honos tribuendus praeclaris 
ilis belli.ducibus rerumque publicarum curatori- 
bus, quos. eo tempore Atheniensibus habere con- 
tigit, quorum laudes nunquam satis extolluntur, 
quosque omni aevo, ex omnibus populis posteri 
admiratione prosecuti sunt. Perpetuo celebrita- 
tis splendore. fulgent nomina Miltiadis ,, "Themis- 
toclis, Aristidis, Cimonis. At siderum .lumen 
evanescit sole orto: atque uti anni tempora. solis 
luce definire solemus, noctium. vero, quamquam 
astrorum ;spendore  magnificarum, minorem: ratio- 
neu habemus ; sic. nullus ex iliis quatporviris :no- 
meii: aetati,: qua ;vivebat, «tribuit; Pericléd vero: 
aetate Athenienses iri: summo» steterunt VIN ESM 
tis; gloriaeque ; fastigio. ) mu?sqiȟbmq rro 

Is 


PRO'OEMIUM. E 


Is enim fuit Periclés, qui, mortuo Aristide atque 
exsulante "Themistocle, quum: res publicas Athe: 
Tüeüsium attigit, eas, priorum opera crescentes 
quidem ,. sed adhuc tamen parvas, ita auxit ; ut, 
quum. eds, primum. ab aliis adjutus , dein solus 
regeret,. populares :suos fecerit totius. maris -do- 
minos, eosque, qui Peloponnesiacarum civitatum 
societati fausto successu obniterentur. Quum ve- 
rO:;, brevi post Periclis obitum , Athenienses ab 
excelso statu dejicerentur , ac bellum . Peloponne- 
siacum, cujus auctor ille habebatur ;; Athenarum 
Subactione Lacedaemoniorumque victoria finiretur ; 
gravissima orta est quaestio, utrum ejus politica 


consilia Atheniensibus re vera profuerint, an potius 


nocuerint. 

Quae quidem quaestio a doctissimis. viris saepis- 
sime agitata, Nobilissimo Phil. 'Theor. et Litt. 
Hum. in Academia Lovaniensi Ordini digna visa 
est, quae juvenam studiosorum diligentiae com- 
mitteretur, in qua. vires suas experirentur (1). 
Unus tantum in certamen prodiit, qui se, zz 
argumenti in suas partes describendi dexteritate , 
quam diligentia , qua ad finem. usque (opus) illud 


per- 


.Q) Conf. Annales Acad. Lovan, anni 1918—1819. . Quaestio 
erat haec: Doceatur accuratius ac diligenter undique fonti- 
bus indicatis, quodnam reyera Periclis fuerit ingenium, et 
quaenam ili tribuenda sint in rem afthenionsium. publicam 
werita? 


6 PROOEMIUM. 


persecutus est, summopere Ordini probavit ; in qua 
tamen Commentatione Ordo desideravit doctrinae co- 
piam, criticam rationem probamque orationem lati- 
nam : quas ob causas hoc scriptum praemio ornari non 
potuit; sed ejus inscriptionem. publice praelegendam 
esse duxerunt Ordinis Professores. Nuper Phil. 
'Theor. et Liter. Hum. in Academia Rheno - Trajec- 
tina Ordo, quum Batavarum Academiarum alumnis 
occasionem praebiturus esset elaborandae alicujus par- 
tis e Graecorum historia, similem illi quaestionem 
proposuit; quae vero, ut sororibus nec diversa, 
nec tamen una, esse solet facies, in nonnullis ab 
ea discrepat.  Postulavit enim ut Periclis vita, 
ex ipsis fontibus, maxime Plutarcho, petita expo- 
neretur; cui tanquam fundamento superstrueretur 
viri characterismus atque inquisitio , utrum ejus 
politica consilia Atheniensium civitati atque impe- 
rio profuerint, an nocuerint. 

Commentationis igitur partitionem a Nobilissimo 
Ordine jam indicatam putantes, opellam nostram 
in tres sectiones distribuimus; quarum prima Pe- 
riclis vitam , altera viri characterismum , tertia 
inquisitionem in ejus zorre/zy continebit, Adjectae 
sunt Observationes, quibus de illis quaestionibus 
agitur, quarum uberior tractatio disputationis or- 
dinem impedivisset; e. g. dé longis Athenarum 
muris, de Periclis uxore, cet, llarum opportuni- 
tate praeterea usus sum , ad exponendum nonnulla 
de vitis eorum, quibuscum Pericli aliquod. neces- 

situ- 


PROOEMIUM. 7 


situdinis vinculum intercessit , Xanthippi, v. c., 
Ephialtisque ; 'Anaxagorae vero, "Cimonis Alcibia- 
disque fata enarranda non duxi,-quippe de quo- 
rum vità plura exstant Veterum testimonia , a re- 
centiotibus collecta atque explicata. 
- Restat, ut aliquid de Fontibus addam. E quibus 
Plutarchum potissimum adeundum putavi; quam- 
obrem Periclis vitam , ab eo conscriptam, ex alio- 
rum veterum scriptorum , praesertim ejusdem Plu- 
tarchi, commemorationibus auxi, raro emendandam 
existimavi. Hos fontes, quantum potui, accura- 
tissime indicavi; recentiorum opera utendum es- 
se non duxi; id tamen egi, ut, si qua dubitatio 
exorta esset, interpretes adirem , eorumque sen- 
tentias inter se conciliarem , aliumve ex alio emen- 
dare conarer; Veterum scriptorum loca, quae a 
recentioribus citata videram, non nisi prius a me 
explorata, e scriptore ipso apposui; nisi qua 
essent minoris momenti, vel ab interprete, a me 
indicato, in unum quasi corpus collecta. 
Amplius quid dicam, Viri Clarissimi, quo 
meam opellam Vobis commendem ? Vobis eam offe- 
ro timide, sed confidenter. Timide, alieno quippe 
periculo doctus, non cuivis contingere adire Co- 
rinthum , ac praeterea mihi nequaquam dissimu- 
lans, nonnulia fortasse in his inventum iri , quae , vel 
minus quam par esset illustrata, vel male dijudi- 
cata, vel negligentius scripta sint. Sed et confi- 


denter, quum facile mihi persuadeam , Vos , qua 
| es- 


8 PROOE MIUM. 


estis aequitate, non consummati quid atque oin- 
nibus numeris absoluti exspectaturos a juvene, 
quem in certamen vocastis, non, ut continuo cla- 
rissimos in illo stadio cursores anteverteret, sed, 
ut horum vestigia premens viam ingrederetur , qua 


decursa metam sese aliquando deprehensurum spe. 
rare posset. 


SEC- 


€— 


TE CACUIG O UPTPPTO 


PERICLIS VITA AD TEMPORUM ORDINEM 
DIGESTA, 


Cogitanci mihi saepenumero, qua ratione Peri- 
clis vita describenda esset, ac memoria repetenti 
clarissimos apud quasque gentes, qui viri cujus- 
dam illustrioris fata enarraverint, deque ejus in- 
dole atque ingenio exposuerint; obtulerunt se di- 
versae argumentandi quasi viae, quarum hae via- 
torem ad itineris scopum perduxerant 5 aliae eum , 
qui eas ingressus esset, in devia atque abrupta 
abduxerant. 

Duae tamen ex illis viis prae ceteris mihi pla- 
cebant; altera floribus obsita, amoenissimisque de- 
verticulis distincta, ita ut ambulator, quum ad 
itineris finem pervenerit , miretur se tantum emen- 
sum esse spatium : altera aridior quidem est , sed 
recta ad scopum ducit; quam qui inierit, licet 
fortasse minus oblectamenti capiat, citius tamen 
domum perveniet. Illam ingressus Plutarchus, ma- 
nus floribus, quos undique discerptos collegerat , 


re^ 


10 COMMENTATIO 


repletas ostendens , me invitare videbatur, ut ejus 
vestigia sequerer: sed quamvis ejus exemplo magno. 
pere allicerer , aridiorem hanc tamen praetuli, in quam 
videbai Plutarchum ipsum e deverticulis nonnun- 
quam reduci. Verum cesset metaphora. Quum igi- 
tur Nobilissimus Ordo mihi videretur hoc potissi- 
mum in Quaestione spectasse, ut vitae expositio- 
ni cetera superstruerentur; optimum putavi, eam 
chronologico ordine enarrare , ac , quantum possem , 
simplicissime res gestas exponere , nec, nisi urgente 
necessitate , in aliquam digressionem abire. Quo fac- 
tum est, ut oratio hic illic aridior steriliorque eva- 
serit, nullisque luminibus distincta; verum eadem 
ratione me assecutum esse existimo, ut narrationi 
meae major fides haberi possit , quam, si historiae 
alias quasdam res minoris vulgo, saepius levissimi 
momenti , interposuissem, Ne autem diutius lectos 
torem detineam , statim in rem ipsam veniamus. 


Anni 
Olymp. A. C. — M — 


LEX. 

" 5?" pericles Atheniensis, e tribu Acamantide et de- 
mo Cholargo (1), natus est, si probabilem sequa- 
LXXII. mur conjecturam , intra Olymp. LXX. annum r. 

^ — "9 et L XXII, annum 4. (id. Obs. I.). Nobili genere 

natus patrem habuit Xanthippum , in pugna navali ad 
Mycalen victorem (2) , quique aliis rebus bene ges- 
tis 
(0) Plut. in Vit. cap. 3. init. pag. 155. C. 
(2) Ibid. 


LITERARIA. I1 


- tis nominis celebritatem adeptus est. (72. Obs. II.). 
Mater vero fuit Agarista, filia Hippocratis; (cumifratre 
Clisthene , qui!, tyrannide; Athenis sublata , rempu- 
blicam ordinavit) e nobilissima illa Agarista , Sicyo- 
nii tyranni filia, Megaclis filii. . Itaque fuit, Peri- 
clis mater Clistheni e fratre neptis (1). (Jig. Obs. 
III.). Ylla , dum puerum adhuc in utero gestabat, 
in somnio sibi videbatur leonem peperisse, et bre- 
vi post Periclem in lucem edidit; ita ut jam ante- 
quam natus esset, plurimis terrori evaderet, et 
magna oriretur popularium exspectatio, hunc in- 
fantem aliquando memorabile et praeclarum quoddam 
facinus patraturum esse (2). Habuit fratrem Ari- 
phronem , ab avo paterno sic dictum (3) , et memo- 
ratur soror a Plutarcho, quae peste Athenis gras- 
sante mortua est (4) (Zid. Obs. IV). 

-De pueritia adolescentiaque Periclis admodum pau- 
ca cognita sunt; neque ita a parentibus institutus 


esse videtur, ut exspectaveris, si tibi in animum 
re- 


(15 Herod. VI. cap. 151. 

(2) Plut. Herod. ll, cc. — Aristid. Sophist. IL. p. 145. Jebb. ubi 
Schol. causam explicat, ob quam Pericles ab Aristide cum 
Meleagro comparetur. Plura habet editio Scholiastae Frommeliana, 
P. 199. — Suid, in voc. IIepzx. — Galeno qui falso tribuitur, libel- 
lus s CQow T0 xZTZA yZGTp)c..in fine haec habet: oUzre IITepi- 
XA«g éyéwemvo '"OAvwmÁOS xui mci Qó(spog 5w Toig "EA- 
A«ci 3ià 00 ÉvvmVÍOV. 

C3) Plut. in Vit, Alcib. cap. I. p. 191. F. — cap 3. p. 1934 A. 

(4) Plut, in Vit, Per. cap. 36. p, 172. B. 


12 COMMENTATIO 


revocaveris ingenii elegantiam literarumque et phi- 
losophiae studium, quibus postea tantopere pol- 
luit, Nullus enim eorum, quibus doctoribus usus 
.est, illum in ineunte adolescentia erudivisse vide- 
tur ; nisi fortasse Pythoclidem Musicum excipias (1). 
Quare, quum postea celeberrimos istos praecepto. 
res Anaxagoram, Zenonem Eleatem, Damonem, 
ceteros, sponte sua sibi adjunxerit; de his ser- 
mo erit in Sect. II. , ubi de Periclis ingenii animique 
dotibus agemus (ZiZ. Obs. V.).  Incidebant vero 
primi aetatis anni in turbulenta illa bellorum contra 
Persarum Regem tempora; peregrinationesque , quas 
Athenienses in alienas regiones suscipere debebant , 
proeliaque, quae, usque ad memorabilem Cimonis 
LXXVI ad Eurymedontem (92) victoriam, fere continua 
39. — 479'serjie, tum inter Persas Graecosque, tum inter hos 
invicem committebantur, strepitui armorum magis , 
quam studiorum quieti favebant. Ac licet Peri- 
clis nomen non inveniatur inter illos, qui pro 
patria pugnaverint, tamen e victoriis, quas postea 
re. 


(1) Plut. in Per. cap. 4. init, p. 153. F. ex Aristotele. — de 
Music. cap. 16. p. 1135. D. — Plat. Alcib. I. cap. 14. init, 
p. 118. Steph. ubi Schol. — Protag. cap. 8. p. 316. E. 

(2) Plut. Cim, cap. 12. p. 496. C. — Thuc. I. cap. 100. — Diod. 
Sic. XL. cap. 6o. sqq. — Nep. vit. Cim. cap. 2. qui tamen hanc 
pugnam cum Xanthippi victoria confundit. — Frontin, Lib. 1V. 
cap. 7. extr. e De pace, quae dicitur Cimonis, conff, quae , contra 
Boeckhium et Heerenium , dixit C. G. Kruegerus , in Seebodii Mu- 
seo, dicto ; Archiv für Philologie und Pádegogik , I. 2. p. 203: 50d» 


LITERARIA. 13 


2 


reportavit conjicere possumus, illum militiam non 
intactam reliquisse3 id quod a Plutarcho confirma- 
tum videmus (1), qui illum strenuum et audacem 
vocat militem. Verum dedita opera id agebat, ut 
popularium oculos mentemque a se averteret; id- 
que.potissimum hanc ob causam, quia valde ip- 
simetuendum erat, ne Pisistrati memoriam in po« 
puli animum revocaret. Provectae enim qui erant 
aetatis , valde percellebantur similitudine , quae , et in 
facie, et in suavi linguae volubilitate , cernebatur inter 
adolescentem Periclem: et famosum istum tyrannum , 
cujus. pràeterea genere materno cognatus erat (2). 
Nequeipsum fefellit existimatio. Fertür enim senex 
aliquis , qui Pisistratum concionantem audiverat, cum 
primae. concioni adolescentuli Periclis: interesset, 
sibi. non. temperasse. ab : exclamatione ::., caveri il- 
;, lum civem oportere, quod Pisistrati orationi si- 
,, milima esset ejus oratio" (3). Quibus permo- 
tus atque insuper genere, divitiis et amicis multum 
in. civitate valentibus spectabilis, sese ab om- 
nibus rebus civilibus abstinuit, bellicis: tantummo- 
do .operá datá ; eaque sapienti agendi ratione Os- 

Beda ivitdbis. IH | 
Rempublicam capessere coepit dérisicto Aristide, 
Themistocle in exsilium ejecto (72. Ob:. 71.), 
à dum- 


re U f "n Fo (t 

c). Plut. Per. cap. 7. p. 135... 

5 Ka); lbid. Conf. l'erod, 1.60. Sqq. 
.JX8) Valer. Max. VIII. cap. 9, Extern, ^ 


€t r XXVII. 
4 


469. 


LXXIX. 
2. 


[22] 


14 COMMENTATTIO 


dumque Cimon expeditionibus extra: patriam: sus- 
ceptis impediebatur, quominus crescenti. adversarii 
auctoritati sese opponeret ( 1). Nam Pericles pruden- 
tissimo usus consilio , non adeo splendidis: rebus 
gestis nominis - celebritatem sibi -acquirere conabas 
tur: verum, sensim pedetentimque procedens, - in 
dies magis sese in Populi benevolentiam :; insinuas 
bat. Hujus enim partes prae. Optimatium sibi ele- 
gerat, quamquam ejus animus ad: Aristocratiam 
propensior erat; verum metuens , ne fortasfe tyran- 
nidem affectare videretur , ac praeterea animadvertens j 
Cimonem ditiorum causam defendendam sibi susce- 
pisse , pauperioribus: ipse se applicuit , eosque variis 
concessionibus muneribusque sibi deviricire: studuit; 
At, quum illi nofi essent tantae divitiae; quantas 
Cimon e praeda , de Persis reportata , sibi paraverat , 
quique hortos 'suos unicuique: aperiebat ,-quotidie 
Atheniensibus ^ coenam c apparari^ curabat,  seni- 
bus vestimenta , indigentibus: pecunias: dabat: de 
publico largitus.est Pericles , Demonide 'suadente ; 
et theatralibus judicialibusque ' sportulis ; - aliisque 


, largitionibus correpta plebe usus est. adversus Areo- 


pagiticum concilium (2). Hoc enim; si: Cimonis 
, TM , 05 313222052 ffT£2 vaqmsic- 


b , 
Àiii1jl1l e 4-2 n 2 4 


(1) Plut. in Per. €ap. 7. p. 155. C. 

(2) Plut. in Per. l. c. — cap. 9. p. 156. F. — Cim. cap. 
10. $qq. p. 484. C. — Theopormp. Lib. X. Philipp. ed. Wichers. 
fragm. 95. — apud Athen, XII. p. 539..ÀA. -— Arist. -Poliric. 

oli V Cx: 


,LITERARIA. 15 


accusationem excipias (772. Obs. I1.) , primum fuit 
facinus , quo sese palam civibus suis ostendit (774. 
Obs. VIII); quamquam et nunc per alium agens , et 
Ephialtis (ZZ. Obs. 1X.) auctoritate. adjutus , prae- 
terea occasionem arripiens, qua Cimon, Lacedaemo- 
niis contra Helotas Messeniosque opem ferens , extra 
patriam. occupatus erat (1).  Absente igitur Opti- 
niatiüm defensore , Areopago , cujus Senatoribus non 
adscriptüs erat, (nunquam enim 'Archontis munus - 
sortitus erat (//;7. Obs. X.) , plurima judicia ademit 5 
illi tantum relinquens actiones caedis praemeditatae ; 
incendii , veneficii , aliorumque sed levioris momenti 
criminum (2). Quo factum est, ut Periclis aucto- 


. ritas apud populum quotidie major fieret , omnia- 


qué tribunalia ejus atque Ephialtis nutu regerentur, 
Quapropter: Cimon, qui exercitum e Peloponneso 
pér Corinthiorut' agrum domum reduxerat; omnem 
dedit operam , ut res in pristinam conditionem 
E : , . tt re- 
ffi*1í rein !rr$àf 
Lib. IL. cap. ultim. — Nep. in Cim.. .Cap. 4. — Conf. Hemsterh, 
ad Luc. Tim. cap. 49», P. 162. Reitz. — W. v. SwWinderen, Comm. 
de Areopag. in Annall. Gron. 1818—1819. p. co. sqq. 
"' (1) Plut. in Per. 1,1. — in Cim. cap. 14. p. 497. F. — cap. 
16 p. (489. DI. — Aristoph. Lysistr. vs. 1140. sqd. 
1:2) 'Blut. in Per. cap. 7. p» 155 E. — cap. 9. p. 157. E. — in Cim, 
«ap», 15. p. 488. A. — Aristot, Politic. II. Cap. I2. — Liban. De- 
"clam. XXIX. — Poll .Onom. VIII. Segm. 117. — denique, nam om- 
nes recensere infinitum.sit, scriptores citati a Meursio Areop. 
capi g.— Prideauxio ad-Marm. Oxon; p.' i45. - Barthelemio, in 
An&ehárs; "Tom. IT.'p. 239. ed. 2. Eat. 


LXXIX. 
4 


LXXX. 


461. 


460. 


16 COMMENTATIO 


redigeret, atque eam zoarre/a» ,quae sub Clisthené 
viguerat , restitueret. Verum conatus ipsi male ces- 
sit; nam plebs, Pericli dedita, Cimoni 'exprobravit 
necessitudinem ,' quae ipsi cüm sorore intercedebat 
Cid. Obs. XI.) ; atque insuper illi objecit Lacedae- 
moniorum studium atque odium populi (1). Ideo li- 
benter usus est occasione, qua Lacedaemonii ur 
bium obsidendarum expugnandarumque ignari , Athe- 
niensium auxilium denuo implorabant; iisque sup- 
petias laturus profectus est. Neque ex hac expedi- 
tione multos fructus. cepit, Lacedaemoniis enim 
oborta est suspicio, res quasdam novas ab Athe- 
niensibus agitari. Itaque metuentes, ne Messenien- 
ses Atheniensibus, ab Ione genus ducentibus, 
persuaderent , ut aliquid contra Dorienses moli- 
rentur, eos dimiserunt praetextu utentes, . Si- 
bi non amplius eorum auxilio. opus esse.  Athe- 
nienses graviter hanc contumeliam ferentes, Lace. 
daemoniorum societatem deseruerunt, seque Argi- 
vis horum hostibus adjunxerunt; Cimonem autem , - 
levi causa arrepta , per Ostracismum in exsilium agi 

Pericles curavit (2). (Zid. Obs. XII.). 
Dum. haec in Graecia agebantur , Inarus ,majo- 
rem Aegypti partem ad defectionem a Persarum .rege 
sollicitavit , Atheniensium auxilio implorato, Hi qua 
erart 

(1) Plut. in Cim. 1, l. et cap, 16. p. 499 D. - 


(2) Plut. Per. cap. 9. p. 157. F. — Cim, |, proxime 1l, — 
1hue.l. i62. — Diod. Sic, Xl. cap. 64, — Paus. IV. cap. 24$. 2« 


LITERARIA. 17 


erant levitate , classem — ducentarum navium , 
tam suarum, quam sociorum, e Cypro demise- 
runt ut versus Aegyptum vela daret (7g. Obs. 
XIII.). Quo quum appulisset, Graeci, duabus 
Memphidis partibus potiri sunt, et per sex annos 
varia fortuna contra Persas pugnarunt; donec ab 
his Aegyptum relinquere coacti sunt (1). Quam te- 
mere Athenienses ad hanc expeditionem animos appu- 
lerint, exinde intelligi potest , quod nullus eorum , 
quos habebant clarissimos imperatores , Pericles , 
Myronides vel Tolmides, inter auctores praeto- 
resve enumeretur. 

Inimicitiae autein , quae inter Athenienses et La- 
cedaemonios ortae fuerant , aliquamdiu tamquam sub ^ 


cineribus latuerunt ; hi domestico, illi longinquo 


bello premebantur. Neque sibi invicem alio modo 
nocere conati esse videntur, quam tacitis crimina- 
tionibus similibusque molitionibus, "Tandem veto 
bellum erupit; proelioque, quod Athenienses na. 
vibus egressi, cum Corinthiis Epidauriisque com- 
miserunt, fusi priores , postea ad Cecryphaleam cum 
Peloponnesiorum classe conflixerunt , e qua pugna 
abierunt victores. 

Praeterea in Aeginam arma intulerunt; ac post- 
quam Aeginetas navali proelio superarant, horum 
urbem obsidere coeperunt. Corinthii igitur ut in- 

| su- 

(1) Thuc. I, cap. 104. 109. — Diod. Sic. Xl cap: 


74. sqq. 
CLAR. B 


LXX. 
3: 


LXXX. 
4e 


18 COMMENTATIÍIO 


sulanos obsidione liberarent, in Megaridem, quae 
nuper Lacedaemoniorum societate relicta, Athenien- 
sibus sese applicuerat, impetum fecerunt; spe- 
rantes fore ut Athenienses ,copiis in Aegypto atque 
Aegina versantibus, has ex insula revocarent, ut 
fociis suis auxilio mitterent: quae tamen spes eos 
fefellit; nam Myronides collectis iis qui ob aeta- 
tem Athenis manserant, Peloponnnesiis obviam 
ivit, eosque duabus pugnis funditus profliga- 
vit (1). Flagrante igitur bello inter Corinthios cum 
sociis, atque Athenienses, Lacedaemonios ta» 
men adhuc quievisse, inde colligas , quod semper 
Peloponnesiorum mentio fiat, horum vero nomen 
nusquam inveniatur; verum quominus dubitemus 
eos revera hujus belli auctores habendos esse, 
probibet locus e Justini Philippicis (2).  Drevi ta- 
men aliquid accidit quo Lacedaemoniis Athenien- 
sibusque, acie utrinque instituta, pugna exstitit. 
Phocenses enim unam ex istis urbibus ceperant 
quae in Doride erant sitae, quaeque ab Lacedae- 
monlis paTpozóAei; habebantur. Itaque ut eam re- 
ciperent Laecedaemonii Phocenses aggressi, eos 
coegerunt ut urbe reddita inde discederent. —Victis 
igitur hostibus in patriam redire cogitaverunt 5 sed 
iter per Geraneam (montem inter Megaridem ab 


Athe- 


(1) Thuc. I. cap. 105. sj. meliora habens quam Diod. Sic. 


-Xl.cap.78 — Conferri poterit Schol, Aristid, p. 187. ed. Fromm. 


(2) Lib. llL cap. 6. 


LITERARLELA - 19 


Atheniensibus occupatam; et Corinthum), parum 
tutum videbatur.  Manserunt igitur in Doeotia; 
animo: volventes qua ratione optime ;iter institue- 
rent,^ atque interea, cum quibusdam Atheniensi- 
bus-agentes de Democratia, longisque mauris..non- 
dum absolutis ; . diruendis 5: ita ut Athenienses me- 
tu.ne quid novi molirentur, cum omnibus. quas 
habebant:copiis, sociisque additis, Lacedaemoniis 
tanquam hostibus obviam irent. In Doeotia apud 
Tanagram - pugnatum :est , . ibique ; Athenienses , 
inter quos etiam Pericles erat. (1), proditio- 
ne Thessalorum , quamquam fortissime pugnantes , 
tandem in fugam conversi sunt (9) (Zid. Obs. 
XIPV.). Non diu tamen hac adversa usi sunt fortu 
ná.. Cimonis enim ope, quem nuper revocave- 


rant, inducias cum Lacedaemoniis fecerunt $. Boeo- 456. 


tis iterum arma intulerunt; iisque sexagesimo se- 
cundo. post 'anagraicam pugnam die, ad Oeno- 
phyta superatis, Tanagraeorum muros diruerunt; 
atque. a Locris Opuntiis centum ditissimos am- 
plissimosque cives obsides abduxerunt (3). De- 
nique etiam Aeginetae Atheniensium :armis succu- 
buerunt; murisque dirutis , navibusque traditis, 
vectigal iis impositum est. 


Nec 
(1) Plut. Per. cap. 10. p. 157. C. 


(2) Thuc. 1]. cáp. 107. — Conf, Diod. Sic. XL cap: 


$0. Sq. 
(3) Thuc. I. cap. 108, — Diod. Sic. XI. cap. 83. — Conf; 
Boeckhii explicatt, Pindar, Tom. lI. Part. l. p. 128: 


De » 


LXXXI: 


I« 


20 COMMENTATIO 


Nec foris tantum "Atheniensium civitas victos 
riis quas de hostibus reportabant, in dies poten- 
tior fiebat, verum et domi magis magisque confir- 
mabatur; ita ut de manubiis, quas Cimon e .Per- 
sarum: bello. fecerat, non tantum australis arcis 
murus (1), verum etiam longi muri ab urbe us- 
que ad Piraeum Phalerumque pertinentes , Megari* 
cae expeditionis tempore incepti, paulo ante Ae- 
ginae subactionem absoluti sint (2). His postea 
accessit tertius murus , và 3i£ uéccu Vel và vorícy 
TEixoc appellatus , quem Pericles exstruxit; et de 
quo adhuc ambigitur, utrum a mari usque ad ure 
bem pertinuerit$ an e Munychio Piraeum versus 
Phalerumque ductus , priores muros inter se junxe- 
rit denique an unquam exstiterit. Qua de re 
Observatione XV. fusius egimus. 

Hostibus autem terra marique omni modo nocere 

455. cupientes Athenienses, neque Laconiam omiserunt, 
quae ab illis duce Tolmide vastata est, Lacedae- 
moniorum navalibus deletis. Idem imperator , Co- 
rinthiorum oppido Chalcide subacto, Sicyoniisque 
qui sese exscensioni opponere voluerant victis, in 
urbem Naupactum collocavit Messenios , qui bello 

de- 


(1) Plut. Cim. cap. 13. p. 487. D. — De Glor. Ath. cap. 7. 
P. 349 D. — Nepos in Cim, cap. 2, (in, — Pausanias Lib. I. 
Cap. 2I. $. 4. — cap. 98. $. 3. 

(2) Thuc. I. cap. 107. sq. 


* 


LITERARIA. 21 


decem annorum exhausti , - pactionem | cum .Lace- 
daemoniis inierant , ut da os à se relinque- 
retur (1). 

. Dum igitur in Graecia res feliciter gerebantur, LXXXI. 
in Aegypto clade affecti sunt Athenienses , ac Per- "m 
sae illos coegerunt hacce regione cedere: ita ut 
naves quinquaginta Athenis auxilio prioribus missae 
-hujusque. calamitatis ignarae, a Phoenicibus inter- 
céptae omnes fere deletae fuerint, ac paucae tan- 
tum -effugerint. Eodem fere tempore Atheniensi- 
bus ab Oreste Thessalorum rege persuasum est, 
ut! ipsum in Thessaliam ; e: qua expulsus erat, re- 
ducerent. Misso igitur exercitu aliquam quidem re- 
gionis partem occuparunt, urbem. vero expugnare 
non potuerunt;- ita ut re infecta ;cum Oreste re. 
verterentur (2). ] 

- Hanc autem ,' quam experti fuerant adversam for- 
tunam., reparavit fausta expeditio in Sicyoniam, 
quae non unam ob causam in hacce disputatione 
memoratu-'dignissima est. Siquidem non tantum 
ab eo inde tempore: Periclis historia magis magis- 
que Atheniensium historia dici meretur, verum- 
etiam res ab eo gestae certiore. Chronologico ordi-: 
ne enarrari possunt, Diodoro enim hanc expedi- 454. 
tionem mpm narrante. duobus locis, Olymp. 
"ag: 8&4 euefsb LXXXI, 


Q) Thuc. I. cap 108. — Diod. Sic. XI. cap. 853. — Paus. 
]. cap. 27. S. 6. 
— (2) Thuc. L. cap, 109. sqq. 


LXXXI. 


3. 


22 COMIMENTATIO 


LXXXI, 2, et rursus 4, e temporum computatio- 
ne: constat  Periclem: Olymp. .L XXXI .2- Athenis. 
abfuisse. Nam istam expeditionem excepit trium 
annorum spatium ; "de. quo. Thucydides. loquitur , 
quoque praeterlapso: foedus. quinquennale, factum: 
est 5. secuti sunt tricennalis. foederis anni quatuore 
decim, Hisce. collectis. fiunt. anni viginti et . duo: 
quibus distabat initium. belli Peloponnesiaci ab; 4n» 
no primo. post Periclis in Sicyoniam expeditionem. 
Sed quum Peloponnesiacum bellum . initium cepe- 
rit.anno A. C. 431., necesse est, ut primus trium. 
annorum spatii.annus fuerit A. C. 453... et is qui 
hunc annum antecesserir.; (eum dico , quo Periclesiin 
Sicyoniam. profectus.sir) , annus quem indicavimus, 
Pegis, quam urbem in Megaride ad Corinthiacum. 
sinum sitam Athenienses habebant , navibus; centum , 
(secundum Plutarchum , quinquaginta ut vult Diod.), 
cum mille -delectis militibus profectus est Pericles 
ac Peloponnesum versus navigavit, hic illic ad littus, 
appellens, neque ut antea Tolmides fecerat , mariti- 
mas tantum urbes vastans, verum et longius a ma- 
ri procedens ,. incolas in urbes; inclusit; Sicyonios 
qui:ipsi obviam. iverant, ad Nemaeam. profligavit » 
ibique tropaeum: excitavit. . Mox ex Achaia Athe- 
niensibus amica , militibus. .in: classem .- acceptis y. 
ad. óppositam continentem delatus Acarnaniam depo- 
pulatus est, atque Oeneadas in suos muros com- 
pulit, quorum vastata regione domum rediit, hos- 
tibus terribilis, a civibus vero cautus et. strenuus 
ha- 


LITERARIA. 23 


habitus , siquidem nulla. offensio ne fortuita qui- 
dem militibus oblata est (1). Oeneadas Athenien- 
sium. obsidione liberatos aggressi sunt Messenien- 
Ses, qui nuper Naupactum impetraverant, Hi 
urbem ceperunt et per aliquod temporis spatium te- 
nuerunt, donec et ipsi ab omnibus Acarnanibus 
Obsessi, urbe cedere debuerunt seque Naupactum 
receperunt (2).,(777. Obs. XV'I.). 

Majorem adhuc laudem ab omnibus consecutus est 
Pericles e. praeclaris quae in. Chersoneso edidit faci- 
noribus ; ubi Graecis incolis salutarem sese praestitit , 
civitates mille. colonorum frequentia . confirmavit , 
muroque in Isthmo a mari ad mare ducto , (quem 
nonnulli:;jam a. Miltiade inceptum fuisse conten. 
dunt) (3) , incursiones Thracum aliorumque impedi- 
vit, ac finem imposuit perpetuo bello, quo hujus 
regionis incolae a latronibus infestabantur. Eodem 
tempore quo Pericles in. Chersonesum. coloniam 
transmisit, Tolmides aliis mille civibus Naxum 
A. C. 466. anno. ab Atheniensibus subactam inco- 
lendam dedit, Circiter haec tempora Pericles etiam 
in Pontum navigasse videtur , qua occasione trede- 
cim. naves cum Lamacho reliquit , ut earum ope ty- 

rau- 


NO Plu. in Per. cap. 19. p. 163. D. « Thuc, I. cap. 


ee Diod. Sic. XI. cap. 85. 88, — Conf, Aristid. O:at; 
Sic. cap. II. Tom. I. p. 587. ]Jebb. 

[O) Paus, Mess. cap. 25. 

(2) Nep. in Miltiad, cap. 2. S. 1 


LXXXI. 
4. 


. 450. 


LXXXII. 
3* 


24 COMMENTATIO 


rannum Timesileontem expelleret; et superata ty* 
ranni factione populo Atheniensium persuasit , ut 
sexcentos cives Sinopen mitterent. Praeterea apud 
Plutarchum memorantur coloniae , quas idem misit , in 
Andrum insulam, atque in illam Thraciae partem quam 
DBisaltae tenebant, licet Macedonicae ditionis es. 
set (1). Has colonias missas esse puto trium il- 
lorum annorum spatio, quibus nihil: memorabile in 
Graecia accidit, quosque eam ob causam Thucy- 
dides praetermisit; verisimile enim est Periclem hac 
quiete usum fuisse ut etiam extra Graeciam Athe- 
niensium fama ubique celebraretur (2). Eorundem 
tamen levitatem repressit, qui Aegyptum amissam 
aegre ferentes, Siciliaeque inhiantes jam Hetruriam 
ac Carthaginem somniabant;.id maxime agens ut 
sese Lacedaemoniis , quos vehementissimo odio pro- 
sequebatur , opponeret, eorumque auctoritatem , 
ubicunque posset, frangeret (3). 
ribus igitur annis post Periclis expeditionem in 
Sicyoniam atque Acarnaniam praeterlapsis, Cimon. 
Spartanos Atheniensesque inter se reconciliavit 5 at- 
que effecit ut quinquennalia foedera inirentur (4). 
Abs- 
(1) Thuc. ll. cap. 99. 
C2) Plut. in Pericl. cap. 11. p 158. D. — cap. 19. Sqq. 


p. 163. C. sq. — Thuc. I. csp. i!2. init. — Diod. Sic. 
XI. cap. 98. — Pausan. I, cap. 27. f. 6. 

C5) Plut. in Pericl. cap. 20. sq p. 164. Ae— Alcib, cap. 17. 
p 1:99. D. 

(D Conf. Obsery. XIV. 


LITERARIA. 35 


Abstinuerünt igitur Athenienses a^ 'belló "contra 
Gráecos, et Cimonem cum ducentis navibus tum 
suis: tum sociorum in Cyprum miserunt; tota ve- 
ró classis ibi non permansit ; Ainyttaeus enim qui 
póst'Inári cladem necemque iü "Aegypti paludes , 
nbi 4 Persarum persecutione tutus erat , Sese rece- 
perat, atque adhuc perpetuo contra eos belligera- 
bat; auxilia ab Atheniensibus petivit 5 ac sexaginta 
naves impetravit, quae in Aegyptum vei dederuht. 


Interea annus' praeteriit , nec per maguüum tempo 49 


ris spatium bi^ mansisse "videntur; Cimorie enim 
mórbó', quení nonnulli perperam dixerunt e vulie- 
fé; quod acceperat ortum fuisse ,'g graviter- afflicto ; 

rés/non bete cessisse videntur; eoque mortuo "in 
pàtriam reversi sunt, quo etiam naves quae 'in 
Aé&yptum profectae fuerant. redierunt (1). (77. 
Obs. XVII). Nec aliquid ampliüs mémoratu dig- 


nüm hóc 'annoaecidit; nisi quod hisce tempo- 
ribus "ut" apud Plütarchum' legimüs j^ Pericles 


pér "totam? Graeciam legatos: miserit , 'singulis civi- 
tatibus perstasuros , ut legatis in unum-lociim 
(Athenas?) missis," dé- commini Gráccige "salute 
deliberaretut^( 9). ^ (Vid. Obs." XP IID). à; 
: Ap- 

(4) Plut.'in Per. cap. 10. p. 157. D. $q. — in Cini, cap. 8. 
P. 490. A. sq. — Thuc. I. cap. 115. «€- Diod. Sic. XH. 
cap. 3. sq. — Nep. Cim: cap. 3.- s 2$; — Suid; is voce 
Kípuv. ^ Wr L Abit iba SÀ VA Vigor bs. lots? 
(2) Plut. in Per. cap. 17. p. 162. D. ov gi .doyes! 


h 
41] 


LXXXII. 


4. 


fa 


26 COMMENTATIO 


449. Apparuit jam, breyi. post. Cimonis obitum ,; amis 
citiam ,. quam inter Athenienses et Spartanos junxe- 
rat, fundamento niti, quod. prima occasione corrue-. 
re  deberet.. Tanto ;enim. odio. ,Peloponnesii .Peri- 
clem habebant, /;quanta . benevolentia , ejus , adversa» 

LXXXHL . rium. fuerant amplexi. | Et quamquam, Megaren- : 
^ sium. defectio, a, Diodoro (1) huic, anno. adscripta ,. 
potius ad annum: 445 referenda: esty. hoc, tamen: 
anno Athenienses , denuo. ostenderunt , id. imprimis, 
«sibi esse, propositum ,., ut ..Lacedaemoniis ,quan« 
tüm possent ;nocerent ; eorumque. auctoritatem. mi- 
nuerent. .. Quum , enim. | Lacedaemonii Delphos. 
profecti... .;civibus templum 3 Phocensibus occu- 
patum eddidissent , ac mpouayrelus, jus. accepis 
Sent, cujus rei documentum. in.. fronte. lupi ; cue 
jusdam alienei insculptum., erat ; Athenienses ,Pe« 
riclis ductu, statim post illorum discessum. Delphos 
aggressi sunt, Hemiplamue:: Phocensibus reddito, 
apouavrelay .Sibi. vindicaverunt4 ejusque. rei indi» 
cium in, dextro lupi.latere inscripserunt - (2). pit 

Oh. XIX. (0. [^4 n TUI 


446. .. Hoc ABB: ad FRA vergente, een fonasse, jam 
LXXXIII, 


E 


nien- 


Cr)gBibl, Xll. | cap.; 5. verum. conf. huc, 1l, cap. 
Must sio .bold -— 1 

(2) plut, i in.Per, cap.21. p. Mer B, mg l. cap. 112. fin. — 
Schol ad Aristoph. Aves vs, 557. — Suid, in fepoc S mÓM MR m : 
Hesych. ia voce. 


Q,LGTERANMLAs2 27 


nienses , qui. .duce Tolmide Boeotiam invadentes. , 
Orchomenum ac, Chaeroneam. ceperant; inde Haliar- 
tum. revertentes ,, prope Coroneam, in. Boeotos. in- 
cidunt ,..qui.. sibi. socios. e: Locride, atque, Euboea 
adjunxerant; proelioque commisso. Athenienses pro- 
fligati. sunt, ingenti strage inter eos edita, for- 
tissimisqne . atque, amplissimis Atheniensium .duciz 
bus .Tolmide ac. Clinia Alcibiadis, patre. (1) ». caez 
SiS«; ,.Vigtores ; pro captiyorum: redemtione. hostes, 
coegerunt, ut ;tota. Boeotia .cederent 5... quO , facto 
illae. urbes ; ubi, antea. Atheniensium auctoritas va- 
luerat y: receptis. .exsulibus., denuo. sui, juris, factae, 
sunt.(2). (ids Obs. XX.). 5 iui oos N 


- sEractis;, ; ut. putabant. Graeci 5 hac. adversa for- /448- 


tuna ,, Atheniensibus, . plurimi;: occasionem ,.. quam, 


sibi, aptissimam, ducebant , avide arripuerünt, atque; 


3b. inyisis..sociis; qui sibi. dominationem, vindica-, 
verant s; alacriter defecerunt. Exemplum dederunt 
Euboeenses, .contra quos; quum. Pericles., magno: 
cum ..exereitu. profectus, esset, fretumgue jam. tra- 
jecisset 4; ipsii;nunciatur etiam .Megarenses . ;defecis- 
se ,;;;Sibique, Corinthios ,. Sicyonios . Epidauriosque 


adjunxisse 5, atque PERP iis - interfectos | 


«Io». sidob»»s M. fti. Supis. .: Gx9 sSdiu 31515288 


11K» Plut. in; Ajcib. cap. 1. p. 290: E. 7—. Plat; Alcib. I. p. 
n Bester; — Isoc, de Bigis Cap. II. P- $52« B.. : 
i Plut. in Pericl. cap. 18. p. 165. A. — In Ages. cap. d 
p. 666. A. — Thuc. I. cap. 113. — lV. cap. 92. — Xenoph. 
nih Caps. $. 4«,— Diod, Sic. XII. cap: 6, —, Pausan. 
I, cap. 27. $8. 6. djor.«d52 SOMI - Ud qa 


i 


LXXXIII. 
4. 


28 COMMENTATIO 


milites, qui in urbibus relicti fuerant , exceptis 
tantum illis, qui Nisaeam fugere potuerant. Prae- 
terlapsis etiam quinque annis, per quos foedüs 
cum Lacedaemoniis valeret, quotidie horum in 
Atticam invasio exspectabatur. Quibus auditis , Pe- 
ricles, Euboicam expeditionem intermittens , statim 
in patriam rediit. Non tamen ausus est Pelopon- 
nesiis obviam ire: nam Megarenses eorumque so- 
cii sese cum Lacedaemoniis conjunxisse videntur. 
Hostium exercitui praeerat Plistonax , Spartanorum 
rex, Pausaniae filius, cui,- propter immaturam 
aetatem ;, Ephori praeposuerant comitem  Cleandri- 
dem, patrem illius Gylippi, qui Atheniénses' in 
Sicilia profligavit (0:  Animadvertens igitur Peri- 
cles, sese collectis hisce copiis imparem futurum 
Cleandridem- decem talentis tentavit; qui, tanta 
pecunia! corruptus, exercitum , " Eleusinem et dd 
Thriasios campos progressum, domum reduxit. 
Hostibus e patria profectis Pericles continuo in 
Euboeam reversus est, totamque insulam sube- 
git, ceteras civitates certis conditionibus in fidem 
recipiens , Hestiaeensibus vero , qui , nave Athenien- 
sium capta, omnes, quos in ea invenerant, morte 
affecerant, urbe expulsis, atque in Macedonia col- 
locatis * ^ insuper etiam  ditioribus Chalcidensium 
ejectis. — Haec omnia tanta celeritate effecit, ut 
men- 
^1) Plut. in Nic. cap. 28. p. $42. A: —— Conf. Thuc. VI. 
cap. 93. — Diod. Sic, XIII. cap. 106. 


LITERARIA. 29 


mense Munychione, post Euboeae subactionem , 
tricennale. foedus. cum Lacedaemoniis | composue- 
rit (1). Sunt autem in his, quae ulteriore quadam 
explicatione egeant; quam ob rem ista in O^s. 
AXXI.. ulterius persequemur. | 

..-. Cimon moriens Pericli omnem. in civitate auc- 444 
toritatem reliquerat : nam, etsi Leocrates. Aegineta- 
rum. victor, Tolmides Myronidesque inter princi- 
pes in republica viros enumerabantur ; nullus tamen 
eorum, quum nihil nisi res bellicas callerent , in 
civili rerum administratione, crescenti ejus. aucto- 
ritati sese opponere poterat. Optimates igitur, ne HORE 
reipublicae forma quaedam oriretur, quae merito mo- 
narchia vocari. posset , "Thucydidem Milesiae filium 
(Vid. Obs. XXII.) , Cimonisque affinem, excita- 
runt; quo Periclis potentiam diminuerent. Minor 
quidem ille erat Cimone, si res bellicas. spectes ; 
sed eum superabat eloquentia rerumque .civilium 
cognitione; et quotidie in concionibus cum Peri- 
cle decertans, brevi rempublicam ad aequilibrium 


Te- 


(1) Plut. in Per. cap. 22, 25, 24. init. p. 164. C. sq. — 
Thuc. I. cap. 114 sq. quique eum descripsit Dion. Ha- 
lic. p.846. R. et Schol. Aristid. p. 183. ed. Fromm. — Thuc. 
li. cap..21. —  Theopomp. fragm. 164. ed. Wich. e Diod. 
Sic. XIL cap. 7. 22. — Strabo X. cap. 649. Falcon, — 
Pausan. V. cap. 23. $. s. — Schol. ad Aristoph. Nub, vs. 
213. — Conferri poterunt Andoc. de Pac. p. 24- n^. 14. et 
Acschin. de Fals. Legat. p. 51. n?. 23. De quibus egi: Krucge- 
rus in Novo Mus. Seebodii, parte 3. p. 84. Sq. 


4  COMMENTATIO 


reduxit. ^ Imprimis efficere. conabatur, ut Opti- 
mates non amplius cum plebe confunderentur, qua 
te eorum dignitas valde minuebatur; verum eos 
secernens, atque omnium copiis in unum contrac- 
tis, valentiores reddidit. Ab eo inde tempore duae 
factiones , quae antea inter se permixtae fuerant, 
separatae sunt, atque ortum est discrimen inter pau- 
corum, et popularis , dominationis fautores, Con- 
tra has molitiones Pericles populo plura indulsit; 
festa, epula, pompasque concedens; naves colo- 
niasque emittens; verum" imprimis magnifica illa 
monumenta exstruens , quorum rudera hodieque ad- 
miramur (77d. Obs. XXIII.). Verum et haec mag- 
nopere a Thucydide ejusque asseclis culpata sunt; 
qui clamabant, reditus ,' quibus ad bellum contra 
Persas gerendum Pericles uti debuisset, hac ratione 
pessumdari: ita ut, in diem magis aucta inter ambas 
factiones discordia, res eo pervenerit, ut ostra- 
cismo decerneretur, uter patrii cedere deberet. 
Sed et ex his Pericles victor abiit, adversarioque 
ejecto per quindecim deinceps annos civitatem guber- 
navit (1). Per omne vero illud tempus arbitrium 
Athenarum Civitatumque, huic urbi subditarum, 
tributorum , exercituum , classium, insularum , ma- 
risque penes eum fuit, imperiumque tenuit , quod 
regale merito dicatur. Sic et ab eo inde tempore 

de- 


(1) Plut. in Pericl. a cap. 11. 3d I4« fin, a pag. 158. A. ad 
(61. A. passim. 


UITERARILA. at 


desiit. populi! libidini E verum , - ubi eos 
pérsussione nón eo, "quo vellet ; perducere poterat , 
invitos saepe coégit ad ea, quie publicae saluti 
prodesse putabat. ' Quod' jm statim iss sestis 
didis exsilium ostendit, ' 

"Archonte enim adhuc Lysimachide , Psammeti- 
chus, Aegyptiorum rex, pecuniae inopiae 'succur- 
Tere Cüpiens , qua Athenienses opprimebantur , pe- 
nuriaeque ex agrorum devastatione exortae , qua. 
draginta mille medimnoruim frumenti copiam 'in 
Atticam misit , quae inter cives divideretur. 'Peri- 
cles hac occasione usus est, ut non tantum plu- 
rimos ex infima plebis faece, verum etiam plures 
alios; qui revera cives, sibi vero 'odiosi essent, 
jure civitatis privaret. " Quo consilio instauravit 
Solonis legem, qua omnes, qui non ab utroque 
"parente , Atheniensi cive, nati essent, nothi habe- 
bantur: quo facto civium numerum, qui antea ul- 
tra 19,000 fuerat, ad 14,040 pinus cujus tamen 
legis postea ipsum poenituit, ut infra gelu (1) 
(Vid. Obs. XXIP.). 

Sed et alia ratione Athenas nimia civium mul- 445. 
titudine liberavit. — Sexaginta enim annos ante, LXXXV. 
Crotoniatae Sybaritas proelio vicerant, omnesque, 
quos prehendere potuerant, nece affecerant; ita 
ut illa urbs ad solitudinem redacta esset.  Prae- 

ter- 


[65] Plut, in Per. cap. 15. p» 161. B. — Conf. cap, 37. p.172. 
D, — Schol. ad Aristoph, Vesp. vs. 7i6. 


LXXXIV. 
4. 


441. 


440* 


32 COMMENTATIO 


terlapsis vero quinquaginta tribus annis , nonnulli 
'Thessali in eam habitatum concesserant, verum, 
quinquennio vix transacto, inde a Crotoniatis ex- 
pulsi sunt. Miserunt igitur legatos Spartam Athe- 
nasque, ut ex illis urbibus colonos peterent, quo- 
rum auxilio Sybarin redire sibi liceret. Advenerunt 
hilegati Athenas Archonte Callimacho , ac per duos 
annos de colonia in Italiam mittenda , ab Athenien« 
sibus consilia agitata sunt. Tandem , extremo Praxi- 
telis anno, Lacedaemoniis petitionem abnuentibus , 
multi Athenienses , inter quos amplissimi viri , decem 
navibus Sybarin profecti, in hujus urbis vicinitate 
"TThurios condiderunt (1) (7iZ. Obs. XXP.). 

Eretrienses, qui in Euboea habitabant, no- 
vas res hoc anno moliti esse videntur; sed 
eorum conatus repressi sunt, atque ex eorum 
numero Athenienses ditiorum filios obsides ab- 
duxerunt , Psephismate decreto , cui deinde nomen 
fuit "EgerpiZxou xaT4A0ycu (2). 

Nullis igitur hostibus Atticam infestantibus, et 
civitate magis magisque confirmata, Pericles , qui 
nolebat, ut populus quiesceret, nullisque bellis 

oc- 

(1) Plut. in Pericl. cap. 1r. p. 158. D. — Pseudo Plut, in 
X. Orat. cap. 3. p. 835. D. — Diod. Sic. XII. cap. 10. — 
Dion. Halic. Tom. V. p. 453. R. — Plin. Hist. Nat. XH. 
cap. 4. Catonianam aeram secutus, — Steph. Byz. in voc. 
Oocjpior. 


(2) Hesych. in voc, — Lexicon MS. Photii citat, a Dodw. de 
Cyclis , p. 742* 


LITERARIA. 33 


occupatus, res novas in republ. agitare conaretur, 
praeterea id agens ut Atheniensium nomen, etiam 
extra Continentem terram, auctoritate valeret; oc- 
casione , quam sibi oblatam putabat, usus est, ac 
bellum Samiis inferre instituit. Contendebant Sa- 
mii cum Milesiis de urbe Priene; e quo certa- 
mine, quum Samii victores rediissent, ab Athe- 
niensibus jussi sunt a bello desistere ; quod nisi 
' fecissent, Athenienses minabantur, sese illorum 
insulam aggressuros esse (1). Quum tamen Peri- 
cles , non tantum a posterioribus Grammaticis, ve- 
rum etiam a Plutarcho, dicatur (2), privatis qui- 
busdam de causis, consilium suum Sami oppug- 
nandae populo persuadere. conatus fuisse;  ali- 
quantulum a publicis rebus degrediamur, Periclis- 
que familiam et privata negotia consideremus. Re- 
pudiata enim uxore (7d. Obs. XX/I.), e qua 
duos filios, Xanthippum et Paralum,  suscepe- 
rat, quamque , quod matrimonium, marito ae- 
que ac conjugi, odiosum esset, minime invi- 
tam alii collocaverat; ipse in aedes suas recepit 
celeberrimam illam Aspasiam (7;7. Obs. XXVII.) , 
cujus consuetudine ab eo inde tempore quotidie 
utebatur, quamque tandem uxorem duxisse vi- 

de- 


(1) Plut. in Pef. cap. 24. sq. p. 165. — Thuc. I. cap. 
115. — Diod, Sic. XII. cap. 27. «- Schol. ad Arist. Vesp. 
v$, 293. 

(2) Plut. l. l, — Harpocr. et Suid. in voce. 


CLAR. C 


34 COMMENTATIO 


detur. Haec, ex urbe Mileto oriunda, populares 
suos coram Pericle defendisse dicebatur, expedi- 
tionemque contra Samios ejus precibus effectam 
esse, vulgo creditum est. NNegarunt auteu illüd 
plurimi, inter quos Assenus , V. C. (1)5 eamque 
rem alibi ulterius persequemur 5; nunc vero bellum 
ipsum consideremus. 

Recusantibus igitur Samiis a bello desistere, 
Athenienses sexto post icta foedera tricennalia 
anno, Periclem in hanc insulam miserunt; qui, 
quum eo venisset, democratiam restituit, quinqua- 
ginta pueros totidemque viros obsides abduxit, at- 
que in insula Lemno deposuit, custodia ibi relic- 
ta; quibus factis cito domum rediit. Interea 
nonnulli e Samiis, qui ex insula discesserant, 
cum potentioribus ibi adhuc degentibus, ac Pis- 
Suthne Regio Praefecto, societatem inierunt ad mu- 
tandam in Samo regiminis formam, Deinde, sep- 
tingenti numero in insulam trajecti, democraticam 
factionem subegerunt, obsidibusque e Lemno sure 
teptis , palam ab Atheniensibus defecerunt, cus- 
todibus magistratibusque quos Athenienses reli- 
querant, Pissuthni traditis; et simul ad Miletum 
oppugnandam sese parare coeperunt, Byzantiis 
etiam persuadentes, ut secum una deficerent. Quod 
ut Athenieases resciverunt, statim Periclem. ite- 

rum 


C») In libello cui titulus: Perikles van A«hene, Hag. Com. 
1919. p. 34. 


LITERARIA. 35: 


rum cum sexaginta navibus contra Samios miserunt. 
Is, sedecim naves in Chium Lesbumque ablegans , 
quae Phoenices observarent, atque ubicunque man- 
darent, ut insulani Atheniensibus venirent auxi- 
lio, ipse cum reliquis Samiorum classem ,. Mileto 
redeuntem , profligavit ad Tragiam insulam.  Dein- 
de quadraginta Chiorum et viginti. duabus. Les- 


biorum navibus Atheniensium classi additis,  Pe-. 


ricles milites suos escendere jussit; qui, pedes. 
tri praelio victores,  Samiorum urbem undique 
cinxerunt, atque a mari omni commeatu inter- 
cludere conati sunt. Dum baec geruntur, Pericli 
nuntiüs affertur, Phoenices appropinquare 5 . qua- 
propter sexaginta navibus, ex iis quae. ad. lit- 
tus appulerant, sumtis, celeriter contra eos in 


Cariam profectus est. Opportunitatem, qua ob- 


sidentium exercitus Imperatore magnague militum 
parte orbatus erat, oppidani usurparunt, atque, 
Melisso duce, de improviso ac repente ex urbe in 
Atheniensium exercitum , nulla munitione tectum, 
invadentes , eos facile in fugam verterunt , naves- 
que, quae pro castris in statione manserant, dele- 
verunt, Deinde, pugna cum ceteris navibus com- 
missa, eas profligarunt; ac per quatuordecim, dies 
maris domini fuerunt.  Diutius tamen ipsis mari 
libero uti non licuit, Reversus enim ab expeditione 
Pericles, novis, quae "Thucydide duce allatae 
erant, suppetiis adjutus , omni studio urbem op- 
pugnare incepit; hac in re Artemonis opera usus: 

C 2 ac 


LXXXV, 
1 . 


36 C O.M MP?E5ANIT3A"T I;:O 


ac tandem nono mense in suam potestatem redegit. 

rbis moenia diruta sunt; ex incolis obsides ab- 
ducti: etiam naves absumtae, Samiisque tributum 
impositum. Quibus omnibus perterriti , Dyzantii se- 
se denuo Atheniensium dominationi subjecerunt (1) 
(Fid. Obs. XXV III.). 

Exteris igitur rebus compositis ad domesticas Peri- 
cles animum advertit. Er quum Comoediae licentia 
mirum atque horrendum in modum crevisset , eam 
reprimere conatus est Psephismate scripto: coU gi 
xGjLgàsly , eaquelex valuit per hunc duosque qui se- 
quebantur annos (2). Cujusmodi vero illa lex fuerit , 
non satis explicasse videntur viri docti, quos hac 
de re consului. Nam, quominus credamus Comoe- 
diam his temporibus plane prohibitam fuisse, ob- 
stat Oderici Marmor, a Clintono (3) citatum; e 
quo discimus, Dionysiis anni 439. , Archonte Mo- 
rychide, et 457. , Theodoro Archonte, Comoe- 
dias esse actas.  Putaverim | Scholiastae verbis 
addendam esse voculam ;;yi, ut indicare vo- 
luerit, per illad temporis spatium non licuisse, 
aliquem in scenam producere, ejusque imaginem 
persona gestibusque imitari; eadem fere ratione, 
qua postea Antimachus legem tulit, wu xepugisiv éE 


évó- 
Cr) Plut. in Per. cap. 25-23. p. 165. sqq. — Thuc. cap. 
115—117. in fin. — 10d. Sic. XII. cap. 272, 28. 
(2). Scho, ad Atis:oph, Acharnn. vs. 67. — Suid. in voce 
EjÓvpéyye. 


(3) Conf. ad h. a. Columna IV. — ad a. 737* Col. IV. 


OTLIOITERARKLA 37 


ivéuarog; (1). Eaque opinio mihi optime cum 
temporum ratione convenire videtur; siquidem 
constat , praeter alios, etiam Periclem jam antea sae- 
pius Comoedorum' dicteriis petitum fuisse.  Pse. 
» phismate igitur in eos scripto, per tres hosce 
annos quieverunt; verum, quam, Archonte Euthy- 
mene, haec lex abrogata esset, brevi postea, Me- 
garensis Peloponnesiacique belli tempore, antiquam 
impudentiam denuo susceperunt; quoque magis in- 
viti tacere debuerant, eo acrius in eum, quem 
hujus mali auctorem putabant, insultarunt. 
Victoria autem , quam de rebellantibus Samiis re- 437. 
portaverant Athenienses, ceteros insulanos popu- 
losque, quos tributarios habebant, coércuit, at- 
que in officio retinuit, Pace simul inter Athenienses 
Peloponnesiosque vigente, priores, bellorum ac 
longinquarum expeditionum avidissimi , denuo ani- 
mum appulerunt ad. possessiones extra Graeciam 
acquirendas. taque Pericles, qui in his populo 
morem gerebat, dummodo inceptus faustum exi- 
tum polliceretur, auctor fuit coloniae Amphipolin 
deducendae. Eo jam Aristagoras, qui a3 Persarum 
rege Dario defecerat, anno A. C. 497. venerat; 
verum paullo post ab accolis Barbaris circum- 
.ventus, cum toto exercitu periit (2). Post duos 
igi- 


(1) Conff, quos citat Petit, ad Legg. Att. p. 151. sq. 
(2) Herod. V. cap. 126. — Thuc. IV. cap. 1o2. -- Diod, 
Sic. XII. cap. 68. , 


38 COMMENTATIO 


igitur et triginta annos in eam regionem, .quae 
inculta jacebat,  navigarunt decem mille .Athe- 
niensium coloni a. A. C. 465.: sed ne his quidem 
tranquille has terras habitare contigit; quippe quos 
aggressi Thraces ad Drabescum profligarunt , atque 
ad unum omnes occiderunt (1). Quam ob rem 
Athenienses hisce temporibus otium nacti, cladem 
quam ante undetriginta annos acceperant, reparare 
LXXXV. studuerunt 5 et, Archonte Euthymene, Agnonem Ni- 
Á ciae filium , in Thraciam miserunt; qui eodem illo 
loco, quo priores advenae perierant, quique £yyéx 
é3oi appellabatur, urbem condidit, Amphipolin vo- 
catam , quippe ab omni parte duobus fluminibus 
circumfluam. Quae urbs postea pugna inter Cleo- 

nem et Drasidam nobilitata fuit (2). 

4365. Multo vero majorem gloriam Athenis addidit 
Pericles eodem hocce Archonte Euthymene; quum : 
Phidia ex Elide, ut videtur, reverso, Propylaea 
aedificare incepit (3). De cujus aedificii splendore 
ac magnificentia una tantum omnium et consentiens 

VOx 


(1) Herod. IX. cap. 75. — Thuc. I. cap. too. IV, 105. — 
Diod. 1, c. Conf, lib. XI. cap. 70. — Paus, I. cap. 29. $, 4. — 
De Drabesco Strab, VII. pag. 481. — Steph. Byz. in voce. 

2) Tnuc. IV. cap. 102. — Diod. Sic. XII. cap. 32. — Schol. 
Aeschin, p. 755. R. — Stephani Byz. Epitomator quaedam tur- 
bavit. Conf, in voce 'ApQzoA:s. 

(5) Plur. in Per. cap. 13. p. 160. B. — Diod. Sic, XII, cap. 
40. — Harpocr. in voce, quique sua ab eo mutuatur, Sui- 
das, 


Q LITERARIA. 32 


vox est, etiam corum , quibus ejus rudera a Turcis 
in suggestum tormentarium (Zzzzeri/) mutata , con- 
spicere licuit. (i7. Obs. XXIX.). 
"Quamquam Spartani atque Athenienses , - Dorien- 
sium Ionumque stirpium principes , pacem composue- 
rant, triginta annorum foedere facto 5: plurimae ta- 
men causae erant belli instaurandi , seminaque discor- 
diae ubique'dispersa, Lacedaemonii, qui post Pau- 
saniae arrogantiam proditionemque , principatum 
Atheniensibus , eorumque praeclaris. Imperatoribus 
concesserant, postea, quum viderent, Athenienses 
classibus suis totius maris Aegaei maritimarumque 
regionum imperium tenere , sociosque tam liberos, 
quam subjectos cogere, ut ea facerent quibus Athe- 
nae maxime augerentur 5 Lacones igitur tandem intel- 
ligere. coeperunt , omni opera sese obniti oportere , 
ne omnis Spartanorum auctoritas. in. Graecia pror- 
sus interiret (1). Athenienses contra, felici beito- 
rum exitu elati, quotidie majora concupiscere, id- 
que unice studere, ut, quemadmodum piurimas si- 
bi jam regiones extra Graeciam  subjecerant, sic. et 
"EAAx3og ipsius góroxpzropeg fierent. "Tricennalia vero 
foedera bellum per longum temporis spatium impedi- 
verunt; donec tandemexarsit , quum legati ex insula 
"Corcyra, Athenas venientes hujusque urbis. cives 
in suas partes perducere tentantes, eorum auxi- 
lium 


(1) 'Fhuc. 1,.ecap, 118. 


434. 


LXXXVI. 
3. 


40 COMMIEN:TAJT.LO 


Yum contra Corinthios imploraverunt (1). (7id. 
Obs. XXX.). 

Pericles, quum intelligeret , Peloponnesiacum bellum 
nulla. ratione evitari posse, hanc occasionem non 
praetermittendam censuit, reipublicae, quae post 
Athenas re nautica optime valebat, societatem avi- 
de amplectens, In altera igitur concione (prio- 
ri enim, Corinthiorum dicta, non minus quam 
Corcyraeorum placuerant), populo persuasit, ut 
cum Corcyraeis foedus icerent; non offepsivum 
(ut vocant), quo tricennale foedus violaretur , sed 
defensivum. Namque Athenienses probe sciebant , 
et hac ratione bellum cum Peloponnesiis eruptu- 
rum; nec siverunt , ut Corinthii, Corcyraeorum 
clade confirmati, eorumque classibus aucti, sibi 
pares fierent. Quae secum reputantes, auxilia Cor- 
cyraeis mittenda censuerunt; ac Pericles decem na- 
ves huic rei designavit, quibus praeposuit Lace- 
daemonium , Cimonis filium, duobus Collegis illi 
additis. His ducibus mandatum est, ut ab omni 
proelio abstinerent , nisi Corinthii Corcyram ip- 
sam adorti fuissent (2). 

Dici igitur poterit ista Corcyraeorum legatio Pe- 
loponnesiaci belli facem per Graeciam accendisse ; 
verum etiamsi haec omnia non accidissent, alia 
etiam hujus belli causa fuisset. Si quidem Pse- 

phis 

(1) Thuc. I. cap. 51. 

C.) Plut. ia Per, cap, 29. p. 167. F. & Thuc. I, cap. 44. sq. 


LITET'AfRI A. "m 


phisma in. Megarenses, e sententia Meieri V. 
€., huic anno adscribendum est (1). (/;Z.. Oós. 
XXXI.). : 
'3Primo autem vere insequentis anni POM M 
omnibus. sociorum copiis collectis, ^ paratisque 
quae. ad bellum necessaria esse possent, quur 
noctua Chimerio solvissent, primo diluculo Cor- 
cyraeos sibi. obviam navigantes. animadvertunt. 
Acies- igitur utrimque instruitur, signisque subla. 
tis acerrima fit pugna, in qua Athenienses Cor- 
cyraeis sicubi premerentur, : alacriter opem tule- 
runt. Non vero Corinthios aggressi sunt , nisi quum 
hi, Corcyraeis in fugam conversis, in Athenien. 
ses impetum fecerunt. Et voluerunt Corinthii ejus- 
dem diei vespera iternm in Corcyraeos invadere, 
quum animadverterunt viginti naves Atticas (Plu- 
tarchus. habet decem (2) ) , appropinquantes. Peri- 
cles has prioribus decem addiderat, populo aegre 
ferente," quod Lacedaemonium tam parvae classi 
-praeposuisset.. Quamobrem Corinthii , metuentes ne 
recenti huic auxilio impares futuri essent, primum 
quidem a proelio abstinuerunt, et postero die indu- 
cias fecerunt, ut salvis sibi domum redire liceret. Quo 
fac. 


/.. (1) Index. Lectt. Universit, Gryphisvald. 1821. p. 6. citatus 
a Kruegero, ad Clint. F. H. ad ann. 433. Conf. Diod. Sic. XH. 
cap. 39. 

(2) In Pseudo- Plut. etiam legitur e/xoc;, Vit, X. Orat. in 
Andoc. init, p. 834. C. 


42 COMMENTATIO 


facto, postquam tropaeum exstruxerunt, domum 
profecti sunt, in via Anactorium per fraudem capien« 
tes. Ab altera vero parte etiam Corcyraei tropaeum 
erexerunt , quod hostes recedere coacti essent (1). 
Hanc autem pugnam alia cito secuta est, Nam , quum 
viderent Athenienses, Corinthios id rhaxime agere, 
ut ultionem caperent de iis , qui, dum foedere sibi 
conjuncti essent, hostibus tulissent suppetias, Po- 
tidaeatas, Corinthiorum colonos, sibi vero subjec- 
tos, jusserunt, ut muros demolirentur, magistra- 
tusque, quos quotannis e Metropoli accipere sole- 
bant, expellerent. Suspicabantur enim Athenienses , 
ne illis defectio persuaderetur a Corinthiis et Per- 
dicca Macedoniae rege, qui antea Atheniensium 
amicus , nuper eorum hostis factus erat.  Qui- 
bus si obtemperassent Potideatae, ne et ipsideinde 
ceteros socios, in "Thracia habitantes , ad defectio- 
nem sollicitarent , perquam timebant Athenienses. 
Quam ob rem triginta navibus Potidaeam. missis , 
etiam obsides sibi dedi postularunt. Verum Poti- 
daeatae Athenas legatos miserunt, qui populum 
orarent, ne quid novi de socia civitate statuerent, 
Quum autem nihil inde proficerent, Lacedaemonem 
et Corinthum adeunt, ibique de defectione consilia 
agitant; ita ut, quum Atheniensium naves in Thra- 
ciam venirent,  Potidaeatas aliasque Civitates jain 
defecisse deprehenderent. — Simul enim Perdiccas 

Chal- 


C0) Plut. in Per, IJ. ], — Thuc. I. cap, .46—55 


LITERARIA. AN 


Chalcidensibus persuaserat , ut , relictis maritimis op- 
pidis ,, Olynthum commigrarent , eamque urbem con- 
tra Athenienses munirent. Atque, ut Potidaeatae 
.sese contra Athenienses , qui defectione audita bellum 
parabant , defendere possent, Corinthii, duce Adi- 
;manto,:eó auxilia miserunt. Peloponnesii, quum 
-quadragesimo post defectionem die eó pervenissent , 
ibrevi post certamen commiserunt cum copiis , quas 
Athenienses ad Potidaeam recuperandam duce, Cal- 
lia miserant. Hac pugna victores exierunt Athe- 
aienses, atque exercitui. plurima auxilia duce 
Phormione addiderunt; |a quibus Potidaea terra 

marique obsessa fuit (1). (Zid. Obs. XXXI.) 
Quae omnia effecerunt, ut Peloponnesii eorum- 
,que socii, quum viderent, Athenienses jam cum 
nonnullis armorum vi dimicasse, atque adversus 
alios decreta facta esse, quibus commune Graeco- 
rum jus tolli contenderent; his, inquam , omnibus 
permoti ,. Lacedaemonem convenerunt , quó omnes 
Civitates sociae legatos miserunt , ut de communi sa- 
lute deliberarent. Inter quos Megarenses Corinthii- 
que belli studiosissimi erant, Aeginetae prae metu 
Atheniensium , clanculum tamen concilium vehemen- 
ter incitabant; dicentes , se praeter foedera alienis legi- 
bus 


(1) Plut. 1. 1. — Thuc. I. cap. 56—65. — Diod. Sic. XII. cap. 
34» 37* — Interfuit huic expeditioni Socrates cum Alcibiade. 
Conf. Plut. in Alcib. cap. 7. p. 194. E. — Plat. in Apolog. 
Cap. 17. p. 28. quosque ibi citat Stallbaumius, praesertim Athc- 
naeum , lib. V. cap. 15. ibique Casaub. p. 376. 


LXXXVI. 
kl. 


44 COMMENTATIO 


bus obtemperare debere. Erant et ibi Atheniensium 
legati; sed hi suam Civitatem defendere noluerunt ; ve- 
rum quum Corinthii, sociorum extremi , Lacedae- 
monios contra se incitare conati fuissent , monue- 
runt, non leve fore bellum, neque Athenarum 
hostibus utile, si temere susciperetur, Suadebant 
etiam Lacedaemoniis, ne inconsiderate sociis ob- 
temperarent , certamenque inirent , cujus brevi 
post ipsos poenitere posset; simul Atheniensium 
in bello contra Persas merita celebrantes. Hos ex- 
cipiens Archidamus, Spartanorum rex, etiam omnes 
vires intendit, ut bellum nisi prohiberet , tamen 
differret. Sed Sthenelaidas, oratione brevi sed vehe- 
mentissima in Athenienses dicta (1) , socios statim 
in suffragia misit: ac pedibus in sententiam itum 
est, foedera esse soluta. Quibus factis, singuli 
domum redierunt, decimo quarto anno , postquam 
tricennalia foedera facta fuerunt (2). Non tamen 
continuo post hoc concilium ad arma perventum 
est, Lacedaemonii, qui ad bellum suscipiendum non 
admodum pronierant,nec sociorum verbis tantope- 
re excitati erant , quantopere Atheniensibus crescen- 
tem quotidie potentiam invidebant, pigread bellum 
sese accinxerunt, Sed tamen ante legatos Delphos mi- 
serunt , rogatum , utrum res sibi feliciter cederet, Deus 

res. 


(1) Cujus meminit Plut. in Reip. Ger. Praeceptis, cap. 6. p. 
$03. B. — Conf. Paus, III. cap. 7. &. 10. 
(2) Plut. in Per. cap, ^9. p. 168. B. — Thuc, I. cap. 62-87. 


LITERARIA. 45 


respondit, ipsos victores fore , si omnibus viribus 
bellum gererent; seque vocatum et non vocatum iis 
adfuturum promisit (1). .Convocatis iterum so- 
ciis , plurimi Athenienses accusarunt, bellumque 
suscipiendum monuerunt: Corinthiique metuentes , 
ne Potidaea everteretur , orationem habuerunt : 
qua dicta Lacedaemonii unicuique, et majori, et 
minori civitati, suffragii facultatem dederunt, ma- 
jorque sociorum pars bellum gerendum esse decre- 
vit; neque ullam amplius moram interponi volue- 
runt. Anni tamen tempestas atque omnium rerum, 
quibus in bello egerent, inopia prohibuit, quo- 
minus statim in Atticam irruptionem ' facerent (2). 
Hoc temporis spatio usus est Archidamus , qui Pe- 
riclis amicus habebatur (3) , ut plurimas criminatio- 
nes dilueret sociorumque animos demulceret; ita ut 
quum legati Athenas missi essent , sperare liceret, 
fore ut pax instauraretur. Sed quod Peloponnesii 
postulabant, «ut Athenienses a Potidaea disce- 
derent, Aeginetasque suis legibus vivere  sine- 
rent; atque imprimis, ut Psephisma adversus Me- 
garenses antiquaretur, impetrare non potuerunt. 
Nec felicius iis cessit conatus, quo jam antea, pri- 
ma legatione , Periclem e civitate ejicere voluerant; 
di- 
(1) Thuc. I. cap. 88. 118. 


2) Thuc. I. cap. 119—125. 


(3) Plut, in Per. cap. 33. p. 170. B. «€ Thuc. ll. cap. 
13. — Justin. Philipp. III. cap. 7. 


431. 


46 COMMENTATIO 


dicentes eum Cylonio (1) piaculo pollutum esse; 
Nam Athenienses animadvertentes , hostes illum 
maxime odisse ac metuere , dehinc in eo majorem fi- 
duciam, quam unquam antea, posuerunt (72. Obs. 
XXXII.). ' Tandem Ramphio , cum duobus collegis, 
Athenas misso , nihilque aliud , quam anteriores lega- 
ti (Vid. Obs. X X XIV.) postulaverant, exigente , plu- 
res in utramque sententiam verba fecerunt , donec 
Pericles suggestum conscendit , indeque verba ad po- 
pulum fecit, quibus ei persuasit, ut nulla ratione 
Lacedaemoniis cederet. Re igitur infecta legati do- 
mum redierunt , neque alii postea Athenas vene- 
runt (2). 

Athenienses, in rebus quidem civilibus, Peri- 
cli adhuc obsequebantur, nec tamen deérant, qui 
ipsi nocere studerent , eumque in populi invidiam 
adducere conarentur. Quem autem quum ipsum 
aggredi non auderent, ab ejus amicis initium 
fecerunt; fuitque Phidias primus , qui obtrectato- 
rum criminationibus exponeretur. Septimus enim 
annus jam agebatur, quo fabellam aliqui spar- 
serant, Atheniensium matronas officinam  Phidiae 
frequentare, ut scilicet statuas similiaque opera 
spectarent , sed revera uti Pericli adessent (3). 
(Vid. Obs. XXXF.) Mirifica tamen quae con- 


fe- 
(1) Conf. Os. lit. 
2) Plut. cap. 29. in fin. — cap. 33. init. p. 168. C. er 
p. 170. A. — Thuc. I* cap. 126. et cap. 5599145. 
(3) Plut. in Ter, cap. 19. p. 160. D. 


LITERARKIA. 47 


fecerat. Phidias , monumenta , ac praecipue celeberri- 
mum -illud Minervae signum , ex auro atque ebore 
confectum , omnium animos duntaxat admiratione im- 
pleverat: quumque ab Eliacis optimus artifex ad 
Jovis Olympii statuam fingendam arcesseretur , 
Athenienses Phidiam in eorum urbem miserant. 
Quievit tunc.aliquamdiu invidia? sed quum nova 
gloria auctus in patriam reversus erat, ab aliquo 
servorum , atque in operibus adjutore, Menone , 
accusatus est corrupti auri , quod Minervaesigno im- 
pendisset.  Suaserat ipsi Pericles, ut aurum eum 
in modum. signo adjungeret, ut facile inde demi 
posset: quod quum accusatores. facere jussisset , eos 
hoc modo mendacii facile arguit.  Excogitarunt 
igitur alia? v. c. Periclis imaginem in clypeo con- 
spici, uti et Phidiae, tam artificiose confectam, 
ut illà demtà totum signum corruere deberet (1). 
Quumque viderent Phidiae inimici , inter quos 
Glyco. quidam fuisse videtur, ejus innocentiam 
adeo omnibus apparere, ut jamjam absolvendus 
esset, veneno eum in carcere interfecerunt; hu- 
jus rei culpam in Periclem transferentes, uti pri- 
dem Ephialtis interfectores jam fecerant. Menonem 
autem justae ultioni surripuerunt, populo persua- 
dentes, ut ejus cura Strategis committeretur (2), 
Quam- 

(1) Conf. Liber qui Aristoteli tribuitur de Mundo, cap. 6. 


p. 618. E. — Cicero Orat, cap. 7. 
(2) Plut. in Per, cap. 31. p. 169. 


48 COMMENTATIO 


Quamobrem Pericles, cavere cupiens, me populí 
favorem amitteret , in publicum prodiit; atque ora» 
tione coram populo dicta , pecuniarum omnium- 
que rerum sibi commissarum rationes: reddidit; et 
simul Atticae incolas docuit , qua ratione ipsis 
agendum esset, si Peloponnesii irruptionem face- 
rent, eos excitans, ut omnibus rebus ex agro in 
urbem illatis , hostibus terra non occurrerent, rem 
vero nauticam instruerent, quippe mari. hostibus 
maxime nocituri (1). 

Ac brevi quidem post apparuit horum appara- 
tuum necessitas, bello hujus anni vere erumpente. 
Duos enim menses adhuc magistratu fungente Py, 
thodoro, Plataeae, cujus oppidi incolae Athenien- 
sibus semper deditissimi fuerant, noctu per prodi- 
tionem a Thebanis occupantur ; sed incolarum virtute 
hostium impetus repulsus est. Plurimi aggres- 
sores caesi vel vivi capti sunt, Sed et hos, pac- 
tum cum Thebanis initum violantes Plataeenses, 
neceaffecerunt. Quapropter Athenienses, veriti, 
ne brevi fieret ut urbs a. Thebanis oppugnaretur , 
frumentum in eam militumque custodiam miserunt ; 
pueros vero ct mulieres ex ea subduxerunt (2). 
(Kid. Obs. XXXVII.) 

: Pe- 
()) Thuc. IL cap. 15. 
(2) Thuc. IL. cap. 2—6. — Diod. Sic lib, XII. cap. 41. sqq. 


pcrperam haec nariat Euchydemo Archonte, — Conf. Dem. 
in Neaer. Tom. V. p 133. sqq. Tavchn. p. 1379. R. 


LITERARIA. 49 


Peloponnesiorum exercitus interea extremos At- 
ticae Boeotiaeque fines attigerat. In iis sita erat 
. Oenoe, oppidum ab Atheniensibus munitum , quo- 
que utebantur propugnaculo. Ibi adhuc per ali: 
quod temporis spatium consedit Archidamus; qui 
hanc ob causam magnam sibi conflavit invidiam , 
quum etiam auctor haberetur dilati belli, complu- 
riumque conatuum ad pacem instaurandam. In Oe. 
noae obsidione tamen perseveravit, neque exercituni 
in Atticam duxit , putans incolas facilius morem hos- 
tibus gesturos esse, si omnia adhuc salva essent; 
quam si fruges periissent devastatione. Sed quum 
agricolae nihilominus omnia secum ex agris in ur- 
bem inferrent, neque oppidum expugnari posset; 
simul et suorum exhortationibus incitatus, octoge- 
simo post Plataearum occupationem die, segete flos 
rente, atque aestate adulta, magistratum ineunte 
Euthydemo, in Atticam invasit; omniaque in via 
per Eleusinios 'Thriasiosque campos populatus, 
Acharnas usque progressus est (1). (Z4. Obs. 
XXXFII.). Athenienses ei obviam ire voluerunt , 
sed Pericles horum animum repressit, ac tantum 
paucos equites ex urbe emisit, qui prohiberent, 
ne palantes hostes agros, in Athenarum conspec- 
tu 


(1) Plut. in Per. cap. 33. p. 170. B. es jhuc. T, cap: 
18—25. — Diod; Sic. XII. cap. 42. — Leviter haec omnia adums 
bravit Justinüs Philipp. III. cap. 74 


CEAR. D 


LXxXvIl, 
2e 


5o COMMENTATIO 


tu sitos, vastarent, Hi proelio victi, Athe- 
niensibas veritatem ostenderunt eorum quae Peri- 
cles Populo dixerat, vnicum Athenarum praesi- : 
dium in navibus situm esse , opusque fore pericu- 
losae plenum aleae, si cum sexaginta millibus ar. 
matorum pugna decernere vellent (1). 

"Ne tamen Peloponnesii impune in Attica castra 
haberent, Pericles classem centum navium duce 
Carcino emisit, quinquaginta Corcyraeorum  navi- 
bus adjcnctis ; quibus hic imperator Peloponne- 
sum cireumnavigavit et Methonem tentavit , ve- 
rum ea urbs Brasidae virtute servata est,  Classia- 
ri igitur inde solventes, Eleorum urbem Pheam 
capiunt, aliaque in Peloponneso loca depopulati 
sunt (2) : nec fefellit Periclem existimatio , fore ut 
Peloponnesi, si bellum in suam ipsorum patriam 
traductum esset, brevi ex Attica discederent. Nam 
hi nullos sibi occurrere videntes, itinere per Oro- 
pum facto, in Doeotiam venerunt, ex qua in Pelo: 
ponnesum profecti , singuli in suas quisque urbes , 

se 

(1) Plut, l. l. — an seni ger. sit resp. cap. 2. p. 784. D. 
Conf Thuc, l. 1. — I. cap. 143. — Diod. Sic. 1. 1. — Scholl, ad Ari- 
stoph, Ran. vs. 1511,T5153. quique inde profecit Suidas in voce 
TÀ) yw UTAXy. Vid. ctiam sub voce IIep. — Üergm. ad Isocr. 
Areop. p. ig1. — Ad haec allusit Cic, in Ep, ad Att. Lib. VII. 
Ep. 2. 

(2) Plut, in Per. cap. 34« P» 170- E. -— Thuc. If. cap. 23. 
cap. 35. Diod. XII. cap. 42« fqq. — ;Poiyaen, Lib. L, cap. 37. 


US I, 


LITERARIA 5i 


se disperserunt (1). Hisce temporibus etiam clas- 
sem in Locridem navigare jussit ; quae simul Eu- 
boeam observaret; cujus dux Cleopompus, Cli- 
niae filius, Locros pugna superavit, "Thronium 
oppidum expugnavit ,  obsidesque inde abduxit: 
insulà Atalantá, quae Locridi opposita erat, mu- 
nitá, ut Athenienses ea uterentur éziT&iylo uu s 
unde perpetuo in hostilem agrum incursiones face- 
re possent (2). 

Sed et ipse Pericles, quum hostium discessu 
non amplius defensione opus esset, sed libere in 
quascunque vellet, regiones invadere posset, cus- 
todiis ubique dispositis , et sufficientibus praesidiis 
relictis , quibus' si fortasse res minus feliciter gere- 
retur, illae refici possent, ipse Athenis cum classe 
solvit , atque Aeginam aggressus est; cujus insulae 
habitatores identidem ab Atheniensibus ad Lacedae- 
monios deficientes , ante viginti et quatuor annos (5) 
aegre superati erant, Quum igitur insuper hujus belli 
auctores haberentur, deque eorum insula, propter 
Peloponnesi vicinitatem , Atheniensibus semper me- 
tpendum esset, ne ex improviso inde sibi aliquid 

mae 


(1) Thuc. I. cap. 23. in fin, — Conf. Steph. Byz. in vocé 
5^ 94 " 
purs. 

(2) Thuc. 1I. cap. 26. cap. 82. — Diod. XII. cap. 44. — 
De Thtonio et Atalanta conf, Steph. Dyz. in voce; Ilitür 
enim Scylax, p. 53. Gron. | 

(3) Conf, ad annum 456, 

D 2 


52 COMMENTATIO 


mali accideret, tutius lis visum est , omnes incolas 
inde expellere; quo facto e suis civibus coloniam 
eo miserunt (4). (Vid. Obs. XXXFIII). 

Ad finem jam vergente aestate, Pericles ex Ae- 
gina domum redux, cum omnibus quas praesto ha- 
bebat, tam civium quam inquilinorum copiis , incur- 
sionem fecit in Megaridem. Hujus rei fama perve- 
nit ad classem centum navium , quam Peloponnesum 
cireumnavigare jusserat, .quaeque Solio, oppido 
in Peninsula Corinthiorum sito , Cephalleniaque 
insula subactis, domum rediens circa Aeginam 
versabatur. Classiarii, Megarensis expeditionis fa- 
ma audita, Pericli sese adjunxerunt 5; hic pugná 
cum  Megarensibus commissi, salvus domum re- 
diit (2). Eadem etiam bac aestate Athenienses so- 
cietatem inierunt cum Tere Thracum rege: atque 
etiam Perdiccas, Macedonum rex , inimicitias depo- 
suit, ct Atheniensibus in bello contra Chalci- 
denses adjutor fuit (3). il 

Sed quamvis Pericles tam praeclare patriam ab 
hostium aggressionibus tueretur, tamen pro hono- 
re invidiam atque obtrectationem consecutus est. 
Et ne his quidem temporibus ausi sunt ejus inimici 

eum 


(ur Flut, 1,1. — Thuc. Il. cap. 27. e quo Diom. Halic, 
p. 846. R. — Diod. Sic lI. 1, 

(2) Plut. l. |. — Thec. ll..cap. 3o. sq. — Diod. l1. — 
Conf. O»s. XXXI. 

(3) Conf. Thuc II. cap. 29. — Schol. ad Arist. Av. vs. 145. 


LITERARIA. 53 


eum palam accusare ; quamquam quotidie eorum nu- 
merus augebatur , qui hoc vel illud in ejus admini- 
stratione publicarum rerum culparent, rationem, 
qua bellicas res instruebat , imbellem  vocantes , 
omniaque hostibus prodentem. Idem fecerunt, 
quod Phidiae inimicis brevi ante tam feliciter ces- 
serat: Periclis amicos, Ánaxagoram Aspasiamque, 
Populo denunciarunt impios, plurimisque crimini- 
bus illibutos. Aegre eos servavit Pericles, alte- 
rum ex urbe subducens, alterius judices precibus 
lacrimisque exorans. Suffecit hoc ejus inimicis , Po- 
. pulo animadvertente, virum quem jam tamquam do- 
minum.vereri coeperat, civem esse , qui a populi 
voluntatetotus penderet (1). (72. Obs. X X XIX. ). 
Elegerunt igitur Periclem publicum oratorem, 
qui cives hoc bello mortuos, funebri oratio- 
ne celebraret. Fieri hoc solebat hiemis .tempo- . 
Te, quo caesorum ossa publice exponebantur, 
deinde includebantur publico sepulcro, quod in 
Ceramico situm erat; ibi enim omnes jacebant 
pro patria mortui, exceptis ad Marathonem caesis , 
eodem quo cecidissent loco sepnultis. ^Expressit 
nobis Thucydides (2) ' imaginem hujus ritus; uti et 
orationis quam Pericles ea occasione habuit; ob 
id ipsum reprehensus a Dionysio Halicarnassen- 
si, 


(1) Plut. in Per. cap. 32. sq. p. 16). .D. sq. — Diod. sic. 
Xil. cap. 59. 
(2) Thug. II. cap. 34—46. 


7 COMMENTATIO 


si (1), contendente, hanc opportunitatem impe- 
rite ab Historico usurpatam esse, quum pauci tan- 
tum inglorie interfecti essent; alias vero expedi- 
tiones, quarum post faustum successum oratio fu- 
nebris necessario majoris deberet esse momenti , 
ab eo silentio fuisse praetermissas. (7d. Obs. 
XL.). rea 
Praeterita bieme , Lacedaemonii obsidendarum 
urbium ignari, proptereaque in bellis gerendis id 
potissimum spectantes , ut hostium agros infesta- 
rent; ineunte aestatis primo mense, Munychione , 
iterum in Atticam irruptionem fecerunt, eodem 
uce Archidamo , omniaque quae in via deprehen- 
debant deleverunt , sola T'etrapoli , ut vocatur , excep- 
ta, atque insuper etiam a sacris olivis abstinentes , 
diris, quibus harum arborum violatores devove- 
bantur, perterriti (2). (7g. Obs. XLI.) Omnia 
tamen a Pericle tam bene curata erant, ut nullus 
metui concederetur locus: damnaque, quae Pelo- 
ponnesii superiori anno acceperant, satis jam os- 
tenderant , brevi fore , ut bellum nequaquam longius 
ab. iis duci posset, sed ipsi penitus exhauriren- 
tur. Pericles ista jam ab initio praedixerat: quum 
aliquid accidit, quo Apollo e Graecorum sententia 
| pro- 


(1) Judicium de Thucyd. cap, 18. p. 849. R. 

(2) Thuc. Il. cap. 47. — Diod, XII. cap. 43. — Schol. 
Sophocl. Oed. Col. vs. 698. — De sacris istis olivis conf 
Schol. ad Aristoph. Nub. vs. ioor. 


LITERARIA. 5 


p 


probavit, sese Lacedaemoniorum partes fuisse am- 
plexum ; quodque, humana consilia avertere ron 
valuerunt (1). | 

Nam paucos adhuc dies Peloponnesii in Attica 
degerant, quum gravissima pestis in illam invasit, 
quae ex Aethiopia orta, per Graeciam proserpens, 
solamque Peloponnesum  omittens, alias quidem 
regiones a/lixit , nusquam tamen tantopere saeviit 
quam Athenis. Multum huc faciebat maxima ho. 
minum frequentia , quae parvulis ac miasmate infec- 
tis coacervata erat aediculis, Hi non amplius, ut an- 
tea, assidue in agris occupati, inertes domi atque 
án otio veluti pecora occlusi, mutua contagione 
perierunt.  Augebatur malum Periclis inimicorum 
sugillationibus , qui omnem hujus rei culpam in 
-Periclem transferebant; e qua re tanta per totam 
urbem exorta est perturbatio , ut malefici homines 
omnes humanas divinasque leges sublatas judican 
tes, impune , quae sibi, placerent , diriperent ; mor- 
tuorumque vestimeata , suppellectiliaque sibi vindi- 
cantes, inorbum quotidie latius spargerent (2). 
(Fid. Obs, XLII.). 

ln tanta autem rerum aflictione , | Pericles in 
.eadem, guam antea habuerat, sententia perstitit ; 

ac, 
(1) Plut. in Pet. cap. 34. P- 171. A. 
(2) Plut. in Per. l. ]l.-- in Nic, cap. 6. p. 526. F. — De Sera 


Num. Vind. cap. 14. p. 558. E, —- Thuc. lH. cap. 47—-454- 
fin, & Diod. Sie, XII. cap. 45. 


LXXXVII. 
ED 


56 COMMENTATIO 


ac, licet cives intus gravissima lue, foris hostibus 
totam Atticam usque ad Laurium, ubi argentifo- 
dinae sitae erant , oramque orientalem infestantibus , 
premerentur, eos in urbe continuit, sed iterum 
classem instruxit, ad Peloponnesum circumnavi- 
gandam , ejusque oras devastandas. Constabat cen- 
tum navibus, quibus Chii Lesbiique quinquagin- 
ta addiderant, iisque collectis profectus Pericles 
Epidaurum tentavit, sed quum urbem capere non 
posset, agris circa eam , Troezenem , Halias atque 
Hermionem sitis, vastatis, se Prasias, Laconiae 
urbem, contulit, captamque delevit, quibus factis 
classis domum rediit (1r). Non tamen amplius in 
Attica versabantur Peloponnesii; qui suis ipsis 
possessionibus , verum et multo magis contagio- 
nem metuentes, quam in urbe adhuc grassari e 
transfugis cognoverant , celeriter e regione discesse- 
runt; quum per quadraginta dies, quo tempore 
nunquam diutius irruptionem fecerunt, ibi perman- 
serant (2). : 
Sed tandem nubes, quae sensim sensimque sese 
supra Periclis caput condensaverant, toaitrua ful- 
guraque emiserunt; et populi animus, jam pridem 
contra eum incitatus , prorsus ab eo alienatus est. 
Quum- 


(1) Plur. in Per. cap. 35. p. 170. C. — Thuc. II. cap, 56. — 
Diod. Sic. 1. 1. — Confundi videtur utraque in Peloponnesum 
£xpeditio ab Aristide, Tom. lI. p. 142. 

(2) "Thuc. 1I. cap. 56. fin. sqq. — Diod, Sic. 1. 1. 


LITERARIA. T 


Quumque morbo semper adhuc , cum in urbe , tum in 
exercitu vigente, irrita Epidauri oppugnatione, ac 
nuper inutili ad Spartanos de pace componenda mis- 
sa legatione , magis magisque contra eum exacer- 
barentur Athenienses, in eum accusatorem excita- 
runt ,'de quo ambigitur utrum Cleon, Simmias an 
Lacratides fuerit; plurimi autem antiqui scripto- 
res Cleonem Periclis accusatorem vocasse viden- 
tur (1). At hic, omnia illa accidere animadvertens, : 
quae jam dudum praeviderat , atque Atheniensibus 
animum addere, eorumque iram a se avertere cu- 
piens, dignitate Strategi, qua adhuc fungebatur, 
usus est ad verba coram Populo facienda; quibus 
eos admonuit, ne praesentis morbi calamitate , 
quae tamen unica erat, qua civitas revera aflligi 
dici posset, animum desponderent , neque ab illa 
agendi ratione discederent, quam se quidem auctore , 
verum et sponte sua primum amplexi fuerant. Fi- 
nem fecit in cohortatione,, ne amplius legatos Spar- 
tam mitterent , eoque omnibus ostenderent , sese his. 
ce molestiis gravari; eos enim esse optimos et priva- 
tarum et publicarum rerum gubernatores, qui fortissi- 
me aequoque animo , quidquid sibi eveniat , perferant. 
Qua oratione effecit, ut Athenienses in rebus pu- 

bli- 


(1) Plut. I. 1. — Aristid. II. p. 251 ct 26» — Hinerius p. 
318. e Photii Biblioth. pag. 1144. *- Cleonem Periclemque 
saepius a posterioribus scriptoribus sibi invicem fuisse opposi- 
tos apparet v, c. ex Aristophanis Equitt, vs. 285. : 


3S8 COMMENTATIO 


blicis ejus consiliis morem gererent,  nullosque 
amplius legatos Lacedaemonem mittentes, alacri- 
ter bellum pararent; sed Populi in se indigna- 
tionem effugere non potuit, ita ut imperium aliis 
Praetoribus deferretur , ipseque mulcta plecteretur 
quindecim , ut nonnulli, quinquaginta, ut alii vo- 
lunt, talentorum ; Diodorus Periclem octoginta ta- 
lentorum mulctam subiisse testatur (1). 

Nemo fuit unquam , qui tali infortunio tam ve- 
hementi afficeretur dolore, quam Pericles; qui, 
quum omnem vitam civium saluti impendisset , nunc 
septuagenarius omni laborum fructu privaretur, at- 
que amicos, quos adjutores habuerat, vel nece, vel 
morbo sibi ereptos, vel in exsilium actos videret, 
Nec in domestica felicitate solatium quaerere po- 
terat, ibique ingratum civium animum oblivis« 
ci. Aspasiam, quam conjugem duxerat, aegre 
damnationi ereptam , quotidie Comicorum plebisque 
dicteriis petitam , atque expositam videbat: et filii 
Xanthippus, Paralusque, quos summa cura educa- 
verat, patrem apud alios invisum ac ridiculum 

red- 

C) Plut. in Per. cap. 35. fin. p. 171. E. — in Aristid, cap. 
26. fin. p. 355. D. — in Nic. cap. 6. p. 526. D. — Orationis 
a Pericle tunc habitae meminit Reip. Ger. Praec. cap. 6. pag. 
803. B. — Thuc. II, cap. 59—6s. init, — Diod. Sic. 1.1, — Arisiid. 
lI. pag. 158. sq. 244. apud Photium Biblioth. pag. 1300. — 
Muletam tangit Libanius Declam. XVI. p. 452. B. et XVII. pag. 


473. A. — Simsonus in Chronico ad annum 5575. falso adjecit 
Periclem e civitate fuisse ejectum. Conf. Wesseling. ad h. 1. 


M$GOLIDTERARIA 59 


reddere «conabantur. Verum, quantopere etiam his 
onmibus commotus esset , calamitates istae eum fran- 
gere non potuerunt; at quum pestifero morbo plu- 
rimos necessarios sororemque amisisset, eodem 
quo-solebat vultu, Xanthippum mortuum contueri 
potuit. "Quae tamen animi magnitudo, ne ho- 
minis vires superare videretur, prohibnerunt quae 
fecit. Paralo, .quem unum e legitimis filiis su- 
perstitem habebat, a peste superato. Quum 
enim coronam mortuo imponere vellet, | dolore 
adeo commotus est, ut, quem nemo, (ut testatur 
Plutarchus), unquam lacrimas fundentem adspexe- 
rat, in ejulatum erümperet, magnamque lacri- 
sarum vim profundere cogeretur (1). (Ji. Oós. 
XLIII.) 

Brevi autem postea Athenienses intelligere coe. 
perunt, quantum imperatorem publicarumque re- 
rum administratorem sua culpa amisissent; idque 
maxime ipsis apparuit, quum Agnon et Cleopom- 
pus, quibus exercitum Pericli ereptum dederant , 
re infecta a Potidaeae obsidione Athenas rediissent, 
Morbus enim non tantum classiarios afllixerat, 
verum contagio etiam ad eos, qui jam antea in 
Obsidione versati fuerant, sese extenderat, ita ut 
paucis diebus, e quater mille militibus, mille et 
sexcenti succumberent (2). [taque brevi postquam 

^ pe. 


(1) Plut. in Per. cap. 36. p. 171: F.sq. 
(2) Thuc. Il. cap. 58. — Diod. Sic. XIl, cap. 46. 


6o COMMENTATIO 


Pericli mulctam imposuerunt Athenienses, ipsus 
eloquentiam artemque militarem desiderare coepe- 
runt; ac quum Alcibiades, ceterique ex ejus ne- 
cessariis, ei persuasissent, ut iterum in publicum 
prodiret , Praetoris munus denuo in eum detule- 
runt, omniaque ipsi commissa sunt. Atque uti 
fert populi consuetudo, qua injuria. eum modo 
affecerant , eadem benevolentia nunc prosecuti sunt: 
ita ut etiam legem, quam de legitimis civibus 
tulerat , in gratiam nothi,, item Periclis vocati , anti- 
quarent (1). (Jid. Obs. LXIF.). 

Nihil tamen amplius alicujus momenti effecisse 
videtur; quamobrem Thucydides et Diodorus hoc 
tempore ejus mortem memorant , quamquam sequenti 
demum anno accidit. Sed contigit ei, ut, dum 
adhuc in vivis esset, Athenienses plura e D. P. 
emolumenta caperent. ^ Eadem hac aestate Lace- 
daemonii eorumque socii Zacynthum insulam, quae 


Atheniensium partes amplexa fuerat, aggressi, re - 


infecta domum redire coacti sunt; et legati a 
Corinthiis ad Persarum regem missi, ut ab hoc 
pecunias auxiliaresque copias peterent, in via ab 
Atheniensibus , Potidaeam obsidentibus , intercepti 
atque in urbem deportati sunt. Quos Populus, 
ne plura sibi ex illis mala orirentur, simul et 
Lacedaemoniorum exemplum secutus , omnes inter- 

fici 


(6) Plut. in Per cap. 57. p. 172. C. — Thuc. II. cap. 65. — 
Diod. Sic, XII. 4s. sq. — Aristid, cap. II. p. 246. 


LITERARLA. 6t 


fici curavit (1). Eodem quoque tempore Athe. 
nienses, quorum auxilium Argivi Amphilochici 
in Acarnania habitantes imploraverant, in horum 
urbem ab Ambraciotis occupatam, viginti navium 
classem duce Phormione miserunt; qui, oppido 
armis subacto, Ambraciotas in servitutem redegit, 
et cüm Argivis Acarnanibusque foedere facto , cum 
militibus domum rediit, Cito tamen iterum vela 
dedit, ut Corinthiorum reliquaeque Peloponnesi oras 
observaret; ne in Corinthiorum portus aliquis in- 
gredi vel. inde solvere posset.  Emiserunt Athe- 
nienses et alias naves duce Melesandro , in mare 
Aegeum; ne Peloponnesiorum piratae naves mer- 
catorias interciperent e Continente Athenas mavi- 
gantes: sed Melesander, escensione in Lyciam te- 
mere facta, ipse cum dimidia copiarum parte pe- 
rit, Quae tamen adversa fortuna non tanti fuit, 
ut inter tot victorias alicujus momenti ab Athe- 
niensibus haberetur (9). 

Sed majus etiam quid accidit, quo Periclis operi- 4:5. 
bus quasi corona imponi videbatur. Potidaea , quae 
una e belli Peloponnesiaci causis fuerat, atque ad- 
huc omnibus Atheniensium | conatibus restiterat,, 
nunc, fame incolas opprimente , deditione capta est. 
Videbant enim oppidani, Athenienses iteratis Pelo- 
pon- 

(1) Thuc. II. cap. 66. Sq. - Conff. Interpp. ad Herod. 


VII. p. 137. 
(2) Thuc. I. cap. 68. 


ó — COMMENTATIO 


ponnesiorum in suam regionem invasionibus, nullo 
modo a Potidaeae obsidione absterreri; et. Athe 
niensium Praetores, non minus libenter conditio- 
nes accipiebant, quoniam exercitus assiduis proeliis 
gravissimoque morbo valde imminutus erat. Pac- 
tum igitur est, ut salvi cum mulieribus pueris. 
que, atque insuper certá pecuniae summá ad 
iter faciendum acceptà, ex urbe egrederentur; 
quo utrinque rato, sese in Chalcidicen et quo 
quisque posset, contulerunt. Athenienses tamen 
Praetoribus crimini dederunt, quod sua auctoritate 
conditiones accepissent, nec hac de re ad Popu- 
lum detulissent; urbem enim etiam sine istis pac- 
tionibus capi potuisse, contendentes. Postea, ut 
haec urbs sibi propugnaculum quoddam : esset , 
unde in hostiles agros incursiones facerent , eam 
muniverunt, eoque colonos ablegarunt (1). 

Hac victoria secundus D. P. annus finitus est, 
ac tertii ineunte aestate, Peloponnesii non quidem 
in Atticam invaserunt , metuentes ne morbo, qui 
assidue ibi adhuc grassabatur, corriperentur; sed 
Plataeas aggressi sunt, eamque urbem variis ma- 
chinis tentarunt; quum vero Plataeenses mulieri- 
bus, puerisque Athenas abductis, fortissime sese 
defenderent, medio mense Septembri ab ea dis- 
cesserunt, oppido circumvallato , atque exerci- 

tus 


CO Thuc. H. eap. 70. — : iod. Sic. Xll. cip. 46* 


LITERARIA. 63 


tus dimidiam partem ibi in custodia relinquen- 
tes (1). 5 

Athenienses autem hoc anno nonnulla proelia va- 
ria fortuna commiserunt, Nam Xenophon , qui Poti- 
daeae imperium tenebat , cum duobus millibus pedi- 
tum, ducentisque equitibus in. Chalcidenses Thra- 
ces Bottiaeosque invadens, post acerrimam pug- 
nam cedere ac Potidaeam se recipere coactus est; 
quadringentis ac triginta militibus amissis. ^ Sed 
illa. calamitas cito reparata est Phormionis victo- 
riis$ qui, ut vidimus, Peloponnesios observans, 
Acarnanibusque opem ferens, in sinu Corinthiaco 
plura navalia proelia commisit, quibus saepius 
Peloponnesios profligavit ; quamquam semel parum 
abfuit, quin victoria ad illorum partes inclinaret , 
ita ut post pugnam in Crisaeo sinu commissam, 
utrinque tropaeum poneretur (2). 

Quae tamen omnia, (quibus fortasse etiam ad- 


dendi fuerant.irriti Peloponnesiorum conatus Pi- 


raei ex improviso occupandi , quo Athenas terrore 
implerunt,) (3) strictim tantum atque in transitu 
memoravi: quia vivo quidem adhuc Pericle ac- 
ciderunt, ipse vero harum rerum gestarum non 
fuit particeps. — Nam quamquam, ut dixi , res pu- 
J Age egqon 2c oe. 

(r) Thuc. II, cap. 271—278. fin. — Diod. Sic. XII. cap. 47. 


(2) Thuc. 1L. cap. 760—992. fin. — Diod. Sic. XII. cap. 


47. SQ. , 
(8) Thuc. II, cap. 95. sq. — Diod, Sic. XII. cap. 48. 


LX 


XXVII. 
4* 


64 COMMENTATIO 


blicas iterum attigerat, pristinum tamen vigorem 
amisisse videtur; nec quidquam amplius. de eo 
dicendum mihi restat, quam ut ejus mortem com- 
memorem, E Plutarchi (1r) enim verbis appa. 
ret ,. eum pesti afllietum, | non acuto cuidam 
acrive morbo succubuisse, sed lenta aegritudine 
fuisse tabefactum , quae multis mutationibus in 
longissimum temporis spatium protracta, mentis 
vires potissimum  attereret, ejusque rei e Theo- 
phrasto exemplum affertur. Verum nec omittit Plutar- 
chus , supremum Periclis dictum ; quod si unicum es- 
set nobis de hoc viro cognitum , ipsum jam suffice- 
ret ad iminortalitatem ejus nomini tribuendam. Sed 
aegre in praesentiarum a laudibus tempero; hu- 
cusque enim simplicissime res ab eo gestas con- 
sideravimus, sequentibus sectionibus de eo judica. 
turi; verum , ut quisque e supra dictis facile con- 
ficiet, pleraque in eo approbaturi. Mortuus au- 
tem est Pericles annos circiter septuaginta natus, 
mense Septembri Olymp. LXXXVII. 4. A. C.429. 
U. C. 325. Archonte Epaminone (2). Divina vee 
ro providentia, humanitatis inter Graecos fautorem 
Atheniensibus eripiens , eodem fere tempore. virum 
in lucem emittendum curavit, in suo quoque ge- 
nere dignissimum , qui princeps sui aevi diceretur , 
Platonem. (Zid. Obs. XLV.). 


(ry In Per. cap. 58. p. 172. F. s. 
(2) Conf. Diog. Laert. cap. II. scgm, 2 et s. 


es 
wj 
c 


LITERARIA. és 


SURSCTLPUT.QSU 


VIRI CHARACTERIÍSMUS:; 


1 1; 


Corporis forma. 


Enarratis iis, quae de Periclis vita dicenda 
erant, nunc transeamus ad alterum a MNobilissi- 
ma Facultate rogatum; et de ejus ingenii animi- 
que dotibus agamus, Quum autem hicce Charac- 
terismus id maxime efficere debeat, ut hominem 
ipsum nobis representemus ac quasi oculis subji- 
ciamus; age, dicamus primum quaedam de exter- 
na ejus facie ac.corporis figura. Atque erat qui- 
dem reliqui corporis forma decenti, verum ca- 
put nimis oblongum erat, nec cum ceteris mem- 


bris congruebat. Quamobrem plurimas ejus ima- 


gines galeá tectas fuisse, nobis testatur Plutar- 
chus (1). Ejusmodi Periclis imago reperitur in 
Museo Clementino, eamque Dacierius Plutarcheae 
Periclis Vitae, a se in Francicum sermonem con- 
vers 
(2) Plut. in Per. cap. 2, p. 153. D: 
CLAR, E 


Sectio HI. $. r. 


66 COMMENTATIO. 


versae, ahenea tabula expressam praeposuit (1). 
Etiam ejus imago nullà galed instructa  inve- 
nitur in Belgica Plutarchi versione, atque in As- 
seni V. C. libello laudato. Wlyttenbachius (2) 
non alienus fuit ab opinione, coronam perpetuo 
4 Pericle fuisse gestatam, ut capitis deformita- 
tem tegeret: idque efficit e loco quodam Va- 
lerii Maximi (3), unde discimus, consuetudinem 
bonorum civium corona decorandorum Athenis 
initium cepisse eo tempore, quo Pericles oleagina 
corona donatus est. 

Itaque Comici, qui quavis occasione dicteriis 
suis virum aliquem illustriorem plebis risui expo- 
nebant, variis modis hoc vitium exagitarunt, quos 
locos idem Plutarchus nobis servavit (4). Crati- 
nus, v. C., qui priscae Comoediae licentia libenter 
utebatur, eum in 7/rattis vocavit: exivoxéQzAoy , 
i. e. hominem caput scillae bulbo simile haben- 
tem; vXy yàp cxiAAmw éeTiy Ore xa oxivov óvopud- 
tovciy (Vid. Obs. XLVI.). Alio loco, in Comoe- 
dia, cui titulus Xe/goveg , vel, (sicuti Athenaeus at- 
que Hesychius habent), Xz/geveg , ab eodem. Comi- 
co Noster vocatur maximus Tyrannus, vel, (ut 
Bryanius Belgicusque interpres e quodam Codice 


ma- 
(1) Illa imago etiam inveniturin Dibl. Hellen. Coraés , Tom. III. 
12) Ad Plut. Consol. ad Apollon. cap. 53. p. 118. E. 
(3) Lib. IL cap. 6. Extern. 5. quique ibi ab interpretibus 
citantur, — Conf. Themistius Orat. XVI, p. 2or. 


(4) Plut. in Per. eap. 3. pag. 153. D. — cap. 13. p. 160. B. 


LITERARIA. 67 


malunt), Zijtan e editione ac senili Tempore na- 
ius , quet. Dii KeQaawyspévav vocarunt: allusione 
facta ad cognomen  Nejsawyrepérow quod Jovi ab 
Homero tributum fuit. Atque in Comoedia , Veme- 
sis dicta, si Delgici interpretis conjecturam amplec- 
ti nobis licet, legimus: Auc ades, o Jupiter ! Capite 
scillae bulbo simili permagnoque praedite.. (Vid. 
Obs. XLVII.).. Teleclides dicit, eum, tunc prae 
negotiorum . multitudine | consilii inopem sedere | in 
urbe Capite gravatum nunc ex Capite &beuaxM- 
you ingentem tumultum: oriri. Etiam |Eupolis , 
qui in Comoedia , Der inscripta, plura in Periclem 
lusit, hujus vitii mentionem fecit; nam ibi ali- 
quis quaerens de :singulis concionatoribus, qui 
ex inferis in terras adscenderint, Pericle postre- 
mum nominato, idem , qu£, inquit, reduxiszi Ca- 
put eorum, qui in inferis fuerunt 8 (Vid. Obs. 
XLFIII.). 

Sed missis his, ulterius progrediamur, virique 


Secio II, $- 1. 


nierita, tum quod ad ingenii dotes, tum quod 


ad animi atque indolis praestantiam attinet, exa- 
minemus, Qua in re utrumque potissimum nobis 
evitandum erit; primum, ne Periclis laudatio- 
nem scribere videamur , nullo loco . reprehensioni 
dato: deinde, ne culpam eandem contrahamus; 


quae Plutarcho objecta fuit (1)5 nempe, ut e nos- 
tra 


(1) Conf, Clar. Asseni Liber laud. p. 88. 
E2 


Sectio IT, $. 1. 


68 COMMENTATIO 


tra scriptione nullo modo effici possit, .quonio- 
do de Pericle judicemus ; nostraque sententia nune 
quam sibi constet, verum fluctuet, prouti anti- 
qui Scriptores, e quibus. hauserimus, -Pericli 
faverint, vel minus fuerint benevoli, Observent 
tamen, velim, aequi hujus scriptionis judices 
quod. de Lucullo. effatus est Plutarchus (1): 
., Ut pictores , qui decoras et eximie venustas 
. pingunt imagines, si aliquid levis iis insit vi- 
tii) nolumus , neque ut praetereant id prorsus, 
. neque ut undequaque exprimant, quippe hoc 
,, deformem, discrepantem illud reddat effigiem : 
.. ita quando arduum est, vel fieri non potest 
.. potius, hominis ostendere ullius vitam , | quae 
,, omni vacet macula et pura sit; veritas sicut 
.. simulacrum in honestis complenda est. . lllas 
,, Vero, quae ex motu animi aliquo , aut ex rei- 
,, publ. temporibus intercurrant actionibus , offen- 
,, Sas et vitia claudicationes potius virtutis quam 
,, improbitatis ea fraudes existimantes , non debe- - 
,,; mus nimium diligenter et ad amussim in scriben- 
,, do explicare; sed tanquam rubore capti sortis 
humanae, quae nihil boni sincerum, . neque 
mores ad virtutem edat inculpatos. 


?5 


2? 


(1) Plut. iu Cim. cap. 2. p. 479. E. e vers. Xylandr. —. 
conf, de Herod. Malijn. cap. 2. sqq. p. 9855. B. 


L1TER'ARLA. 69 


Sectio Il; $.». 


8.1.95 
Eruditionis P hilosophiaeque amor. 


Indicavimus jam priori Sectione (1), turbulenta 
tempora, quibus Pericles adolescens erat, prohi- 
buisse, quominus pater multos ipsi daret magistros , 
a quibus humariüores disciplinas disceret, eruditio- 
nemque cultiori: hominis ingenio dignam , accipere 
posset. Sed Pericles, cujus animus. altiora spec- 
tabat, quum ob Populi suspiciones sese. non sta. 
tim rebus publicis immisceret , tempus , quod a 
bellicis expeditionibus reliquum "habebat; mitiori- 
bus studiis Musarumque cultui impendit. Et Py- 
thoclide, quem primum Musices habuit docto. 
rem , mortuo, per aliquod temporis spatium nul- 
lum celebrioris nominis virum , ^studiorum auspi- 
ceni "habuisse videtur. (Jd. Obs. XLIX.). 
Quum vero circiter triginta et sex annos natus 
erat, Olymp. LXXIX. floruit Zeno Eleates (2); 
qui fortasse primus fuit, cui sese applicuit Pe- 
ricles; ^ Hunc ^maxime eam ob causam audivit, 
quod Zeno,  Dialecticae — inventor (3),  no- 
minis celebritatem imprimis subtili disputatione 

nac- 


» 


(1) Conf. Sect. I. p. 1^. 
(2) Diog. Laert, IX, segm. 29. Suid. in voce. 
(3) Sext. Emp. Lib. I. adv. Logicos, p. 371. A. 


- 


Sectlo 1I. $. 2. 


7o COMMENTATIO 


nactus erat, qua omnes adversarios prosterneret: ita 
ut Timon Phliasius (1), Pyrrhonis discipulus , de eo 
diceret : zagna est vis, neque fallax , Zenonis , in 
utramque partem disserettis omniaque perstringentis ; 


"Audorspoy deco ve [aie aÜeyos ox. GmurROVOV 

Z4vavos yr émiMIT TODOS. 
Non diu tamen Zenoni adfuisse credas; hic enim pa- 
triae amantissimus , raro Athenas proficisci solebat , 
Eleae plerumque commorans (2), Multo magis pro- 
fecit Nosterex Anaxagorae familiaritate , qui ab ae- 
qualibus Noe cognominatus est ; sive hoc vocabulo 
insignem ejus sapientiam indicare voluerint, sive 
ejus opiniones hoc. modo cavillati fuerint: ór: veis 
GAoc (rà UAN) viv voüv émíer4csy (3). ls Olymp. 
LXXXI. 1. Archonte Callia, Athenas navi advec- 
tus; quo tempore Pericles ejusdem aetatis. atque 
Anaxagoras, quadraginta quinque annos matus, 
post pugnam ad Oenophyta gestam ac "Tanagraeo- 


rum  Aeginetarumque subactionem , majori apud. 


Populum auctoritate valere coeperat (4); ibi phi- 
loso- 


(1) De hoc vide Diog. Laert, Lib. IX. segm. 109— 116. ibiq. 
Menag. 

(2) Plut. in Per. cap. 4. p. I54. A. — Diog. Laert. Lib. 
1X. segm. 25. sqq. ibiq. Menag. 

(3) Plut. 1. 1, — Diog. Laert. Lib. II. segm. 6. — Harpocr. 
etSuid. in voce '"AyaÉzy. ubi Hemsterhus. Anecd. p.926. pro 
Qpovpóy malit ZQopov. 

() Diog. Laert, 1[. segm. 7. qui locus emendatus est ab 
Ed. Schaubach. ad Anaxagorae Fragmm. p. 14. Sq. 


LITIERJA/RHIA.- "T 


losophiam docere coepit ac triginta fere annos in 
hac urbe moratus est. Nec tamen Periclem phi- 
Josophiam docuit, tanquam magister discipulum ; 
sed hic ex illius. quotidiana consuetudine, ea in 
suum usum convertit, quae in philosopho admira- 
batur, | quaeque tum ad rerum physicarum nmatu- 
ram investigandam , tum ad. vitae rationem optime 
instituendam , pertinuisse videntur. Itaque, si vera 
tradidit Diog. Laert. (1), nempe Periclem , quum 
Anaxagoras in jus vocatus esset, coram judicibus 
exclamasse:- xo) qo éyà coros paÜwTAs eipa , ista 
verba magis gratum viri animum indicant pro- 
fitentis ,. se plurima ab Anaxagora, nunc in ex- 
tremo vitae periculo versante, profecisse in quo- 
tidiana vita; quam existimandus sit Pericles his 
indicasse, sese eo praeceptore usum fuisse.  Cete- 
rum plurimi in antiquitate scriptores, hujus neces. 
situdinis Anaxagoram inter et Periclem nobis tes- 
tes sunt. (Vid. Obs. L.). Fuit autem tanto 
philosophiae studio ab Anaxagora imbutus, ut om- 
ne tempus, quod ipsi a reipubl. administratione 


Sectio Ie $, 2. 


vacabat, illi concederet (2); ita ut ab Aeliano (3). 


iis philosophis annumeratus sit, qui Civitatibus 

praefuerint. 
Sed ne serioribus quidem temporibus , licet re. 
rum 


(1) Lib, II, segm. 13. 
(2).Plut, de Lib. Educ. cap. 1o. p. 8. D. 
(3) V. H., Lib, III. cap. 17.. 


Sectio II, $. a. 


- COMMENTATIO 


rum publicarum cura Periclem fere totum occupa- 
ret, ab eruditione destitit; jam senex (r) Da- 
monis Musici consuetudine saepissime. usus est. 
Non tantum callebat ille homo artem, cithara 
similibusque instrumentis canendi: sed erat insu. 
per praeclarus Sophista, omniumque earum rerum 
peritissimus, quae juvenes e nobili stirpe or- 
tos, deceant ornentque (2).  fNoverat igitur et 
politicam , quam ob causam a Pericle frequenta- 
batur; ita ut merito dici posset , Pericli in rebus 
publicis athletae adstare, inunctor ac magister: 
Platoque Comicus, Philosopho nomine, non glo- 
ria, similis , occasionem inde peteret, comparandae 
hujus familiaritatis, cum ea, quae aliquando Chi- 
ronem inter atque Achillem intercesserat. Ut ta- 
men invidiosum Sophistae nomen effugeret , Popu- 
lique suspiciones evitaret , Musicá utebatur praetex- 
UU , TXpatxAUpuuxri. (Doct. Groen van Prinsterer (3) 


praeter necessitatem mutat zpoxzAUpua71.) Quae ve» - 


ro res ipsum non multum adjuvit, quippe postea 
tanquam majora molitum , tyrannorumque amicum 
ostracismo in exsilium actum (4) (7d. Obs. LI.). 
Ad postremos Periclis annos referenda est ejus 


COrn- 
(1) Plat. Alcib. I. cap. 14. p. 118. C. 
(2) Plat. Laches, p. 180. C. 
(3) In Prosopogr. Plat. p. 186. 
(4) Plut. in Per. cap. 4. p. 153. F. sq. — Aristid. cap. r. 
f. 319. B. — Nic. cap. 6. p.526. D. — Conf. Liban, Declam, 
XXII. p. 6980. D. 


LITERARIA. 75 


consuetudo ^cum Protagora (J/;d. Obs. LII.), 
aliisque Sophistis, quorum subtili disputandi ra- 
tione delectatus fuisse videtur: non, quod ab illis 
veritatem semper probari putaret; sed quia ab istis 
hominibus discebat, eandem quaestionem variis ra- 
tionibüs tractare, atque "aliquid invenire, quo 
idj ^quod a plerisque - oppugnaretur , defendi 
posset. Haud parum etiam fructus capere potuit 
é'splendido illorum ;''ofationisque luminibus or- 
nato, -dicendi genere. ^Qu&àé consideranti mihi, 
non assentiendum videtur Ais qui ^Xanthippo Pe- 
riclis filio adstipulantes , Nostrum inanis cujusdam 
curiositatis accusant, quum per magnam -diei par- 
tem €um Sophistis quaestionem agitáret, ,, in quo 
,, €sset culpa equi interfecti ; quem Epitimius 
praeter voluntatem. jaculo ferierat. " ^Nàm tali 
ratione optime intelligere poterat, quibus àrgu- 
tiis, veritatis quamvis speciem prae se ferenti- 
bus, hic vel ille, in judicio v. c. , culpam a se 
avertere, atque in alium innocuum transferre pos- 


Seciio IT. $.2, 


set (t).  Dubitare tamen non licet, quin haec 


omnia a filio, patrem risui exponere cupiente, Pe- 
riclisque inimicis magnopere sint aucta; cujus rei 
simile. quid objectum fuit Socrati, in ZJstoriam, 
quae dicitur za/üra/is, inquirenti; quum indagare 
diceretur , quot pedes pulex saltaret (2).' Etiam 

; Gor- 


(x) Plut. in Per. cap. 36. p. 172. A. 
(2) Aristoph. Nub. vs, 145. 


Sectio II. $. 2. 


74 COMMENTATIO 


Gorgias senescentis jam Periclis magister fuisse perhi- 
betur a Philostrato ac Suida (1); qua de re plures 
viri docti dubitaverunt , quoniam Diodorus (2) Leon- 
tinorum legationem , cujus princeps erat Gorgias , 
Athenas advenisse memorat Olymp. LXXXVIII, 2. , 
biennio post Periclis mortem. Alii viri docti haec 
loca inter se ita componere conati sunt : ut hic (3) 
existimet , Gorgiae scripta fortasse per Graeciam 
dispersa fuisse, antequam ipse eo venisset; quo- 
rum igitur scriptorum;:lectione Pericles sese erudi- 
re, QGorgiaeque discipulus vocari potuerit, llle 
vero (4) statuit , Gorgiam jam ante hanc legationem 
in Graecia degisse; quamvis hoc iter illo quippe 
minoris momenti, ab antiquis silentio praeteritum 
fuerit. - 

Haec igitur sufficiant de iis hominibus -quos Pe- 
ricles studiorum auspices vel adjutores habuerit 
(Vid. Obs. LIII.). Verum etiamsi horum nullus nobis 
cognitus esset 5 Pericleae aetatis Historia nos doceret 
fieri non aliter potuisse, quin Humanitatis Noster ; 
Literarumque amicus fuerit. Valet enim et hic Cice- 


ronis illud (5): Amos alit artes. Nisi enim Civita- 


ti 


. (1) Philost. de vita Sophist. I. 9. p. 492. — Suid. in T'opy. 
2) Biblioth, XII. cap. 53. — Conf. Thuc. III. cap. 96. —— 


Paus. VI. cap. 17. $ rs. 
(3) Clar. J. Geel in Hist. Crit. Sophist. p. 19. — Conf. 


Sybrandi de Plat. Gorg. p. io sqq. 
(4) Wsssel. ad Diod. J. 1. — Van Spaan , Diss, de Antiph. p. 5. sq. 
(5) Tusc. Dispp. cap. 2. 


LITERARIA... 25 


ti praefüisset vir, qui rerum publicarum curae , in- 
genii morumque populi expoliendorum studium ad- 
jungeret , non prodiissen: ibi viri illi. in quoquo Lite- 
rarum genere principes , Herodotus , Sophocles , Eu- 
ripides ,. Aristophanes , multique alii quorum nomi- 
na recensere longum sit. Mansisset fortassis in Ionia 
Anaxagoras , qui Graecis philosophiae lumen attu- 
lit; cujusque vestigia premens Socrates , haud ita 
diu post, ad tantam verae humanitatis laudem. per- 
venit, ut hodiernis adhuc temporibus omnes ejus 
memoriam admiratione prosequantur. 


inu 


Eloquentia. 


Quemadmodum Pericles omnes , qui ante vixe- 
rant, ingenio superavit, sic ingenii ipsius lumen 
fuit eloquentia: cujus laude tantopere floruit, ut 
idem de eo diei possit, quod de Cicerone valet. 


Etiamsi nulla alia in re patriae commodis inser- - 


viisset, divina tamen isthac oris praestantia sem- 
piternam gloriam apud posteros fuisset adeptus. 
Nam , quamvis /foreret. omni genere virtutis , hac ta- 
men fuit laudeclarissimus (1). — Etfuita natura ipsa 
ad hanc artem comparatus ; nam , si externas Orato- 


ris dotes spectes, decora erat corporis forma, ac 
dul- 


(1) Cic, in Prut. cap. 7. 


Sectio II. $. 5. 


76 :COMMENTATIO 


dulci volubilique voce praeditus (1). Ejus inge- 
nium autem quam subtile, acutum , promtum es- 
set, tum in quotidiano rerum usu, tum in ora- 
tionibus, saepissime ostendere solebat; ita ut 
vel imprudenti ei plura exciderent, quorum rione 
nulla Pluterchus in Apophthegmatum collectione 
servavit, alia híc illic apud antiquos scriptores 
dispersa inveniuntur: quaeque totidem documen- 
ta sunt, ingenii sagacitatis dictionisque elegan- 
tiae; atque insuper sese nobis eo commendant, 
quod etiam absque dubio manifesta prudentiae ani- 
mique probitatis indicia vocari merentur. (ZZ. Obs. 
LIF.). 

Nulla adhuc Athenis litera fuerat, quae ornatum 
aliquem haberet atque Oratoris esse videretur. Et- 
si erat opinio Solonem, Pisistratum , Clisthenem , 
multum , ut temporibus illis , valuisse dicendo 5 ac 
'"hemistocles non. modo prudentia, verum etiam 
eloquentia excelluerat ; tempora tamen , quibus vive- 
bant, prohibuerant , quominus ulla esset doctrina 
dicendi, ,, Nec enim in constituentibus rempubl. , 
,1nec in bella gerentibus, nec in impeditis ac re- 
» gum dominatione: devinctis ,nasci cupiditas dicen- 
,, di solet, Pacis est comes , otiique socia, et jam 


 » bene constitutae civitatis quasi alumna  quae- 


», dam eloquentia." (9), Persis igitur devictis , nec 
alle 
(1) Plut. in Per. cap. 7. p. 153. C. 
(2) Cic. in Brut. cap, 12. — conf. cap. 7 et rr, »e Quinc- 
til. Inst, Or. Lib. III, cap. i. 


LITERARIA. 77. 


amplius patrium solum devastantibus , Graeci hu- 
manioribus artibus. operam dare coeperunt, et 
Pericles ,, quum | adolescentiae prioresque . virilis 
aetatis annos Literarum studiis impendisset , in pu- 
blicum . prodens, Suavitate sua maxime  hilaravit 
Athenas; quae ejus ubertatem et copiam admira- 


Sectio II, 6. 5. 


tae, ejusdem vim dicendi et terrorem. timuerunt. 


Ab hac igitur demum aetate, Athenae Oratorem 
prope perfectum habuerunt, Neque enim Periclem 
clamator aliquis ad clepsydram latrare docuerat ; 
sed ab Anaxagora eruditus, exercitationem mentis 
a reconditis abstrusisque rebus ad causas foren- 
ses popularesque traduxit, (1). Physicarum au- 
tem, sublimiumque rerum disciplina tum alia prae- 
clara ipsum docuit, tum uberem fecit et  foe- 
cundum, gnarumque (quod. est eloquentiae maxi- 
ium), quibus orationis modis quaeque animo- 
rum partes pellerentur. Grandis erat verbis, 
creber sententiis, compressione rerum brevis : ejus- 
que dicendirationem imitati sunt omnes , usque ad 
Isocratem , Atheniensium oratores, qui item subti- 
les, acuti, breves, senteritiis magis quam verbis 
abundantes , ilum Periclis. succum. retinebant , sed 
paullo uberiore erant filo. Ex Isocratis vero ludo qui 
exierunt, partim in pompa, partim in acie, illu- 
stres esse cupientes, mox loco cesserunt aliis 
: qui- 
C) Plat, in Phaedr. cop. 5$. p. szó. A. Unde sua .Plut. 
in Per. cap. 8. p. t 56. A. et I5. p. 161. D. 


Sectio IT. 8. 3; 


T COMMENTATIO 


quibusdam mollioribus,  remissioribusque dicendi 
generibus; ita ut tandem ii, qui sese Ciceronis 
tempore Atticos oratores vocari jubebant, puta- 
rent, aliquem, qui horride et inculte diceret, 
modo id eleganter enucleateque faceret, solum At- 
tice dicere, TIstorum igitur judicio , si solum illud 
est Atticum , Pericles profecto non dixit Attice; 
qui tamen, si tenui genere usus esset, nunquam 
ab Aristophane fulgere, tonare, permiscere Grae- 
ciam dictus esset (1). Tantam enim sibi aucto- 
ritatem apud Populum dicendi copia acquisivit, ut 
quum contra voluntatem Atheniensium loqueretur 
pro salute patriae severius, tamen id ipsum, 
quod ille contra populares homines diceret, popu- 
lare omnibus et jucundum videretur: cujus in la- 


bris veteres Comici , etiam quum illi male dicerent , 


(quod tum Athenis fieri licebat), leporem habitas- 
se dixerunt, tantamque in eo vim fuisse, ut in 
eorum mentibus qui audissent, quasi aculeos quos- 
dam relinqueret. (9) (Zi4. Obs. LP). 

Quanto autem magis hunc virum ad mirabimur , si 
Thucydidem (3) audiverimus de Pericle dicentem: 
6xóre wyecüv uloÜorrd v1 aüroUG Xp  woupüv U(Opet 
ÜxpcoUyTMG, Aéy ev wurémAwocty imi v0 Qo(oeiolmt , 

xal 


(1) Cic. ll. cc. — de Orat. lI. cap. 22. III. cap. 34. — 
Brui. cap. £4. — Orat. cap. 4. 9. — Quintil. I. O. XII. cap. 10. 

(2) Cic. de Orat. MI. cap. 34. 
(3) Lib. Il. cap. 65. Inde sua hausit 'Themistius Orat, X. 
p. 134« 


LITERARIA. 79 


xal Sera "-D0 AAdyec vriknÜlory AA éml TO 
(apost. ld etiam Plutarchus, quamquam diversa 
quadam ratione, de eo testatus est (1); ad- 
dens: dBu£e vi» jwropnofv, (xwrà YlAdrGww) (9), 
jpusaytylxy oücay , xol péyioroy Epyov ario, TV 
dep) cà 30. xal maÜ. uéloov, emep vivàg w0wcuc 
xal Qbywous qux. MAX duusAcUS GQpUs xo xpou- 
cto 9sopéyovc. Incredibilis vero ille successus , quem 
Periclis eloquentia habuit, non modo ex illa arte 
explicandus est; sed e viri probitate atque inte- 
gritate, de qua pluribus dicere ab hoc loco alienum 
est. Verum ingenii animique dotes, quibus Pe- 
ricles tam illustris fuit, adeo arcte inter se con- 
junctae sunt, ut de his loqui non possis, nisi et 
ilas tangas. Quod luculenter apparuit cognomine, 
quo Pericles ab antiquis appellatus fuit. Quam- 
quam enim Ojlympii nomen ob divinam oris prae- 
stantiam acceperat, (uti Cicero os coelestissimum 
vocatus: est (3)), tamen tantae in eo elucebant 
virtutes , ut posteri dubii haererent, utrum ip- 
sius ingenium praedicarent e divino quodam fonte 
profluxisse (4) 5 an potius crederent , virtutes , qui- 

bus 


Sectio II, $. 5. 


Pp. 134. C. Is non admodum sese Periclem mirari profitetur, . 


Sed versatur in laude Valentis Imperatoris. Eadem ratione 
usus esse videtur Himerius p. 834. 
(1) Plut. in Per, cap. t5. p. 161. C. 
(2) In Phaedr, p. oz1. C. 
(3) Vell. Paterc. II. cap. 66. $. 5. 
(4) Appellationis causam explicarunt Plut. in Per, cap. 8. 
P. 156; 


Sectio II. $. 3. 


8o COMMENTATIO 


bus excellebat, satis probare eum, ante quam 
natus esset, inter deos degisse (1). Et quamvis. non 
semper de suggestu discederet , illa consecutus quae 
sperasset (2), admirabilis tamen persuadendi vis, 
qua valebat, saepissime effecit, ut, licet victus, 
omnes tamen in opinionem daceret se vicisse : quo 
pertinet Thucydidis Milesiae filii jocus (3). 

Dubitatur nonnunquam, utrum Pericles aliquid 
scripti reliquerit. Ad quam quaestionem dirimens 
dam non multa nobis ex antiquitate adsunt testi- 
imonia, sufficientia tamen, ut puto. Fuerunt enim 
qui putarent , Ciceronis certe aetate nonnulla 
fuisse scripta, Pericli juretributa. Verum ne di- 
cam, Ciceronem altero loco (4) aliud quid trac- 
tare, nec vocem constent adeo urgendam esse, ut 
Cicero ea indicare voluerit, sese ea, quae Pe- 
ricls nomine ferrentur, germanos ejus ingenii 
foetus habere, satis superque ipse probavit se- 
etiam de his scriptis dubitare; dicens . . . . . 


Gn- 


p. 156. B. — Diod. Sic. XIT. cap. 49. Aristid. If, p. rsr. 
jebb. — Schol. Aristid. p. 195. Fromm e Theon. Progymn; 
p. 104. Heins. 

(1) Plut. in Per. cap. 39. p. 173. C.— Consol. ad Apollon. 
cap. 33. p. 1.8. D. — Valer. Max. V. cap. ro, Extern, 1, — Scrip- 
torum loca, ubi tantum Olympius vocatur, nulla hujus rei exe 
p'icatione addita, citare supersedeo, 

(2) Themistius II. p. 57. 

(3) Conf. Obs XXII. 

(4 De Orat. Il. cap. 22. 


LITERARIA. 81 


atte Periclem cujus scripta quaedam feruntur (1). 
Haec testimonia , quae non consulto, sed temere et 
dubitanter data, refutantur diserta Quinctiliani aflir- 
matione, sese, licet a Cicerone in Druto moni- 
tum, Periclis aliqua ferri, nihil reperisse tanta 
eloquentiae fama dignum (2). "Testatur idem , nul- 
la Pericleae eloquentiae monumenta ad sua tempo- 
Ta pervenisse; sed contra ea significat: Peric/em De- 
mademque nihil posteritati reliquisse (3). Ac Plu- 
tarchus , qui omnia ad Periclem pertinentia de- 
dita opera indagavit , exceptis psephismatibus,, ni- 
hil a Pericle scriptum, post ejus mortem  inven- 
tum fuisse contendit (4). ^ Accedat observatio, 
quod Thucydides nullas Periclis orationes finxisset, 
si ulla earum superfuisset , quippe e quarum comi- 
paratione continuo apparuisset, qua in re ab ipsis 
Periclis verbis discessisset ; nec tum difficile fuisset : 
qXv, àxpldeixy er)r*y TR. Aewévrov SuxuyvphoveUoai (5)- 

Existimandus fortasse Suidas (6) Ciceronis 
locos ita accepisse, ac si Pericles primus scrip- 
tam orationem in judicio recitasset: eri p 
Tog YpaaTUy Aóyov fy QixmoTuplo &izt, Tv pb mi* 

à TOU 

(1) In Brut. cap. 7; 

(2) Instt, Orat. III. cap. 1. 

C3) Lib. XII. cap. 5. et 10. 

(4) Plut. in Per. cap. 8. p. 156. C. — Pseudo Plut. in vita 
Antiphontis, p. 852. D. 

(5) Thuc. I. cap. 22. 

C6) In voce IIep;/xA, — Ex eo Eudocia Violet, p. 353. 

CLAR, F 1 


Sectio II. $. s. 


Sectio 1l. $. EL 


82 COMMENTATIO 


v0 cxSMetias. Mujus rei contrarium invenitur 
apud Philostratum (1) , memorantem nonnullos ora- 
tores extemporalis orationis fontes a Pericle derivas- 
se. Verum posterior haec narratio confutatur Dee 
mosthenis auctoritate , qui a Plutarcho (2) dicitur 
in Pericle probasse: v0 u3 vawéec u4Db eph mavTbc 
ix TOU cxpuicTa4EVoU AÉytiy, Neque ea magis conve- 
nit cum. iis, quae de prudentissima Viri indole 
nobis sunt cognita, qui Deos orare solebat, ne 
quid sibi excideret , quod Populo displiceret. Ve. 
rum , ut Plutarchi verbis utar, vara gi» icu; éTé- 
eue OiEei mpayuertias eum (3)- í 

. Sed ut hisce , quibus plura addi potuerant, tan- 
dem finis imponatur, in una observatione subsistam : 
Demosthenem , nimirum , principem illum Athenien- 
sium oratorem , Periclem sibi imitandum sumsisse(4); 
quumque aliquando abjecto esset animo , hanc conso- 
lationem ex Eunomo sene audivisse: sibi non esse 
desperandum, et timiditate tantum prohiberi quo- 
minus Pericli par fieret eloquentia (5). Etiam pos- 
terioris aevi declamatores, ubi summum in eloquen- 
tia spectabant , solebant dicere: vizcaz Periclem (6). 


(1) In vita Sophistt, Proóem, p. 431. sq. 

(2) In Demosth. cap. 9. p. 850. A. 

(3) In Peric. cap. 39. p. 173. E. 

(4),Hermog. de formis Orat. Lib. Il. cap. 9. p. 3Io. 
Sturm. Conf. Plut, in Demosth. cap. 15. p. 952. B. 

(5) Plut. in Dem. 1l. cc. et cap. 6. p. 843. F. 

(6) Himer, p, 284. 


$8. 4. 


LITERARIA, $5 


q^ 


Fortitudo reique militaris peritia. 


Cum literarum amore Pericles rerum praeclare 
gestarum gloriam conjunxit; atque uti eum in 
suggestu oratorem admirati sumus, ita in castris 
imperator nostras laudes meretur; quum , quemad- 
modum in concione eloquentia, sic inter hostes 
triumphis excelluerit (1), novemque tropaea ab 
eo fuerint posita (2). Primum nullo, ut vide- 
tur, imperio ornatus, in expeditionibus sese osten- 
dit fortem audacemque militem (3), sibique bene 
parendo viam munivit ad bene imperandum. Ac 
duo imprimis quum 'sint officia, quibus imperator 
fungi debeat; primum, ut prudenter res aggre- 
diatur; ut eas alacriter conficiat; brevis expe- 
ditionum a Pericle susceptarum recensio alterum 
sufficiet, ut omnibus appareat, optimo jure illi 
inter clarissimos in antiquitate belli duces locum 
fuisse assignatum. 

Non temere in omnes, quaecunque sese offer- 
rent, expeditiones involans, prius hostium vim, 


anni tempestatem , omniaque illa considerare sole- 
bat , 


(1) Conf. Himerius, p. 490. 
(2) Plut. in Per. cap. 58. p. 173. B. — Comparatio inter 
Periclem et Fab. Maxim. cap. 2. p. 19o. E. 
(3) Plut. in Per. cap. 7. p. 155. 
F2 


Sectío II. 6, 4. 


Sectio II. $. 4. 


84 COMMENTATIO 


bat, quibus victoria potiri, eamve amittere pos- 
set. Ita 'lolmidem (1), hieme appropinquante 
'Fhebanis bellum inferre paratum , omni opera ab 
isto proposito avertere conatus est. Quumque is, 
nulla prudentissimi. consilii habita ratione, cum 
maxima exercitüs parte periisset; majorem adhuc 
fidem habere coeperunt Athenienses Pericli dicen- 
ti: Cives quantum in se esset, immortales futuros 
esse. Eadem sollicita cura ut eventus conatibus res- 
ponderet, effecit, ut neque expeditionem in Aegyp- 
tum probaverit, nec unquain siverit, ut Athenien- 
ses Siciliam invaderent. Quandocunque vero ipse ex« 
ercitàs imperium susceperat, eadem prudentia uti 


. non omittebat ; et nunquam proelio , cujus dubius 


eventus ac periculum esset, decrevit: nec argen- 
to pepercit, ubi hujus ope hostium ducibus cor- 
ruptis , efficere poterat , ut eorum exercitus dimitte- 
retüar, domumque rediret. Ea Periclis agendi ratio , 
quando Plistoanax Atticam ingressus erat, ei fortasse 
timiditatis, turpisque ignaviae accusatorem excita. 
re posset; nisi animadvertendum esset, Athenien- 
ses. illis temporibus undique ab hostibus , Euboeéne 
si- 

(1) Conf. Sect. I. ad annum 446. Quum autem plurima in 
hac sequentibusque paragraphis memorata, € priori sectione 
desumta fuerint; non necessarium duxi, eosdem quos antea, 
iterum citare veterum scriptorum locos, Quae igitur nulla 


auctoritate addita hic scripta sunt, iis, quae priori Sectione 


vel in Observationibus exposita fuerant, jam satis probata esse 
existimavi. 


LITERARI A. $5 


sibus, Megarensibus,  Aegínetis,  Peloponnesiis 
fuisse circumventos ; quos omnes simul exppgna- 
ie non poterant, quorum vero copias separatas 
deinceps subegerunt. 

 — Fieri solet nonnunquam, ut imperator, ante püg- 
nam commissam , et dum manus conseratur , omnia 
bene instruens, post partam victoriam ab illa cura 
remittat; et securior factus, hostibus non tantum 
occasionem praebeat reparandae adversae fortunae, 
sed ejus negligentia etiam fausti priores successus in 
calamitatem mutentur. Sed longe aliter Pericles , qui , 
quum in Barbarorum regionem novos incolas duxis- 
set, inde non prius navigavit, quam eos, muro a 
mari ad mare ducto , contra hostium praedonumque 
incursiones confirmasset. Quo minus fidem Plu- 
tarcho recusamus, narranti, Periclem ab expedi. 
tione in Acarnaniam revertisse, nulla offensione, 
ne fortuita quidem, militibus oblata. 

Verum non tantum consilio valens, sed et manu 
fortis, si festinatione opus esset, opportunam 
occasionem non praetermisit, Ipsi non sufficiebat 
maritimas oras infestare, sed longius a mari in 
interiora progrediens, urbes tentabat, Sicyonios- 
que sibi obviam profectos exspectans, de iis tro- 
paeum exstruxit. Eadem diligentia Delphis, qui- 
bus Lacedaemonii Apollinis delubrum dederant, il- 
lud eripuit, Phocensibusque reddidit. ^ Nusquam 
autem magis illa alacritas eluxit, quam ubi 


a tot simul hostibus [petitus , ante Aprilis men- 
sem 


Sectio I. $. 3. 


Sectio II, $. 4- 


86 COMMENTATIO 


sem eXactum, totam Euboeam sibi subjecit. Dum 
Samii obsidione erant cincti , quum ipse in exercitu 
aderat, res feliciter gerebantur; atque urbs variis 
machinationibus , sive 2 Pericle ipso , sive sub ejus 
auspiciis, inventis, urgebatur. Vix autem abfuit Pe- 
ricles , quin Athenienses profligati sint, Samiique 
maris imperium tenuerint; sed Pericle reverso, res 
brevi restitutae sunt, insulaque in Atheniensium di- 


tionem redacta. Nec illa fortitudo eum in bello Pelo- 


ponnesiaco deseruit, Prudentia suadebat , ne contra 
Peloponnesios, numero multo majores, cum mili- 
tibus egrederetur; sed mare apertum quocunque 
aditum praebebat, et Pericles intelligens , hostes 
aegre laturos esse, bellum in suam regionem infer- 
ri, classes instruxit, quibus, vel ipse iis praefec- 
tus, vel alios imperatores ipsorum praeficiens , oras 
Peloponnesi Acarnaniaeque devastavit, tantumque 
hostibus incussit terrorem, ut singuli quam ce- 
lerrine domum se reciperent, ac postea separati 
devincerentur. Aliud quid in Periclis gerendi belli 
ratione observari oportet. Nulla enim civitas, quam 
Atheniensium dominationi subjiciendam decreverat, 
ejus armis resistere potuit; Euboeaque, Aegina, 
Megaris, Samus et Potidaea, quamvis incolae ome 
nibus viribus obniterentur, tandem omnes succum. 
bere debuerunt. Ne vero quis dicat, illum ab Oe- 
neadis , Epidauriisque re infecta abiisse: Pericli 
enim non illud propositum erat, ut has urbes 


caperet; sed, quum agros vastaturus escensionem 
fa- 


LITERARIA. 37 


faceret, simul et has urbes subita irruptione oc- 
cupare tentavit. 

"Dicamus adhuc quaedam de militari disciplina, 
quam in exercitu vindicavit ;; quidque *agere sole- 
ret, quo militum virtutem excitaret, eosque in 
officio retineret. Notum est quid fecerit, defi- 
ciente sole et quum fulmen in castra delapsum 
esset: verum praeterea Frontinus (1) aliquid de 
eo narrat, unde discimus, quomodo militum su- 
perstitione uteretur ad victoriam acquirendam. Nam 
initurus proelium, in lucum densissimae opacita- 
tis, qui ab utraque acie conspici poterat, homi- 
nem ingentis staturae, Deorum more ornatum, et 
curru candidisque equis vectum , immisit; qui [M 


Sectio ll. $, 4 


to signo proveheretur, Periclemque nomine ap- 


pellans ,. cohortaretur Deos. Atheniensibus adesse. 
Quod stratagema prorsus ipsi successit. Vix enim 
hostes. visum .adspexerant, quin. paene ante con- 
jectum teli terga verzterent, — Sed inquinatae fue- 
runt plurimae Periclis victoriae crudelitate. -Pos- 
sit fortasse LHlestiaeénsium , . Aeginetarumque e pa- 
tria expulsio, ob politicas quasdam causas fuisse 
decreta. Saevitia tamen, qua Aeginetis pollex ab- 
scinderetur, candentique ferro Samiis. signum: inu- 
reretur, nulla ratione excusari potest; nisi statuas 
mus, Athenienses eadem ratione ab hostibus trac- 

ta- 


(1) Lib. L cap. rr. $. i6. Aliud Periclis stratageua vid. 


Hl. 9. S. s. 


Sectio Il. $.^4. 


88 ^ COMMENTATIO 


tatos, idem illis rependere voluisse; ita ut Peri- 
cles, licet ipse talia non probaret, militibus in- 
dulgere cogeretur. His enim minime severus im- 


perator fuisse videtur: quamvis enim Sophocli dice- 


ret: Imperatorem non tantum manus, sed et ocu- 
los abstinentes habere oportet; poeta tamen non. 
admodum a luxuria destitit; militesque hujus prae- 
toris exemplum secuti, meretrices tanto numero 
secum habuerunt , ut hae, e questu quem faite 
templum Veneri conderent. 


$ s. 


Prudentia. 


Supra jam mentionem fecimus difficultatis, quae 
existat in enumerandis dijudicandisque alicujus vi- 
ri ingenii animive dotibus; quoniam singulae vir- 
tütes, diversaque vitia tam arcto inter se conjun- 
guntur vinculo, ut non sine magna molestia pe-. 
culiaribus capitibus ea exponi possint. Qua dif. 
ficultate maxime hac paragrapho laboramus; quia 
in paene omnibus, quae Pericles effecerit, ejus 
prudentia conspicitur, ita ut inde separari non 
queat, Sunt tamen et alia, ubi prae caeteris virtu- 
tibus illa prudentia elucescat, disertaque mentione 
dignissima sit. Quamobrem lemmate, huic para- 
grapho inscripto,: non intellisi velim prudentiam 
in rebus militaribus civilibusque , de qua suo loco 
jam diximus vel infra dicturi sumus; verum eam 

" pru- 


j 


UITENNATRIAP. 89 


prudentiam , quae in privata vita instituenda spec- 
tatur, conservandaque auctoritate, quam inter po- 
pulares adeptus fueris. | 

"Quum Pericles virilis aetatis; annos attingens, 
rebus publicis: se immiscere coeperat, Populi ani- 
mus ipsi non benevolus erat, quippe qui suspicaba- 
tur ac metuebat ne tyrannidem homo affectaret, Fa. 
ciei forma linguaeque suavis volubilitas , omnibus in 
memoriam revocabat dominationem Pisistrati illius , 
a cujus tyrannide vix liberati fuerant, cujus- 
que filius Hippias ,' Athenis expulsus, Persas in 
Graeciam duxerat. Periclem igitur, huic familiae 
cognationis necessitudine conjunctum, sollicitis in- 
vidisque oculis observabant; atque in Ostracismo 
unicum contra ejus molitiones praesidium pone- 
bant. Quae omnia probe irtellisens Pericles, 
se Populi oculis subtraxit, vel in bellicas expe- 


ditiones profectus , vel domi quiete se continens.. 


Nec tribus ilis in Civitate multum pollentibus 
viris, Aristidi, Themistocli et Cimoni, palam se 
opposuit; sed clanculum viam sibi munivit, qua 
pedetentim progrediens, . tandem, quum Aristides 
mortuus, 'lhemistocles ejectus esset, «et Cimon 
longinquis. bellis extra patriam detineretur, ad 
remp. accessit, Dissimulavit tamen et tum veram 
mentem, ac quum natura ad Aristocratiam pro- 
pensior esset, pauperum plebisque partes amplexus 
est. Permovit eum. maxime cogitatio , Cimonem 
ab Optimatibus vehementer diligi, ita ut, si ab 
. a 
iis- 


Sectio I. $. 5. 


Sectio II, $. 5. 


9o COMMENTATIO 


iisdem partibus staret, non nisi secundos hono- 
res adipisceretur. Hac item ratione Populi. su» 
Spiciones levaturum , atque a se remoturum es- 
se sperabat. Itaque a consueta vivendi ratione 
in eo prorsus decessit, ut nullis amplius convi- 
viis adesset (1): praetereaque omni cura evitavit , 
ne Populi oculi in se figerentur, suumque nomen 
per ora volitaret. In nulla platea conspiciebatur , 
nisi quae ejus domo ad curiam duceret; ac, ne 
Populo sui fastidium crearet, summopere cave- 
bat,ne se quacunque occasione in prospectutn ejus 
produceret verbaque coram Populo faceret. Sed mi- 
nora per amicos Ephialtem , Metiochum , Menip- 
pum, Charinum, Lamponem (2) effici curans, 
magria et graviora sibi reservabat ; eadem fere ratio- 
ne qua in minoribus rebus Athenienses quocunque 
utebantur navigio, si vero publice ;quid agendum 
esset, Salaminiam usurpabant. Quum vero aliquid 
majoris erat momenti, de quo ipse disserere cu-. 
piebat, non nisi meditatus suggestum conscendere 
solebat: et semper domi, antequam egrederetur, 
sibi in mentem revocabat, se locuturum- esse co- 
ram liberis civibus (3)5 Deos simul orans, ne 

quid 


(1) Plut, in Per. cap. 7. p. 155. D. — Reip. Ger. Praec. 
Cape 4. p. 8oo. B. 

(2) Plut, in Per. 1. 1, — Reip. Ger. Praec. cap. 15. p. 811. sq. 

(3) Plut, in Apophthegmm. Regz. in Per. n9. i. p. 186. C. — 
Symposs. I. 4- p.620, C. — Reip. Ger, Praec. cap. 17, p. 813. D. 


LITER ARIA. 91 


quid sibi invito. excideret, quod ad rem prae- 
 Sentem. minus conveniret, vel Populo displice- 
ret (1). Quapropter saepenumero, a Populo ad 
dicendum vocatus, constanter recusavit, negans 
je esse praemeditatum (2). 
. Omni autem tempore Demagogi favorem Populi 
largitionibus et munificentia emere debuerunt. In- 
telligebat autem Pericles ; si de suo largiretur, opes , 
-quas non parvas quidem , sed Cimoniis minime pares , 
habebat, brevi exhaustum iri: idque a nonnullis 
ita. explicari posse,. ac si divitias suas omnibus 
ostentare -vellet,. iisque superbiret. —.Excogitavit 
igitur. largitionem de. publico, qua venales animos 
Sibi devincire posset, «et tamen. nullius. invidiam 
in.se excitaret. Quibus omnibus id tandem effe- 
cit, ut non modo Ostracismum - effugeret 5 sed 
omnes adversarios deinceps e patria expelleret. 
Postea, quum. satis probabiliter sperare | posset , 
fore ut. sibi nihil amplius ab illis. metuendum es- 
set; "non omisit se generosi animi specie in- om- 
nium benevolentiam insinuare, "Thucydidemque ac 
Cimonem in patriam revocati toleravit; atque, Po- 
pulo gratificaturus scilicet , ipse psephisma  scrip- 
SiL, quo posterior ab exsilio revocatus est, 
: : De- 


Q1) Plut, in Per. cap. 8. p. 156 C. — Quinct. I. O. XII. 9. 
S. 13« — 1o. $. 65. — Aelian.IV. 10. — Suid. in voce IIeg. — 
Conf. Sect. IT. $. 5. Obs. LIF. 

(2) Liber qui Plutarchi nomen prae se fert de Educ. l'uerr, 
€ap. 9. p. 6. C. ibiq. Wy«t. 


Sectio i, S. s. 


Sectio II. €. s. 


92 COMMENTATIO 


Denique postquam summum potentiae atque am- 
plitudinis fastigium attigit, re contentus, nec 
nominis splendorem insuper quaerens, Democra- 
tiae appellatione, regium omnino imperium exer. 
cuit. ltaque nullam  extraordinariam dignitatem 
expetivit; sed ipsi suffecit, si inter decem ordina- 
rios Praetores eligeretur. Et, quamquam summus 
omnium rerum, tum in Urbe, tum extra Athe- 
nas, arbiter erat, Populo hujus rei omnem hono- 
rem, sed et cautiones reliquit: ita ut , quum belli 
Peloponnesiaci tempore Athenienses ei succense- 
rent, quod belli fuisset auctor, sese excusare 
posset dicendo: est ita; vobis hujus belli fui 
suasor, sed vos tamen nihilominus, sponte vestra, 
bellandum esse decrevistis. — Sic et semper pro- 
fessus est, se eadem uti velle fortuna ac reliquos 
cives; quumque exspectaret, fore ut agris, quos 
privatam possessionem habebat, ab hostibus par- 
ceretur, illos Populo dedit, eoque omnes suspi- 
ciones , quae alioquin ex ejus amicitia cum Archi- 
damo fortasse fuissent exortae, prorsus a seavertit. 

Nec tantum in publico illa prudentia appare- 
bat, sed domi, aeque ac foris, Pericles se ea 
duci patiebatur. Summae in Civitate auctoritatis 
vir Anaxagorae exemplum sequi non poterat, qui 
enthusiasmo quodam atque animi celsitudine duc- 
tus domum deseruerat, agros relinquens incultos (1). 

Nam 


(1) Plut, in Per. cap. 16. p. 162. B. —- Dc Vitando Aere Alie- 
no 


LITERARIA. 


Nam , uti Plutarchus animadvertit, non eadem erat 
Philosophi et Politici vita: quorum ille in rebus 
honestis mentem exercebat, minime exterarum ree 
rum indigam: hic, ad usum hominum accom- 
modans virtutem , necessario utebatur divitiis , ut 
honeste inter populares viveret. Quumque minime 
in illorum Politicorum. numero censendus. fuerit , 
qui e publicis pecuniis privatum quaestum faci- 
ant; uxor autem e prodiga Megaclis gente oriun- 
da (1), filiique, ad luxuriam possessionumque 
dilapidationem essent proclives; omnem rei fami- 
liari operam dedit: ita ut in ampla hac domo et 
opibus afluente, nihil efflueret, verum omnes 
impensae omniaque emolumenta certo essent nu- 
mero et modo constituta, Quae ut efficeret, 
praesertim Euangeli servi opera utebatur; quem 
praeclara supra ceteros indole praeditum, ipse ad 
domesticam disciplinam instituerat, ^ Vehementer 
tamen haec displicuerunt mulieri filiisque, qui 
suas querelas ubique proferentes, patrem avaritiae 
accusarunt. Ac sane filii amicum, qui huic pecu- 
nias mutuas dederat, deinde suas repetierat , in jus 
vocavit. Sed, quamvis igitur recusaret prodigi in- 
opiae succurrere, ab avaritiae criminatione plane 

: libe- 
no cap. 9. p. 83. E. — Diog. Laert. Lib. II. segm. 6, — 


Himer, apud Phot. p. 1088. p. 84. Wernsd. quique ibi ci- 
tantur, — Schaub. lib, laud. p. 7. sq. : 


(1) Conf, Aristoph. Nub. vs, 46. sqq. ibig. Schól. 


Sectio II. $.5, 


Seciio IJ, $. s. 


94 COMMENTATIO 


liberatur iis,-quae de eo testatur Plutarchus (1): 
divitiae nonnunquam inter honesta referri possunt, 
si possessor iis bene utatur, ut fecit Pericles, 
qui z;u/tis subvenit pauperibus. 

Optime etiam intellexit Pericles , plebis oculos 
delectari gravitate, quam in viro, cui rerum publi- 
carum cura sit credita, conspiciant; nec unquam 
ab ea aliquid remisit, sed eam constanter tueri co» 
natus est. Qua propter per omne tempus, quo 
Civitati praefuit, nunquam ad amicorum convivia 
accessit, una tantum occasione excepta, quum co- 
gnatus Euryptolemus (2) uxorem duxisset: sed et 
tunc statim post libationes effusas surrexit (3). 
Quae decori servandi cura etiam in causa fuisse 
videtur , quod in 'suppeditanda filiis pecunia re- 
strictior esset : metuebat enim ne hi , siquidem ma- 
jore nummorum copia donarentur libidini indulgere 
possent, nimisque exsultarent : quo ipso Populi ine 
vidiam atque indignationem moverent. Praeterea - 
etiam hinc mihi videtur defensio peti posse, qua 
occurratur accusationi, Periclem moribus fuisse ita 

dis- 


(1) Plut. in Per. l. l. Conf, cap. 38. p. 171. F. sq. 

(2) Etiam hic e gente Megaclea ortus fuisse videtur, Alius 
ejusdem nominis memoratur a Plut. in Cim. cap. 16, p. 
488. C. 

(3) Plut. in Per. cap. 7. p. r55. Quae enim narrantur ab 
Athen, l. p. 7. F. pertinent ad Periclem Pericliti filium Pit. 
theum parasitum. Conf, Lib. VI. p. 234. F. 


LITERARIX 95 


Sectio II. $. 5 
dissolutis , ut ne a filii quidem uxore abstineret 


verum de istis sequenti paragrapho agemus. 
$. 6. 
Morum integritas. 


Erunt fortasse, qui existiment, me huc usque 
non adeo characterismum , quam laudationem , scrip- 
.Sisse; quique nobis accusatores sint nimii erga 
virum, in cujus rebus enarrandis. versamur, favo- 
ris. Atqui profecto in iis, quae Oratorem Civita- 
tisque gubernatorem ac defensorem deceant ornent- 
que, Periclem prope perfectum , cum Cicerone , VO- 
care haud recusaveris. Sed erant in hoc viro, 
uti et in reliquis mortalibus , nonnulla, quae, si 
juvenis, , quem in omni sermone et scriptione 
de magnis viris reverenter ac modeste judicare 
oportet " (1), vitia appellare non ausit, tamen 
a bono integroque aberrationes vocabit, Ac quam- 
vis minus gratum jucundumque sit, de homine, 
quem magni aestimes ac diligas, illa dicere debe- 
re, quae ejus laudibus non valde faveant; in hoc 
tamen tantum est solatii, quantum tibi persuadere 
possis, lectores, si videant leviores minorisque 
momenti naevos a te non praeteriri, in reliquis 

eo 


€1) Sunt verba Wyttenb, in Dibl, Critic. III. 3. p. 117, 


Sectio II, 5.6, 


96 COMMENTATIO 


eo majorem tibi fidem habeant, laudesque, quas 
tribueris, non e partium studio, sed e vera aesti- 


'matione ortas esse credant. 


Pericles etsi in publica vita a gravitate nihil 
remittebat, privatus pudicitia morumque conti. 
nentia non admodum excelluisse videtur; etiam* 
si statuas plurima ab ejus inimicis vel ficta, 
vel cétte in majus aucta fuisse. Hujus rei sit 
documento, quod ab Athenaeo (1) narratur, de 
ejus consuetudine cum Elpinice, Cimonis soro- 
re, satis libidinosa muliere, et amoribus qui. 
bus puella in Polygnotum arserat, postea ma- 
trimonio cum fratre, apud Athenienses famo- 
sa (2). Dixit nempe Athenaeus, Periclem pse- 
phismatis, quod de Cimonis reditu scripsisset , 
mercedem accepisse. concubitum cum Elpinice. Jan 
quamvis praefracte negare nolim, Periclem unquam 
cum illa rem habuisse; haecce tamen facile men- 
dacii arguuntur iis, quae jam longe antea accide- 
rant; quando Elpinicae, ipsum roganti, ne fratri, 
qui in capitali judicio versabatur, molestus esset, 
anilem aetatem exprobravit.  Difficilior erit refu- 
tatio accusationis: Periclem cum  Xanthippi filii 
uxore colisse; cujus rei, praeter Plutarchum , eun- 
dem Athenaeum 1l. l. testem habemus. Quis enim 
credat, aliquem, etiamsi alii sit inimicissimus, tam 

in- 

(1) Deipn. XIII. p. 539. F. 

(2) Plut. in Cim. cape 4. p» 480. F. 


^ 


LITERARIA. 


insano esse animo, ut, ejusmodi fabellis spar- 
gendis, suae ipsius potissimum famae noceat, 
Mirum tamen cuique videbitur, Periclem, qui 
tanto studio curabat, ut etiam privatus apud Po- 
pulum inculpatus esset, adeo sui oblitum fuisse, 
ut tale quid in se admitteret. "Verum ad amores 
fuit propensior; atque inter causas, ob quas 
priori conjugi invisus fuit, recensenda etiam erit 
consuetudo, quam cum Chrysilla Corinthia habe- 
bat (1); nec libentius Dinomache alii nupsisse vi- 
detur, quam ipse Aspasiam duxit. Omnino enim 
Plutarcho assentiendum videtur, dicenti: lascivum 
potius, quam e literarum humanitatisque studio 
ortum , amorem illi cum Aspasia fuisse. Atque 
etsi Assenus V. C. (2), Aspasiae Periclisque 
partes defendendas humanissime sibi sumsit, eam 
vocans humanitatis domesticaeque felicitatis prin- 
cipem inter Graecos fautricem ; tamen metuo, 


7 
Sectio Il. $. 6, 


ne aequo melius erga eam animatus futrit. Nam 


quominus credamus,  Aspasiam literarum solum 
amore ductam, Athenas advenisse, prohibent di- 
serta Veterum testimonia; e quibus comperimus 
eam jam antea Megaris, deinde Athenis officinam 
tractasse parum honestam ac decoram; quae 
puellas. ad quaestum corpore faciundum aleret, 
et 


(1) Athen, l. 1l. Conf. X. p. 456. F. 
(2) In libro laudato p. 34—37. — Conf. Kampeni Hist. Gr. 
Tom. 1L p. 332. in not. 


CLAR., G 


Li 


sectio II. $. 6. 


98 COMMENTATIO 


et cujus e ludo scorta per omnem Graeciam dis- 
pergerentur (1). Fatendum tamen est, eam veri- 
similiter hanc artem reliquisse, postquam  Pericli 
nupsit; sed semper tamen ei haesit suspicio, 
quod Atheniensium matronas, a maritis ad se ad- 
ductas, Pericli subjiceret, ^ Ut vero istae de Phi- 
dia fabellae, ita et haec ex inimicorum calumniis 
maximam partem ortum ceperunt: atque admodum 
credibile mihi videtur, Periclem , quum Aspasiam 
domo excepisset, pro dignitate in republica accep- 
ta, cum ea consuevisse.  Magnopere autem eam 
dilexit, ita ut nunquam in concionem iret, do- 
mumve rediret, quin eam osculo salutaret; eique 


adeo erat deditus, ut. Comici, omnem occasionem 


arripientes , qua principi in Civitate viro, illude-- 
rent, plura de eorum domestica vita excogitarent 5 
veluti totus ab Aspasiae sententia penderet, bella- 
que ejus suasu decerneret, Qua propter Periclem 
saepissime Jovem, vel Herculem vocantes, uxo- 
rem , alteram Omphalen, vel Junonem appella- 
run t. 

Sed discedamus ab hoc argumento, quod for- 
tasse nimis jam diu nos tenuit; virum admiran- 
tes, cui tantum hoc verti potuit vitio , quod amo- 
ris illecebris blanditiisque nimis facilem praeberet 
aurem; quem ceteroquin mores summopere uni. 
cuique commendarunt; atque in cujus vita nul- 


lum 
(15 Athen. XLI. p. 569. F. 


LITERAR IA. 99 
Sectio II. $. 6; 
lum vestigium invenitur nefandae istius libidinis , 


(quis enim amorem vocet?) quae omni aetate 
celeberimos ceteroquin honestissimosque in Grae- 
cia viros inquinavit. 


eme 
Incorrupta fides. 


Splendet. hujus virtutis laude Periclis nomen, 
cui amor patriae, integritas, constansque erga 
amicos benevolentia ac studium, tam alte in 
animo insita fuerunt; ut nescias, utrum Peri- 
cli magis ornamento fuerint, an ipsa ex illustri 
illo exemplo majorem apud omnes commendationem 
acceperint. Nam quis patriam revera amare di- 
catur, nisi ille; qui omnes, quum facultates opes- 
que, tum ingenii vires , in ejus salutem impendat ; 
seseque nullo privato lucro a patriae commodis 
curandis abduci patiatur? Et quo tandem pacto 
amicitia stabilis ac' constans esse poterit, si ei 
firmamentum , quod fides est , demseris? Nihil enim 
stabile; quod infidum. Quapropter illum, qui in 
sécundis adversisque rebus gravem, constantem, 
stabilem se praestiterit, esse ex maxime raro homi- 
num genere judicare debemus , ac paene divino (1). 

Di- 
— (1) Cic. de Amicit, cap. r7. 
«aii G 2 


100 COMMENTATIO 


Seeiio 1. 6.7. 


Dicitur a nonnullis ambitiosus fuisse Pericles , 
atque imperandi cupidus. Non nego: vir enim qui: 
semet ipse probe noverat, intellexit se, quippe et 
manu fortem et dextrum ingenio, reipublicae pro* 
futurum esse, si cives Civitatem suae curae com. 
mitterent ;5' quapropter nullam opportunitatem prae» 
termisit, qua hunc scopum attingeret. Ut vero ad 
hanc metam pervenire posset, Populo indulgendum 
erat; plus fortasse, quam, si perfecti quid spe- 
ctes, revera expediret, sibique ipsi placeret. Sui 
vero nullam rationem habens, si civium salus 
ageretur, ac praeterea sperans, fore ut leviori malo 
gravius, anarchiam , omniumque rerum perturba- 
tionem averteret; ut, si quando illud postea repa- 
rasset, res bene constituta vocari posset; hanc 
viam, non planam quidem ac facilem, unicam ve- 
TO, quae ad propositum duceret, ingredi decrevit. 
Utrum verum viderit, alibi erit indagandum : nunc 
ostendisse sufficiat, Periclem hac in re egisse, uti 
ipse existimaret agi oportere. 

Quo autem clarius appareat, Periclem, antequam 
solus Atheniensium res curare coeperit , nihil fecis- 


'se, quod merito illi objiceretur, opus tantum erit, 


ut nobis in memoriam revocemus, quemadmodum 
erga eum animati fuerint Athenienses. Aliter enim 
fieri non poterat, quin plebs, quae tamdiu ab illo 
defensa fuerat, postea, quum Pericles non adeo 
Populi voluntite se duci pateretur, quam ipse eos 
quocunque vellet ageret, vehementer ab eo alienata 

fuis- 


LITERARIÍ A. IOI 
* ectio II. $.7. 


fuisset , si sibi non constitisset Pericles , eoque decla- 
rasset, se auctoritatis tantum sibi conciliandae causa 
multitudini blanditum fuisse. Nec ulla amplius in re 
fidem ipsi tribuisset: cujus rei contrarium prorsus 
accidit; nam etiam. eo tempore probitas, quae omni- 
bus cognita erat, effecit, ut, licet contra populares 
homines diceret, éjus oratio omnibus popularis et 
jucunda videretur (1). Imperio igitur, quod studiose 
fortasse, sed tamen honeste quaesiverat , diligenter 
Usus est, ut patriae usui esse posset: atque ad ex- 
tremum usque Vitae tempus, Athenas , vel foris ex- 
peditionibus, coloniis, foederibus; vel domi legi 
bus, institutis, monumentis, aedificiis confiria- 
vit, ornavit. Et quamquam plura ex istis ab inimi- 
cis carpebantur, de ejus probitate tamen atque inte- 
gritate nulla Atheniensibus exorta est dubitatio; 
ita ut, quum rationes ab eo exigerentur, Populo 
satisfaceret dicendo: ic và 3i dw4Awca. | Co- 
micis autem quis credat falsissima quaeque exco- 
gitantibus, ut criminandi calumniandique libidini 
indulgere possent? Aut quis curet improbos Phidiae 
accusatores , qui ut refutarentur, non nisi aurum, 
de quo furatos fuisse Phidiam Periclemque conten- 
derent, Minervae signo detrahi opus fuerit? Ne- 
fas sit tale quid suspicari de viro, quem Thu- 
cydides Plutarchusque d3&pórere» vocarunt atque 


^ 


y. . 


(1) Plut, in Per. cap. 15. p. 16r. D. — Thuc. ll. cep. 
65. — Cic. de Or. HI. cap, 34. — Himet. p. 184. 


102 COMMENTATIO 
Sectio II. $. 7. 
dy&AuTO) ÜzD wpupaTey ; quem Pissuthnes frustra 


tentavit, quique moriens, licet in vita multos 
reges tyrannosque superasset potentia, ne una 
quidem drachma fortunas suas , quas pater sibi re- 
liquerat, reddidit ampliores (1). Nec illa erga 
populares fides, patriaeque amor unquam immi- 
nutus fuit. ^Gravissimis quamvis injuriis et con- 
tumelis a civibus affectus, ipsis tamen nequa- 
quam defuit, quum alios Praetores experti, ve- 
rum eos cito fastidientes , rerum publicarum cue 
ram iterum in Periclem detulerant. Immo letife- 
ra aegritudine laborans, ultima suspiria duxit, in 
salute civium curanda occupatus. 

Quum igitur omnes cives tanto amore proseque- 
retur Pericles , qua caritate illos amplexum ipsum 
fuisse putemus, quos familiares atque amicos hae 
beret? Neque enim fuit vulgaris amicus atque ex 
illorum grege, qui 


€ 5. e. Bifugiunt cadis 
Cum faece siccatis amici , 
Ferre jugum pariter dolosi (2). 


sed certus in re incerta cernebatur; ita ut postea 
ejus 


(1) Plut. l. 1l. et cap. 16. p. 16r. fine. Comp. int, Per. et 
Fab. Max. cap. g. p. 197. C. — Isocr. de Pace cap. 40. p. 184. 
Steph. — Ad hanc integritatem spectarunt Himerius p. 284. et 
Liban. Ep. 1039. 

(2) Hor. Carm, I. carm. 35. Vs. 26. Sqq. 


LITERAR A. 163 


ejus: dictum celebraretur: Z£y»à pi obw 0 aivós di- 
(uj). Quid commemorem tritam illam  multo- 
rumque ore celebratam Anaxagorae  Aspasiaeque 
defensionem ? Quorum hanc ab judicibus depre- 
catus est, ita ut ne lacrimis quidem parceret, 
Si Aeschini (2) credere fas est: illius autem , licet 
in summo vitae periculo versaretur,  pàlam sese 
discipulum profiteri non dubitavit. Quo facto om- 
nem suspicionem malam diluit, quae alioqui nobis 
fortasse oboriri posset, quando Anaxagoram a Peri- 
cle neglectum , ideoque vitae finem fame sibi impo- 
mere decernentem ; animadvertamus. Nunc vero cogi- 
tatione ducimur, Periclem publicis occupationibus , 
quibus prae omnibus reliquis rebus vacabat, in- 
stantique Samico bello adeo fuisse distractum , ut 
privatis necessitudinibus nullus locus superesset. 
Praeterea e festinatione , qua, comperto philosophi 
consilio ; ad eum cucurrit, e lamentationibus etiam 
Obsecrationibusque , quibus amico persuadere cona- 
tus est , ut propositum dimitteret , totidem documenta 
atque indicia peti possunt , ex quibus, quantopere eum 
diligeret , constet. Quis igitur adeo animi sit vecors, ut 
Ephialtis Phidiaeque necem Pericli tribuat ? Quorum 
prior ab Aristocraticis interfectus fuit , alter occubuit 
insidiis hominum nefariorum , qui se ulcisci volebant, 


quod calumniae eos mendaciique arguerat ? Manet etin 
5 his 


(1) Liban. Ep. 1069. 
(2) Apid Plut, in' Per, cap. 55. p. 169. 


Sectio I. $. 7. , 


gectio II. $.7. 


104 COMMENTATIO 


his Pericli laus; qui nihil gratius ac sanctius 
habuit, quam ut amicis in omnibus gratificaretur, 
In omnibus? nisi in iis, quae contra officium 
pugnarent; qui quum saepius universae vitae rec- 
te instituendae dederat praecepta, sic et aliquando 
colendae amicitiae saluberrimum illud posteris reli- 
quit , quum diceret: Z4ziicos oportet esse usque ad aras. 


$. 8. 


"nimi magnitudo. 


Haec igitur de Periclis ingenio atque indole dic- 
ta sunto, Visus autem mihi fuit in paucis tantum 
culpandus, in multis laudandus, in plerisque ad- 
mirandus. Verum , quamquam illud imprimis huic 
viro laudi tribuendum videtur , quod tot si- 
mul virtutibus excelleret, quarum singulae suffi- 
ciant ut oratoris, belli ducis, viri politici no- 
men immortale reddatur; fuerunt tamen et alii, 
qui hac commendatione florerent. ^ Sed aliud 
quid in Pericle observamus, quod ei proprium 
ac singulare fuisse, paene dixerim. Est ad- 
mirabilis illa excelsaque animi aequitas ac mag- 
nitudo, quae, consuetudine cum Anaxagora aucta 
ac confirmata, Pericli reliquarum virtutum causa 
ac veluti fons fuit, quamque igitur, nisi semel ite- 
rumque ei defuisset, divinam merito appellaremus. 

Quae virtus , quamvis in publica vita saepius ap- 
pareret , ibi tamen nonnunquam velut nebulis occule 

ta- 


LITERARIA. 105 


tabatur hominum in politicis rebus studiis, totius- 
que civitatis singulorumve commodis.  Inimicitiae 
v.:;c. quae Pericli cum  Cimone per omne vitae 
spatium  intercesserunt ,  Thucydidemque Civitate 
privarunt, e tali potissimum causa explicandae vi- 
dentur. Quo splendidius emicuit, quoties to- 
tius Populi libidini resisteret, eorumve animos 
de salute desperantes erigeret. Quis mihi pin- 
gat Periclem , dum omnes perterriti et trepidantes 
solem deficientem adspiciunt, seque Deorum irae 
subducere conantur, placido serenoque vultu ad- 
stantem, pallidaeque atque anxiae multitudini por- 
tenti causam explicantem ? 

Non adeo fulget, sed constantius chiede in Pe- 
riclis vita privata. Longe ab iis discrepans, quie 
bus levissimum quodque iram excitet, ut. Sui obli- 
ti in convicia erumpant; per totum diem patienter 
tulit contumelias et maledicta, quibus, in foro 
seria agitans, a petulanti quodam homine laces- 
situs fuerat. Tandem vesperascit; domum. rever- 


titur Pericles, nec gravitas deést incessui, nec 


comitas vultui; vel sic tamen sequitur ipsum 
et conviciis proscindit idem iste homo impuden- 
tissimus, Quid Pericles ? Uni ex servis mandat, 
ut lumine accenso, hominem comitetur ac do- 
mum reducat (1). —  Cogitemus aliquem Ímpera- 

to- 


(1) Plut. in Per. cap. s. p. 154. D. — Basil. Magn. Hom, 
XXIV. Tom. I. p. 576, ed, Paris r6rz8, f. 1m, 


sectio IJ, $. 8, 


Sectio II. $. 8. 


106 COMMENTATIO 


torem, qui, post partam victoriam, publiceque 
laudatos periculorum socios praeliis amissos, om- 
nium certatim laudibus, coronis vittisque orne- 
tur; verum interea ab inimico, hanc ipsi gloriam 
invidente, exprobrationibus atque insultationibus 
irritetur, Quodsi, ut alter Horatius, ne a sororis 
quidem caede abstineat, quis erit qui miretur? 
Eo autem admirabilior nobis apparebit Pericles , 
ubi Elpinicen levi animadversione ab eo monitam 
comperimus , paucissimis verbis nulla graviori 
castigatione addita. — Non loquar de  mansue- 
tudine, qua Comicorum maledicta, inimicorum- 
que calumnias pertulit; pertinent enim haec ma- 
gis ad vitam publicam, in qua dijudicanda, multa 
observanda sunt, de quibus, si rebus ipsis non 
interfueris, affirmare non possis, utrum ex intima 
hominum mente, an ex aliis quibusdam causis 
sint explicauda. 
Humana minoris ducens, quam quae animum 
ulla perturbatione afficiant, atque Anaxagoram 
hac in re tanquam exemplum intuens (1), in 
risum nec lacrimas erumpere solebat; sed seme 
per eodem placido gravique vultu conspiciebae 
tur (2); atque uti in ceteris Periclem inter 
cla- 


(1) Aelian. V. H. Lib. VIII. cap. 13. — Diog. Laert. Lib. II. 
segm. I4. — Conf. Valck. Diatrib. p. 25. 

(2) Plut. in Per. cap. 5. p. I54, E. — Aristid. pro Quat. 
IH. p. 118. apud Phot. p. 1272. 


JLITERARLA. 107 


clarissimos oratores, imperatores, politicos viros 
censendum esse putavimus, sic et hujus rei habita 
ratione, eum cum;probissimis in Graecia viris, 
Socrate: et Phocione comparare non dubito (1). 
Vocet igitur Ion (2) hanc gravitatem  jactantiam 
et fastum , celebretque Cimonis in quotidiana, vita 
lenitatem ac venustatem; nos cum Zenone Eleate, 
eos, qui Ioni consentiant, hortamur, ut eam jac- 
tantiam aemulentur: optime enim illis eventurum ar- 
bitramur,si rerum honestarum simulatione, sensim 
ad earum amorem atque assuetudinem adducautur. 
Verum Pericles erat homo, ac nihil humani ab 
eo alienum putemus. Quamquam hac vitae insti- 
tuendae ratione, animum contra adversae fortue 
nae calamitates corroborare studuerat; et amico- 
rum jacturam, vel morte, vel caede exsiliove amis- 
Sorum, ita pertulerat, ut a tali viro exspectes: 
raro quidem, sed tamen nonnunquam, ab illa 
egregia animi magnitudine deflexit. — Quo autem 
animo erga illum hominem erimus affecti, qui 
tantopere uxorem, filios adeo amavit, ut, quem 
nihil unquam frangere potuerat, vitae  pericu- 
lum, in quo Aspasia versabatur, amborumque 
filiorum amissio ita commoverit, ut eorum, quae 
ant. 


(1) Plin. H. N. Lib. Vll. cap. 19. — Plut. in Phoc, cap. 4 
p.243. D. — Apophthegmm. Regg. in Phoc.n?. 1. p. 187. E. — 
Addi etiam potuerat Euripides. 

(2) Plut. in Per. Cap. 5. p. I54. E. 


Sectio II. $. 8. 


Sectio II. S. g. 


10$ COMMENTATIO 


antea facere consueverat, ac paene sui ipsius, oblie 
visceretur (1)? Solatur nos humanae infirmitatis , 
quandocunque ejus vestigia in tanto viro apparent, 
observatio. Namque, illa si ei defuisset , immenso 
spatio nos ab eo separatos existimaremus ; . nunc 
vero non prorsus desperandum putamus, fore ut 
aliquando ejusdem praestantiae participes reddamur. 
Qualem igitur eum fuisse censeamus, qui Pericli 
vitio vertere voluit, quod diuturna aegritudine ta- 
befactus, senio confectus, ac jamjam moriturus , 
amuletum e collo suo suspendi siverit? In his faci- 
le conspicias mansuetum viri ingenium , inque suos 
benevolentiam , qui mulieribus extremum solatium , 
in quo omnem reliquam spem ponebant, adime- 
re noluit; quamquam ipse, dum leviter subri- 
dens 


(1) Plut. in Per, cap. 56 p. 172. C. — Paulo aliter , magis- 
que in Periclis laudem , res narratur ab eodem Plut, in Cons. ad 


Apoll. cap. 33. p. 118. E. — Val. Max. V. 1o, Extern, 1. —- 


Aelian. V. H. IX. 6. — Hieronym. l|. p. 334. ed. Vallar- 
sii. — Notum est, quid in simili re fecerit Anaxagoras. Conf, 
Plut. l. prox. l. De Coh. Ira cap. 16. p. 463. D. De Tranq. 
Anim. cap. 16. p. 474. D. — Cic. Tusc. Dispp. Lib. III. cap. 
14. — Val. Max. Lib. V. cap. 10. Extern. 3. — Galen. I. p. 
$382. — Acl. V. H. III. ». — Diog. Laert. Lib, II, segm. 13. ibiq. 
Menag. — Praeterea Valck. in Diatrib. p. 28. — Whyttenb. ad 
Plut. Cons. 1l. 1, — Schaub. l. l. p. 52. sq. animadvertens om- 
nes in re consentire, in verbis discrepare. — Imitando dictum 
expressit Lucianus Deor. Diall. Lib. I. p. 240. — Plura ejus- 
modi exempla videas apud Val. Max. Lib. V. cap. 10. Ael. V. 
H. 1II. 3—5. — Conferri etiam poterit Herod. Lib.IlI, cap. 14. 


LITERARIA. 199 


dens amico illud ostendit, satis indicabat, quae 
sua hac de re esset sententia (1). Letalis ille mor- 
bus, quamvis, simul cum corpore, animi etiam vi- 
res attrivisset, minime tamen illum adeo usque su- 
peravit, ut in istam tam putidam consilii inopiam 
eum protruderet. Erat adhuc idem ille Pericles , qui 
omnia , quae vulgus admirari solet, potentiam, tro- 
paea, gloriam minoris duxit, quam quae tantis 
laudibus efferrentur: sed supremam ducens animam 
in eo felicem se praedicavit, quod nullus Athe- 
niensium sua culpa pullam induisset vestem (2). 


(1) Plut, in Per, cap. 38. p. 172. A. 
(2) Ibid, 3 


SEC- 


Sectio II. $. 8, 


IIO COMMENTATIO 


"ME TEN IP PICO 115 


QUID PROFUERUNT, QUID NOCUE- 
RUNT POLITICA EJUS CONSILIA? 


2: e ; A 


Democratiae confirmatio. 


Ut in omnium gentium , sic imprimis in Athe- 
niensium historia, plurima inveniuntur exempla , e 
quibus ostendi possit , quanta sit multitudinis 
levitas, in magnis hominibus rebusve dijudican- 
dis. Nunquam tamen haec levitas major fuit, 
Civitatique perniciosior;- quam belli Peloponne- 
siaci tempore. llujus rei consideratio plures pere 
movit, ut in Periclem , quem Democratiae confir- 
matorem istiusque belli auctorem habebant, cala- 
— mitatum , quibus p ostea res publica afllicta fuit , cul- 
pau conjicerent. Itaque nobis videndum erit, quid 
Pericles in Democratia confirmanda maxime specta- 
verit; quid egerit; quosnam effectus ista agendi 
ratio habuerit. 

Quod ad primam hujus quaestionis partem at- 
tinet; responsio est in promtu. Quum enim 

ma- 


LITERARIA. III 


magis necessitate coactus, quam sponte sua Populi 
partes amplexus esset, initio ei indulsit , ut auctori- 
tate sibi inde paraia, ipsi postea aliquando imperare 
posset. Quapropter, simulac se ab ominibus in Civi- 
tate adversariis liberasset, ojxÁ/' 6 aüric 3» , o0v 
poles weipox/uc c Duo xx) jáonc Ucklxe xo) 
cuveyoiBoyaa. os émilupious , ecrep auoxis TOV TOAAGV' 
&AN fx Tío dyerpévuo Exelyua xal ümolgus Tou use Pv 
Byunyeylu 2... &picToxpoarixXXM) xol (QaciAnQv 
éyrety&pueyos mroMTEÍRM. « . . . TÀ pi) mOAAA (üou- 
Adpsyov Js velüu» xal Sibdoxuv Tiv Düuow* J» W Ure 
&aY uaAx Ducwepulyovrm xovrmTelutV xo) empor Qiu , 
ixeipoUro T3 cupQépovri (1). Nam éyíyverd v8 M- 
yo ply Ouuoxpurin , fnyg 38 imb TOU pito dyDps 
&py4 (2). E quibus locis Periclis consilium. om- 
nibus apparere puto. Quamquam enim, ut prio. 


Sectio IH. $. 1. 


ri Sectione (3) indicare conatus sum, nihil fece-- 


rat, 'quod postea improbaret atque antiquaret ; 
Populum quidem munificentia beneficiisque sibi de- 
vincire voluit; verum eei nulla jura concessit, qui- 
bus. prae Optimatibus majorem adipisceretur poten- 
tiam atque auctoritatem. Itaque ipse non Plebem 
b: Aristocraticis separavit, sed id' potius voluisse 
a ut hi cum illa quasi coalescerent: iique 

co- 


ro 


(1) Plut. in Per. cap. 15. p. 16r. B. 

(2) Thuc. II. 65. — Conf. Plut. in Per. cap. 9. p. 156. E,— 
Aristid. ll. cap. roo. Sq. 

(3) Sect. Il. $. s. 


Sectio IIT, $. 1. 


112 COMMENTATIO 


conatus verisimiliter ipsi successissent, nisi Thu- 
cydides, qui Optimates jam plebi mixtos cumque 
ea confusos videbat , omnes vires eo. intendisset , 
ut eos secerneret , eorumque opes in unum contrahe- 
ret. Quo factum est ut ab hoc demum tempore, 
duae factiones, Popularis nimirum , et Paucorum; 
Athenis invaluerint. . | 
Videamus nunc, quibusnam concessionibus sese 
in Populi favorem jnsinuaverit. IIoàAo? g&roy z^ 
éxelyou. Qai viy Düpwoy Emi xAMpousulas xo , lepus xod 
guaÜGy Sixvopuks mpona iua (Y). Plutarchus respexit 
ad locum e Platonis Gorgia (2) ubi dicitur 'Aég» 
ymloug« .«.« elg quGÜofoplay prO»  xoracTVu. 
Quibusnam autem rebus haec qusóoQopím constis 
terit, nobis memorat Plutarchus (3): xe «xb 
Óccpixos xal OuxaGTIKOIG MULTI » &AMMuS TE [u000- 
Qopzxis xol sopuyioug , cuvüexdaas T. TAloS y explo 
T6 3. T. A. Addendus hic erit locus. ex Aristote- 
le (4) dicente: và Bixaec/pue puo Üodps - x«evréa uoa 
TlegixMjs 5 € quorum locorum comparatione mihi appa- 
rere videtur, hic sermonem non esse de . stipendiis 
militaribus , (de quibus vox (ueboQopz, proprie usure 
pa: 


(1) Plut. in Per. cap. 9. p. 156. E. — Conf. Scholl. ad 
Dem, Or. zepi cuyráEcug p. 54« ed. Basil, — ad. Aristoph. 
Vespp. vs. 682. 

(2) Cap. 71. p» 515. E. 

(3) In Per. l. l. p. 157. A. 

(4) Politic, 1I. 12. p. 326. C. 


LITERARIA. 113 


patur (1)) sed intelligi praemia, civilibus ma- 
neribus concessa. Quaenam autem fuerint cete- 
rae, de quibus Plutarchus loquitur, — puedoQopad , 
non constat; verum conjectura assequimur, huc 
pertinuisse zày pusüv àxxAxsinorixóy , quem Cleon, 
quum antea obolus fuisset , ad triobolum auxit (2). 
His largitionibus Dericles Populum tantopere sibi 
devinxit, ut eo uteretur ad Areopagi auctoritatem 
imminuendam. Erat ille Areopagus insigniter a So- 
lone, auctus ; qui Civitatem e tribus simul zoA/meías 
generibus coristituere cupiens, Areopagum ad Oli- 
garchicum , magistratuum electionem ad Aristocra- 
ticum , judicia ad Democraticum genus pertinere judi- 
cavit (3). Desciverat autem ille Areopagus ab hoc 
instituto ; nam , quum in Areopagum munere defunc- 
ti (4) legerentur Archontes , qui antiquitus , ut cete« 
ri magistratus , suffragiis eligi consueverant, nunc 
vero sorte constitui solebant (5)5 etiam Concilium, 
quod ex istis hominibus constabat, necessario in- 

Sig- 


(1) Suid. in v. — Bekker. Anecdd, I. p. 158. 

(2) Schol. ad Aristoph. Plut. vs. 3:29. sq. Qui tameu 
iXxAxcizoTIMÓy et DikaoTiXoy pumüóy inter se confudisse vi- 
detur. Ex eo Suidas in Tg;of. Omne praemium initio fuisse 
videtur obolus, postea demum auctum. Conf. Schol. ad Aris- 
toph. Nubb. vs. 860. 

(3) Aristot. 1. 1. Y 

(4) Conf, loci a Swindereno laudati p. 16. et P Bernard, 
Comm. de Archontt, in Annall. Lovan, 1$23—:224« p. 56. 

(5) Conf, Il. a Bernardo ll. p. 45 ' 


CLAR. f MV 


SectiollI, S. re 


S-ctio III, $. f. 


114 COMMENTATIO 


signem mutationem subire debuit. Ita aequili- 
briem inter optimates pauperioresque prorsus pe- 
riit; quum plurimi ex his dignitate, cujus primum 
expertes, nunc vero participes erant , ex indigorum 
numero in nobiliorum censum transirent, Quae res 
Ephialtem permovit, ut nimiae hujus tribunalis auc- 
toritati resisteret, ne omne rerum arbitrium ad 
potentiores rediret. Nam quominus credamus, Pe- 
riclem hoc judicium fregisse, quod ejus severitatem 
inetuerit , socii prohibet fama, quem summae fuis- 
se integritatis et continentiae omnibus constat; 
certe ad tale quid efficiendum , nunquam ille 
adjutricem praebuisset manum. 

Haec fere sunt , quae egit Pericles ad Po. 
puli auctoritatem confirmandam , ac contra ditio- 
rum vexationes defendendam. ^ Non .enim quis 
facile dicat, populare fuisse decretum , quo quin- 
que fere millia civium, civitatis jure privata fuerint. 
Nec vulei dominationi favere potuerunt crebrae 
illae coloniae , quarum principes quidem opulentiores 
erant, quae vero maximam partem inserviebant ad 
Athenas nimia egenorum frequentia liberandas, Sed 
Pericles , qui res ipsas curans , speciem libenter Po- 
pulo cedebat, sivit ut Democratiae nomine delec- 
taretur, dummodo penes se esset ipsum impe- 
rium. 

Quae Periclis agendi ratio omni aevo acerrimos ei 
excitavit accusatores 5 quorum tamen non nisi eos 
zudiemus, qui aetate fuerunt: propiores 5 quia poste 


erio- 


LITERARIA. us 
Sectio IE $. 1. 


eriores priorum argumenta repetierunt, Illae accu- 
sationes huc fere redeunt: 

Pericles cà zrpme xo cepiüówvo vopupue xor 
Aucey (1) 5 

Aerarium exhausit; 

Mores corrupit 5 

Fundamenta jecit liberrimae istius ac pernicosissi- 
mae, quae postea invaluit, Democratiae, 

Quas accusationes nunc consideremus. Si Pericles 
patria instituta abrogavit, oportet, ut rei publicae 
administrandae ratio immutata fuerit: si eam ob cau- 
sam culpandus erit , requiritur, ut Civitas in pejus 
ruerit.. Quid autem in judiciis mutatum est, quid in 
concionibus , quid inreliqua publicarum rerum admi- 
nistratione ? Judices atque éxxAxeid&oyres stipendium 
acceperunt. Ex Aristotelis loco, supra jam memorato, 
judicia , a Solone in populi gratiam fuisse instituta , ut 
concio popularis esset, unicuique apparebit, Quum au- 
tem minora , judicia omittentes , Areopagum , Epheta- 
rum tribunal , Heliasticum consideremus , videbimus, 
horum primum constitisse ex iis , qui Oligarchiae de- 
diti esse deberent, Eadem fuit Ephetarum sententia , 
. qui, Draconejubente , e civibus , loco atque auctorita - 
te conspicuis, eligebantur (2). Fuit igitur unicum mul- 


tudinis praesidium, Heliasticum judicium. lilud, judi- 
Ci- 


(1) Diod. Sic. XI, cap. 77. 
(2) Pollux Onom, Lib. VIII. Segm. 125. 


H 2 


sectio LUI. $. 1. 


116 COMMENTATIO 


cibus stipendium concedens , non cum pluribus: com- 
municavit Pericles ; nam Solon quoque plebem jam in 


numerum Heliastarum adsciverat. Eadem ratione egit 


Pericles in concionibus ordinandis, quarum nec plue 
ribus copiam dedit; contra, civium numerum immi- 
nuens, tam longe abfuit, uthoc jus cum plebis fae- 
ce communicaret, ut potius in suspicione esset, 
multos ipsum immerito civitate privasse. Ceterum,mu- 
tata jam Areopagi forma , Pericles ipsi nimiam po- 
testatem adimens, nemini dicetur, patria instie 
tuta abrogasse. Sed aliud fuit, in quo longius 
ab illo more patrio discessisse nobis videtur, cu- 
jus vero nulla ipsi exprobratio facta est; ut inde 
jam a priori concludere possimus, hoc facto eum 
Civitati profuisse. Archontibusnimirum nonamplius 
suffragiis, sed sortitione constitutis, belli adminis- 
tratio, quae primis temporibus Poiemarcho mandata: 
fuerat, saepissime contingere debuit viro: bellicarum. 
rerum imperito. Quapropter Pericles, licet non 
primus hoc fecerit , Strategorum auctoritatem , prae 
Archontum imperio , auxit, ejusque muneris digni- 
tatem adeo amplificavit, ut ipse, qui nunquam, 
nisi Praetor fuerat, legum ferendarum abroganda- 
rumque, et praecipue pacis et belli, esset arbiter. 
Sequitur aerarii exhausti crimen, quod tamen 
arcte cum pecuniarum administrandarum ratione 
cohaeret ; ut potius sequenti paragrapho. in illud in- 


quirendum censeamus, Quamobrem ad tertiam accu- 
sationem transeamus. 


So- 


E LITERARIA. 117 


; Sectio 1H. &. 1. 
^^Socrates apud Platonem (1) dicit, se audivisse: ; 
U"EBEQURAdA — mémonuévaut: ? Alsyalous dpyobs xci DerAoDó 
«&A) A&AoUS xol QUAGQyUpoUZ , X. T.:A- , jam supra ci, 
-tata. Cui accusationi alii alia addiderunt, ut v. c, 
fuerint , qui contenderent , ab his inde temporibus 
i xAthenienses a pristina frugalitate ac simplicitate adeo 
jn descivisse , ut inter scorta juvenes , inter aleas viri 
l -et senes , comissationibus omnes vitam transigerent. 
É :Sed observandum , quantum in falsa. etiam narratio- 
à e valeat magni.viri auctoritas. Etsi enim haud negem, 
—  Periclis aetate luxuriam atque intemperantiam ma- 
gis magisque.Athenis invaluisse; vulgo enim ac- 
cidit, ut victoriam divitiae , divitias libido ac luxu- 
ries sequantur; videndum tamen est, utrum :ci- 
wium mores politicis Periclis consiliis corrüpe 
ti fuerint. Praeterea severum Platonis (2) judi- 
cium .ne miremur, judicentis oportere , ut di, 
qui rebus politicis praesint, id unice sibi pro- 
positum habeant, ^ut cives reddantur melio- 
res. ;| ltaque :Periclem, cujus laudes omnium 
ore celebrari audiebat, a gloriae fastigio in infe- 
riorem gradum depellendum putavit, ut ejus lo* 
co, imaginem omnibus numeris absolutam propo- 
meret ad imitandum. Incredibilis: igitur popularium 
admiratio in causa fuit, cur, quae minus laudabat 
in 
. Q) In Gorgia; cap. 71. p. 515. E. Quae sequuntur Theopom- 


pi spectant locum mox citandum. 
(2) Qui alibi in Periclem benevolentior est. Conf. in Me- 


none, cap. 33. p. 94. B. in Theage, cap. 6. p. J26. A. 


CC HAS 
cp 


TECOROER Um, ES 


Sectio III. €. 1 


118 COMMENTATIO 


in ipso, acerbius exagitaret (1). Nos autem eam 


rerum publicarum curandarum rationem alii meliori 


cuidam terrarum -orbi accommodatam . dimittimus , 
qui illud a Politico exigendum putamus, ut civi- 
tatem ipsam resque publicas bene constituat, Sed 
etiamsi in his cum Platone consentiremus, iis 
certe , quae in accusationis priori parte dicuntur , ab- 
solvendum  putaremus Periclem. Itane Athenien- 
ses ille reddidit ignavos et timidos , qui omne , quod 
rebus praefuit, tempus, expeditionibus bellisque , 
et, si quid ipsi ab iis otii superesset , urbi munien- 
dae atque ornandae impendit? Videte hominum in- 
constantiam! A Platone reprehenditur Pericles , 
quod ignavos reddiderit Athenienses , ab aliis culpa- 
tur , quod Populum excitarit ad res majores novas- 
que moliendas. Et profecto nemo infitias ibit Popu- 
lum,.postquam praemiis ad. spectacula; conciones 
et judicia fuisset invitatus ,.pluribüs! rebus sese im- 
miscere coepisse: quumque vulgo non intelligeret ;. 
quid expediret, plures inter se vanos sermones 
habuisse. ta facti sunt Joguaces,. eoque loquacio- 
res, quum iis, mercatura quippe ac navigatione 
potissimum florentibus , innata fere esset cupidi- 
tas coU Aéyeiy Ti xxl Gxoden xmivdrepow. lta et , come 
stitutis praemiis, argenti cupidiores (factos esse 
Athenienses fateor , nec profecto infitiando quidquam 
lucrarer, quum ex permultis Aristophanis locis, 

im- 


(1)Sunt verbaDoct Groen v. Prinsterer, Prosopogr. Plat. p. 122. 


GLITERARTIA. 119 


imprimis ex ejus £cclesiazusis, aburide pateat , quam 
avide ille: triobolus expeteretur. - Quin etiam , qnum 


negem Periclem ,'; mutaüonibus in. re civili factis , 


?mtocuisse moribus , nullaque hujus increscentis luxu- 
&iae:dissolutorumque morum mentio fiat a "Thucydi- 
de, gravissimo scriptore; id tamen concesserim , 
principis in Civitate viri exempium., cuin Aspasia , fa- 
mosa muliere, viventis , non admodum fecisse ad.com- 
mendandam alii pudicitiam ac continentiam.- Illi. ve- 
ro;qui Theopompi locum ( 1) , modo expressum , jam 
ad.Periclis. tempora | referunt j contra scriptoris , ce- 
teroqui minime Pericli faventis , mentem agere. viden- 
tur. Loquitur enim ' ibi de Atheniensibus, | qui 
€haretis: tempore | vivebant , quo:Civitas; jam se- 
mel: devicta, brevi post penitus pessumdata fuit (2)). 
INec-Aristoteles Pericli - miseram: Atheniensium. coi- 
ditionem -imputavit: sed de his: queritur, quod 
singuli deinceps; Demagogi , ;eadem ratione sem. 
peroulterius. procedentes, tandem popularem po- 
tentiam ad' illam altitudinem 'provexerint (3). 
"ta quartae accusationis Aristoteles fuit auctor, 
cui: subscribere etsi pietas vetat, |: tamen non 
contradicentem ;ne experietur, "Victorine , quibus 

panda. ociid: potoit Athe- 
"(D Lib. XLV. Philipp. fragm. 288. Wich. ap. Athen. XII. 
P. 532. D. 

(2) Quantopere hae puc6oQopaí Demosthenis tempore | cre- 


Sectiolli- 5-1. 


verint -docet .Eubuli-exemplum. Conf. Rulinken. Hist Crir 


' Oratt. Gr. p. 66. 
(5) Aristot. 1.1, 


Fectio LI. $. 1. 


120 CO MMENTA TIO 


Athenienses in bello Persico. prae ceteris ex- 
celluerant, — Populo animum auxerunt: | eoque 
factum. est, ut blandi, at improbi, oratores 
multitudini , quae securior facta erat (1), magis 
placerent , quam severi justique administratores, 
Quum igitur Pericles hanc viam iniisset, ut cum 
Ephialte multitudini indulgeret, ei meram liber- 
tatem quasi propinans (2) , illa exsultavit ; omnique 
freno sese subtraxisset,. nisi idem Pericles impe- 
tum in communes Civitatis hostes averti curasset. 
Etiam postea Populum in officio retinuit, nimias 
ejus exspectationes deprimens, expeditionibusque 
suscipiendis atque emittendis coloniis Athenas lie 
berans iis civibus, qui alioqui novarum rerum 
studio privatisque in principem odiis , . turbas 
cievissent (3). -ta moriens remp. bene constitu. 
tam reliquit , eandem fere rationem secutus;, quam 
postea Augustus , quocum mzlta communia habuit; 
ita ut comparatio inter eos non inepte institui posse 
videatur. Uterque juvenis bellica gloria clarus, 
Populi contra ditiores tyrannosque defensor : uter- 
que in vita privata callidus dissimulator, impe- 
rio potitus , lenis imperator: denique uterque li- 
terarum eruditionisque , atque elegantiae amator 

et 


(1) Xenoph. Mem. III. 5. $. 13. 

(2) Plut. in Per. cap. 7. p. 155. Sq. — Plat. de Rep. VIIL, 
p. 562. D. — Cic. de Rep. I. 45. 

(3) Themist. Orat. VII. p. 94. B. 


LITERARLA. 121 


et fautor. ^ Sed et hoc utrique accidit, ut rei 
publicae , quam instituerant, forma necessario peri- 
(Té deberet, quum postea alii, non iisdem virtuti- 
bus praediti, ad imperium accessissent, Augusti 
dominatio mox in tyrannidem, Periclea in liberri- 
mam istam Democratiam vel potius Anarchiam abiit ; 
quum omnia decreta sunt e turbulentissimorum De- 
magogorum , Cleonis, Alcibiadis, aliorum arbitrio: 
ita ut, quum ii, qui moderatiores erant, veluti Ni- 
Cjas, resistere non possent ac tacerent, brevi urbs 
perierit et Lysandrum victorem exceperit. 

Multum huc etiam contulit Comoediae. licentia 5 
quae haud scioan inter praecipuas occidentis Athe- 
niensium- Civitatis causas recensenda sit. Hi priscae 
Comoediae poetae non tantum 


"Si quis erat dignus describi, quod malus aut fur , 


"Quod moechus foret , aut sicarius , aut alioqui 
"Famosus ; multa cum libertate notabant (v): 


sed et omnia ; licet. essent optima, aggredi sole- 
bant, eosque potissimum viros plebis risui ex- 
ponere, qui meritis conspicui, ac rebus praecla- 
re gestis auctoritatem apud cives fuerant adep- 
ti (2). Ista vero licentia maxime invaluit , 
quum;  Pericle de imperio cum  Cimone certan- 

te, 

(1) Hor. Sermm, Lib. I. Eclog, 4. vs. 3. sqq. 


(2) Conf. Cic. de Rep. IV. cap. 1o. p. 476. Orell. — apud 
Augustin, de Civ. Dei, Lib. II, cap. g. 


Sectio TII. $. y. 


Seetio 1H. $1. 


122 COMMENTATIO 


te, alterius factionis àsseclae alterius principem 
dicteriis peterent. Ita Cimoni Laconismus. et con- 
suetudo cum Elpinice exprobrabatur (1): in Pe- 
riclem autem , ut passim vidimus , omni ratione te- 
la conjiciebant; non tantum capitis deformita- 
ti (2) Aspasiaeque amori illudentes (3)5 verum 
etiam dignitatem qua utebatur (4), bella pro patriae 
salute-suscepta, monumentaque quibus. urbem orna» 
bat (5) , criminantes. Frenum quidem Comicorum ori 
Samiae victoriae tempore injectum est: sed bre. 
vi post füit remissum , ut amplius cohijberi isti 
non potuerint; qui, modo Peloponnesiacum bel. 
lum turpibus quibusdam odiis tribuentes (6), modo 
Pericli omnem fortitudinem negantes ; Cleonem , ve: 
hementissimum hominem , Populo commendarunt (7). 
Quod , malum post Periclis mortem latius etiam sere 
psit; quum eo redactae sunt res, ut impudentia te 
commendares , honestis vero viris ac moderatis ubique 
insultaretur; quae omnia, quam miseros habue- 
rint exitus, supra ostendere conati sumus. 


S. 2. 


(1) Plut. in Cim. cap. 15. p. 488. B. 

(2) Conf. Sect. II. $. 1r. Obs. XLVI—XLVTIII. 

(3) Plut. in Per. cap. o4. p. 165. D, — Frommel. ad Áris- 
Schol. p. 174. sq. 

C4) Plut, ibid, cap. 16. p. 161. E. 

(5) Ibid. cap. 13. p. 160. A. 

(6) Sect. III, 6.5. Os. LP. 

C7) Plut. in Per. cap. 33. p. 170. E. 


IE IA TTEJR A; R EE A os 123 


M CHPPDASERU RAPSPIUE 1-PNPIRT. ! ^ iat 
"SE OSBUILGIDS 2! | O GP O9ff0I8 II e 1 


joepiu co Peeuniarum. administratio. 

oIsEtiàm aerarii exhausti 'accusatus fuit, idque :ab 
aequalibus; .quorum. sententiae plures e recentiori» 
dus. adstipulati sunt. Quam rem ut rite dijudi- 
'cemus 5 oportet nos. considerare. redituum. rationem , 
quum Pericles ad rem publicam accessit; et viden- 
dum erit , qua conditione aerarium moriens reliquerit. 
-Nec tamen puto a me exigi , ut hac opportunitate de 
iis reditibus. loquar, quos;ex metallis-v. c. , tributo 
Qeroixorg. imposito, similibusque accipere solebant 
Athenienses 5; caput enim accusationis erat, quod 
Pericles communes ; sociorum pecunias profunderet; 
atque ipse rationes. reddens , diserte distinxit annuas 
Sociorum. contributiones, a ceteris reditibus (2. 
Illarum. contributionum auctor fuit Aristides , qui, 
postquam Graeci , Pausaniae arrogantiam  fastidiene 
tes, Hegemoniam in. Athenienses detulerunt, . illis 
persuasit, ut. contra Persas societatem inirent, 

Regi idem repensuri , quod in Persico bello ab illo 
passi essent. Requirebantur vero ad hoc naves pe- 


sectio III, 6. o, 


cuniaeque ; quam ob rem socii Aristidem rogarunt, : 


ut singulis , pro facultatibus , tributum imperaret, 
Lacedaemonii jam. antea a sociis: pecunias exege- 
i jede dt gi ? raft, 


; - 


(1). Thuc. IH. 15. 


Sectio II!, $. 2e 


124 COMMENTATIO 


rant, quamquam in his parum juste agentes (1). 
Imposuit igitur Aristides unicuique civitati tributi 
partem , in cujus divisione ab omnibus summae ae- 
quitatis laudem consecutus est , atque effecit, ut quot- 
annis quadringenta et sexaginta talenta conferrentur. 
Simul decretum est , ut illud aerarium in insula Delo 
servaretur; et quaestores, 'Eaxvorapiai dicti, ex 
Atheniensibus electi sunt, qui has pecunias exigerent 
atque administrarent (2). Verum haud ita multo 
post, quum Persae, ex Aegaeo mari expulsi, non 
amplius adeo metuendi essent, nonnullae civitates 
Thinore alacritate naves instruere coeperunt, mili- 
tiamque recusarunt. Athenienses igitur, qui sese 
societatis principes vocabant, maxima severitate in 
negligentes animadverterunt ; Naxiosque defectionis 
auctores obsidione sibi subjecerunt. At Cimon in- 
tellizens, hac atrocitate socios contra Athenienses 
exacerbari , ita ut metuendum esset,- ne societas 
dissolveretur, faciliorem se praestitit, et pro mi- 
litibus vacuas naves, sed imprimis pecunias, pose 
tulavit. Ita sensim crevit haec contributio 5 bree 
vique aerarium prorsus sub Atheniensium do- 
minationem venit, quum inimicitiae Lacedaemo- 

nios 


(1) Plut. in Aristid. cap. 24. p. 533» C. 

(2) Plut. 1l. 1l. — Thuc, I. cap. xi: V. 18. — Diod, Sic. XI. 
cap. 47. e ceteris emendandus. — Nepos in Aristid. cap. 3. — 
Inique Pausanias lib. VIII. cap. 52. $. 2. — Conf. Groen. 
v. Prinst, de Hegemon, Athen. p. 2o. sq. 


LITERARIA. 125 
Sectio TII. $.2. 
nios inter atque Athenienses exortae sunt (1). Ab 


eo inde tempore pecuniae, in omnium sociorum 
usum collectae, in Atheniensium potissimum im- 
pendi coeperunt commodum: sed quum adhuc 
communi auctoritate , in Cyprum v, c. atque Aegyp- 
tum, bella susciperentur; socii, quamquam gu. 
nomen aegre ferentes, siluerunt. Pace vero com- 
posita vehementer indignati sunt, suas pecunias 
consumi, ut Atheniensium urbs ornaretur et cres- 
ceret. Quam querelam, si e moralibus praeceptis - 
dijudicare velimus, non injustam aliquis vocet: 
si vero probandum sit illius Politici consilium, 
qui patriae commoda prae ceteris omnibus curet ; 
facile defenditur Pericles. — Non multum valebat 
ejus praetextus , socios non habere, quod indig- 
narentur; nec iis rationes pecuniarum reddi opor- 
tere, quoniam Athenienses soli Barbaros arcerent; 
pecunias enim non esse eorum, qui dederint, 
sed qui acceperint , modo id perficiant, cujus con- 
ditione eas acceperint. Sed et idem inimicos, so- 
ciorum querelas in concione repetentes , non quod 
eas aequas haberent, sed ut Pericli resisterent, 
has pecunias non prodiga manu effundi, sed in 
" Atheniensium incrementum impendi, docuit; res 
enim bellicas non negligi, ubi Civitas ad bellum 
optime sit instructà: sed oportere, ut opes in 
illum. usum .convertantur, quo sempiterna urbi 

nas- 
(1) Conf, Obs, XII. 


Sectio III. $. 2. 


126. COMMENTATIO 


nasci possit gloria: praeterea, quum non tantum 
milites , de publico stipendium acciperent, verum 
etiam omne genus artifices ex aerario compendium 
facerent , publicarum pecuniarum singulos cives 
esse participes, ,, Quin," inquit, ,, non vobis sed 
» mihi referatis expensum; atque ego meum noe 
» men his monumentis inscribam. ^ Quod fortasse 
tota defensio efficere non potuisset, hoc dictum 


, effecit, Namque Athenienses aegre ferentes, sese a 


privato homine monumentorum gloria superari , una 
voce exclamarunt: ,, eroges quantum velis, nul- 
» lisque parcas impensis ?* (1). | 
Ac, quum tandem bellum Peloponnesiacum exor- 
tum esset, apparuit, non immerito Pericli fidem 
fuisse tributam. Maxima quae in aerario fuerat ar- 
genti copia, ad decem fere millia talentüm aesti- 
mata fuerat. Ex his adhuc sex millia supererant 5 
nam in Propylaea (2) et Potidaeae obsidionem 
quater circiter mille talenta absumta fuerant (3).. 
Praeter ceteros reditus, quotannis a sociis sexcen- 
ta redibant talenta; dein magna erat auri vis, 
ad quingentorum talentàóm numerum accedens, in 
publicis privatisque donariis Persicisque spoliis. 
Denique multa insuper erant praesidia , quibus ur- 
gen- 


. (5 Plut. in Per, cap, 12, 14. p.» 158. E. sq. 160. F. 
(2) Harpocr. atque ex eo Suid, in voce, — Cic. de Off. II, 
Cap, 17. 


(5) Diod. Sic, XII. cap. 4o. in numeri$ errat, 


LITERARIA. 127 


gente necessitate uti possent; ut aureus ille Mi- 
nervae vestitus, qui, si vellent, inde demi po- 
terat, et quadraginta talentis aestimatus erat (1). 
Nullum igitur superest dubium, quin satis refuta- 
tam judicemus accusationem exhausti a Pericle Athe- 
theniensium aerarii, ^ Cui tot praesidia stupere- 
rant, tuto affirmare poterat, fore ut Lacedaemonii 
jam nunc inopia laborantes, non diu resisterent, 
Atheniensesque Graeciae evaderent domini. Et sic 
ad tertiam quaestionis partem pervenimus; qua in- 
dagabimus , utrum politica Periclis consilia Athe- 
niensium £zerío profuerint, an nocuerint. 


Se S. 


Quid effecit. Pericles ad. Zdtheniensiutm imperium 
confirmandum? 


Himerius (2) , quamquam ceterum minus accurate 
loquitur , nobis tamen dilucide explicavit , quid Athe- 
nienses in rebus exteris curandis maxime spectarent 5 
quaeque hac in re Periclis fuerint partes. Demos- 
thenem enim inducit haec verba dicentem: 7» uiv 


70TSc 


(1) Et hic Diodorus errat. Conf. Wessel. ad h. l. — Thuc. 
M. cap. 14. —— Schol. ad Aristoph. Plut. vs. 496. ibique Hem- 
sterh, — Conf. et Andocid. de Pace p. 9». atque Aeschines 
de falsa legatione p. 336. 

C2) Eclog, II. $. 10. p. 5o. Wernsd. apud Phot. p. 1020. 

4d 


Sectio IIT. 6.2. 


128 COMMENTATIO 
Sectio III. $. 5. 


cort TüTQy uysicÓmi T; "EAAMdO06, xol TOo TU- 
pávyog  Umip mío éAsuÜeplug GyrayaviGesÜmi. | obroG 
ó vóuog; WpEaro iy ám MuATiG3cU. mpÓTEpOV  Wxjumcs 
3: éml OsjuoToxAÉoUS , xaré()4 Di eig Kipsoyos » &QuAA 
(4 3B )zb YlepixAéoUuc , éÜxujuin0, Bà QmD '"AMxiQidSov. 
In sequentibus de eo queri fingitur Demosthenes , 
quod malignitas fortunae et proditorum assentationes 
prohibuerint , quominus conatibus suis illa Hegemo- 
nia confirmaretur, Agnoscimus in his Sophistae in- 
curiam, qui bella contra Darbaros gesta cum prin- 
cipatu Atheniensibus concesso conjungit, nec at- 
tendit, post. Athenas a Lysandro captas, Hegemo- 
niam a Lacedaemoniis fuisse sublatam. Sed talia 
ignoscenda Rhetori, qui orationis ornatui potis- 
simum studebat. Verbo jam indicavimus (1)5 post 
societatem ab Atheniensibus cum insulanis initam , 
priores majori sua potentia usos fuisse , ut debiliores 
sibi paullatim subjicerent, Naxum et Thasum , quae 
insulae non amplius societatis participes esse vo- 
lebant, armorum vi subegérunt; multaeque civi- 
tates, etsi non defecerant, sensim, ad eandem sor- 
tem redactae fuerunt. Multum huc contulit cal- 
lida Cimonis agendi ratio , insulanis permittentis , 
ut pro militibus navibusque, pecunias darent; 
quo effecit, ut hi rem nauticam negligerent, 

dum 


Q) Non est, quod, post Doctissimum Groen van Prinsterer , 
de Atheniensium Hegemonia fusius agendum putemus, Nec ta- 
men Doct. viro in omnibus facile adsentiaris, 


LITERARIA. 120 


dum Athenienses quotidie magis exercerentur. Idem 
etiam fecit Pericles, qui summo studio curavit, 
"ut, coloniis huc illuc emittendis, ubique Athenien- 
sibus idonei portus paterent , e quibus de improviso 
ac subito hostes aggrederentur , quove, si fortasse 
adversa premerentur fortuna, tuto se recipere pos- 
sent, Solebat igitur Populo suadere, ne longin- 
quas extra Aegaeum lIoniumque mare susciperent ex- 
peditiones; vel in Aegypto et Sicilia bella gere- 
rent; quia, si fortasse nonnullas ibi regiones sibi 
subjecissent, non sine molestia retineri poterant , 
clades vero illic accepta non facile poterat repa- 
rari; Multo magis ipsis expedire ostendit, si 
et classibus suis insulas observarent, et inde na- 
ves, pecunias, inque Graecia auctoritatem conse- 
querentur. Nec omittebat, sese domesticis finitimo- 
rum populorum dissidiis immiscere; et populari 
factioni semper auxilians, Atheniensium auctorita- 
tem ubique confirmabat. Cujus rei exemplum ha- 
bemus in colonia Sinopen missa, cujus urbis ci- 
ves primum adjuvit in tyranno expellendo; dein, 
sexcentis Atheniensibus eo missis, horum ditioni 
oppidum prorsus addidit. Clarius etiam haec ap- 
parent in bello suscepto contra Samios , quibus cum 
Milesiis de Priene exorta fuerat lis. — Athenienses 
postularunt, ut ab armis abstineretur, et lis 
Athenis componeretur. | Samiis hoc. recusantibus 
bellum illatum est; ipsa urbs expugnata, Oobsi- 
des exacti, tributum impositum, fractam prorsus 
ostenderunt insulam, antca opulentissimis | Grae- 

CLAR. I ciae 


Sectio Ii. 6.8. 


Sectio MI. $. 3. 


130 COMMENTATIO 


ciae civitatibus parem. Eadem. ratione, auctore 
Pericle, erga omnes socios usi sunt Athenienses : 
Euboeenses, Aeginetae non semel devicti , obedire 
coacti sunt: quumque bellum Peloponnesiacum. eri 
pit, ex insulanis, qui omnes fuerant ajróvouor, nulli 
postea fuerunt hoc jure utentes, nisi Chii et Les- 
bii. Inter socias vero civitates, X Atheniensibus 
Üz4xdjov; , enumerabantur in continente, Caria , Do- 
ris, regiones ad Hellespontum et Thraciam versus 
sitae; denique omnes insuiae inter Hellespontum et 
Cretam , praeter Melum et Theras (1). - 

Sed quamquam Pericles insularum . imperium 
Atheniensibus tanto studio vindicabat, tamen et 
ipsam Graeciam non neglexit. Lacedaemoniis non 
diu placuit ad Athenienses transiisse Hegemoniam 5 
et licet initio quiescerent, ad bellum, nisi ne- 
cessitate urgente, minime propensi, cito tamen 
animadvertentes , quam mirum in modum adversarii 
opibus et auctoritate crescerent , omni opera pro- 
hibere conati sunt, quominus Athenienses totius 
Graeciae evaderent domini, Excitabantur imprimis 
eo, quod videbant ubique reipublicae formam mu. 
tari, et optimatium auctoritati substitui popula- 
rem dominationem, Nihil igitur mirum, si inter 
eos et Periclem perpetuum odium exstaret 5 cujus 
vestigia in omnibus, quae illis. temporibus accide- 
runt, cerni possunt. Expeditio adversus Delphos , 
plurimaeque in Peloponnesum  invasiones , Periclis 

in 


(r) Thuc. ll. cap. 9. 


n 


LITERARIA. 131 


in eos animum satis indicabant: quod nunquam 
evidentius apparuit, quam quum per totam Grae- 
ciam legatos misit. Omnes civitates hujus socie- 
tatis participes, Atheniensibus primas partes ce- 
dentes , eos adjuvare debebant contra Lacedaemo. 
nios, hoc foedere exclusos. Iste tamen conatus 
Pericli non successit; qui profecto non omisis- 
set, hos socios uti et illos, quibuscum. Aristi- 
des foedus inierat, paulatim sibi subjicere. Tan- 
dem post multas molitiones et contentiones, res 
eo devenit, ut bellum illud famosum diutius evita- 
ri.non posset. 


Sectio III. $,5, 


Et híc optima mihi praeberi videtur occásio, : 


qua dijudicemus , utrum Pericles Atheniensium: Zzz- 
perio. profuerit , an nocuerit. Hoc enim semper 
ipsi datum est crimini, quod belli Peloporinesiaci 
fuerit auctor; ita ut ne posteriores quidem absti- 
nuerint a repetendis illis ridiculis fabellis, e ca- 
lumniis Comicorum ortis. Neque Athenienses, 
neque Peloponnesii, iidem erant illi Graeci, qui 
pridem , ob unam .mulierculam raptam, . Ilium 
everterant; vera. causa erat invidia in Lacedaemo- 
nios, ac patriae augendae cupiditas, quam Pe- 
ricles quotidie in Atheniensium animis alebat at- 
que excitabat didi Quum igitur hoc bellum Peri- 


clis. 


(1) Conf. imprimis Cel. Wyttenb. in Dibl. Crit. Ill. 3. p. 
79. sqq. et Marxius ad Ephori fragmm. p. 230. sqq. 


I2 


Sectio lil. $. 3. 


132 COMMENTATIO 


clis opera, misi effectum, at excitatum certe 
Athenarum subactione finitum sit; ideone dicemus 
hujus mali Periclem fuisse auctorem ? Audiamus 
'"Thucydidem memorantem , quo pacto hoc bellum 
a civibus geri vellet: à uiv yàp 5Zevxatovrág Tt xol 
v0 vauTIxDy ÜepaEeUovrao xc Gpo3v p» émixTO[RévoUG 
€y TO TO0À£[Q . [440b TÀ TAL XIVOUVEUOVTOG Ew mc- 
piécecÓoi (1). deo paratos habebat 33000 hopli- 
tas, praeter custodes 160oo numero in munitio- 
nibus dispersos; hanc ob causam in longos muros 
tantos sumtus erogaverat; propterea 1ooo equites 
paratos habebat et 3oo triremes. Haec erat causa, 
quod in Peloponnesiorum exercitum nullam face- 
ret eruptionem ; sed classibus ipsorum regiones 
infestaret , ac socios, civitatesque subditas in officio 
retineret, Quod si vero consideremus , quomodo 
exitus ejus consilia probaverit, non debemus illud 
spectare, quid post viginti quinque annos, quum 
a praeceptis, quae dederat, cives plane descivis- 
sent, acciderit: verum , qua conditione imperium 
successoribus tradiderit. lta videbimus, extremum 
Pericleae vitae annum continuam quasi victoriarum 


"seriem Atheniensibus praebuisse; et, licet gravis- 


sima morbi calamitate aflligerentur, nullam tamen e 

sociis civitatibus defecisse, nisi Aeginetas, brevi 

post cum Potidaeatis ita superatos , ut in posterum 

ni- 

(1) Thuc. 1]. cap. 65. collato 15. — Diod. Sic. XII. cap. 
40. 7 Andocid. et Aeschin. ll, ll. ad initium hujus €. 


LITERARIA. 153 


2 


nihil mali contra Athenienses struere possent. 
Quis igitur Pericli tristem. hujus belli exitum 
-imputabit , quum constet, Athenienses post ejus 
mortem contrarium fecisse eorum, quae ipsis sua- 
serat? Tum bella pro lubitu, atque arbitrio 
improborum Demagogorum suscepta, ac pertur- 
batio in omnibus, quum civili, tum bellica 
re, tanta fuit, ut Kampenus V. Clar. , haec. om- 
nia expositurus, a Chronologica ratione disces- 
serit, ne, innumerabilium expeditionum sine ullo 
consilio susceptarum narratione, fastidium lectori- 
bus moveret. f | 


M s EE MM ——— — —— 


Ad finem igitur perduxisse mihi videor opus, 
quod , a Nobilissima Facultate invitatus , aggressus 
eram; ut, exposita Periclis vita et dijudicatis ejus 
ingenio et indole, meam qualemcunque sententiam 
dicerem de politicis ejus consiliis. ]Jam vero in 
plurimis existimo omnium laudibus dignum fuisse 
. Periclem;. quod eo confidentius facere possum, 
quo plures semper fuerunt, qui hunc virum ad- 
mirarentur , quoque pauciores qui accusarent. 


Sectio III. $. 5. 


Illorum in censum primo veniunt ejus popula- 


;res5 quorum plerique non tantum vivum omnibus 
honoribus prosecuti sunt (1); sed mortuo statuis 
po- 


QD Val. Max. IL. 6. $. 5. Extern. — Themist, Orat. XVI. 
p. 201. D. Conf, Sect. lI. $. 1. not. 5. 


Sectio III. $. 5. 


1:34 COMM. LITERARIA. 


ponendis (1), ejus nomen immortalitati tradere voe 
luerunt. Quas statuas, uti et ejus sepulcrum (2), 
grato animo coluerunt posteri; ita ut Pausaniae 
adhuc tempore superessent. Hunc admiratus est 
Dionysius Halicarnassensis, qui in Thucydide pro- 
bavit, quod hunc virum tantopere laudaret (5). 
Ejusdem laudum pleni fuerunt posteriores Rheto- 
res, ita ut eum saepius eligerent, ad quem decla- 
mationes suas referrent (4). Hunc imprimis omnes 
laudabunt, quibus, quae nostra est felicitas, rei- 
publicae Curatorem habere contigerit , eruditionis 
bonarumque literarum amicum ac fautorem. 


(1) Paus. Attic. cap. 2s. init. 28. 6. 2. Plin, H. N. XXXIV. 
8. In quarum una haec verba inveniebantur , servata in Antho- 
logia, Lib. V. Tit. I. Inscript. 23. atque Aristid. Schol. From- 
mel. p. 229. | 

'"Hyacápuws 3 ópodv ce IlepixAeec, ÜrTA xmi müTO 
XaAxG8 &yuviáTa Owuwyópow wéoc ZvdzrTSiG, 
"Qc Eri. Kexpozí3us: OspioTsÓGV "ro0AMTUAG, 


"H qólov dvrÜvav TleAomWÍíoy X. T. À. ad Pythagoram 
spectantia. 


(2) Paus. Attic. cap. 29. $. 3. — Cic. de Fin. V. cap, 2. 

(3) In judicio de Thuc. p. 825. R. 

(4) Liban. Ep. 372. Non tamen enumeratur a Cicerone de 
Orat. II. cap, 84. 


OD- 


OBSERVATIONES. 


TR E 
"m bi ina X: Ü 


E id ír fedis: "bios dee 


m —— dead M: qum 
vs E dae 


UN a p: D. 
V. M Vie resi y ai di i 
i us gii A5, v pite NEN 


m 
a infi 
FE wu E qe "n parie 


OBSERVATIONES. 


Ob. L. pura Ohmp. LXX. 1. sgg. Nam 
annus ipse accurate definiri nequit. ^ Antiquis 
scriptoribus hac de re altum est silentium 5. nec 
nisi conjectura usi, Periclis aetatem constitue- 
re potuimus: qua in re quo modo progressi sie 
mus, nunc exponamus. Utitur Thucydides, ut 
infra memorabimus (1i), tribus a se invicem 
discrepantibus computandi rationibus , quarum ope 
initium Peloponnesiaci belli definivit: e quibus, 
ubi Periclis obitum commemorat, illam secutus 
est, qua ponitur belli initium ineunte vere anni 
primi Olymp. LXXXVII. A. C. 451. E testimo- . 
nio vero ejusdem "Thucydidis, per duos annos et 
sex menses huic bello interfuit Pericles (2), ut mor- 

tuus 


(1) Conf, Obs. XXXPII. 
(2) Thuc, 1f, cap. 65. 


138 COMM. LITERARLA. 


tuus sit Olymp. LXXXVII. 4. A. C. 429. (1). 
Praefuit per quadraginta annos Atheniensium rei- 
publicae; cujus rei nobis auctores sunt Plutar. 
chus et Cicero (2). Porro non facile quis 
credat, Periclem ante aetatis annum vigesimum , 
ad remp. accessisse, ut igitur post annum 489. 
A. C. natus esse non potuerit. Nec tamen magis 
probabile est, illum jam ante annum 5oo. A. C. 


in lucem editum fuisse; circa illum enim annum, 


qui primus erat Olymp. LXX. , natus est Anaxago- 
r3S (3), quem, non tantum praeceptorem, verum 
etiam aequalem habuit (4). Jam vero, si statua- 
mus, Periclem magistro suo non fuisse natu ma- 
jorem, annus ejus natalis intra temporis spatium 
supra indicatum includetur, Huc accedit , quod, si 
Pericles jam ante annum 5co. A. C. natus fuis- 
set, scriptores antiqui procul dubio non omisis- 
sent mentionem facere provectae, verum etiam 
vegetae senectutis, qua reipublicae praefuisset ; 
cujusmodi commemorationem ego certe nullam 
inveni. Nam, quamquam in Plutarchi libello 25 


seni sib ger. resp. passim Pericles memoratur, - 


ni- 

(1) Conf. Dodw. Ann, Thuc. p. 6s. À. Duk. — Corsini Fastt. 
Att, Tom. III. p. 232. 

(2) Plut. in Per. cap. 16. p» 161. E, — Cic. de Orat. WU. 
cap. 33. -- Conf. Clint. ad annum 429. ubi Corsinum emen- 
dat, d 

(3) Diog. Laert. Il. segm. 7. — Clint. Fastt. Hellen. ada. 50c. 


(4) Snid. in voce YfepixAFs. 


: OBSERVATIONES. 139 


»mihil.tamen ibi (1) invenitur , quod non optime de 

"septuagenario dici, possit, — Scripta jam hac obser- 

- vatione, gratum mihi accidit, videre Celeb. Dod- 

^welium, licet alia argumentandi via progressum , 

"diem Periclis: natalem. posuisse anno & Olymp. 
LXX. (2). 


Obs. II. Xenthippus, Ariphronis filius, primum 
in Atheniensium historia memoratur, ubi agitur de 
Miltiade , ex insula Paro Olymp. LXXII. 4. re in- 
fecta reverso ; qui hanc ob rem a Xanthippo accusa- 
tus et a Populo damnatus est (3). Interfuit Xanthip- 
pus quoque pugnae ad Salamina commissae; quod 
colligimus e Plutarcho in vita "Themistoclis, Fit 
ibi mentio canis cujusdam , qui Xanthippum de- 
serere nolens , juxta navem natans, Salamina per- 
venit; verum simul ac litus attigisset, ibi mor- 
tuüs est, ac sepultus in promontorio , inde Kuvós 
cf dicto (4). Deinde, quum Mardonius , post 
infelicem ad Salamina pugnam, in Graecia man- 
sisset , atque Atticae immineret, cum Aristide 
aliisque. Lacedaemonem missus est Xanthippus, 
qui Spartanos adhortaretur, ut quam celerrime se- 
Se ad bellum pararent (5). jam ineunte hujus 


alni- 
(1) Plut, tom, II. p. 783—797. 
(2) Ann. Thuc. p. 55. B. 
- (9) Herod. VI. cap. 136. — Nep. in Milt. cap. 7. 
(4) Plut. in Themist. cap. 10. p. 117. E. — Conf. idem in 
Cat. maj. cap. 5. p. 339. D. 
(5) Plut. Arist. cap. 10. p. 324. E« sq. 


1100 COMM, LITERARIA. 


anni vere, Atheniensium classi praefectus erat, ac 
Leotychidi Spartano , totius Graecorum classis du- 
ci , seseadjunxerat. Commorantibus his ad Aeginam , 
ubi maritimae Graecorum copiae colligebantur , eo 
venerunt legati ex Ionia, qui primum Spartam 
profecti, inde sese ad classiarios contulerant, ro- 
gatum ut in loniam navigarent. (At non potue- 
runt ipsis persuadere, ut ultra Delum procede- 
rent, tum propter locorum ignorantiam, tum ob 
hostium metum. Hi vero infelici Salaminio proe- 
lio perterriti, non ultra Samum progrediebantur: 
oUr« Oéog vb qéco» éQUAmccé cQewy (1). Interea 
legati e Samo clam Persis Delum veniunt, Grae- 
cisque nuntiant, [ones, dummodo eos videant, 
a Rege defecturos esse; qnibus dictis permoti 
vela faciunt (2). Persae vero, audita Graecorum 
in se expeditione , sese ad Mycalen promonto- 
rium recipiunt; erat enim ibi exercitus, quem Xer- 
xes loniae custodiendae caussa in continente reli- 
querat; deinde, quum animadverterent se navali 
proelio impares fore, navibus subductis valloque - 
munitis, se terra defendere conati sunt. Quae 
res male illis cessit; namque post acerrimum proe- 
lium et maximam BDarbarorum stragem, Graeci 
naves vallumque incendunt, atque inde avehuntur. 
Excelluerunt tum maxime Athenienses (3), eoque 

proe- 

(1) Herod. VIII. cap. 130—132. —- Diod. Sic. XI, cáp. 34. 
(2) Herod. IX. cap. 90—92. — Diod. Sic. 1l. c. 


(3) Minime enim audiendus-esr Justinus, qui Lib, lI. cap. 
14s 


OBSERVATIONES . u1 


proélio factum est, ut Ionia hostibus liberata, ite-: 
rum.a Persis descisceret (1). Commissa est haec. 
pugna ejus diei vespera, quo mane Persae ad Pla- 
taeds fusi sunt, tertio Doedromionis die, anni o 
Olymp. LXXV. (2). 

Putant autem. VV. DD. complures, in quibus 
Dodwellum et Prideauxium. commemorasse | suffi- 
ciat, quibusque Wesselingius ad Diod. Sic. Lib, 
XI. Cap. 27. init, et ad Simsoni Chron. ad A. 3526. 
suffragari videtur, :Xanthippum, vel Xanthippi- 
dem (3), hujus anni Archontem Eponymum , eun- 
dem fuisse quem Xanthippum , Ariphronis filium, 
"iiliombina cum Corsino (4), contrarium con-: 

ten- 


F4.  'CThemistoclem inter duces enumerat, eique virtutis 
&puTs7oy tribuit, Imperium ipsi ademtum erat, atque' in 
ejus locum Athenienses Xanthippum suffecerant, ^ Diod. . Sic. 
Xl. cap. 27, fin. Praeterea Herodotus auctor est, inter Athe- 
nienses excelluisse Hermolycum. Cf. Lib. IX. cap. Io5. 

'€r) Herod. IX. cap. 96. sqq. — Diod. XI. cap. 34 — Paus. 
HE cap. 7. VIII. cap. 52. 

.(2) Plut. in Cam. cap. 19 p. 138. B. — Arist, cap. 19. p. 
330. F. — De Gloria Athenn. cap. 7. p. 349. F. ubi Wyttenb. 
emendat TDTM » pro vulgato 77 T&TpÁÀ; , üt Orto ex Sequenti 
TevpZ3 oU TInyépov ; ibique Aelianus notatur Var, Histt. II. 
Cap- e5. hanc pugnam ad sextüm "Thargelionis diem referens; : 
sed-dudum castigatus erat , ut dicit Wesseling. ad Herod. locum. 
proxime citandum. — Conf. Boeckh, citatus a Clint. ad annum 
A. C. 479. — Herod. IX. cap. 101. — Diod. Xl, cap. 35. — 
Frontin. I. 11. $. 7. 

(3) Plut, Arist. cap. s. fin. p. 521, F. 
(4) Fastt, Attic, Olymp. LXXV. zi. 


i43 COMM. LITERARIA: 


tendente faciendum est, idque ob duas quas affert 
causas, 1?. Diodorus (r), quum dixerat, Xantle 
ippum hoc anno fuisse Archontem Eponymum, 
mox tradit, Xanthippum Ariphronis filium, The- 
mistocli suffectum, praeturd (Xrpzrsyía) functum 
fuisse. 2^. Plutarchus ,licét in vita Aristidis Archon- 
tem Xanthippidem commemoraverit, eo loco, quo 
de nobilitate generis agit (9), unde Pericles ortus 
erat , Praétoris quidem mentionem ' fecit , non 
vero Archontis.  Animadvertatur igitur discrimen 
Archontem Eponymum inter Praetoremque 5 quamvis 
fortasse hoc anno exceptio quaedam locum obti- 
nere potuerit: quia res judiciaria, Atheniensibus 
in Salamine degentibus , nonnihil neglecta jacere 
potuit. Nititur autem Dodwelli argumentatio ali, 
qua demonstretur, pugnam. Mycalensem ad poste- 
riorem anni partem referendam esse; adeo ut Xanth- 
ippus, primum quidem ad res civiles administran- 
das vocatus, postea necessitate urgente , classi 
praefectus fuerit. Quominus autem haec valere pose. 
sint, obstat Herodoti locus Lib. Cap. VIII. rr. 
Denique et hoc ad meam sententiam defendendam 
afferre liceat, Spartam legati missi sunt. Aristides ,. 
Cimon, Xanthippus et Myronides (3). Si vero 
Xanthippus fuisset Archon Eponymus , occupasset 
pro. 
(1) Lib. XI. cap. o7. à; 
(2) Plut. in Per, cap. 3« peg. 159. D. 
(3) Plut. Arist. cap. 1o. p. 325. A. 


OBSERVATIONES. 145 


profecto, illum praecipuum. in legatione locum , 
quem Aristidi- adsignatum. fuisse. videmus. — Erant 
hi-legati omnes, belli duces, qui aptius quam 
Archon Eponymus de .hoste subigendo deliberare 
poterant; Aristides statim post legationem Xrpzr4ys 
&Uroxpdrop electus , eique: eucgarsyol adjuncti (1), 
inter quos. Myronides. (2), fortasse etiam Ci- 
. mon (3)5 Xanthippus vero classis erat dux. 
c Verum; ab. hac digressione revertamur ad tempora , 
quae. pugnam ad Mycalen secuta sunt. Leotychi- 
des et .Xanthippus. Samum reversi lones Aeo- 
liosque in belli societatem accipiunt; postea. ve- 
la dant..in Hellespontum. , .ut pontes, quos 
Xerxes ibi: jungi jusserat, solverentur. Quum au- 
tem. nulli deprehenderentur, quippe procella de- 
leti..(4).4- Spartani. domum | redeunt; Athenienses 
vero -Sestum. oppugnant, quam.urbem,; si Dios 
dori narrationem sequamur, primo appulsu cepit 
Xanthippus (5).. Pugnant autem haec contra: 
diserta Herodoti et- Thucydidis testimonia, quibus 
auctoribus usi, propius a vero abesse videmur, si 
dicamus Persas, per hiemem obsidione pressos, 
9($8T : in. 

C1) Ibid. cap. rr. init, 

(2) Ibid. cap. »o. init. p. 331. B. ; 

(3) Hunc enim, quantum poterat Aristides ad summam 
auctoritatem evehere conatus est, quem Themistocli opponeret. 
Conf. Plut.-in Cim. cap. 5. fin. p. 48r, F. 


(4) Herod. VIII. cap. 117. 
(5) Diod. Sic. XI. 37. 


i4 COMM)?LITERARIA 


ineunte vere coactos fuisse fame, ut ex urbe 
effugerent (1). Athenienses eos insecuti: nonnul- 
los occidunt, ceteros, inter quos  Praetorem 
Arctayctum , vinctos Sestum reducunt;  ibi- 
que Arctayctus ob impium facinus, quod in Pro- 
tesilai fanum ediderat, in crucem actus est; his 
peractis domum redierunt (2). Magno postea in 
honore fuit Xanthippus apud Athenienses (3) 5 quod 
maxime apparuit, quum Themistocles de Piraeo 
muniendo consilia agitans, coram Populo dixis- 
set, sese magnarum reipublicaeque utilissimarum 
rerum consultorem et auctorem venire, quas autem 
divulgari non expedire contendebat. ^ Designarunt 
enim tunc Aristidem Xanthippumque , o) qvoy xar* 
dperAuv vrpoxpiyzc (0859.06) aüroUc , ÀAAA xc mpüc TÜV 
OspuoTOxAÉÍM o)TOUG ÓÜpRv djuAAGpuÉVOUG greph O0bwG 
xal vpuTslay , xol Oià voUTO GAAOTDiGG ixoyTOG TQU6 
&)róv (4). E quo loco colligitur, Xanthippum in 
.contentione Aristidem inter et  Themistoclem , 


prioris partibus favisse; idque insuper eo confir. 


matur, quod, ut supra jam dixi, Aristidi in lega- 
tione collega fuit, "Themistocli imperio desti- 
tuto successit. Denique e fragmento ex Heras 
Cli- 
CD Herod. IX. cap. 114. sqq. — Thuc. I. cap. 89. 
(2) Herod. IX. cap. 119. sqq. Conf. VII. cap. 33. 
(3) Inter praecipuos Athenienses enumeratur a Timocreonte 
Comico, in fragmento , quod exstat apud Plut, in Them. c. 27. 


pe 122. 
C4) Diod. Sic. XI. cap. 42« 


LITERARIA. 65 


debemus, quam ab eo, cui matura dederat vul- 
tum ad risum minime proclivem et insignem gravi- 
tatem. Erant Pericles et qui eum secuti sunt ora. 
tores, teste Cicerone (03 grandes verbis, crebri 
sententiis, compressione rerum breves et ob eam 
ipsam causam interdum subobscuri. Periclis igitur 
eloquentiam foro et castris, quam palaestrae ap- 
tiorem fuisse puto, et redoluisse ea tempora, 
quum civitas Athenarum , nominis fam4 celebrata, 
in viro principe plus aliquanto, quam nudam rei 
militaris scientiam exigebat. Pleraeque autem ea: 
rum, quas enumeravimus , dotium quum a nemi- 
ne, qui quidem boni Oratoris laudem ambit, abes. 
se possint, in nulla earum verus eloquentiae Pe- 
ricleae character et typus poni poterit. Difficile 
est certi quid de eo affirmare, praesertim juveni , 
qui. oratorum veterum monumenta vixdum atti. 
git; vel sic tamen finem illius eloquentiae in do- 
cendo non temere ;ihi constituere videor, viame 
que, quae ad eum finem duceiet, insignem pru- 
dentiam civilem. 

Quum modo calculum meum adjecerim iis , qui ne- 
gant quicquam praeter decreta a Pericle relictum 
fuisse, nolo tamen illud eo valere ,- quasi arbi- 
trer illum ea, quae dicturus esset, non domi els. 
borasse et scripto mandasse. Scio equidem fuisse , 
qui fontes r&y Adyav cxiwv ab, eo reclusos dice- 

rent ? 

(1) Cic. Brut, 7. cf. 11. Orat. 4. Plut. Per. passim. 

BooT COE 


66 ^ €OMM LIT. 


rent (1): sed incerta fama cedere. debet diserto 
Plutarchi testimonio, Hic scilicet refert (2), Pe- 
riclem noluisse. saepe, populo rogante, dicere, 
quum non praeparatus esset; et alibi (3) narrat, 
Demosthenem illud ipsum in eo laudavisse et imi- 
tatum fuisse, quod non de omni re ex improviso 
diceret, Non obstat, quod constet (4) , eum fuis- 
se cautum in dicendo, et antequam — ordiretur, 
Deos rogare solitum , ne quod verbum ipsi exci- 
deret minus ad rem praesentem aptum. llla enim 
erat veterum Oratorum consuetudo, ut accurate 
meditarentur, quae dicerent, plura vero adjicerent ; 
quae res ipsa postularet; raro illi orationes de 
scripto recitabant (5); rarius temere in suggestum 
advolabant. lta denique aliquid fortasse veri sub- 
est iis , quae ironice Socrates apud Platonem (6) 
affirmat ,  Aspasiam instituisse bonos Oratores, 
unumque longe principem Graecorum Periclem , 
Xanthippi filium, 


(1) Philostr. l. 1. 

(2) Plut. de lib. educ. C. 9. $. rs. 

(3) ld. in Demosth. 6. 

(4) Id. Per. 8. Reip, ger. Praec. p. 303, 

(5) Domani certe Oratores non nisi ob rei magnitudinem, 
Cic. p. Plancio 30. p. Sextio 6r. 

(5) In Menex. p. 235. E. cf. Plut. Per. 24. — Diserte quo- 
que Schol, ad Aristoph. Acharn. v. $26. illam Periclis zo ís- 
vpizy XSl OiBcxZAO4 Aóyuv [wropixy appellat. 


CA. 


Li 


CAPUT III. 


i QUO EXPONUNTUR ET DIJUDICANTUR CON- 
SILIA PERICLIS POLITICA. 


j $r 

A ntequam ipsam opusculi hujus partem gravis- 
simam adgredior, non abs re videtur attingere 
quaestionem , quae ultro se offerre solet ei qui di- 
ligentius aliquanto totum hoc argumentum perse- 
quitur: nimirum , an Pericles homo ?rivazus solá 
auctoritate omnia ila, quae supra indicavimus, 
perficere potuerit? Solet quidem populus aliquem 
sibi praeponere eumque potentiá atque auctoritate au» 
gere (1), ut inauditum non esset, si in demos. 
craticá illa Athenarum civitate tantus vir, quam- 
quam nullo functus sit munere, multum potuis- 
set: talem tamen mpocréT4/, nisi aut populus lan- 
guo- 


(1) Cf. Plato de Rep. VIII. p. 565. C. 
E 2 


68 COMMENTATTIO 


guore sit correptus, aut ipse tyrannidem occupa. 
verit, multis semper premi difficultatibus , intellec- 
tu facile est. Hinc colligerem, Periclem munus 
aliquod gessisse grave; quae opinio satis confirma- 
tur historicorum indiciis. Primum igitur, nescio 
quot locis, dicitur ille fuisse erpzr4y2; 5 quod mu- 
nus mere democraticum (t) erat, et optimam sug- 
gerebat occasionem immiscendi se rebus tum exter- 
nis, tum internis (2). Populi suffragiis cum an- 
tea saepius (3) praetor ille creatus est, tum vero 
'hucydide ejecto ad ultima fere tempora eo mu- 
nere functus (4): quumque Athenenienses irá duc. 
ti eum destituissent, restitutus mox singulari in- 
structus est potestate, quà videtur omnia pro ar- 
bitrio collegis suis mandare potuisse (5) , non se- 
cus atque olim "Themistocles (6) et Aristides (7) ; 
müroxparópeg in bellis contra Persas fuerant (8). — 

Mi- 


(1) Cf. Herod. v. 38. 

(2) Vid Schómann de Com. Athen. p. 514. 

Cg) Plut. 13—23. Thuc. I. 111, 114 , 116. saepius. 

(4) ld. 1. c. 16. ad quem lo.um respicere videtur Cl. Hee- 
ren , ldeen l. c p. 400. 

(s) Thuc. li. 65. grpzrwyüy eiAovro wai znivTA T ThUYy- 
pru àrérpeay. 

(6; Plut. Arist, 8. 

(25 Ibid. rt. 

(8) Fortasse jampridem in ejus potestate fuit , quem vel- 
Jet docem expeditioni slicui adjungere , uti certe narrat 
Plut. Per. co. de Lacedaemonio , Cimonis filio, | quem 

cum 


LITERARIA. 69 


^Minus certa.res est de altero. munere quaesto- 
ris, rou , quod item in eum collatum fuisse vi- 
detur (r). Non illud. sane diílicultatem alfert, 
quod: istud nomen, sicut et demagogi (2), sae- 
pius absolute: eum sighificat, qui magná gaudeat 
potestate (3): (nam apud Diodorum. ]. c. certum 
munus sine dubio indicat); verüm quod diversi 
magistratus (4). hoc nomine significantur. Non 
tamen temere e locis laudatis efficere mlhi videor, 
fuisse Periclem administratorem aerarii Graecorum 
publici , 'EAA«vorauav. Potnitita tantos sumptus fa- 
cere ad ornatum urbis quibus privatum Atheniensium 
aerarium certo non satis fecisset: potuit et ipse 
tributa sociorum , ab Aristide olim imposita, nu- 
mero CCCCLX. talentorum (5) ad DC. produ- 
cere; quod si cui durum videatur, teneat ille 
novos interea socios accessisse , et Cimonis pru- 
; den- 


cum X. "mavibus auxilio misit Corcgraeis: qua:mquam hoc for- 
tasse non urgendum. A Thucydides (Ll. 45) hunc cum duobus 
collegis appellat; nulla apud euadem mentio est de maliriá Peri- 
clis » quam perstringit. Plutarch. Lc. , 
€) Diod, Sic. XII. 33. Telesiclides apud Plut. Per. i6. 
add. ibid. 15. 2 
(2) Hoc nomine Periclem appellat lsocr. de pace c. LN 
cf, Valckenaer, diatrib. in Eurip. C. 23. 
G V. gr» apud Athen. I. 22. C. Cares sunt A&Aàe. TIAE, 
(4) Vide Boeckh. Staatsh. der Ath. 1I 172—193. 
(5) Plut. Arist. 24. Thuc, L 96. lI, 15. Diod. XI 47. ibique 
Wesseling. Nepos Alcib. 5. 


;:»  COMMENTATIO 


dentià factum, ut multae civitates pro navibus 
et copiis pecuniam coriferrent (1). 

Denique ne quid omisisse videar, placet monere 
fuisse illum etiam inter curatores operum publico- 
rum (ézmuwrüro S. EÉmiEMTOL TÉV Duorinv Epyuv) 
idque saepius, quum et Lycaeum ejus opera ab- 
solutum (2) tradatur et Minervae statuam Phidiae 


ipse locaverit (3). Postremo athlothetam illum mus . 


sicorum certamini leges posuisse , auctore Plutare 
cho (4), supra monuimus. 


$. 2. 


His praemissis , accedo ad exponenda ipsa con- 
silia Periclis politica et ad judicandum,  profue- 
rintne illa Atheniensium civítati , nec ne: quà in re 
hanc mihi normam proposui, non me ulli senten- 
tiae mancipare, sed libere meas qualescunque opi- 
niones depromere, nihil silentio prementem , quod 


perniciosum fuisse videatur, nihil item , quod pro- : 


bandum et laudabili consilio factum putem. . Uti- 
nam videar non plane neglexisse egregium Heere- 
nii 
(1) Plut. Cim. 11. Thuc. I. o9. De auctis Euboeensium tri- 
butis Schol. Arist. Nub. 213. 
€») Vide Philochorum apud Suidam, vel p. 53. edit. Lenz 
et Siebelis, De Odeo idem testatur Plut. Per 14. 


(3) Diod. Sic. XII. 39. 
" (4) Plut. Per. 14 


LITERARIA. 21 


nii (r) in dijudicando magno viro monitum, nec 
deseruisse aureum Plutarchi (2) praeceptum. Pri- 
mum- igitur in censum vocanda illa omnia (3), 
quibus populi favorem sibi conciliavit, quo mu- 
nitus Cimonem et Thucydidem aemulos superavit : 
quae sane si ex suá naturá considerantur non ex 
tempore et consilio et personá auctoris, impro- 
banda erunt et reprehendenda. Pertinent huc va- 
rie illae u;50Gw Sixvouar , festa ila et pompae, 
quae omnia Plato (4) cogitabat, quum populum 
a Pericle factum contenderet ignavum et iner- 
tem et loquacem et pecuniae cupidum. . Quae re- 
prehensio ut rite a nobis perpendi possit, opus 
est ut prius singula exponamus. 


$. 3. 


Inter mercedes illas a Pericle inventas, praeci- 
puae s&nt mercedes judiciales et pecunia ad visen- 
da spectacula. Athenis hoc ipsum erat civium 
proprium , quod illis liceret comitiis interesse , ibi- 
que verba facere et causas allatas judicare (5): 
at simul Solon constituit, ut ex iis qui XXX. . 

74 ae- 

(12 Heeren, Ideen, HI. p. 223. 

(2) Plut, Cim. o. ^lgep y&p T0Uc TÀ KZAZ W. T. À. 

(3) Plut. Per, 9. 11. ; 


(4) In Gorgiá, p. s15. E, 
(5) Aristot, Pol, III. r. 


7a COMMENTATIO 


aetatis annum attigerant , quotannis 60oo eligerene 
tur, ad quos, Heliastarum nomine insignitos , ple- 
raeque causae deferrentur (1). Quod vero ille op- 
timo consilio constituerat, ad confirmandam demo. 
cratiam , eventu caruit sperato. Inopes enim cives 
raro judiciis intererant, ubi nullum illis. lucrum 
proponebatur, dum interea alio. quovis modo vic. 
tum sibi quaerere poterant. Hinc judicia tota pe- 
nes divites et civitatis forma paullatim ad oligar- 
chiam vergens: cui malo ut remedium ferret, 
Pericles induxit (2) modicam unius oboli (3) mere 
cedem , pauperibus civibus solvendam , si judicum 
munus obirent, Res sane per se non improbandàá , 
quà tamen vix alia magis Athenis nocuit. Illa 
enim civitas, quo magis socios sibi obnoxios red- 
deret, omnes illorum causas coram suis tribunali- 
bus traxit (4), unde tanta litium copia semper 
aderat, ut tertia fere civium pars majorem anni 
partem in judiciis versaretur, facilem et in otio 
parabilem quaestum cuivis artificio et labori ante- 
ponens, Quae quAobixís Atheniensium , ab Aris- 
tophane saepissime exagitata (5), insignem in mo- 

dum 


(1) Aristoph. Vesp. v. 662. ibique Schol, et ad Plut, v. 277. 

(2) Aristot, Pol. II. 12. 

(3) Aristoph, Nub. v. 86r. 

(4) Pollax. VIIL 63. Hesych, Zzà ewupóAww JikmCéoloi. 
Xenophon de Rep. Ath. I. 16—18. Ill. 1—9. 

(5) In Pace, v. 505. Av. 109. Nub. 209. Eqq. 1337. Hanc 
civitatis pestem in Vesp. potissimum perstrinxit, 


LITERARIA. 73 


dum aucta est, "quum mox nlerces illa ad tres 
obolos (1) produceretur. Difficile sit judicatu , utrum 
hoc ultimum Cleoni (2) sit adscribendum , an ve- 
ro jam ante eum a Callicrate (3) auodam fuerit 
inventum: Periclis certe in augenda mercede nullas 
fuisse partes constat. At ille' primum a dedit 
exemplum aliisque viam indicavit, qua populi fa- 
vorem captarent: primus ille in civitatem intro- 
duxit rem, ut quae maxime perniciosam. Quam- 
dib ille Athenis praefuit, plebis licentiam suá auc- 
toritate reprimere poterat: sed quum neminem sibi 
haberet parem , autsecundum , cui tantum onus tu. 
to committeret et relinqueret, nse ille male con- 
suluit civitati, unice praesentes curans , nullà ha- 
bità futuri temporis ratione, et potius quae popu« 
lo erant jucunda, quam optima quaeque suadens (4). 
Duplex nempe malüm illa merces. vel. adduxit, vel 
excitavit : quum enim sportulae illae quotannis fere 
CL. talentis ( 5) constarent , eique summae neque zgu- 
vadam (6) (sacramentum a litigantibus deposituin) , 

ne« 


(1) Vid. Boeckh. op. 1. I. 250—252. 

2) Idem arg. Eq. v. 255. Schol. ad Plut. 530. 
(5) Suidas ózàp và KaAAMpárovc. Cf. Hermann praef. ad 
- Nub. edit. 2. 50—t95. 

(4) Expressi egregiam Andocidis sententiam , in or. c, Alcib. 
p. ni. éyà 38 vot x. T- A. 
. (S) Aristoph. Vesp. 663. Cf. Boeckh. p. 253» 4» 

(6). Xenoph. 1. c. L. 16. Pollux. VIIJ. 39. 


4 COMMENTATIO 


neque zippzrz (1) (mulctae publicae) sufficerent , 
nova identidem excogitanda erant tributa (9), 
novaeque sociorum vexationes , ne aerarinm pe- 
nitus. exhauriretur: quo malo nescio an gra- 
vius illud, quod lites augerentur , populi mores 
corrumperentur , et inopes cives omnia relinquen- 
tes prae insano judicandi furore, non tam quid 
justum , quam quid utile ipsis foret , spectarent (3), 


8$. 4 ' 

Felici casu veteres Grammatici (4) originem 
TOU Üewpixcu adnotarunt, quum alioqui facile ad- 
duceremus ad credendum tale quid mores arguere 
vehementer corruptos. Nimirum dum olim aditus 
ad theatrum cuivis pateret, turbis et litibus illa 
licentia ansam praebebat: quibus, quum Olymp. 
LXX. novum theatrum exstrueretur, tempestive 
obviam ivit pretium dioboli (5) a spectatoribus 
solvendum. Ita vero pauperes excludebantur: quod 
non tulit Pericles , motus rationibus politicis aeque 
atque artis ingenuae studio.  Debebatur profecto 
populo pro continuis laboribus aliquod praemium , 
et 


(1) Boeckh. op. 1l. I. C. 11 et 12. 

(2) Plut. Arist. 24. Andoc,. c. Alcib. p. 116. de Pace p. 93. 
(s) Xenoph. 1l. 1. $. 15. 

(4) Vide imprimis Liban. in argum. ad Demosth. Olynth. I. . 
(5) Aristoph. Vesp. v. 1189. Demosth, p. Cor. p. 234. 


LITERARIA. 75 


et nemo facile oblectationem hanc indignam vel 
inhonestam dixerit. Non is erat Pericles, qui 
fhertiam civibus suis commendaret, cujus potissi- 
mum curà factum est, ut opificia per omnes ci- 
vium ordines spargerent felicitatem. (1) 5 quum 
hoc sibi persuasum haberet, otium sine agendi 
studio non dari, neque civitati principi, perinde 
ac subjectae prodesse dejectam | securitatem (2). 
Quae quum ita sint , iniquam legem ei proponunt, 
qui non viri animum attendunt, sed insequentium 
temporum abusus primo auctori tribuunt; similes 
quodammodo isti optimatium fautori, quem omnia 
mala in democratià ad  Theseum referentem de- 
pingit Theophrastus (3). — Nos potius Periclem 
absolvamus, iisdem plane rationibus ducti, quibus 
Aristoteles olim popularem licentiam immerito im- 
putari Soloni, egregie demonstravit (4). ^ Coe- 
pit pecunia illa postea dari ad dies festos et pom- 
pas celebrandas (5), verum contra Periclis men- 
tem: a quà longius etiam recessit Eubulus iste, 
qui legem tulit, quá, qui pecuniam theatrilem in 
militarem convertisset , capite plecteretur (6). 


S. 5. 
(1). Plut. Per. 12. 
(2) Thuc. Il. 65. : 
(3) Char. Eth. 96. L 
(4) Arist. Pol. II. 12. 
(5) Hesychius (eupixz opua. Cf, Plut. de Gloriá Athen, 
C. 6. — Isocr. de Pace 29. 
(6) Rhunken. Hist, Crit Or. Gr. p. 66. 


- 


26 COMMENTATIO 


$. 5. 


Pericles non minorem rei militaris , quam civilis 
curam gerens, primus etiam militibus nautisque 
stipendia (1) dedit, Non est quod miremur, 
Graecos olim , solá glorid contentos, pro aris et 
focis contra barbaros stetisse: sed tempora erant 
mutata et nemo jam patriam relinqueret et vitam va- 
riis exponeret periculis et laboribus sine ullá merce- 
de , quam sciret resides accipere in otio et securitate, 
Praeterea majori jure civitas quaelibet mandat ei, qui 
ab ipsa alitur, quam ei, qui sponte suá labores et 
pericula non refugit. Valent stipendia ad disci- 
plinam firmandam , et , ubi ea non adsunt, pul- 
cerrima quidem prostant fortitudinis et patriae 
amoris specimina, verum ipsa ars bellica magnos 
progressus facere vix potest; quin bella longinqua 
et diuturna sine stipendio suscepta ne cogitare 
quidem possumus,  Quivis autem paullo pruden- 
tior jam providere poterat, instare illa tempora , 
quum exercitus bene instructus magno civitati fu- 
turus esset praesidio: cui rationi, quum et alia 
accederet haec, multorum inopiae sine magno Reip. 
sumptu succurrere hoc modo se posse: prudenter 
militibus in expeditione occupatis stipendium esse 

con- 


Q1) Ulpian. ad Demosth. Orat. zep? guvvcue. — cf. de 
hac omni ggaestione, Cel, Heeren, Id. IlL p. 347. 


LITERARIA. 77 


concessum, plerique agnoscunt. Erat illud non 
constans : plerumque tamen militi (éómAimrij) dabane 
tur duo oboli stipendii loco, et totidem pro victu 
Cerrugésiv) (1), classiariis saepius tres oboli (2) : 
licet Pericles ipse militibus in Potidaeae obsidione 
occupatis, ob laborum magnitudinem , duas drach- 
mas quotidie porrigi jusserit, quibus tunc illi mi- 
nistros suos (3) alerent. Sin igitur magni exercie 
tus erant educendi, magnos sumptus in haec sti- 
pendia facta fuisse apparet: quod tamen sine ae- 
rarii detrimento , ut factum esse credam, suadet 
locus ex oratione contra Neaeram (4), ubi le- 
gibus olim cautum dicitur, ut belli tempore reli- 
quiae redituum forent militares. Nec praetermitten- 
dum quod devictis hostibus mulcta imponi sole- 
bat (5), quà expensis provisum, illisque haud ita 
magnis, vel propterea, quod copiae raro diutius 
quam per V. menses in expeditione morarentur, 
ut inauditum eo usque consilium perfecerit Pe- 
ricdles,, quum quotannis LX. triremes emitteret, 
quae per VIII, menses continuos per maria curre- 


rent. 


(1) Vide Eoeckh. op..l. p. 293. Locus classicus apud De, 
wosth. Philipp. L 47. 

(2) Thuc. VIII. 45. 

(3) Thuc. III. 17. quem ob oculos habuit Pollux. IV. 165. 

(4) P. 1346. ed» Reisk. cf. verba Ulpiani ad Olynth. I. quae 
ibi adducit Taylorus. 

(5) V. gr. Samiis Plut, Per, 28. Diod, Sic, XIL.: eg. cf. 
BHoeckh..l. c. p. 312. 


78 COMMENTATIO 


rent (1).  Laudanda denique in eo prudentia, 
qui, quum initio belli Peloponnesiaci C. naves ad 
ultimum discrimen reservandas ac seponendas cen- 
seret, M. etiam talenta (2) in arce adservanda ci- 
vibus suis hanc ad rem monuit: ne forte milites , 
stipendio deficiente, segnius arma susciperent. 


$. 6. 


Mercedes illae, quibus frumenti divisiones (3). 
addi possent, habent sane quo se commendent, 
Verum non unà quoque ratione impugnari et per- 
niciosa haberi queunt. Minus dubie pronunciare 
licet de coloniis (4) hac potissimum aetate et Peri- 
cle auctore in diversas regiones profectis. Agri 
devieti sorte (5) inter cives Atticos dividebantur, 
quibus tamen illuc profectis integrum manebat jus 
civitatis (6. Liberabatur igitur civitas multitudi- 
ne incolarum pauperum et ob eam ipsam causam 


novas res molientium : potentiam suam in regioni- 
bus 


(1) Plut. Per. 11. 

(2) Thuc. II. 24. 

(3) Plut. Per. 357. 

(4) Usus sum hoc vocabulo Lat. quamquam potius Zzo/xíze , 
quam xAsXpovzíze indicante, KAxpoUxoc apud Cic. de N. D. 
I. 26. appellatur egrzgete, De discrimine intér Zzo;xovuc et xA9«- 
povx,o06 egit Wachsmuth. 1. c. I. P. II. p. 40. 1. 

(5) De Aeginá narrat Plut. Per. 34. 

(6) Vide praeter Wachsmuth 1, 1, Boeckh. op. c. p. 4t. 


LITERARIA. 79 


bus variis confirmabat, eoque magis quod arctis- 
simum vinculum inter illas colonias et metropolin 
Temanebat: exstinguebatur denique defectionis stu- 
dium apud socios, qui hanc sibi sortem imminen- 
tem sciebant, ut ad obedientiam redacti suas pos- 
sessiones victoribus cedere cogerentur. Negari ta- 
men nequit, hoc ipsum postea perniciem civitati 
attulisse, ut coepit illa adversam experiri fortu- 
nam; quod mirum non est in imperio, diu ab 
Atheniensibus superbe severeque aucto et conser- 
Vato. 

Olymp. LXXXII. an. r. ipse Pericles M. co- 
lonos in Chersonesum (1) deduxit, qui non. mo- 
do hracibus barbaris metum imponerent et priss 
tinas sedes ibi tuerentur, sed vel maxime eo con- 
silio, ut Atticam sterilem neque alendo incolarum 
numero parem frumento instruerent. Regio enim 
ila frumenti ferax, vere horreum urbis (2) dici 
possit. Idem affirmare licet de Euboeà, quam in- 
sulam et Naxon maris Aegaeiclaustra, eodem tem- 
pore Tolmides inter M. Athenienses distribuit (3). 
Ut jaii taceam de multis aliis coloniis (4) , sep- 
tem annos post Hestiaearum crudelitatem  vindica- 
vit, agris eorum divisis inter bis mille Athenien- 

ses, 
. (1) Plut, Per. 11 et. 19. Diod. XI. £8. 
(2) Vid. Demosth. p. Cor. 254. fin. imprimis Lept. p. 466. 7. 


(3) Plutarch. et Diod, 1l, 1l, add. Paus, IL. 27. 
(4) Pius Per. i1, 20 et 34. 


8o COMMENTATIO 


ses, quo facto, universam paene Euboeam. Atti- 
cae ditionis redderet. (1) Imprimis vero prudenter 
Olymp. LXXXIV. a. ». Lampona, vatem illum, 
qui ejus futuram auctoritatem praedixerat (2) cum 
decem navibus in ltaliam misit, qui Sibarin, novo 
jam nomine Thurios dictam , restitueret (3). Hoc 
enim modo multos removit eorum,, qui aegre fe- 
rebant , se superiore anno jus civitatis amisisse: 
ipsamque adeo Atheniensium superbiam, Siciliam 
Italianque votis jam occupantium, suis consiliis 
servire coégit. Magni item momenti, erat Amphi- 
polis (4) ad Strymonem peropportuno loco sita, 
quam munivit et colonià instruxit Agnon , Olymp. 
LXXXV. a. 4. feliciore usus eventu, quam illi 
decem mille, qui annos viginti novem ante in me. 
diam Thraciam progressi, fugati caesique erant (5). 


$27; 


A Solone discimus Remp. ita constitutam , 


ut popularis merito diceretur: idem tamen, qui in- 
do- 


(1) Thuc. ri. 114. Andoc. de Pace p. 93. Aesch. de F. L. 


p. 337* 
(2) Plut. Per. 6. 
(3) Diod. Sic. XII. 10. cf. Schol, Aristoph. Av. $21. et 


Nub. 331. 
(4) Thuc. 1V. 162. Diod. XII. 32. 
(5) Thuc. I. 1co, Diod. Sic, XII. 69. 


| 


'"LITERARIX er 


dolem et studia multitudinis optime perspecta ha- 
bebat, prudenter curavit, ne facile libertas in li- 
centiam , aequalitas in impunitatem degeneraret (1). 
Constituit enim , quod isti rei provideret , sanctis- 
simum concilium Areopagum, in cujus laudes ve- 
teres (2) lubenter adeo exeurrunt. Tanta autem 
eràt hujus concilii auctoritas , tanta integritas j ut 
viri principes summáà illud veneratione prosecuti 
sint. Pisistratus certe causam ibi agere non recu- 
savit (3) et Clisthenes, praecipuus ille democratiae 
fautor , nihil ab Areopagi potentid detraxisse videtur. 
At Pericles instrumentum hoc retinendi stabiliendi- 
que optimatium -(4).dominatus , quod unum suis 
obstaret consiliis , aequis oculis adspicere non po. 
terat, nec quievit, priusquam gravissimam ei pla- 
gam inflixerat, fretus favore multitudinis. — Scio 
equidem non aliud viri facinus. omni aevo magis 
esse reprehensum , neque sum nescius me non 
scribere Periclis panegyricum; neque igitur, quae 
bene fecit, exornare , quae secus , speciosis verbis 
Obtegere me oportere: sed tamen provocare debeo ad 
ea quae saepius inculcavi: esse quasdam res non . 
per se spectandas, sed ex tempore et consilio di- 


judicandas ; quod si. fecerimus leniorem aliquanto 
sen- 


(1) Vide Plut, Sol. 19. Isocr. Areop. passim, 
(2) Vid. loci citati a Bergmanno ad Isocr. Areop. C. 14. fin. 


(3) Plut. Sol. 31. Arist. Polit. V. 12. 
(4) Plut. praec. pol. T, IX. p. 213. R. 


T^ 
- 
x 


-* BooT 


$2 COMMENTATIO 


sententiam laturi sumus de Pericle , quem, ut 
populi partes amplexus fuerat, debuisse quovis: 
modo oligarchiae fundamenta convellere ,, nemo. cer» 
te infitias ibit. Quodammodo jam ei praeiverat Aris 
tides, quum aditum ad summos honores cuivis 
patere voluerat (1): praeiverant alii (2), qui ma- 
gistratus non suffragiis, ut a Solone institutum , 
sed sorte creari voluerant, quod dudum antea (éx 
vAAmI0) in usu fuisse, Plutarchus auctor est. 
Negari tamen nequit, ita unicum sublatum fuisse 
veteris disciplinae praesidium , nec inanes dicendae 
Isocratis querelae: sensitque Pericles facinoris invi- 
diam, quare non aperte concilii potentiam impug- 
navit, sed Ephialten, majoris integritatis, quam 
prudentiae virum , et in consiliis praecipitem  ni- 
mis subornavit, qui rem agitaret, Adde etiam, 
vivo adhuc Pericle, in ipso bello Peloponnesiaco 
populi licentiam eo usque processisse, ut necesse 
esset, poenam capitalem sancire in eum, qui de 
navibus pecuniisque sepositis , sine summá neces- 
sitate adhibendis, ad populum ferre auderet (3). 
Legis igitur rigor jam illud assequi debebat , quod 
olim facile effecisset fola gravissimi concilii cogi- 
tatio et censoriae notae metus. 

Quum 


(1) Plut. Arist. 22. 

(2) Vide Bergman. ad Areopag. 8. Lusac. de Socrate cive, 
p. 62. cf. Arist. Polit, II. 12. Plut, Sol. 18. coll, Plut, Arist, 
:. et 22, 

(3) Tliuc, IT. 24« 


LITERAREA. $9 


. Quum autem Plutarchus (1) universe tantum re- 
fert, absente Cimone (Olym. LXXX. a. 1.), 
Ephialtis rogatu pleraque judicia Areopago ademp- 
ta esse a populo, operae pretium erit breviter 
indagare, quamnam ille consessus mutationem su- 
bierit. Et primum quidem tabulas legum in Acro- 
poli eo usque adservatas , tunc primum in fo- 
rum deduxit omnibusque exposuit (2), non alio 
consilio, quam quo Cn. Flavius Romae formulas 
divulgavit. Porro, quum Solon Areopagum a po- 
puli arbitrio liberum esse voluerat, rationibusque 
igitur reddendis minime obnoxium (3), nunc for- 
tasse spoliatus est hoc privilegio: constat certe, 
postea illum Adyey xal eüfóvas debuissedare (4). — 
Facile intelligitur, salutarem quidem sed tamen 
nimis late patentem et absolutam curam morum 
et legum custodiam, quà gaudebat senatus Areo. 
pagiticus, nunc aut prorsus sublatam, aut vehe- 
menter circumscriptam fuisse: quam postea, ejec- 
tis XXX. tyrannis eidem restitutam (5) docemur. 
Amisit quoque judicia impietatis , quae Solon ei 
TW trie 

«(5j Plut. Cim. 15. Per. 9. Add. Diod. Sic. XL. 77 et Arist, 
Polit, 1, l. 

(2) Pollux. VIII, 128. Harpocr. ó x&v uev vópoc cf. Tay- 
lor. ad Demosth. c. Aristocr. p. 629. 

(3) Vide Wachsmuth. Op. 1]. V. l, P. l. p, 265. 

(4) Aeschin, c. Ctesiph. p. 373. cf. Meyer et Schómann, der 


Att, Process, p. 216. 
(s3 Andoc, de Myst. p. 40. in psephismate Tisameni, 


F2 


24 COMMENT ATIO 


tribuerat, religionis patriae. severus »vindex (1), 
sicuti patet. tum ex iis quae Plutarchus in Per. 
92. tradit, tum vero ex Socratis judicio., quem 
apud Heliastas causam egisse, vix ullum dubium: 
remanet (2). — Sola igitur judicia de rebus capis 
talibus quaedam penes: Areopagum remansisse. (3) 
videntur, splendido legum custodis nomine desti- 
tutum et prioris auctoritatis vix umbram referen- 
tem. » ol 


$. 8. | f rri ids 


Supra mentionem fecimus legis a Pericle latae 
de civitatis jure nemini concedendo, nisi qui paz 
trem et matrem haberet cives Atticos (4).. Ea lex 
primá specie dura videtur et inhumana : verum diju- 
dicanda e moribus institutisque veterum populo- . 
rum, apud quos civitatis jura fuisse permagna , 
neminem latet. In primordiis civitatis Atticae fa- 
cile peregrini civitatis jure donabantur (D, quod 


pos- 

(1) Harpocr, ézilérove éoprZc. Pertinet huc, quod narra: 
Cic. de Div. I, 25. extr. 

(2) Cf. van Swinderen, de Sen. Areop. auct..in Ann. Acad, 
Gron, 1819 p. I5. : 2ti 

(3) Demosth, c.. Aristocr. p. 642. Pollux. VIII... 117. X. 
Meyer et Schómann. Op. I. p. 143, haec quoque judicia a ,Peri- 
cle Areopago erepta contendunt. At vide c. T. Hermanni Griech. 
Staatsalterth. $. 109, 6. 

(4) Plut. Per. 5? Aelian. VI. 1o. 

€3) Thuc. E c. 


Co JONn P TAEPRVADRUDULO D ^o gy 


postea , ' aucto civium numero, rarius factum nmo- 
vimus, nec .nisi turbidis ttemporibus, quum ci- 
vium numerus valde imminutus esset , aut alias ob 
causas augendus. Solon civitatem | concessit iis, 
qui perpetuo exsilio patriá ejecti erànt, ^ vel cum 
universá domo Athenas migrabantur (1): fortas- 
se etiam yog (2), i. e. matre peregriná natis. 
Clisthenes , | quo. suam factionem . corroboraret , 
tribubus adscripsit multos peregrinos et inquili- 
nos (3). Florentibus postea rebus. e numero ci- 
vium eximunt, ut auctor est Aristoteles (4), eos 
primum ,.qui e servo ancillàve, tum qui e matre 
tantum cive nati sunt, tandemque eos solummo- 
do cives habent, quorum uterque parens civitatis 
jure. gaudebat. Hoc factum a Pericle , quem. gra- 
vissimae rationes eo impulisse contendimus, Quum 
enim ille varias mercedes inter cives distribuendas 
constituerat , e re civitatis erat, non unicuique ur. 
bis incolae eas largiri, in tantà praesertim pere- 
grinorum. Athenis icsspunti copiá.. Porro illos, 
qui inquisitione habità, causa cadebant , verosimile 
est auxissse numerum inquilinorum , qui opificiis suis 
civitatis opes augebant, nec Reip. securitati facile 
Ms ob- 

NO) Plut. Sol. 24. 

HO) Pollux, III. 2i, Plut, Themist. 1. 

ii 65) Arist. Polit. III. r. ubi dubito, an recte Goctlingius vo- 
cabulum JoíAovuc uncinis incluserit, — Saepius servis civitatem 


datam fuisse testatur , Andoc, de reditn, p. 96. extr. . 
C4) Ibid, II. 5. 


86 COMMENTATIO 


obstabant. Denique, quod maximum est, hac lege 
obviam ivit licentiae populari, quae augetur ci- 
vium aucto numero, quamdiu aditus ad comitia et 
tribunalia cuivis facile patet. 

Lex autem illa, etsi jam antea lata, vim demum 
suam exercuit (1), quum Psammetichus (de quo 
aliunde, quod sciam, non constat: nam de Ina- 
ri (2) patre sermo esse non potest, quum ipse 
Inarus jam annos aliquot ante (3) in crucem subla- 
tus esset) Aegypti rex, memor quippe auxilii olim 
ab Atheniensibus missi, quo Aegyptii se substra- 
herent Persarum jugo, inopiae urbis succurrit, 
missa frumenti copia, inter cives distribuenda. 
Deprehensi tunc sunt circiter 5000, vel ut accu- 
ratius tradit Philochorus 4760 , qui sine justo ti- 
tulo in civium jura irrepserant. — Quod autem 
Plutarchus addit , jus mansisse integrum illis 14, 040, 
quibus status quaestio mota non est, quive suam 
causam probaverant, vereor, ut satis diligenter 


ab eo relatum sit. Veriora certe videntur, quae 


Philochorus, quem fortasse ipse Plutarchus auc- 
torem sequitur, tradit totidem fuisse, qui ac- 
ciperent frumentum (rojo yàp Aa(Mvrxe swevicüxi 

X. T, A. )* 


(1) Archonte Lysimachide (Olymp. LXXXIII. 4» 44 C. 445 ) ut 
tradit Philóchorus apud Schol, ad Aristoph, Vesp. v. 716. qui 
tamen diversas res confudit, ut recte monuit Boeckh, op. 
l. I. p. 98. 

(2) Thuc. I. 104. Herod. VII. 7. 

(3) Thuc. T. 11a. 


—(A—o iam i E 


LITERARIA, $7 


X, T. à»). lta liberum erit statuere divites portio- 
nes suas recusavisse: quum contra, si Plutarchi 
verba sequamur, eaque conferamus cuui diligenti 
"Thucydidis (1) computatione, civium numerus 
intra paucos annos vehementer, quin supra om- 
nem captum, auctus fuisse dicendus sit. 

Aliam etiain majorem diflicultatem viri docti sibi 
deprehendere visi sunt in eodem hoc Plutarchi lo- 
co, negantes vcrbum ézpZóxeav, venum ierunt 
(ipsi scilicet. eorumque. bona) dictum de illis 
quinque millibus , quibus civitas adempta , ferendum 
esse. Talem nimirum crudelitatem alienam judica- 
runt ab humanitate A:ticá, imprimis aevo Pericleo: 
et opportune animadverterunt, eam venditionem ne 
potuisse quidem procedere sine magnis Reip. mo- 
tibus, de quibus nusquam memoriae proditum est. 
Corruptae hinc voci medelam adferre conati sunt 
alii (2) aliam, variasque conjecturas proposuerunt. 
Quibus singulis ut denegare nolim ingenii laudem, 
ita omnibus supersedendum (3) esse ut putem, fa- 

ciunt 


Q1) Thuc. II. 13. 
(2) Coraés lectionem affert e cod. Paris. éQyyozy^ aliam 
: ipse proponit Zexpíówsay i. e. &zeWuíoneav , quod apte . 
opponitur sequenti xpíüsyrsg. — Orellio ad Isocr. p. 461i pla- 
cet scribi 2Qapzüuszy. — Clinton (F. H.) unice verum censet 
&mTwAdiwcuy, cujusvocis usum pluribüs veterum locís confir- 
mat. 

(32 Schaefferus adnotavit, Bekkero vulgatum videri defendi 
'posse, Sed fruswa laudatum libellum eircumspexi. 


88 ^»COMMENTATIO 


ciunt haec, Quum, ejectis XXX. tyrannis archon- 
te Euclide (1), recensio legum haberetur , Aristo: 
phon neglectam restituit Periclis legem , sicut auc- 
tor (2) argumenti orationis adversus Eubulidem tradit: 
Tpgadérvai vópos cap" Aüxvaloig" 4.9 yevécÜzi CuT4o1V 
vyruy TG) PÉyytypajpupivuy TOS MuEIxpNIXOTS paupe 
T&l0lg , &lT& yvWclo) TOA TRÓ 6iciy , EivE MÀ. TOUG O6 
pA ysyovórze iE devoU xxl E decTüo iLaAsqQe0nr 
Qucpuoitesxi 33 mep) wívrav vobe OuniTms wl coUe 
pi &mobuQueüivras xol uusluxwrme cTÉü dude TV 
Owuor&v, PExAwAQUa) xal si»zi pueToÍkoUSg" TOig i 
ÉeuAopévoig desi» sig OuxamcTàg OtDócÜmi, xv uiv 
&A&sI xxl qzpk TQ. QixxoTWplo , wemcpacÜoi* "xy DP 
&zoQUyaci) , sivi moAiTzc" i. e. Lex fertur apud 
Athenienses: ,, fiat inquisitio in omnes , qui tabulis 
civium adscripti sunt, sintne veri cives, nec ne: 
deleaniur nomina eorum, qui nati non sunt ex 
parente utroque cive: suffragia de singulis ferant 
tribules: ejecti inque sententià tribulium | acquies- 
centes amittant civitatem atque fiant inquilini: si 
qui velint, detur iis provocatio ad judices: qui 
etiam in judicio convincuntur, vendantur: sin 


absolvuntur , sint cives," Qui locus (3) diserte 
do- 


(1) Athen. XIII. p. 577. B3. 
(2) Didymus, ut visum est Tayloro ad h, l. 


(3) Add. Harpocrat. v. Zzodywudícecüz;, Suidas v. duni 


gi&, Pseudo Demosth. Epist. 3. p. 1481. — xzi yaQ àv £z. 
vízo Qeóyovra xz puxpoU mpuÜéwrm x. T. À. cf. de unmi- 
versa hac quaestione Meyerus, de bonis damnatorum L, I. $. 

107712. 


LITERARLA.. 89 


docet, venditionem talem fuisse aliquando proposi. 
tam in eos, qui non agnoscerent populi con- 
demnationem et me quidem inducit, ut putem Plu- 
tarehum. in genere narrare, quod iis tantummodo 
accidit , qui. provocarunt ad judices et causàá ceci- 
derunt... Legem enim laudatam diversam fuisse a 
Pericleà et nova continuisse, verosimile non est. — 
Neque est, cur hos peregrinos , qui incivitatem ir- 
repserant , mitius tractatos fuisse credamus, quam 
inquilinos , qui , nisi quotannis vectigal solverent , 
ut servi prostabant '(1). 

Postremo quaeri potest utrum populus Periclis ca- 
lamitates cogitans , legem ilam, suadente eo , abro- 
gaverit, an vero illa sensim in desuetudinem abie- 
rit, Plutarchus narrat quidem Periclem rogationem 
de tollendá lege ad populum tulisse, neque tamen 
in hanc sententiam decrevisse. populum indicat, 
Potius igitur dicendum duplicem Athenienses Peri- 
cli gratiam concessisse: primum , ut füius in tri- 
bum referretur sive 3uomoi4rog (2) esset, tum ut 
4 patze adoptatus in phratriam reciperetur (3): 
quo facto aditus ei patebat ad omnes honores, 
plenum adepto jus civium. 

S. 9. 

10—1235 minus probanda censeo, quae disputat vir doctns 
"p. 92 seq. PUT 
^ (1) Demosth, c. Aristog, p. 797. fin. Pollux, VIII. 99. 

'(3) Vid. Suidas in v. 

3) Plut. l. l, cf. omnino Platner, Peytrüge Z. Att, Rechte 
€. V. $. 6. 


9e COMMENTATIO 


$. 9. 


Non alienum erit breviter quoque indicare mag- 
num , quód aliquando (1) agitavit Pericles consi- 
lium, quod si perficere potuisset , auxisset vehee 
menter Attici nominis per reliquam Graeciam 
auctoritatem. — Exstitit quippe auctor, ut omnes 
Graeci invitarentur ad mittendos Athenas legatos, 
qui de templis deorum reficiendis deque jure pu- 
blico constituendo et pace universali faciendá deli- 
berarent. Viginti ergo viri aetate graves quocunque 
missi sunt, qui varias gentes convocarent, et res 
fortasse eventum habuisset , nisi Lacedaemonii 
perspexissent, se ita tacite agnituros aemulae civi- 
tatis principatum , atque adeo huic proposito obsti- 
tissent, Nihilautem prius duxit hac re Pericles , quam 
ut patriae suae potentiam augeret: et nolim tanto 
viro eam tribuere perfidiam , quasi legatos , ut ob- 
sides retinere , aut simile quid moliri voluerit (2). 
Equidem nil magis; abhorruisse puto ab ejus in- 
dole, et, si vel 1naxime patriae augendae cupidi- 
tas suasisset ei aliquid facere, quod ipse inhones- 

tum 


Cr) Plur. Per. 17. videtur innuere tempus ante illam cum 
Spartanis contentionem , de quá egimus Cap. I. $. 6. circa 
Olymp. LXXX. 

(2) Ita judicavit Groen van Prinstererin Comm, de Wyepovíg 
Athen, p. 29. L. D. 1826. 


LITERARIA. 91 


fufh habefet; tmajorem saltem in eo füisse pruden- 
tiàm contendo, quam ut facinus committeret , quod 
imprimis valeret ad odium universae Graeciae in 
auctores excitandum. 


$. 10. 


Singula exposui consilia Periclis politica, quae 
quidem magnam aliquam in civitate: vim  exercue- 
runt. Pauca in. universum addere lubet, in qui- 
bus exploretur, satisne ille civitatem praestiterit 
securam a metu hostium. Urbis muniendae curam 
"Themistocles (1) imprimis in se susceperat: quod 
ab eo relictum erat persecutus est Cimon (2), 
ita ut Pericli, exstructo 7g 3i píocu cete, in- 
tegruín esset urbem contra vim hostium munitam 
exornare et mirá arte ejus adspectum exhilarare. 
Apparuit hoc primis belli Peloponnesiaci annis, 
quum ingentes hostium copiae ad ipsa moenia ac. 
cedere ausi non sunt. Quod autem advenientes 
hostes retinere ne cogitaverit quidem, prudenti 
consilio factum, — Probe enim sciebat terra Athe- 
nienses impares esse Lacedaemoniis, clademque 
in ipsis confinibus regionis suae acceptam vehe- 
menter fracturam civium animos, At Vero, ut 


olim 


(D Plut, Per. 19. Thuc. Ll. 90— 93. Schol. ad Arist. :'Eduit, 
Ve B1te 


€&) Plut, Cim, 15. 


92 COMMENTA TIO 


olim Themistocles, ita ille unam. salutem in maris 
imperio positam esse videbat , nihilque omittebat, 
quo illud. posset tueri et augere: quae 6aAaeco-* 
xpxríz plurimum sane contulit ad evehendum Athe- 
narum splendorem , quamvis negari nequit, ean- 
dem quoque postea in causis fuisse expeditionis 
in Siciliam fusceptae, atque adeo attulisse inte- 
ritum civitatis Graecarum longe principis. 


Sin HP 


Ex omnibus, quae huc usque disserui , appa- 
ret, Periclem secundum meum qualecunque judi- 
cium magis multo profuisse patriae, quam no- 
cuisse; neque adversarium habebo, quicunque in 
dijudicando viro politico cut Thucydide (1) eum 
dicet bene res administrare, qui quam plurima 
beneficía patriae affert, aut saltem sponte nullius 
detrimenti auctor fit. — Atinsurgittimendus adver- 
sarius, l'lato, qui quum in Pericle laudet eloquen- 
tiam et prudentiam (2) haud vulgarem , ab eo ta- 
men imprimis cives factos arguit inertes et ignavos 
et loquaces et lucri cupidos (3). Cui criminatio- 
ni nisi occurram, metuo ne turpiter videar cau- 

sam 

() Thuc. VI. r4. 

(2) Pluto in Menon. p. 94. D. oUv9 usymAoTpETUS aou 


Ay3p. cf; Alcib. T. p. 119. 
(3) Plato Gorg, p. 515. E. 


L'I'FERAR AP 95 


sam  Periclis -deseruisse : quam quum suscepi , 
ne contra tantae quidem auctoritatis accusatorem 
segnius tuendam censeo.  Invenerunt jam olim Pe- 
ricles et reliqui viri principes facundum patronum , 
Aristidem Rhetorem (1), qui datá operá. Platonis 
sententiam impugnavit. Vérüm enimvero quum plee 
raque,' quae hic cumulavit, eo spectant, ut appa« 
reat fuisse Periclem liberum ab ipsis illis vitiis; 
quae populus Atheniensis ab eo accepisse arguis 
tür, non satis ille Platonis verba aut intellexisse 
aut intelligere voluisse videtur. Equidem ante om- 
nia inquirendum puto in causas reprehensionis a 
Platoné profectas. ^ Sunt illae, ni fallor," duae 
hae (2): una, quod Plato primarium civitatis-- fi- 
nem quum. poneret, minime in divitiis vel. simili. 
quádam re, verum in virtute augendà ; quumque, 
exigeret in viro politico, ut ipse omni virtutum; 
genere ornatus , civibus. eandem impertiret .perfec-: 
tionem. moralem ; | quod. igitur intelligeret a Pe- 
ricdle et reliquis vehementer. quidem. auctum... ure. 
bis:'splendorem. et: opes. amplificatas .esse , parum 
vero provisum: civium moribus emendandis. Ale 
tera, quod: videret, . Pericle auctore Athenienses 
unice oculos suos ét labores. mare. versus di. 
rTexisse, mercaturam quotidie; magis exercuisse et 
PHI, 3:9 de- 

, (9 Arist. Orat. Platon. Üz2p TÜV TccOoÓpAUV. vid.i Amprimis. 
Vol. lU, Cant. p. 97247. 


(2) cf. Morgenstern, de Civ. Plat. Comm. III. e de Geer, 
Diatrib, in prine. Piat. pol. Lusit ; 


94 COMMENTATIO 


divitiis 'cumulandis studuisse:. quibus rebus non 
alias inveniri perniciosiores judicabat phiilosophus , 
pronior ad probandam severam Spartanorum. disci» 
plinam. Plato igitur non poterat non culpare om- 
nes illos, qui diversam rationem sibi proposuerant $ 
et si acerbius , quam par est, in Periclem invec- 
tus sit, nulla iniquitas , sed bonum consilium illum 
eo adduxit , qui ferendum non putaret, hunc 
a posteris tantopere laudari, et juventuti commen- 
dari, tamquam exemplum, quod sequeretur, per- 
fectum. 

Possunt tamen plura objici Platoni, quorum 
quae occupavit Aristides, indicasse satis erit, Si 
enim Miltiades, "Themistocles, Cimon jam cor- 
ruperant Athenienses , iniquum certe est, omnem 
fere culpam in Periclem conferre, qui, quum ci- 
ves inveniret non amplius integros, suo jure ve. 
niam requirere potest, modo illos non pessimos 
reddiderit, Porro non solus ille tenuit Remp., 
sed cum multis aliis, ingenio menteque diversá prae- 
ditis : quorum omnium errores in hunc unum trans- | 
ferri, durum sit. — Denique habet civitas, ut 
singuli homines suas aetates, nec mirum si post 
vegetam aetatem virilem Athenae mox senectute 
confici coeperint, Magna profecto laus Pericli, 
si, quamdiu ille res civiles administraverit , omnia 
bene procedebant, nec nísi post ejus mortem, 
malis aliorum artibus et imprudentià, in pejus rue- 
re coeperunt. 

Argumentum autem, quo utitur Socrates Pla- 

to- 


LITERARIEA. . 95 


tonicus, ut ostendat suam reprehensionem non 
deberi malo Spartanorum mores imitandi studio , 
sed niti ipsá veritate, vereor ne speciosius, quam 
gravius sit. ,, Qui factum, inquit, ut sub finem 
vitae Pericles a civibus peculatus accusatus, immo 
paene ad mortem damnatus sit, ni ipse eorum 
animis talem injustitiam et feritatem | injecisset? 
lisdem telis facile Aristidem atque ipsum Socratem, 
obruere possumus, quorum alter ostracismo ex- 
pulsus, alter ad cicutam damnatus est, non suá 
utique culpá, sed fortunae iniquitate et pravis in- 
vidornm studiis. 

Quamquam igitur Periclem omni culpàá liberare 
nec volo, nec possum; hoc tamen contendo, tum 
plures alias res contribuisse ad morum. corrupte« 
lam, tum impriuiis bellum Peloponnesiacum et. pes-, 
tem, quae Atticam vexavit,  Dellum illud utpote 
inter Graecos gestum, genere et origine conjunc- 
tos, longe et multum distat a. bellis , quae. Grae-. 
ci cum barbaris olim gesserant et rectius multo 
vTACIG (1), quam. TOAEQU0G dicitur: bellum exter- 
num valet ad virtutem excitandam et singulos ac- 
cendit ad praeclara quaevis ; seditio domestica con- 
tra, malis orta initiis numquam bonos fructus 
producere potest. Et quid factum putemus, quum 
talis tumultus furoribus se adjungeret dira lues, 


quae 


Q) Conferri meretur locusinsignis 4pud Platon. de Rep, V. 
P. 479. 


96 ^€OMWM LIT. 


quae quo plures victimas in una urbe inclusas ha. 

beret, eo atrocius saeviret, "Vexavit iste morbus 
mentes aeque ac corpora hominum: nullus dehinc 
Deorum metus, nullus pudor, nulla alacritas ad 
subeunda pericula , ad'tolerandos labores: omnia 
plena libidinis: illa prima omnibus lex, üt volup- 
tatibus per fas et nefas, quamdiu liceret, servi- 
reüt(1). 


Q) Thuc, II.'53. 
—— emp a —— 


"Satisfeci quaestioni, quatenus per viriüm tenui- 
tatem licuit et nefas esse puto splendido epilogo ju- 
dicum "favorem captare voluisse. Eat, quo sua 
fata vócatit , libellus ; ubi prius "Viris Clarissimis , 
qui de" eo' sententiam lauri sunt, hoc sese com- 
mendaverit" Galeni effato, 


r 
i » 


" XaAemby dylpamcy yr qul Stspapra- 
yely y T0AAdis* 7À gi D &yyot- 
COT» T 9B xaxüc XplUAYTA. y TÀ 
b due rego vypexyavra. 


LITERARIA. 49 


fuisse aedem Veneri, sed Gratiis Musisque con- 
secratam (1). Quod si non plane a veritate alie» 
num erit, quid miremur illam suá elegantid et hu- 
manitate Periclem cepisse, cujus domuma Socrate, 
Xenophonte, et optimo quoque Atheniensium fre« 
quentatam novimus? Aut qui tandem, si turpibus 
moribus fuisset , potuisset illa post multos annos (2) 
imperium , forma sua et doctrinae elegantiá paratum , 
in Periclem tantum exercere, ut hic sui oblivisci, 
quam eam damnatam conspicere mallet ? 

Caeterum filium , quem ex  Aspasia habuit 
unicum , quum ob paterna merita:et ad leniendos 
Periclis dolores in civium jura recepissent Athe: 
nienses , postea summis functum honoribus (3) 
tandemque ultimo supplicio (4) iniquá et durá civium 
sententià affectum fuisse, verbo monuisse sufliciat, 

Haec fere e Plutarcho et Platone de Periclis vitá 
domesticá depromere potui (5), talia sane, ut non 
plura ejusmodi tradita esse vehementer doleamus; mag» 
norum enim virorum inores et ingenia non aliunde me- 
lius cognosci posse, merito censent arbitri periti. 

j CA- 
tophanes; imprimis Lysistr. v. 43. sqq. — Add. Xen. Oecon, 


€, HII, 10—15. 

(1) Cf. Plut. Menex. p. »$6. 

(2) Plut. Per. 32. 

(3) Fuit &TpaTwyg (Plut. Per. 57.) et ^ EAJsvovzpíase CIn* 
Scriptio I. cum Boeckhii adnot. $taatsh. der Ath. v. lI. 169.) 

(4) Xenoph. Hist. Graec. I. 7. 2 et 38. 

(5) Consulto omisi dubiam narrationem , quae est apud Sto- 
baeum 70. 17. 


BoorT n" 


CQ ug pug omuspg 
CHARACTERISMUS PERICLIS. 
ca a - 

QUE 


Eixposuimus vitam Periclis, unde didicimus tan- 
tà eum polluisse auctoritate, ut in liberd Athen. 
civitate, et antea plurimum potuerit, et vero, 
'Thucydide ejecto , unus ille omnia fuerit, demo- 
cratiá non nisi nomine relictáà (1), quapropter mul- 
tos reges potentià superasse vere dici possit. (o). 
Neque tamen ille vi aut metu cives suos rexit; sed - 
cum. aliae res ad illud fastigium ipsum evexerunt , 
tum imprimis eloquentiae flumen et rarus virtutum 
concentus, Meum jam est, illas animi ingeniique 
dotes enumerare; quod si rite. fecero,  Periclis 
Characterisimum adumbravisse mihi videor. Ante 
omnia autem opus est, ut hoc semper teneamus , 

Pe- 


(1) Thuc. IT. 6s. loco illustri, 
2) Plut. Per. 15. 


COMM. LIT. " 


Periclem fuisse Atheniensem et patriae amantissi- 
mum, atque illius aetatem incidisse in ea tempo- 
ra, quum quaestio diu agitata dirimi deberet, utra 
gens, Lacedaemonii an Athenienses, Graeciae uni- 
versae caput foret et princeps. Praeter orationes, 
quas Thucydides ab eo habitas narrat, Periclis 
omnis vita docuit, hanc primam ei legem fuisse, 
ut Athenas conservaret in imperio et principatu; 
quod, si ita est, quid mirum, si in civitate sua 
potissimum operá salva et intactà. primum locum 
occupare non contemserit : quid, si res eo deducere 
studuerit, ut eo carere patria non posset? Hoc 
sane negari nequit, imperium a majoribus funda- 
tum, Pericleà aetate auctum vehementer et confir- 
matum fuisse, quod si illius imprimis operá fac- 
tum contendam, vera me dicere alios rebus be- 
ne perspectis judicaturos spero. 


S. 2. 


Omnium virtutum latissime patet et reliquas adeo 
complectitur virtus illa, quam veteres Juszi/iae 
nomine designare amabant: quae si non defue- 
rit Pericli, eo major ei debetur gloria, quo fre- 
quentius illius oblivio eos capiat, qui ad honores 
summos et quasi ad imperium perveniunt. Fieri 
autem vix potuit, quin in tantà partium conten- 
tione in civitate Athenarum , sanctarum. aliquando 
justitiae legum. oblitus fuerit. Pericles.  Cogitamus 

D 2 neme 


52 COMMENTATIO 


nempe Cimonem et Thucydidem ejus operà ejec- 
tos; sed cogitemus simul, ei non aliud fuisse re- 
lictum , quam ut aut ipse cederet , aut adversarios 
opprimeret : neque illud negligamus, summa. eum 
moderatione et a populo designatum , non su& 
sponte, in Cimonem dixisse. Atque habeo plura, 
quibus probem viri justitiam, praeter hoc ipsum, 
quod adversarii numquam eam suspectam reddere 
conati sunt , qui vel minimam occasionem avide arri- 
puissent. Invenio scilicet tantam in eo fuisse ree 
ligionis observantiam , ut sontem amicum defen- 
dere noluerit , cui supplice roganti , ut testi- 
monio suo periculum imminens depelleret, haec 
respondisse dicitur.  ,, Oportet quidem amicis 
praesto esse, sed usque ad aram (1)." Quae ver- 
ba immerito a Plutarcho (2) reprehendi videntur. 
Etenim Periclem amicum , vel nocentis amici sortis 
misereri eumque tueri decebat: idem judex datus 

unum crimen respicere debebat. 
Quanta autem in eo fuit integritas, qui per XL. 
annos fere aerario publico praefectus et ita, mt 
pro arbitrio opes administrari ei liceret (3), ne 
uno quidem nummo hereditatem paternam auxe- 
rit. 


(1) Celiius N. A. I. 3. ubi non dubito, quin sit legendum: 
Be? uiv cvumzpÁTTAV ois (Asc, RAAR BÉxp a- 
pw. col Plut. Apópht. p. 186. C. ibique Wytt. 

(2) Plut. de malo pudore, p. 531. C. Praec. Reip. ger. 8oz. F. 

(3) C£. versus Teleclidis apud Plut. Per, 16. 


LITERARIA. 55 


3 


rit. (1) Rara virtus apud Athenienses , quos pe- 
cuniae fuisse cupidiores , abunde constat (2). Quid 
multa? tantà ille integritatis famà gaudebat, ut, 
quum aliquando in reddendis rationibus X. talen- 
ta a se in utilitatem publicam expensa adfirmaret 
(quibus scilicet Laconicos duces corruperat, pa- 
triam imminente periculo liberaturus) frequens po- 
pulus in his acquiesceret, neque intempestivà 
disquisitione ejus consiliis , quae optima semper 
cognoverat, obesse vellet (3). Et sane ille vir, 
qui unus omnium maxime urbis splendorem auxit , 
qui plurima bella gerere debuit, qui copias nava- 
les vehementer auxit, in ipso belli Peloponnesii ini- 
tio jactare poterat, fere septem millia talentorum 
in aerario esse relicta (4). Cujus pecuniae col- 
lectae laus Cimonis et Periclis prudentiae debetur, 
quippe qui novos socios Atheniensibus adjunxerant 
et non inviti illos, non amplius copias, sed pecu- 
niam ad bellum conferentes videbant (5) : conser- 
vatae vero uni Pericli. 

Supra jam vidimus, non minori eum jure di. 
ligentis patris familias laudem sibi vindicare potuis- 
se quam .prudentis rerum publicarum administrato- 

ris 


(1) Plut. Per. 15. Isocr. de Pace, 4o. 

(2) Plut. Arist, 4. 

(3) Plut, Per. 23. cf. Aristoph, Nub, v. 356, aw Schol. 
C4) Thuc. HI. 15 

C5) Plut. Cim. 11, Thuc. I. 99. 


54 COMMENTATIO 


ris, ab immodico sumtu ut qui maxime alienus; 
quod sensit ejus filius Xanthippus, qui quum pe- 
cuniam, patris nomine quam mutuam acceperat, 
reddere non posset, ab ipso propterea in jus vo- 
catus est (1). 

Et ne fortasse putaremus, e contrario eum ni- 
miae parcimoniae vitio laborasse, vetant ea, quae 
narrantur de ejus liberalitate , profectanon ab ostenta- 
tione, sed ex intimo animi sensu. Opibusille suis 
succurrebat multorum inopiae; et quum aliquando 
optimus magister Anaxagoras, ut nimius rerum 
humanarum contemptor (2) etsuperbior quam qui 
aliorum opem invocaret, senio et miseria confece 
tus, inedia vitam finire statuerat, gratus discipu- 
lus, etsi occupatus negotiis gravissimis , continuo 
eum adiit, ne in consilio suscepto maneret, preca- 
tus: cui tunc opibus suis non defuisse , etsi disere 
tis verbis a Plutarcho non dicatur, nostro quodam 
jure contendimus. 


$. 9- 


Non difficile foret , aliunde etiam exempla arcesse» 
Ie (3), quae reliquis deficientibus testimoniis , 
justitiam ab eo cultam fuisse, satis ostenderent: 

nunc 

(1) Plut, Per. 56. 


C») Plut, Per. 16. Plato Hipp. Maj. p. 283. A. 
(3) V. c. Lysiae c. Andoc. 3. et c, Nicostr, 7. 


OJLITERARIA. 55 


nunc vero illis facile caremus et transimus ad il- 
lam virtutem ,. quá quis praeditus eminet supra vul- 
gus hominum et principem inter cives suos locum 
fere occupat, ad animi magnitudinem et fortitu- 
dinem. Animum autem Periclis magnum et excel- 
sum vocare nulli dubitamus, vacantem illis pertur- 
bationibus, quae quemvis bominem dedecent , ne- 
minem vero magis, quam eum, cui Resp. com- 
missa est, Anaxagorae institutio eum liberavit ab 
inani portentorum metu atque implevit fiducià 
in rebus gerendis ita ut omnibus diligenter con- 
Sideraüs , nec. temere desperaret propter igna- 
viam , nec audacius confideret propter cupidita- 
tem, Sic, ut hoc uno exemplo defungar , imminente 
bello Peloponnesio et quum idjam exarsisset, sem- 
per eandem secutus est sententiam (1), et quum 
mox omnia sibi adversa haberet, populi odium in 
se suscipere maluit, quam immutare, quae bono 
elim. consilio: decreverat. — Neque minus, quam 
Anaxagoras (2) dolore invictum se praestitit, etsi 
omnem sensum humanum .abjicere nec potuit, nec 
voluit. taque in carissimae Aspasiae judicio . il. 
lam lacrymis suis iniquae sententiae eripuisse, 
Socraticorum auctoritate dicitur (3), et, quà de re 
magis constat, exsequias faciens Paralo suo moero- 

rem 


(1) Thuc, I. 140. II. 6r. 
(2) Cic. Tusc. III, 14. Plut. cons. ad Apoll. p. 119. D. 
(3) Plut, Per, 32. Atheu, XIII. p. 509. E. 


:6 COMMENTATIO 


rem opprimere non valuit, sed coronam mortuo 
imponens densas simul lacrymas effüdit: quae sane 
paternae caritatis testes luculentae , magis ei de. 
cori sunt, quam si siccis oculis et duro animo 
cladem hanc pertulisset ultimam (1). Longissime 
ille aberat ab ignavià et mollitia, sed idem imbu- 
tus vero humanitatis sensu, qui in ipsis belli pe- 
riculis nihil antiquius habuit, quam ut milites ser- 
varet incolumes, quique profecturus ad bella haec 
secum dicere solebat : ,, Cogita, Pericle, te prae- 
esse liberis hominibus, Graecis et Atheniensi- 
bus (2)."  Silentio iteni praeterire nolo , quod 
quum in exstruendis Propylaeis opificum aliquis e 
tecto delapsus in eo esset, ut jamjam moreretur, 
Pericles non infra dignitatem habuerit , ei remedia 
dare (3) quibus salvus evasit : quod a populo divi- 
no tributum fuisse auxilio , non est quod mire- 
mur. 

Sprevit idem voluptatem , neque ira ad injustum 
facinus abrumpi se passus est: quam securitatem 
omnium amorem ei conciliasse, dignitatemque at- 
tulisse, quis negabit? Suá igitur virtute contentus 
contemnere poterat comicorum imprimis cavillatio- 

nes, 


(1) Aliter paullo Val. Max. V. 1o, 1. et Ael, V. H, IX. 6. 
qui sua habent e Plutarch. Consol. ad Apollonium, p. 118. E. 
ubi cf. Wyttenb, adn. 

(2) Plut. Apopht. p, 186. C. Praec. Reip. ger, p. 913. D. 

(2 Plut. Per. 13. 


LITERARIA. 57 


nes (1), quibus nec tuto resistere potuisset, ne- 
que etiam innocentem risum plebi adimere voluis- 
set: diligentissimus namque morum publicorum ob- 
servator intellisebat talia spreta exolescere: si iras- 
care, agnita videri, (2). Fortitudinis autem in eo, 
qualia. exempla excitem , dubius haereo. Sive enim 
belli ducem respiciamus , qui occasione oblatá rem 
optime semper gessit, hoc vitandum ratus, ne 
temere offerret se periculis, improbansque non mo- 
nitis, sed etiam suo exemplo aliorum , v. gr. Tol- 
midis , audaciam : cui praeclara illa verba dixit: 
» tu, si Pericli non credas, sapientissimum certe 
magistrum , tempus exspectare ne dedigneris (3); 
Sive cogitemus labores, quos aequo animo su- 
biit in Reip. administratione populi commoda cu- 
rans, sed ei non cedens (4), nae iniqui futuri 
sumus, ni libenter hanc fortitudinis laudem ei 
quasi propriam fuisse concedamus. 


$4 4s 


Possunt aliquando incidere tempora, quibus Reip. 
salus suadere videatur paullulum a norma recti et 
jus-- 
(1) Horum licentiam notat Cic. in fragm. IV. de Repb. 
$. 233. Or. 
(2) Sententiam profert Tac. Ann, IV. 34. f. 


(3) Plut, Per. 18. 
QD) Plut. Per, 15. id. Nici , 3* 


58 COMMENTATIO 


justi discedere; nunquam autem ipsius interesse 
potest, in ulla re temperantiam et modestiam , vi- 
tae ornamenta pulcherrima , deponi. Et sane il- 
lum virum, qui varios animi motus rationi subjice- 
re a teneris didicerat , quà fuisse temperantià in 
dictis factisque dicemus? Naturà et disciplin acu- 
to pulchri sensu repletus et in omni vita (1) illam 
elegantiam referens , quam postea Athenae sibi 
propriam habuerunt, delectatus videtur amicorum, 
quos habuit multos, commercio et ingenuarum 
mulierum consuetudine, Sed calumnia et invidia 
illa ei objecerunt crimina (2), quasi quovis modo 
libidini satisfacere studuerit. —Redarguit ea mo- 
derata vitae instituendae ratio (3) a qua numquam 
recedebat ; diserte etiam refellit dictum (4) ejus , 
quo Sophoclem in praeturà collegam intempesti- 
ve pueri cujusdam formam laudantem reprehendit. 
,, Praetorem quippe decere non solum manus , 
sed etiam oculos abstinentes habere." Neque ta. 
men est, quod miremur illius aetatis homines (5) 
libidini tribuisse amorem , quo Aspasiam , cultis. 
mi ingenii foeminam prosequebatur, quum eo us- 

que 


(1) Plut.jPer. 5. Aesch. c. Timarchum 6. 

(2) Athen. X. 436. F. XIIL. 589. F. 

(3) Plut. Per. 7. 

(4) Plut. Per. 8. Cic. de Off. I. 4o. Val. Max. IV. 3. 1. 

(s) Vide versus Crat, et Eupol. apud Plut. Per. 24. et Aristoph, 
ibid, 36. 


LITERARLA. 59 


que mulieres gynaeceis contineri solerent , liberalis 
institutionis prorsus expertes. 

Idem patientiae exemplum dedit, philosopho non 
indignum, quum ab improbo homine per totam 
diem conviciis petitus, non modo istum non coer- 
cuit, sed quum jam in eo esset, ut domum ves- 
pere ingruente intraret, facem eidem servum pro- 
ferre jussit (1). 

Eundem ille in dicendo modum tenuit , atque. no- 
lim.a Dionysio reprehendi , quae Pericli apud 'Thus- 
cydidem tribuuntur (2) Minime ea abhorrent. ab 
ingenio viri, qui suae integritatis sibi conscius pa- 
triaeque commoda semper ob oculos habens. con- 
tra calumniae tela se defendere debet. Non spirant 
ea arrogantiam , fiduciam potius morum declarant. 

Facile autem iila gravitas in superbiae aliorum. 
que contemptüs suspicionem ducere poterat, prae- 
sertim si quis cogitabat Cimonis liberalitatem et 
populare ingenium. Sed quos tale quid in Pericle 
reprehendentes audiebat Zeno , eos. admonebat ut 
parem affectarent superbiam ,. quae ipsa imitatio 
eorum mentes elevaret, et summo viro similiores 
redderet (3). 

Sed quid. plura ? Summam sui admirationem  ex- - 
citat ille, qui omnia sua facta et novem victorias , 

quas 

(1) Plut. Per. 5. 


(2) Vid. supra C. I, $. 15. 
(3) Plut, 1, l. 


6o COMMENTATIO 


quas reportavit, in quibus fortunam non parum 
adjutricem expertus fuerat, facile superari puta- 
bat summá humanitatis laude (1); quam qui ei 
denegaret, inventus est nemo. 


$05.5; 


Consulto nihil monuimus de ejus prudentià sum- 
má, propterea quod ea tertii Capitis materia erit. 
Non tamen possumus , quin hic eam ubique ab eo 
servatam praedicemus. Illa instructus et hostium 
victor et civium ductor exstitit: illa sibi proe 
spexit, ne aliquando! mutatá aurá populari ab ini- 
micis pessum daretur. Argumento sit ratio, quam 
a Phidid teneri voluit in adornandà Minervae sta- 
tud, cui aurum ita appositum erat, ut facile se- 
parari et appendi posset (2); et magis etiam il- 
lud, quod sub initium belli Peloponnesii agros 
suos, quos in Atticá regione habebat, populo 
donavit, ne forte incideret in populi invidiam , si 
hostilis exercitus iis. parceret (3). 

Prudenter quoque modum in dicendo tenebat, 
qui non de omni re ipse ad populum verba facie- 
bat, sed plerumque amicorum (4) utebatur minis- 

te- 

(1) Plut. Per, 53. 

(2) lbid. 31. 


(3) Ibid. 53. 
(4) Plnt, Reip. ger. Praec. pe 812. 


1" 


LITERARIA. 61 


terio, se ipsum, ut ait Critolaus (1) tanquam 
triremem Salaminiam ad res graviores reservans, 
Ubi vero surrexerat facile populum impellebat, 
quo vellet, Apparuit hoc in utráque Cimonis ac- 
cusatione (2); apparuit in judicio Thucydidis, 
quem Zpieoy j5ropx suà eloquentió ita prostravit , 
ut ne habuerit quidem , quod reponeret (3). 

Non solum autem accusatoris partes in se sus- 
cepit, sed audivit eum Socrates (4) admonentem 
cives suos, ut securitati urbis consulerent, ex. 
struendo rà 3i£ wécou velysi* et, utalia omittam], 
bis a populo designatus est, qui collaudaret eos , 
qui pro patriá cecidissent. Quae omnia me admo- 
nent, qui nonnulla subjiciam de eloquentiá viri, 
sine quá nunquam ille, etsi optimis moribus et 
insigni prudentià ornatus, tantam auctoritatem adi- 
pisci et vero retinere potuisset. 


$. 6. 

De Eloquentià Periclis, profectá illà ex intimá 
animi humani et universae naturae cognitione, ate 
que adeo ex ipsá philosophid, una est et consen- 
tiens omnis antiquitatis vox. Plato, quum docue- 

mer: 


(1) Plut. Per, 7. Reip. ger. Praec. p. 811. 

(2) Cf. Cap. I. $ 6. 

(3) Aristoph. Vesp. v. 945 48. ibique Schol. 

(4) Plut. Per. 15. Plat, Gorgid, p. 4553. E. ibique Stallbaum, 


62 COMMENTATIO 


rot tria haec requiri in oratore, naturam , scien- 
tiam, usum, non dubitat Periclem appellare om- 
nium optime ad rhetoricam instructum (1) meAeóTA- 
voy si cT» juropiipy , quem quominus postea (2) 
perfectum oratorem diceret, hoc unum obstabat , 
quod Pericles arte sud cives non meliores et jus- 
tiores reddiderat, Singulari laude apud eundem (3) 
ornatur ab Alcibiade, dum Nestori et Antenori 
opponitur; quamvis dubium videri possit, dictane 
haec respiciant dicendi facultatem ,' an. vero pru- 
dentiam in omni vitae ratione. Platoni succedant 
comici , qui ceteroquin viri potentiam ^ exosi, 
certatim in eo genus orationis sublime et per- 
suadendi vim celebrant. Aristophanes (4) eum 
dicit fulmina et tonitrua emittere et Graeciam com- 
miscere: Cratinus (5) linguam Graecorum maxi- 
mam: Eupolis (6) longo eum intervallo reliquos 
oratores post se reliquisse, suadam in ejus labris 
sessitavisse , tantamque in eo vim fuisse testatur , 
ut 

(1) In Phaedro, p. :69. E. 

(2) In Gorgià , p. 503. 

(3) In Symposio, p. 22r. C. coll, p. 215. E. 

(4) Acharn, 530. 

(5) Sic certe Aristd. lll. p. 215. Cant., putans comi- 


cum dixisse, quod sentiret, veritati vero ex arte suá eliquid 
acerbi admiscuisse. — Similiter Philostr. in prooem, ;d vitas 
Sophist. zZy zc 0 II. evouícóy cT À)v y Aüm Ty. 

(6) Complura congessit Wyttenbach. ad Plut, de S. N. V. 
p. 7* Sqq. 


| LITERARIA, 65 


ut in auditorum mentibus quasi aculeos relinque- 
ret. Communi denique civium consensu is, qui. 
dicendo male audaces reprimere, stulte trepidan- 
tes erigere poterat (1) , Olympii cognomine (2) 
dignus est habitus, quod olim a Comicis in de- 
risum acceperat: idque, ut festive ab Aristide Rhe- 
tore scriptum (3) invenio , facientes Athenienses 
Émaoy i 'Opupixov. 

Priusquam autem eloquentiae Pericleae imaginem 
nobis informemus , utile erit inquirere , an umquam 
scriptae editaeque fuerint ejus orationes.  Affirmat 
Cicero (4): negant Plutarchus (5) et Quinctilia- 
nus (6), quorum hic, quum nihil reperiat tantá 
eloquentiae famá dignum , ea, quae sub Periclis 
noinine ferebantur , ab aliis esse composita judicat, 
Haec igitur sententia , a diligenti arbitro prolata, et 
a summo superioris aevi critico (7) probata , uni- 
ce vera videtur. Et ne temere illis assentire vi- 
dear, animadvertere lubet, primum viros, qui plu- 
rimum valebant in liberà aliqu civitate noluisse 
fere orationes scripto mandare et posteris trans- 
mittere, judicia refugientes sequentium  tempo- 

rum; 

(1) Thuc. II. 65. 

(2) Diod. Sic. XII. 4o. Plut. Per. 8. 

(3) Arist. l. 1. p. 250. 

(4) De Orat. 1I. 2o. Brut. 7. 

C5) Plut. Per. 8. Vit. X. Orat. p. 832. D. 


(6) Quinctil, I. O. III. 1. to- XII. 2. 2». et 10. 49. 
(7) Rhunken, Hist, Crit. Orat. Gr. p. 38. 


64 COMMENTATIO 


rum (1); tum vero Sophistas jam Demetrii Pha« 
lerei aetate coepisse fictas ad imitationem fori con- 
siliorumque materias componere (2), quibus for- 
tasse fraudem sibi fieri passus sit Tullius. — Plura 
tamen indicia habemus, unde orationis Pericleae 
formam eflingere liceat. Faciunt huc , praeter diser- 
ta veterum testimonia, dicta quaedam passim apud 
Plutarchum Aristotelemque servata ; facit imprimis 
diligens lectio earum orationum , quas historiae 
suae intexuit Thucydides, qui ex eadem Anaxago- 
rae discipliná profectus , ita se ad Periclis imitatio- 
nem composuisse videtur, ut ejus eloquentiae for- 
mam effigiemque per totum historiae opus expres- 
sam posteritati servaret (3). Thucydides igitur ora- 
tiones illas non iisdem verbis retulit (4) , sed eun- 
dem retinuit cogitationum ordinem , eosdem sensus 
reddidit: quod etiam verosimilius erit reputans 
tibus "Thucydidem ipsum facile concionibus in- 
teresse potuisse, nec oblitum ita pridem fuisse 
verborum , quae omnium animos moverant. 

Erat ejus dicendi genus acutum ,' breve, senten- 
tiis magis, quam verbis abundans : non carebat sua- 
vitate et lepore, licet hilaritatem et comicam le- 


vitatem a nemine longius fuisse remotam statuere 
de« 


(1) Plat, Phaedro, p. 257. D. cf, Cic. Brut. 24. 


(2) Quinct. I. O. II. 4. 4t. 
(3) Verba Wyttenb., praef. ad Sel. Hist, p. 13. 


(4) Thuc. I. 22. 


LITERA R IA. 33 


quo facto, quum Corinthios sibi infestos reddide- 
rant, nova mox cum iisdem exstitit controversia 
de Potidaea (1). Corinthii igitur, suas vires con- 
tra Athenienses non sufficere probe intelligentes, 
in conventu sociorum, bellum conjunctis viribus 
declararunt in Athenas suscipiendum: quorum (9) 
precibus Aeginetae, duris conditionibus utentes , 
clam se adjunxerunt: veheinenter vero Megarenses 
in decretum illud invecti sunt, quo ab omni portu 
foroque Attico arcerentur (3). 

Haec omnia et magis etiam metus, mne Athe- 
niensium potentia in majus cresceret, vicit tandem 
Lacedaemoniorum tarditatem , quicontra nitente licet 
Archidamo (4) satis temere bellum non diutius 
.differendum esse judicarunt (5). Interim plures 
legationes Athenas miserunt, non eá mente ut ne 
bellum esset, sed ut interea se ad bellum instrue- 
rent et culpam omnem in Atheniensium pervica- 
ciam transferrent. ^ Primum imperarunt illis, ut 
urbem liberarent piaculo Cylonio (6), quo quum 


unum Periclem perdere studebant, nescio an un- 
quam 


gentis socia erat liberum esset, utri parti libuerit se applicare; 
"Thuc. I. 35. Foecundus profecto rixarum íons. 
' (1) Thuc. I. 56. 66. 
(2) Idem I. 103. coll. 105. 
C3) Plut. 1, c. Thuc. I. 67s 
(4) Thuc. I. 80—85. 
(s; Idem $3. 
(5). Cf, supra $. 1. 
Boor C 


T COMMENTATIO 


quam disertius , quantum in eo fuerit. declarari 
potuisset; non aliud vero responsum tulerunt, 
quam ut ipsi se purgarent piaculo Taenario et 
Palladis Chalcioeci (1). Deinde multa alia postue 
lavere bellumque nullum fore: promisere, modo re. 
vocaretur decretum Megaricum (2): cui jussui quum 
restiterit Pericles solus habetur belli auctor. At 
optimo ille consilio decretum non revocandum esse 
censebat: quácunque enim de causá latum sit, tol- 
li illud Lacedaemoniorum jussu non poterat, quum 
vel minima concessio foret imbecillitatis metusque 
indicium (3). Deinde si aliqua spes fuisset fore, 
ut hoc modo omnis belli matgria extingueretur , 
nec arma sumerent hostes; aliquid fortasse conce- 
dendum fuisset. Verum probe intelligebat Pericles. 
viam ita sterni ad duriores conditiones , sicut mox 
probavit tertia eaque ultima legatio , quae pacem offe- 
rebat , ea lege , ut Athenienses Graecos ajrovojoye esse 
sinerent (4). Id vcro nihil aliud erat, quam postu- 
lare, ut Athenae sponte omnem splendorem depo- 
nerent, omnibusque reditibus spoliandas se praebe- 
rent et interitum sibi ipsae pararent (5). Placuit 


(1) Thuc. I. 128. : 

(2) Idem 159. add. Aelian. V. H. XII. 55. ibique Kühn. 
Aristoph. Acharn. v. 530.4540. — cf. de hoc et alio mox 
laudando 1. Süvern 1l. c. . 

(s) Plut. Per. gr. Thuc. I. 140. 

(4) Thuc. I. 159. 

(5) Orat. Periclis apud "Thuc. I. 140, seqq. Heeren, Ideén, 
V. IIl, p. 227. 


LITERARIA. 55 


igitur omnibus civibus copiam dare dicendi, quum- 
que anceps etiam esset, quaenam sententia vince. 
ret, Pericles habuit illam orationem , quae insigne 
historiae Thucydideae ornamentum ab omnibus ha- 
bitum est (1). Cujus orationis ne summa quidem 
capita referri patitur hujus instituti ratio. — Quod 
vero responsum legatis dandum censuit, ex ipsa 
describere liceat , quandoquidem non melius aliunde 
constat, omnia fecisse, eo auctore, populum Athe- 
niensem , quo pacem retineret: ,, Legatos dimitta- 
mus cum hoc responso:  Megarensibus permitti- 
mus foro et portubus uti, si Lacedaemonii quoque 
peregrinos non arceant, nec nos, nec socios nos- 
tros: civitatibus libertatem. reddimus , si modo li- 
berae erant tempore foederis initi , et si ipsi quo- 
que suis sociis reddant copiam, ut non ad illo- 
rum arbitrium , sed pro suo quique arbitratu admi- 
nistrentur: judicium. subire volumus secundum foe- 
dera: bellum denique non inferimus, sed illatum 
propulsabimus, Tale. enim responsum et aequum 
et ex dignitate hujusce civitatis est." 
* Athenienses autem, ita pergit mox "Thucydides, 
judicantes optimum illis consilium Periclem dedis- 
se, ad ejus sententiam decretum fecerunt, i 
Exposui causas belli Peloponnesiaci, auctorem 


secutus gravissimum , eundemque  integerrimum 
'Thu- 


(1) Eam admiratur acerbus Thuc. criticus Dion. Hal. p. 157. 
Add, Arist, T. III. p. 226. a 
p.a" 


36 COMMENTATIO 


Thucydidem (1): cujus potissimum auctoritas me 
movet, ut Periclem omni culpà liberem et aucto- 
rem tantorum malorum fuisse negem, nisi quate- 
nus plurimum ille contulerit ad potentiam et splen- 
dorem patriae suae augenda. | 


8. 1t. 


Exponamnunc contrariam sententiam, quae mule 
tos patronos nacta est (2), sed quam ipse Plutar- 
chus non dubitat vocare zace&w svsipieruy. — Inimi- 
ci et invidi non deerant Pericli, quos cum maxi« 
ma ejus auctoritas et apud populum gratia coerce- 
ret ab omni conamine aperto contra ipsum , iidem 
tamen clam quovis modo ipsi nocere studebant. 
Hinc tela sua in Phidiam (3), Periclis amicum et 
asseclam dirigebant, quumque viri integritas et 
prudentia omnem peculatus suspicionem a se remo- 
visset, &ola invidia et inepta criminatio, quod sui 
Periclisque similes formas inclusisset in clypeo 
Minervae (4), tantum effecit, ut populus levis 


pa- 


(1) De veritatis studio Thuc. testem locupletissimum habemus 
Dion. Hal. p. 224. | 

(2) Inter quos Diod. Sie. XII. 5339—40. qui illum exponere ma» 
fuit, Ephorum secutus, ut ipse testatur C, 41. , quam Thucy- 
didem ducem sibi sumere. cf. Ephori fragmenta edit, Marx. 
p. 227. 237 
|. (3) Aristeph. in Pace, v. 605. et 615 — 618. 

(4) Cf. Cic. Tusc. I. 1$. 


LITERARIA. 4 


pateretur vilissimis criminibus obrui artificem , qui 
unus omnium plurimum ornamenti Athenis attu- 
lerat. Quin eo usque processit ingratae plebis fu- 
ror, ut illum in vincula conjicerent (1), indici 
infami .:summa tribuerent privilegia. 

Post banc suam victoriam Periclis .obtrectatores 
ulterius progressi , quod illi carum sanctumque esse 
cognoverant, in id offendere coeperunt et Aspa- 
siam , quam justae uxoris loco habebat atque Anaxa- 
oram, magistrum dilectum et sapientem consiliato- 
rem, quum ad naturae leges referret , quae vulgo 

portenta viderentur , impietatis reos (2) fecerunt , ut 
ipsum aliquando eodem crimine obruerent. Popu- 
lus autem utrumque damnasset , nisi Pericles illius 
poenam lacrymis (si Plutarcho fides habenda sit) 
» et precibus deprecatus fuisset: hunc vero in car- 
cerem .detrusum vix, fugiendi occasione parata, li» 

beravisset (3). 
Et jam ipsius Periclis actiones adversariorum ca- 
lumniis patebant , latumque est decretum , quo co- 
ge- 


(1) Plin, 1. c, eum in carcere capitis judicium opperientem 
morbo, vel veneno oppressum dicit. Diversa narrat Philocho- 
rus apud Schol. Arist, Pac. v. 604.: at errat, vide Müllerum, 
de Phidiae vita. Comm. 1. €. 16. 

(2) Nulla aceusatio Athenis latius patebat, nullum crimen 
gravius persequebantur. v. Meiners, Op. l. T. If. P. 279—381. 
et in Excursu, p. I56. seqq. 

(3) Cf. Plut. Nic. 25. Diog. Laert. exsilio et V. talentis 
mulctatum refert, II, 12, 


38 COMMENTATIO 


geretur rationes reddere Prytanibus: et ne judices 
qui causam cognoscerent, nimià fortasse religione 
obstricti (13, eum facile absolverent, secundo 
decreto res dijudicanda mille et quingentis judicie 
bus permissa, et actio non uno nomine constituta 
est. llis omnibus fráctus metuensque ne in illo 
judicio adversa uteretur fortuna, dicitur bellum 1a- 
tens excitasse , intelligens numquam magis operam re« 
quiri magnorum virorum, quam imminente procel- 
]À, nec unquam facilius invidiae conamina irrita 
reddi posse. 
Nos autem , licet non negamus amicorum peri- 
culum vehementer commovisse Periclis animum , 
eumque persuasum de belli necessitate ineà senten- 
tid magis confirmasse , hanc tamen exstitisse belli cau- 
sam, non possumus admittere, quum nec diligen- 
tissimus czusarum investigator "Thucydides, nec 
Periclis reprehensor, Plato, ullam ejus rei men- 
tionem faciant. Et quod ad historiam illam de ra- 
tionibus reddendis attinet, tam strenue W'ytten- 
bachius (2) Periclis causam egit, ut nihil quod ad- 
jiciamus , habeamus, Nec hic substiterunt ejus 
ini- 
(1) Scilicet ex priore decreto judices calculos ab ara su- 
mere debebant; quod valebat ad confirmandam eorum inte- 
gritatem, V. Plut, Them, 17. Plato de Leg. p. 753. (Gt sae- 
pius. Ex altero decreto hoc sustulit Agnon. 
(2) Bibl, Crit. III. P. Ilf. p. 9o. Iniquius hac de re judicat, 
doct. Boeckh. Staatsh, d. Ath. I. p. 210, ubi dicere non dubita- 


vit Periclem excitasse bellum metu, ne ipse fieret ., ein Opfer 
der Parteiwüth zugleich, und eigener Untreue."" 


LITERARLA. 39 


inimici et comici, sed multum sibi placuerunt. in 
causis hujusce belli fingendis: unde fluxit illa narra- 
tio de Aspasia (1), belli illius effectrice: atque 
altera, quasi socii tributa pendere nolentes, La-. 
cedaemonios proceres opibus ad bellum excitave- 
rint (9). Cujus item rei nusquam vestigium appa- 
ret ante belii ortum (3): postea. demum duri im- 
perii taedium multos socios ab Atheniensibus ab- 
alienavit, et deficiendi cupiditate implevit (4). 


$. 12. 


' Atque haec hactenus de belli causa et multiplici 
praetextu, Meum non est ulterius enarrare ejusdem 
initium , quod Thucydides ducit ab irrito Theba- 
norum consilio occupandi Plataeam (5), alii ab ip- 
. $0 exercitüs Peloponnesiaci adventu (6). Quum 
autem iste jam ad Isthmum convenisset, Archida- 
imus omnibus copiis praefectus , sive vero pacis 
retinendae studio ductus, sive* eà mente, ut om- 
nem culpam malorum  instantium in Athenienses 
transferret, legatum Athenas misit (7) exploratu- 
rum, 

' (1) Vide Hesychium. v. "Aezcíz. 

X2) Aristoph. Pac. v. 619. seqq. 

(3) Cf. Meiners l. c. p. 231. not, 3. 

(4) Thuc. II. 8—17. Aristoph. l, Il. v. 639-—641, 

(52 Thuc, ll. 2—7 

(6) Cf, Plut. Pere 35. Diod, Sic. XII. 42. 

C7) Thuc, 1T. 12. cf, Arist, III. p. 229. 


40 COMMENTATIO 


rum, num forte imminente periculo cederent, Hune 
llli non admiserunt, ex Periclis sententid legatum 
ullum se recepturos negantes, nisi prius hostes in 
suam quique regionem discessissent. 

Hinc Lacedaemoniorum copiae regionem Atticam , 
ab incolis relictam devastare coeperunt et ad Achar- 
nas usque LX. ab urbe stadia distantes progres- 
si, ibi castra posuerunt. Prudenter autem Pericles 
neque hostium provocatione , nec comicorum convi- 
ciis, neque inimicorum minis, nec denique amico- 
rum precibus quicquam motus, urbis sortem inae- 
quali pugnae committere noluit (1) et curavit, ne 
concione habità, animi impetus pravum ministra- 
ret consilium. — Quod ipsum tum summae ejus 
potentiae, tum vero prudentiae et constantiae gra- 
vissimum si dixero indicium, neminem certe ad- 
versantem habebo. ostium tamen ex Atticd dis- . 
cessum non otiosus exspectavit ; verum interim clas- 
sem C. navium emisit, quae Corcyraeorum nmavi- 
bus aucta, Peloponnesi oras maritimas devastavit , 
magnumque incolis terrorem injecit : atque illa clas- 
sis non minus, quam hyems instans hostiles co- 
pias ex Atticá discedere coegit (2). Tunc demum 
cives perspiciebant, quanta esset in eo belli peri- 
tia, qui, ut pugiles non rectá irruere in. validos 

: ad. 


(1) Consilium, quod Pericles civibus dedit, indicat Aristoph, 
Ran. v. 1463—z. 


(25 Thuce I[. 22. Diod. Sic. XII. 42. 


LITERARIA. 41 


adversarios, nec sponte ictibus occurrere solent, 
verum ab illis quam maxime recedere suisque arti- 
bus usi, victoriam sibi parare, sic unus viderat, 
qui Lacedaemoniis resisti posset. Quam bonam de. 
se opinionem confirmare studuit annonae destribu- 
tione et agrorum in Aeginá divisione, unde om- 
nes incolas ejecerunt Athenienses, ipsis crimini 
dantes, fuisse eos praecipuos belli auctores: at 
verior illa ratio videtur, quod tutius censebant 
suis colonis teneri (1) insulam Peloponneso adja. 
centem et quam reae gramiam appellabat. Peri- 
cles (2). Denique autumnaii tempore cum maximis 
copiis in Megaridem irruptionem fecit, sicut decre- 
to sancitum erat et magnáà regionis parte vastat, 
rediit (3). 

Redux magno honore affectus est, quum iterum 
eligeretur, qui oratione funebri celebraret eos 
qui hoc anno caesi erant: quae oratio a. Thucydi- 
de (4) minus servata, qnam ad ingenium magni 
viri expressa (5), maximum illius operi ornamen- 
tum affert. Nos autem, etiamsi admiramur istam 
orationem , quae antiquae eloquentiae formam adum- 
: brat , 

Q1) Thuc. IL, zz. Diod. Sic. XII. 44. 

(2) Plut. Per. 8. Aristot. Rhet, II. 1o. 


(3) Thuc. M. 31. qui narrat huic expeditioni interfuis- 
se etiam inquilinos: saepius hoc factum docet Ammonius v. 
icüTEAÁG. 

(4) Thuc. Il. 36—46 

fs) Teste ipso Thucydide Y. 25. 


42 COMMENTATIO 


brat, et multa continet, quae ad historiam illo- 
rum temporum, nonnulla, quae ad ipsius Periclis 
indolem faciunt cognoscendam , inviti licet ad, alia 
transimus , quum ea , qualem nos habemus, non 
ab ipso Pericle profecta adeoque a nostro argu- 
mento aliena sit. 


$. 13. 


Sequenti anno rediit exercitus hostilis, omnia 
denuo vastans, eique comitem se adjunxit in vexan- 
dis Athenis dira lues, quam nulla scientia humana 
avertere valebat (1). Sicut autem belli auctorem 
ferebant inimici unum Periclem, ita nunc etiam 
ejus consilia atque pertinaciam unicam hujus no- 
vae calamitatis causam jactabant. Illius tamen mens 
immota mansit, ut nobis reputantibus illas difficul- 
tates et negotiorum turbas ,imago occurrat guberna- 
toris, qui, nave fluctubus agitatá , nubibusque ef- 
fusis , gubernaculo firmiter inhaeret et insuper mi« 
nantes omniaque convellere paratos vectores cohi- 
bet et adhortatur, eodemque tempore pro nave 
luctatur, etadversus eos, qui ea vehuntur (2). 

Crescenti in dies inopiae , ut quodammodo occur- 
reret , urbem liberaret catervà otiosà et tnrbulen- 

CN 


(i) Thuc. M. 47- 54. Lucreüus, de R. N. VL v. 1197. 
usque ad finem, 


(2) Imaginem hanc debemus Aristidi lll. p. 2324 


LITERARIA. 43 


tá, mentesque alio avocaret, classem denuo in- 
struxit (1), quae suo ductu agros hostium vasta- 
ret, Nullam tamen rem memoratu dignam perfecit 
et morbi vis ab Epidauri obsidione praeter spem 

eum recedere coegit. 
Tanta interim mala Atheniensium animos frege- 
rant, qui excitati sine dubio a Cleone talibusque 
hominibus omnium culpam Pericli tribuebant et 
pacem quovis modo petendam censebant (9). Ert 
quamquam summa illa Periclis eloquentia eos ex- 
citavit, ne animis desponderent, et ad bellum sus- 
tinendum alacriores reddidit (3) 5 ipse tamen priva- 
tim expertus est plebis inconstantiam , quae ei 
muletam (4) imposuit et munere praetoris priva- 
vit. lta tandem ipsa tempora brevem victoriam de- 
derunt Cleoni, quem postea Periclis moriui me- 
moria facile superavit , ut nemo esset, quin 
im» 


(1) Plut. Per. 55. Thuc. II. 56. 

(2) Thuc. Il. 59. narrat Athenienses legatos misisse, ut pax 
cum Lacedaemoniis restitueretur: quibus re infectá reversis 
iram plebis in Periclem versam fuisse. — Diod, Sic. Xli. 45. 
legationem illam post Periclem remotum ponit ipsamque, 
quam tulerant, repulsam ait coegisse Athenienses, qui ilium | 
restituerent. 

. (3) Thuc, II. 60 —65. 

(4) Plut. Per. 35. ab aliis XV. ab aliis L. talentorum mulctam 
ei impositam dici refert, — Acute Boeckh. 1 c, I. 41. suspi- 
catur hanc fuisse delatoris aestimationem, illam judicum dame 


nationem, 


44 COMMENTATIO 


improbum  demagogum pro optimo cive | more 
tuum cuperet (1). 


$. d 


Odium tamen illud non diu erat duraturum , sed 
simul cum plagá huic illatáà iram suam deposuerunt 
Athenienses, quos suae saepius levitatis poenituis- 
se, crebro apparuit (2). Neminem enim se habe- 
re, qui vel longo intervallo Periclem referret, quo- 
tidie sentiebant, desiderantes ejus prudentiam et in 
arduis rebus constantiam. Quum igitur tandem 
amicorum precibus motus prodiret, eum non res 
stituerunt, verum ampliorem etiam (3), quam 
ante, potentiam in eum detulerunt: quid? quod, 
ut veterem injuriam repararent, legis ab ipso latae 
gratiam ei facere nulli dubitarunt (4). 

Verum non diu hac illi potentià frui licuit nam 
pestis illa, quae ei jam duos filios eripuerat, ne- 
que ab ipso manum continuit.. Lento morbo con- 
sumptus obiit ille, qui moriens vere de se praedie« 
care poterat, per omne tempus, quod Reip. prae- 
fuerat, nullum unquam civem suá culpá luctfis. 


vestem induisse (5). i 
Ab- 
(1) Arist. III. 433. 


(2) Cf. Isocr, de Permut. c. o. 

(3) Thuc. IL 6s. acvpuTWyls ciÀovro xui mTíyTG T 
mpáyparz PréTpsQav. 

(4) Blut. Per. 37. Ea de re infra copiosius exponemus. 

(5) Plut, Per. $8. 


LITERARIA. 45 


Abstineo ab omni laudatione, quum tota viri 
vita et Characterismus mox adumbrandus splendi- 
di praeconii instar sit. Merito tamen inter magnos 
viros, quos Graecia multos tulit, hunc fere maxi- 
mum judicari (1), affirmare sustineo : qui, quum 
semper patriae commoda potissimum spectaret , 
morte sud Athenas orbas non dicam prudenti tu-. 
tori, sed fideli amico bt optimo adjutori reliquit: 
qui dignus denique erat, quem non Comici in de» 
risum sed cives in honorem, non ex unà aliquá 
virtutis specie, sed ex plurimarum concentu 
Olympii cognomine ornparent (2). 


S. 15. 


Adhuc vita viri publica omnem nostram cu. 
ram sibi vindicavit: jam vero videamus, qualis 
fuerit in vitá domesticá, quá disquisitione viam 
simul sternemus ad alteram nostrae scriptionis pare 
tem. 

Idem plane nobis apparet fuisse inter suos , qua- 
lem eum in vita publica cognovimus. Namque sta- 
tim postquam ad Remp. accesserat (3), respuit 

con. 

(1) Vide Wyttenb. in orat. de Conj, phil. cum lit. Opusc. I. 
92- 

(2) Plut. 1. c. 8 et 59. Aristid. Oratt. III. 249. 

(3) Dicitur tunc coig epi civ NMxerzy érépz) TEE 
imposuisse, quod male a nonnullis urgeri video, quasi fuerit 
anrea moribus dissolutus. 


46 COMMENTATIO 


convivia et familiaritatem , probe intelligens se ali- 
ter vix posse servare illam gravitatem illudque zpàs 
OóEzw csuwbv, quod virum civitatis principem. de- 
cet: unde certe, qui interius eum noverant, magis 
etiam hasce in eo dotes mirati sunt, quam reliqui 
cives virtutes ejus publicas, Quid? quod per om- 
ne reliquum vitae tempus nisi semel coenae intere 
fuit, quum Euryptolemus nepos uxorem duceret, 
nec diutius in eà commoratus est, quam usque 
ad libationes (1)? Nescio quid melius exhie 
beat imaginem viri, qui, quae aliis videntur vos 
luptates haud spernendae , parvi ducens, omne 
tempus curis publicis tribuit, exiguum sibi reser- 
vat (2). 

Bonum quoque consilium sequebatur in re familiari 
ordinanda (3), quam quum a patre accepisset lo- 
cupletem (4) , non auxit quidem lucro illicito e num- 
mis publicis; sed ita administrari curavit, ut 
laute vivere et amicorum inopiae succurrere pos- 
set. Hac igitur occasione obiter notandum censeo 
turpe Athenaei (5) commentum, qui Periclem nar- 
rat magnam rei familiaris partem in Aspasiam scor- 

tum 


(1) Plut. Per. 7. 

(2) Cf. Heeren Id. III. 595. Idem de se gloriatur Cicero, 
pro Archia, c. 6. 

€3) Plut. Per. 16. 

(4) Ibid, 7. init. 

(s) Athen. XII. p. 533. C. 


LITERARIA, 47 


tum dilapidasse : cujus auctoris calumnias male 
auxit Aelianus (1), ea, quae l. 1. de Pericle falso 
narrantur , confundens cum mentione insequenti (9) 
Epiclis cujusdam cicutà finem imponentis vitae, 
quam voluptati totam consecrasset: nisi censen- 
-dus.sit Aelianus alium respicere Periclem , Hip- 
pocratis cujusdam filium , a comicis ob insaniam et 
lasciviam agitatum (3). 

Solebat noster annuos proventus ex agris locare 
et sibi suisque necessaria ad victum e foro parare: 
cujus instituti hos potissimum fructus percepit, 
quod, usus opera famuli diligentis , Euangeli , 
ita facillime rem familiarem tueri posset, nihilque 
temere perire sineret. Parum placuit ea diligentia 
et parcimonia uxori ejus et filiis , — Xanthippo 
et Paralo, quorum uterque virtutem paternam mi- 
mime imitatus fuit. ^ Quapropter Socrates (4) 
árguens, ne sapientissimos quidem et optimos ci- 
ves posse suas virtutes cum aliis communicare , 
hosce affert, quorum exemplo dicti veritatemn pro- 
.bet; siquidem illi liberaliter instituti quum essent 
et patris curd edocti artes ingenuas (5), minime 

ta* 


(1) Ael. V. H. IV. 23. ibique Perizonius. 
&2) Athen. XII. p. 537. C. 

(3 Schol, ad Arist, Nub. v. 1oor. 
(4) Plat. Protag. p. 320. À. 

. (3) Prat, Menon. p. 94. D. 


48 COMMENTA TIO 


tamen meliores facti sunt. Tempore autem quo dia- 
logus Protagorae nomine inscriptus habitus fingitur, 
juvenes adhuc erant (1), nec omnis ideo evanuerat 
spes, fore, ut aliquando boni cives fierent: cui 
tamen eventus non satis respondit; nam in aetatis 
flore peste consumpti sunt (2), stoliditate (3) et 
turpium hominum commercio (4) insignes. 
Imprimis Xanthippus ingratus in parentem exsti- 
tit, quem prodigae vitae suae parum faventem exper- 
tus fuerat ; quin malos rumores in vulgus sparsit, 
quibus patris nomen risui exponeret (5). — Quam 
autem felicitatem domesticam non invenit , dum uxo- 
rem habebat Hipponici viduam , demissa illa non in- 
vita, abunde gustavit Aspasia, cujus domum du- 
dum frequentarat, uxore ductà (6). Hujus foemi- 
nae, fateor, anceps fama est: sed debetur illa co. 
micis, liberrimo hominum generi et magis etiam 
moribus Atheniensium , qui in fore et in sole ver- 
sati voluptatum domesticarum paene ignari fue- 


runt (7). Equidem mon crediderim ejus domum 
fuis- 


(1) Prot. p. 328. C. . Jo 
(2) Plut. Per. 56. cf. Dial. de virtutc , falso olim Platoni tri- 


buta, p. 377. E- 
(3) Ab Alcibiade certe in cognomine Dialogo Platonis I. 


118. E. appellantur 2246. 
(4) Athen. V. 220. D. 
(5) Plut. Per. 36. 13. 


(6) Plut. Per, 24. 
(7) Mulierum Atticarum conditionem depingit in fabulis Aris 
to- 


LITERARIA 17 


partes, At aequis oculis popularis regiminis fautor 
videre non poterat Spartanos imperium Boebtiae 
Thebanis restituere studentes atque in ea regione 
subsistentes (1). Praeterquam enim, quod ita The- 
banorum Atheniensibus infestorum | vires nimium 
crescerent , erat suspicio , Spartanos illos ab  opti- 
matibus Atticis sollicitari ad. evertendam democra- 
tiam, .restituendamque | veterem Reip. formam. Ob- 
viam illis ivit Atheniensium exercitus et prosperae 
prope Oenophytas pugnae praecessit clades Tana- 
graica (2). .In infelici hoc proelio amici Cimonis , 
ejus hortatu fortiter dimicantes, ad unum . omnes 
ceciderunt. Nemo vero fortius rem gessit ipso 
Pericle, qui virtute et audacià suá prae omnibus 
emicuit, Athenienses in ipsis regionis suae confini: 
bus victos vehemens cepit Cimonis desiderium, qui ,1i- 
cet jussu senatus quingentorum (3) non admissus in 
acie contra Peloponnesios , satis tamen probaverat , se 
non ita Spartae addictum esse, ut ingratae patriae 
operam suam denegaret. Huc quum accederet , illum 
unum aptum videri, qui pacem inter populum resti- 
tueret. utrumque , civium votis resistere noluit Peri- 
cles; sed sponte decretum proposuit de revocando 
Cis, 


^Y 


/ 


Q) Thuc. 107. 8. Cf. Boeckh. ad Pind. Isthm. VI. REED 

C2) Plut. Pericl. rc. et Cim. 17. Thuc. 1. 108. Plato Menex , 
p. 242. Diversas res confunditDiod. Sic. Xl, 80—83 Cf. Doeckh;; 
qui diligenter singula disposuit in Expl. Pind, p. 532, 3. 

(3) Plut. Cün. 17. 

BOOT » 


18 COMMENTATIO 


. Cimone. ,, Sic , ait Plutarchus, erant tunc quidem 
dissensus publici, verum moderatum odium et fa- 
cile revocandum ad salutem publicam: quum ipsa 
ambitio , omnium affectuum vehementissima , patriae 
commodis cedebat." Publica adeo utilitas, non alia 
ratio minus honesta (1) Periclem adegit , qui adver- 
sarium suum revocaret; etnecrediderim quidem ta- 
citas conditiones (2) huic revocationi adjectas fuis- 
se, quum probabilior sit sententia (3) existiman- 
tium , Cimonem eo consilio in Cyprum navigasse , 
ne Athenienses otiosi novas mox turbas in ipsà 
Graeciá excitarent. 

Anno Olymp. LXXXI. 3. Pericles C. navibus 
Peloponnesum circummavigavit, multas urbes cepit 
maritimas, Sicyonios vicit et auxiliis auctus Oe- 
neades, Acernaniae gentem, in oppidum inclusit: 


op*- 


(1) Qualem memorat Athenaeus, XIII. p.'589. F. gucbov 
fAae «5g xubólou «vTeU o Ilep. vó 74 EXTEWXM [u$ 
stus. 

(2) Plut. Per. ro med. 

(3) Id. Cim. 18. Propterea minime conditiones illas adjectas 
fnisse credo, quod Cimon tempore fere Myronidis victoriae 
fevocatus est, Vid. Nepos Cim. 3. et Theopomp. apud Marxium in 
Ephore. fragm. p. 224. At biennio demum post (sic Diod. XI. 36.), 
aut quinquennio potius (sec. Thuc. 7. 112.)foedus quinquennale 
inter Peloponnesios et Athenienses factum est. Cer:um autem 
est tum demum expeditionem in Cyprum susceptum esse, in 
quà expeditione Cimen victor obiit, Plut. Cim. 19. Diod. Sic. 
XII, 4. Thuc. f. 112 Pbique Schol. 


LITERARIA. 19 


oppidum vero non cepit, sed domum rediit (1). 
Cujus expeditionis hunc potissimum fructum tulit, 
quod metum hostibus injecit et prudentis belli du- 
cis nomen sibi paravit, exercitum sine ullo dam- 
no reducenti. Non igitur decepit Athenienses aflfir- 
mando eos, quantum in se esset, semper fore 
immortales (2). 


$i 


Induciae quinquennales , quae quadriennio post(3) 
Cimone auctore factae sunt, aliquam Atheniensibus 
quietem attulisfent, nisi semper cogitassent de po 
tentiià augendà. Quae igitur Graecis inferre arma 
non poterant, contra Thraces moverunt, Periclem- 
que cum classe in Chersonesum miserunt (4). 
Rem etiam feliciter ibi gessit et regionem cum 
munimentis, tum vero colonis mille ibi relictis ad- 
versus incursiones "Thracum securam praestitit, 
Prudenti admodum consilio inopes cives et illud et 
mul- 


(1) Plur, Per, 19. Thuc. I. 111. extr. mllle tantum Athenienfes 
huic expeditioni interfuisse narrat. Diod. Sic. XI. c. 85. 98. bis 
idem refert , tamquam non eodem anno gestum. Vide ibi —— 

(2) Plut, Per. 18. 

: €s) Ad eundem annum Olymp. LXXXI. illas refert Diod. 
Sic, XI. 86. ad quem 1, vide Wessel, Thuc. 1l. 112. diserte ait: 
Vevpsoy 38, JimAumÓvruvy éTUV TpiGV. cf. Clinton. ad a. 
C. 450. 

(4) Plut. Per. 19. 

D 2 


20 COMMENTATIO 


multa àlia:. in locá. deduci curavit, .quo non so- 
]um socios in fide retineret, sed et succurreret 
plebis inopiae et Athenas liberaret turbáà inerti et 
molestá. Neque aliud negotium secutus est navi- 
gatione Pontici, coloniaque in Synopen deducta. 

Ab hac igitur parte expeditiones illae magnos fruc- 
tus civitati attulerunt: verum ab alterà parte tantos 
inde spiritus acceperunt, ut, jam omnia se posse 
rati, Persarum regnum in Aegypto concutere cu- 
perent alii: in Siciliam copias traducere alii: quin 
tanta fuerit nonnullorum insania, ut Italiam (zr) 
jam et Carthaginem adgrediendas fomniarent, Quo- 
rum intempestiva victoriarum cupido jam tunc 
pessum dedisset civitatem, nisi Pericles , — qui 
bellum jam videbat e Peloponneso surgens (2) 
frena populo injecisset, parum prodesse illa omnia 
persuasus , si, quae haberent, negligerent et non 
munirent. Nec minus quam Periclis prudentia, hac 
in re effecit novum cum Lacedaemoniis bellum , 
quos rebus exteris immisceri non impune passi 
sunt Athenienses. Phocenses igitur, quos dejece- 
rant Lacedaemonii, armis restituit Pericles in pos- 
sessione templi Delphici et praemii loco ab illis 
impetravit, ut Athenienses in posterum haberent 
TAÀw cpopayrelay (3)- 


At 


Cry Thuc. T, 44. fine. 
(2) Plut. Per. 8. 
(3) Plut. Per. Thuc. IL. 112. Schol. ad Arist. Av. 557. cujns 


ver- 


LITERARIA. 21 


-:At haud ita diu post nimia 'CTolmidis audacia 
1nultorum malorum causa patriae suae extitit. Hic 
enim, quum Periclis consilio non obtemperans, 
Boeotiam «adgressus esset , fortunam sensit ad- 
versam; prope Coroneam, magná copiarum par- 
te amissá, ipse cecidit (1) eaque clades Euboeae 
et. Megaris defectionis signum dedit. Quo nuntio 
accepto , statim copias in Euboeam traduxit Peri- 
cles, intelligens alios etiam socios horum exem- 
plum secuturos, si Athenienses viderent minus 
promtos in puniendo. Revocavit tamen eum Me- 
garensium seditio et exercitus hostilis adventus, 
qui Plistoanacte duce ipsis Attici finibus immine- 
bat. Neque tantae tunc erant Atheniensium vi- 
res, ut tutum censeret hostibus obviam procedee 
re: quapropter Cleandridem, quem Spartani Regi | 
adjunxerant, auro corrumpere studuit, qui Spar- 
tanos ex Attica reduceret. Quo facto, summo 
jam periculo liberatus, transiit in Euboeam , om- 
nia sibi subegit et optimates e Chalcide ,: Hestiaeos 
universos e sedibus suis dejecit easque vacuas in- 
ter cives Atticos divisit (2). 

Post 


veiba recenset Clinton. Exc. 8. not. m. — Cet. Phocen- 
sium conatus eránt injusti, ut docet Boeckh. Staatsh, d. Ath, 
Had.'46, | 
€) Plut. Per. 18. Tliuc. I. r5. Diod. Sic, XII. 6. 7. 
(2) Plut, Per. 22. 23. Thuc. I. 114e Diod. Sic XII, 5. 29. cf. 
Schol. ad Aristoph. Nwb. v. 213. Isocr. Paneg. c. 3r. ibique 
anterpretes. 


22 COMMENTATIO 


Post varia haec bellà quietem tandem attulit ci« 
vitati foedus tricennale (Olymp. LXXXIIL. 2. a. 
C. 445.) inter Lacedaemonios ; Athenienses et so- 
cios factum , cujus praecipuus auctor fuisse vidc- 
tur Pericles , qui pacis studiosus cives Suos admo- 
nuit, ut redderent loca priüs occupata (1). 

Nos etiam animum a bellis rIévocemus et quid 
Pericles in ipsa civitate, post mortem Cimonis 
perfecerit, videamus. 


P 


$. 8. 


Mortuo Cimone, optimates Periclis potentiae 
invidentes , huic opposuerunt Thucydidem (2), 
Cimonis affinem (3). foro et curiae, quam bellis 
et castris aptiorem. Hunc commendabant generis 
nobilitas, et dicendi facultas, quá tantum valebat , 
ut fere dubium videretur, uter tandem Thucydi- 
des, an Pericles primum in civitate locum occupa- 
Tet. Optimates ille in unum quasi corpus coegit 
et ipsa utilitatis communis necessitate ad 'concor- 
diam adduxit: unde ab eo inde tempore civitas 

, ün- 

(1) Plut, Pericl, 24. Thuc. L. 115. coll. 103. Aristid, I. 224. 

et IH, 247, 


(2) Plut. Per, ir. id. in Nicià 9. 
P* 94. D. 


cf. Plato in Menone 


(3) Schol. ad Arist. IL. p. r18. eum vocat yzuppov cov Kí- 
&Kuvoc. 


OLITERARLA 28 


in.duas factiones, plebem et nobiles, palam divisa 
est. Pericles ut tanto adversario parem se prae- 
staret, talem potissimum viam inire debuit , qua 
magis magis magisque auram popularem captaretz 
hinc. multa: festa, prandia publica, pompae quae 
licet urbem  exhilarabant et egregie faciebant ad 
artes; promovandas, non parum tamen bonis. mori- 
bus contraria erant ; et Athenienses reddebant iner- 
tes et ignavos et loquaces (1.) 

ssBericles autem , qui quidquid cogitaret, diceret, 
faceret, nihil antiquius habebat, quam Athenarum 
potentiam: et gloriam ad summum festigium evehe- 
re et ipsum in tali urbe principem civium | esse,. 
praeditus insuper vero pulchri sensu, urbem ad- 
versus hostes saris munitam (92), jam etiam orna- 
ri-curavit: | quod dum faceret, multos, quorum 
opera utebatur,. mercede sibi adjunxit, multos 
lios ..cepit laborum. magnitudine et urbis splendo- 
mi artifices, Phidias ; Callicrates, Ictinus , Mne- 
sicles, innumeri alii, qui honore et. praemiis a Pe- 
ricle excitati, splendida illa opera condiderunt, 
quae saeculornm sequentium judicio , numquam 
£15 / dig- 
(i) Plat. in Gorgià, p. 515. E. ad quem locum infra re- 
dibo, deis 

72) Plut. Themist, r9. id Cimon, 13 Longos muros, a Ci- 
THone -inchoatos, Pericle auctore absolutos tradit Plutarchus 
Peri; 13. 


24 COMMENTATIO 


digne imitata, multó minus superata sunt. Quid 
dicam de Parthenone, de templo Cereris Eleusi- 
hiae ? quidve memorem aedem musis sacram , Odeum 
illud, in quo Pericles ipse athlothera primus cer. 
tamina musica instituit, legesque certantibus  prae- 
Scripsit: aut Propylaea illa, quorum rudera etiam- 
num summam elegantiam , et in ipsa simplicitate 
maximum ornatum testantur ? Quid denique lauda. 
bo statuam Minervae (1) , quod opus Phidiae no- 
men immortalitati commendavit, ? — Haec opera 
omnia cogitantes, dubii haeremus , quid magis ad- 
miremur artisne perfectionem, an exiguum tempus 
intra quod condita suut talia, qualia vix multae 
aetates efficere posse viderentur. ^ psum sufliciat 
apposuisse Plutarchi testimonium , qui post quin* 
que saecula ita scripsit: x4AAer uiv vàp fx&croy 
t0 *"» vórs dpxxiov, dxuü 3: uiyp v)v mpiógQa- 
qóy écTI xx veoupyóv oUTGG ÉmuvÜST vig xcuviTwe del 
&üxroy Üzà ToU wpovou OixTspoUca Tv Ou, Gerep 
dexAig cvsÜpm xx WuxAuw dydspe xarmpeepuy utu 
TUy Épyav éwóvrav (2). 

Haec omnia fieri sine magnis sumptibus non pote- 
rant,quibus suppetebst quidem aerarium publicuur, 
quos verum inde reduci aequitas vix sinebat. Aera- 

rium 


(r) Pusan. |. 24. Thuc. II. 13. Cic. de Off. II. 57. 

(2) Plut. Per. 13. Id. in compar. Pericl. et Fabii Max. 3. 
De singulis cf. Menrsius in Cecropia c. 6. 14. 17 in Cerami- 
£o, 1. 


LITERAR IA. 95 


rium enim illad erat commune omnium Graecorum 
in quod conferebant, inde ab Aristidis tempore 
pecuniam ad bellum contra Persas gerendum (1). 
Jam olim Athenienses illud e Delo in suam urbem 
1ranstuleran: (2) ; eamque actionem non alid specie 
defendere poterant, quam quod in Acropoli tutius 
servaretur. ^ At Pericles illas opes, quum ipse 
quaestoris (rapuóv) munere functus fuisse videtur, 
aut certe sub alius personá latuit, in privatos 
Atheniensium usus adhibere uon dubitavit qualis 
injusta agendi ratio digna reprehensione non caruit. 
Quum saepius in concione crimen hoc ei objicere, 
tur, usus dicitur defensione speciosa magis, quam 
jus, quá contenderet nihil sociorum interesse , 
qua tributa sua abirent, dummodo Persarum inju- 
rias ab illis arcerent illi, qui acciperent. Vereor, 
ne vir magnus hac in re patriae commoda magis, 
quam ipsum honesti sensum ob oculos habuerit. 
In media enim pace aut tributa illi non amplius 
erant conferenda , aut diligenter ad nova bella re- 
servanda. Postquam ita se coram populo defende. 
. derat, adversariae factionis principes non tamen 
destiterunt a criminationibus ,  nimianque pecu- 

) niae 


(1) Thuc. 1. 96. Plut. Arist. 24. Diod. Sic. XI. 46. 7. 
.. X2) Tempus incertum, Dodwell Anno Thuc. factum refcrt ad 
8. 4* Olymp. LXXIX. Perperam, siquidem illud accidit vivo 
etiamnum Aristide , (vid. Plut, Arist, 25.) qui Olymp. LXXXVIII. 
24. & jam. vitá defunctus est. 


26 COMMENTATIO 


niae vim ab eo ad ornatum urbis consumi:clama- 
runt "Tunc Pericles in concione populi rogavit. 
an magnas impensas fecisse videretur ; et clamanti- 
bus, permagnas ,, ipse igitur, respondit, pro vo- 
bis onera feram , et eum nomen templis inscri- 
bi curabo." d non tolit Atheniensium  anbitio , 
qui animum viri elatum mirati, continuo eum jus. 
serunt nullis sumptibus parcere, 

Hac ratione is, qui diligentissime civium suorum 
mores et indolem perspectam habebat, artes opti- 
matium elusit, et victor ex omni certamine dis- 
cedens majorem in dies auctoritatem adeptus est. 
Quum igitur tandem alteruter cedere deberet, suf- 
fragiorum eventus dubius esse vix potuit; sed 
Thucydides ejectus ejusque factio oppressa est (1). 


8i ?9. 


Pacis Graecis restitutae foedere tricennali su- 
pra mentionem fecimus: ad brevis tantum otii fruc- 
tus Atheniensibus concessus fuit Olymp. LXXXIV. 
3. 4., Sexto anno post bellum Samium ortum 
est (2); cujus gesti eventum exponere magis in 

prom- 


(1) Plut. Per. 14. 

(2) Omnes hujus belli historiam diligenter exposuit, ac tem 
poris rationem constituit Boeckh. , de  Antigon. Sophoclis 
8$. 5—8. et in curis poster. im arn.. Acad. Berol. t824. p. 


225—2$1. 


LiTERARLIA. 27 


promptu est, quam veram suscepti causam indicare. 
Videtur illa sic explicari poss. Samii et Milesii erant 
Socii Atheniensium nomine magis, quam re ajrdyo- 
goi» Orta inter illos controversia de Priene et quum 
res ad [arma venisset, Milesii bello inferiores, le- 
gatos miserunt Athenas, qui quererentur de inju- 
rià a Samiis accepta.  Hujusce rei arbitrium erat 
proprie penes conventum Deliacum ; verum Athe- 
nienses, qui avide arripiebant omnem opportunita- 
tem potentiae suae extendendae, quique ^oderant 
regiminis formam (1), quà Samos tunc utebatur, 
suo quodam jure jusserunt Samios 3íxee A«feiv 
xA SoUya: ap! adTos; (2). Qua in re si quis pue 
tet, aliquid valuisse Aspasiàe Milesiae preces, me 
quidem non habebit adversantem : dummodo ne bel- 
lum in ejus gratiam susceptum credat, 

Pericles; igitur cum XL. navibus Samum petiit , 
urbemque intestinis dissidiis laborantem , sine ullo: 
labore cepit, democratiam ibi constituit et L. vi- 
ros primarios totidemque pueros obsides in Lem- 
num deduxit. At optimates victi opem implorarunt 

Pis- 


(1) Videntur quidem civitates Ionicae in Asia minori,liberatae 
a jugo Persàrum democratias constituisse, idque de Samo pecu- 
liariter ex Aristotele testatur Photius in Lex. v. Zapgíav 
at nimium quantum ibi valere paullatim inceperant nobiles, 
uti ex seqq. apparet, 

2) Plut. Per. 24. sq. Thuc. IL 115. c£ Groen van Prinstercr 
Comm. de $yeguovíg Athen. p. 15. 


28 COMMENTATIO 


Pissuthnae, Persarum satrapae (1)5; qui lubenter 
se immiscens rebus Graecorum, aurumque suum 
a Pericle. contemtum esse aegre ferens, auxilia illis 
misit, quibus plebem | oppresserunt, praesidium 
Athen, Samo relictum ceperunt et obsides libera- 
runt. 

Eo nuntio accepto iterum Pericles cum. novem 
collegis classi praefectus , prope Tragiam insulam 
numero longe snperiores Samiorum copias navales 
adgressus est,et victoriam reportavit : urbem dein- 
de exclusit, et novis navibus auctus eam jam tunc 
cepisset, nisi rumor Phoenicum classis adventantis 
ipsum cum XL. navibus discedere coegisset.  In- 
terea Melissus philosophus , idemque exercitui Samio 
praefectus , sive parvum navium relictarum nume- 
rum, sive ducum (2) imperitiam contemnens, illis 
imposuit et gravem cladem intulit. Errare tamen 
videtur Aristoteles , qui ipsum Periclem: a Melisso 
victum narrat, siquidem non aliunde hac. de re 
constat, Neque illa. victoria. multum . Samiis pro- 
fuit. Nam Pericles reversus .Melissum . devicit, 

ur- 


(1) Ita vocatur a Diod, Sic, XII, o7. 
(2) In quibus Sophocles, vid. Strabo, p. 6538. ed. Casaub., 
qui &TpaT34y06 creatus est, quoniam ejus Antizone omnibus 
placeret, vide Argum. Graec. Antig. cf. Boeckh. de Antig. 
Soph. passim et Orat, Suvernii in eod. Vol. p. 15. sqq. — Pe- 
ricis judicium de Sophocle ezpz/yw vide apud Athen, XIII. 
p. 604. D. 


LITERARIA. 29 


urbemque denuo obsidione cingit, malens eam.sumptu 
ettempore, quam sanguine et perculo civium capere, 
Tandem, quum militum alacritate resistere diutius 
non posset, exercitu in octo partes diviso machinis- 
que bellicis tunc primum adhibitis (1) , illam expug- 
navit, Samiosque se dedere coegit his conditioni- 
bus, ut muros solo aequarent, naves traderent et 
cc. talenta pro belli sumptubus variis pensionibus 
solverent (2). 
-In hoc bello utrinque summa saevitid captivos 
affecerunt ; sed non esse , quod fidem habeamus Du- 
ridi Samio , Periclis etiam post victoriam crudeli- 
tatem memoranti, satis declarat cum aliorum si* 
lentium , et Plutarchi refutatio, tum viri animus a 
tali re, ut qui maxime alienus. Ineptum Alexidis 
Samii commentum (3) de templo Veneris eo in lo» 
co a meretricibus, quae expeditioni interfuerunt, 
aedificato ex quaestu, quem corpore quaesierant , 
pe refutatione quidem dignum censemus. 

Pericles Athenas redux exsequias caesorum pa- 
ra- 


f 


(1) Diod. Sic. XII. 28. Cf. Schol. ad Aristoph. . Vesp. v. 
283. Plin. H. N. VII. 56. a Pericle tradit inventas espace 
cidw4pZc i. e. uncos, sive manus ferreas, quas classiarii in ta- 
tabulatis collocati in naves hostiles conjicerent. 

. (2) Plut. Per. 26. f. Diod. Sic. l. c. At vide Nepotem in 
'Thimot. h. r. cujus fidem potiorem judicat Boeckh. d, Staatsh. 


d. Ath, I. p. 312. 
(3) Servavit, quá est malitia, Athenaeus XIII. 572. F. 


go COMMENTATIO 


ravit et publice designatus (1) more patrio, oratio- 
nem habuit funebrem , quà praedicavit ,, immortales 
caesos , sicuti Deos , quos non ipsos videmus , sed ex 
honore , quo ornati sunt, et e bonis ,quae praebent, 
immortales esse statuimus :"* eadem enim dici posse 
de iis , qui pro patrià ceciderunt (2). Sententiam for» 
tasse etiam aliam ad eandem hanc orationem referre 
licet , juventutem scilicet bello amissam perinde civi- 
tati ereptam esse, ac si quis ver annoadimeret (3). 
Abeuntem e suggestu omnes matronae laudarunt coro- 
nisque (4) et vittis ornarunt , uná Elpenice except , 
quae ,, magna scilicet , inquit, haec sunt o Pericles ! 
et coronisdigna, qui multos et egregios cives per- 
didisti , non Phoenicibus arma inferens, neque Per- 
sis, sicuti meus Cimon, sed urbem evertent so- 
ciam et communis originis !? Cui Pericles nihil aliud 
respondit, quam hunc Archilochi versum : 
o0x Gy [wUpoici ypaUc éocUc^ wAelQeo (5). 
Quod 

(1) Thuc. Il. 54. Plato in Menex. p. 234. B. Demosth. p. 
Coron. p. 320. fin. 

(2) PInt. Per. 8. f. e Stesimbroto , qui scripsit librum IIepi 
OrspimcToxAÉovG xui GOovxudílou x«i TlepkA£ovg, teste 
Athenaeo XIII, p. 589. E. 

(3) Arist. Rhet. III. io. 

(4) Huc fortasse respexit Val. Max. II. 6. 5. scribens ,, duo- 
bus olae connexis ramulis clarum cinctum fuisse Fericlis ca- 
put." Quá opportunitate non memorat, sed honorem ab Arco- 
pago ipsi decretum esse refert: quod tamen aliunde non con. 
stat. Idem aperte errat, ubi hunc honorem in Periclem pri« 
mum collatum fuisse putat, vid. Aelian. V. H. V. I9, 

(5) Loci sensum aperit Schaefferus, in adnot. 


LITERARIA m 


--Quod attinet denique ad ea, quae Ion narrat de 
ejus superbià (1) et fastu post devictos Samios, 
adversus illa patrocinium viri suscepit Plutarchus , 
si modo justa criminatio ; non enim continuo fides 
habenda auctori tam ignoto , praesertim quum ani- 
mus Periclis illa labe in aliis rebus minime affectus 
appareat. 


$4.10. 


Pervenimus ad ultimum et gravissimum tempus 
vitae Periclis , quo bellum illud exarsit , qnod uni- 
versae paene Graeciae faciem commutavit, Cujus 
belli quum auctor vulgo Pericles perhibeatur, non 
abs re ducimus diligentius aliquanto in causas 
ejus inquirere, quantum fieri possit verum a falso 
in arduá hac quaestione secernentes. 

Graecarum civitatum potentissimae erant Athenae 
et Sparta, quas institutis, moribus, prorsus di- 
versas conjunxit quidem aliquando commune peri- 
culum, verum mox divulsit principatus tenendi 
studium. | Crescente Athenarum auctoritate » inyi- 
ti Lacedaemoni maris imperium ad aemulam gentem 


delatum videbant (9), et ab eo inde tempore nihil 
an- 

(1) Cf, Plut. de gloria Athen. VII. 382. Reiskii, 
(2) Thuc. I. 95. et Diod. XI, 4r. sq. 5o. Factum hoc intra 
Oly mp. LXXV. a. 4. — LXXVI. a. ». statuit Clinton F. H. 
in Excurs, VI. p. 248—252. qui acute vett, auctornm, sententias 


in concordiam redegit, et Dodwelli ad Olymp, LXXVII. a. 5 
hoc referentis errorem redarguit, 


92 COMMENTATIO 


ántiquius habuerunt, quam ei adversari, ^ Praeser- 
tim odium illud crevit post mortem Cimonis, qui 
unus pacis semper conciliator fuerat. Lubenter 
adeo videbant Atheniensium in socios saevitiam , ne» 
cessariam illam quidem, sed tamen duram et odio- 
sam: quin tempore belli Samii consilium in con- 
ventu sociorum agitarunt opem Samiis ferendi , bel- 
lumque jam tunc suscepturi fuisse videntur, nisi 
Corinthiorum praevaluisset sententia, existiman- 
tium cuique populo liberum esse debere suis sociis 
poenam imponere (1). Athenarum ergo poten- 
tia (2), quae Lacedaemoniorum invidiam et metum 
excitabat, unice vera fuisse videtur belli causa: 
ejusdem orti occasio varie ab auctoribus narratur , 
neque una fuit. 

Primum in bello, quod Corcyraeos inter et Co- 
rinthios (3) ortum erat, Athenienses illorum par- 


tes prudenti consilio Periclis amplexi erant (4): 
quo 


(1) lta certe gloriantur Corinthiorum legati apud Thuc. I. 40. 
1. Idem L. 10r. jam annos aliquot ante irrumpere in Atticam , sq. 
Thasiis sollicitatos voluisse Lacedaemonios, sed terrae motu 
impeditos consilium reliquisse narrat. 


(2) Thuc. I. 23. 88. 
(3) Ab antiquissimis inde temporibus videntur hae gentes sibi 


fuisse adversariae. Graecorum certe primi certamen navale com- 
miserunt. Thuc. L. 13. cf. Wessel, ad Herod. IL. 53. 

(4) Plut. Per. 29. Thuc. L. 44. S. Diod. Sic. XI. Illa socie- 
tas cum Corcyraeis non erat illicita: nam in ipso foedere tri- 


cennali sancitum erat, ut cuivis civitati Graecae , quae neutrius 
gen- 


JOHANNIS CORNELII GERHARDI BOOT, 
ARNHEMIA - GELRI , 
PHIL. THEOR. LIT. HUM. ET JUR. IN ACAD. 
LUGD, BAT. CANDIDATI, 


COMMENTATIO, 


| QUA 

RESPONDETUR 
AD 

QUAESTIONE M, 


..A NOBILISSIMO ORDINE PHIL. THEOR. 
zr LIT. HUM. - 


^ IN ACADEMIA RHENO-TRAJECTINA 
ANNO MDCCCXXXIIL 
PROPOSITAM: 


»» Vita. Periclis ex ipsis fontibus , maxime PIu- 
» tarcho , petita. Viri characterismus. Quid 
» frofuerunt ejus politica consilia civitati et 
»» imperio Zftheniensium? Quid nocuerunt P 


PRAEMIO ORNATA 


DIE xxvi MARTII A. upcccxxxrv, 


MONITU M. 


Quo tempore haec scriptio typis exprimebatur , potuis- 
sem eam passim ornare observationibus cum meis tum. alio- 
rum; inter quos imprimis memorandus est C. Sintenis, 
cujus praeclara Periclis Plutarchei recensio hoc zpso anno 

. prodüt,. Verum; etsi mutandi facultas mihi benigne 
concessa fuiset , tamen religioni duxissem ea uti, ne hac 


ratione aliquid ab aemuli laudibus detrahere voluisse vi- 


derere 
1.68 i: 


PRAEFATIO. 


Quuotiescunque mentem ab aliis studiis ad con« 
templatiorem veterum civitatum revoco, semper 
civitas Athenarum prae reliquis me invitat, in 
quà diutius commorer. Si enim quaeramus , unde 
in bellis contra Persas salus Graeciae universae 
orta. sit: ubi fuerit sedes humanitatis: ubi diu 
Graeciae. principatus fuerit? omnes clamant esse 
Athenas , fulerum illud et commune quasi prytaneum 
Graeciae. Haec porro civitas eam fortunam exe 
perta est, ut quum maxima quaevis perfecisset , 
eximios quoque laudum suarum praecones nacta 
sit. At vero in illa historià Athenarum , nullum 
tempus magis elucet, quam L. illi anni, qui inter 
bellum Persicum et Peloponnesium fuerunt: quod 
aevum omne fere impletur Periclis nomine. Qui 
igitur hunc virum , — ,, cui Athenae debent , quod 
Athenae sint et omnem ingenii atque elegantiae 

A 2 laue 


4 PRAEFATIO. 


laudem acceptam referunt," — non bene cogno- 
verit, vereor ut rectam ille de florentissimá Athe» 
narum conditione sententiam ferre possit. 

Quapropter pergrata mihi accidit quaestio a no- 
bilissimo Ordine Lit, Hum. in Acad. Rheno-Tra- 
jectiná proposita, quae juvenes bonarum artium 
studiosos invitat ad inquirendum! in vitam, mores 
et consilia politica Periclis. Pergratam dico; non 
quasi meae tenuitatis expers putarem, tantam mae 
teriem rite a me digeri posse; sed quoniam ita 
ad id , quod sponte vix suscepissem laudis studio 
trahebar. —  Constitui igitur mearum virium hac 
in re facere periculum: quod conamen, quicun- 
que demum sit eventus, certe nec utilitate , nec 
jucunditate caruit, - 

Priusquam ipsam rem adgrediar, pauca dicen- 
da habeo de ratione, quam in conscribendá com- 
mentatione secutus sim. Triplex est quaestio: in 
tria irem capita meam  scriptiomem divisi, et ne 
omnia continuo cursu procederent, singulà iterum 
capita in suas $$. — Quum vero Ziza viri du- 
plici potissimum modo eharrari possit, diu dubius 
haesi, quemnam ipse sequerer. Et quamvis mos 
iste omnia per annos digerendi habeat, quo se 
commendet , nec magnis obruatur difficultatibus post 
doctum et diligentem Clintonis laborem, placuit 
tamen non anxie illum tenere, metu, ne oratio ita 
evaderet jejunior, parumque referret Plutarchei ser- 
monis elegantiam. Neque tamen temere omnia 

mis- 


PRAEFATIO. i og 


miscui, sed pleraque suo loco a me relata esse, 
affirmare ausim, 

Alia erat difficultas, quod sensim ab alio scrip- 
tore ad alium delatus, tanta mox librorum copià 
obrutus jacerem, ut tempus praescriptum facile 
legendo potuissem impendere. Expertus insuper 
ipsam copiam facere inopem, plerosque recentio- 
rum libros abjeci, et meum rivulum e limpido ve- 
terum fonte deducere studui, 

Sic confido me secutum fuisse viam praesczip. 
tam: quatenus vero metam optatam attigero, pe- 
nes doctos et aequos arbitros erit judicium. 


CAPU T I. 


VITA PERICLIS. 


— s De 
$. r. 


Dun Periclis vitam aggredior, operae pretium 
facturum me arbitror, si paucis quo genere natus 
sit ostendero, vel propterea, quod ipsi vete- 
res (1) tantam majorum rationem habendam esse 
censuerunt, — Pater erat Xanthippus, Ariphronis 
filius , cujus tanta erat auctoritas, ut Miltiadis apud 
populum proditionis nomen (2) deferre ausus] sit ; 
clarior .tamen victori e Persis prope Mycalen, 
ilo duce relatà: mater Agariste, fratris filia Clise 


. ! the 


(1) Vid, Plat. Menex, p. 237. A. Arist, Rhet. I. 9, e re- 
«ens. Bekkeri ,, eixüc yp e£ &ymÜsv &yato)c xci v 
oru TpxQévra, coiUToV iui. Id. Pol. III. 13. fjeA- 
víovc six voUg 8x (jeATíovuw süyíveig yup émTiv &pe7 
T3 yévove. 

(2) Herod. VI, 135. 


COMM. LIT. " 


thenis, qui sublatà Pisistratidarum tyrannide , re: 
giminis formam popularem restituerat, (1) Habuit 
igitur puer domestica virtutum exempla, quae imi- 
tanda sibi proponeret et procul dubio. generosa 
eum indoles mature hortata fuerit, ut patrem ali- 
quando virtute bellica , Clisthenem prudentiá civili 
superare studeret, Maternum genus obnoxium erat 
Cylonio (2) piaculo, unde postea in ipso belli Pe: 
loponnesiaci initio Spartani eum civitate ejici pose 
tularunt , specie religionis vindices se praebentes , re» 
vera autem nihil aliud spectantes , quam ut ita in- 
vidiam in Periclem excitarent: quod tamen sperato 
eventu caruisse infra videbimus. 


$. 2e 


Herodotus et Plutarchus narrant, matrem prae- 
gravidam in somnio sibi visam fuisse edere leonem : 
sed neque hi, neque reliqui , qui Periclis res tan- 
gunt, annum ejus natalem memoriae prodiderunt. 
Etiamsi adeo in alto veterum silentio certum an- 
num definiie non datur, tamen non multum a ve- 

TO- 


(1) Plut. o. Herod. VI, 131. qui inde a Clisthene Sicyo- 
nio genus persequitur. — Docte de nobilissima hac Alcmaeo- 
nidarum gente disputavit ejusque stemma confecit Cl. Boeckh. 
in Explicat. Pindar. p. 301—303. 

(2) Vid. Plut. Solon, 12. Herod. V. 71i. etj qui omnem 
rem accurate refert, Thucyd, I. 126. sq. 


8 COMMENTATIO 


, 
ro abesse puto, si Olympiade LXX. ineunte natum 
fuisse Periclem conjecero. Nullum enim dubium 
remanet , quin tertio belli Peloponnesiaci anno (1), 
diem supremum obierit, postquam per annos XL. 
remp. gesserat (2). Primum igitur Olymp. LXXVII. 
àn. 4. ad eam accessit: quo tempore annum certe 
trigesimum eum attigisse , probalili ratione statue- 
re mihi videor. Etenim mos ille in plerisque ci- 
vitatibus antiquis vigebat (3), ut ea demum aetate 
ad negotia publica cives accederent ; et Alcibiades 
jam XXVII. annos natus dicitur (4) xmíg uiv dv 
iri Tóre vog , rebus publicis se immiscuisse. - 


C$. 9- 


Majorem etiam, quam natalium conditio , in ho- 
minum animos vim exercere solet juvenilis institue 
tio, quapropter laetamur accuratius nos informari , 
in quorum disciplinam adolescens pervenerit, 

Illarum igitur artium , quae universe pertinent 
ad animi cultum et institutionem liberalem, magis- - 
trum habuit Damonem. Hic vir, cujus frequens 
fit et honorifica mentio apud Fue (5) , peri- 

tiam 

(1) Thuc. II. 65. 

(2) Plut. Per. 16. 

(s) Vide Dion, Hal. Ant, Rom, IV. p. 211. 30. Sylb, et de 
Lacedaemoniis Plut. Lyc. 25. 

Qj) Thuc. V. 43. 

(5) Vid. loci citt, apud Cons. Groen van Prinsterer in Pros- 
opogr. Plat, p. 196 sq. Hemsterhusii Anecdota I. 232. 


("BITERZAUTTX 9 


tiam musicés vulgaris prae se tulit, at docuit. CEpo* 


 ylvy illam QoucixX|y, quà generosi juvenes instrui 


solebant; et e Pythagorae disciplinà profectus, 
Periclem imbuit scientia politica. Hinc dicitur tan- 
quam alter Chiron educasse Periclem.  F ortasse. 
jam antea, eodem consilio audierat Pythoclidem , 


quem Damone antiquiorem Q) fuisse satis con- 


Stat. 

"Audit etiam Zenonem Eleaticum , Parmenidis 
discipulum (e), at magistro longe imparem. Hic 
enim simplici et vera disputandi ratione relicti , 
consectatus est argutias, et de quacunque re in 
utramque partem disseruit : quapropter suis prae- 
ceptis eam fortasse excitavit in Pericle ingenii sub- 
tilitatem , quà, in luctando Thucydidi inferior vic- 
tum sé non esse spectatoribus persuaderet (3). Ita 
instructus instrumento ad. regendum populum ap- 
tissimo,  disceptandi facultatem numquam pos- 
tea deposuit, sed quum totus esset in republica. 
gerenda , delectatus tamen est commercio homi- 
num cultioris ingenii, tum aliorum, tum Pro- 
tagorae, quocum v. g. agitasse dicitur contro. 
versiam , non prorsus quidem alienam illam a mo- 
ribus Atticis , neque tamen tali viro satis conve- 
nientem (4). Gorgiam autem audivisse non vide- 


tur, 
(1) Plat Alcibiad. I. p. 118. ibiq. Schol. 
(2) Plat. Parm. p. 127. Zeno dicitur Logices inventor apud 
Diog. Laert. VIII. 57. 
(3) P!ut, 8, 
(4) Plut. 56. 


10 COMMENTATIO 


tur (1), qui biennium post Periclis mortem a 
Leontinis legatus Athenas missus (9), multos ibi 
auditores, in quibus Alcibiadem et Critiam (3) 
nactus dicitur, Dicitur quoque Periclem instituis- 
se (dvuprfcóci), idque multos induxit (4), ut sta- 
tuerent ilum jam antea Athenas visisse. Quod 
tamen, quum mera conjectura sit, tutius erit Phi- 
lostrati verba accipere de scriptis Gorgiae Athenas 
delatis (5) et avide a Periele perlectis: cujus dic- 
tionem non alienam fuisse ab ornatu isto, quo 
Gorgias intemperantius usus est (6), indicant 
dicta viri , quae Plutarchus et Aristoteles (7) ser- 
varunt. 

Nihil autem plus contulit ad formandum ejus 
ingenium, quam frequens et numquam intermissa 
consuetudo cum Anaxagora, cujus fructus sae- 
pius agnoscimus. Huic viro quid debuerit, non 
necessse habemus conjecturis assequi: ipsi vete- 
res (8) copiosedeclarant. Hic ingenium Periclis na- 
turà ab hilaritate alienum , reddidit grave ac docuit . 

om. 

(1) Cf, Haeeren Ideen, III, p. 334. edit. quart, 

(2) Diod, Sic. XII. 53. 

(3) Philostr. Vitae Soph. IX. r. 

(4) Wessel. ad Diod. l. c. van Spaan de Antiph. p. 2» sq. 
Clinton, , Fasti Hellen. ad an. 459 et 427. 

(s) Vid, Cl. Geel. Hist. Crit. Sophist. p. 14. 

(6) Cic. Orat. 52 

(7) Plut. Per. 8. Arist. Rhet, III. 4 et 10. 


(8) Cff, praerer Plut. Plato in Phaedro, p. 270. A. i9 Alcib, 
I. p» 118 et Cic. Orat, III. 54, Brut. 11. Orat. 4. 


LITERARIA. 1I 


omnia. abjécta contemnere, sublimia. eum curare 
ünice: hic auxit eum cognitione rerum coelestium , 
inani portentorum metu liberavit (1) implevitque 
fiducià et pietate (2): hujus denique philosophia 
ejus nienti imposuit qb UUwAdvou» voUro xol v0 müv- 
"m veAEcIoUpyDy (3) , i. e. illam cogitationum subli- 
mitatem ét persuadendi vim ,. quae ubertati con- 
juncta gnarum eum reddidit, quibus orationis mo- 
dis quaeque animorum partes pellerentur. 

Magna profecto haec sunt, praesertim quum. nec 
matura suas ei dotes denegaverat, Laudantur enim 
in eo habitus corporis, oris gravitas et constan- 
tia, lenitas incessüs , decentia vestitus, quam 
nunquam in dicendo amisit , laterum vires (4). 


$. 4- 


lta naturá et discipliná instructus noluit juvenis 
adhuc ad remp. accedere metu, ne ob summam, 
quae 

(1) Si quis hoc parvi putet, cogitet Niciam , cujus supersti- 
tio Athen. classem in Sicilia pessum. dedit. Cf. Plur. in Ni- 
cia. 25. 

(2) Plut. 6. init. 

(3) Sunt verba Platonis l1. quae mox seqq. liabet Cic. in 
Orat. | afa 

(4) Plut. 5.. Caput ejus oblongum telis suis petierunt Co- 
mici, vid. ibid. 3. —- A Platone dictus fuit edu; — Ce- 
terum ejus imaginem plures artifices confecerunt (Plut. Per, 3.) ; 
mirá arte expressit Ctesilaus, ut auctor est Plinius H. N. 
XXX. 19. I4. 


12 COMMENTATIO 


quae ei erat cum Pisistrato similitudinem (1), po- 
pulo in suspicionem caderet affectatae tyrannidis 
ac testarum suffragiis , sicuti pater Xanthippus (2) 
et Damon magister (3) e civitate ejiceretur, In 
expeditionibus contra fortem se et audacem praesti- 
tit et fore, ut non minus clarus belli aliquando, 
quam pacis artibus existeret , jam nunc spem 
fecit, 

Exsule demum Themistocle, (Olymp. LXXVII. 
2. 8. C. 471.) mortuo (4) Aristide (Olymp. 
LXXVIII r.a. C. 468.) bellis longinquis occupato 
Cimone, remp. attigit, continuo populi partes 
amplexus, idque, siquidem Plutarcho fides haben- 
da, contra nauram suam minime popularem il- 
lam (5). Equidem, si meam opinionem tantae 
auctoritati opponere liceat, multis adducor, ut er- 
ravisse illum putem , haec scribentem, Primum enim 
Lysiae (6)assentior , neminem natur ad oligarchiam , 
vel ad democratiam esse procliviorem, sed eam velle 
confirmare regiminis formare, quae vel sibi prosit 

vel 


(1) Narrationem suam e Plutarcho sumsisse et ornasse vide- 
ter Valer. Max. VIII. 9. 


(2) Heracl. Pont. z. oA«TEíuy C. 1. 
(3) Plut, Per. 4. Arist. 1, Damonem reducem cum Pericle 


consuetudinem renovasse, e Platonis verbis (Alcib, I. 1,) con- 
jicio. 

(4) Cf. Clinton. T. H. ad a, 468 et 469. 

(5) Plut. Per. 7. 

(6) Lysias, p. 264. R. 


LITERARIA. 13 


vel patriae: tum nihil a Pericle postea factum vi- 
deo, quod ingenium minus populare indicet ; nam 
quod' ultimis XIV. annis saepius frena licentiae 
Athenensium injecerit , hoc non odio, sed pruden- 
tiae tribuendum censeo. Porro pater ejus Xan- 
thippus, Miltiadis adversarius et accusator, mul. 
torüm potius, quam nobilium fautor fuisse vide- 
tür (1). Quod si non temere dictum sit, aliquid 
saltem afferret ad opinionem nostram stabiliendam, 
Denique Plutarchus ipse non certam sententiam de 
Periclis indole habuisse videtur (2). Erant mul- 
ta, quibus ad illas partes traduceretur Pericles, 
partim, quo magis tutum se praestaret ab ostracismi 
metu., partim quod videbat Cimonem , optimatium 
partes secutum. et cum eorum gratia, tum suis 
opibus valentem: cui adversarium, quam secun- 
dum esse malebat. Et vero brevi Periclem, qui 
cum vivendi ratione, tum eloquentiae copia ex- 
cellebat, populi gratia floruisse, vel hoc argumen. 
to est, quod publice ille creatus est, qui cum 
aliis Cimonem accusaret (3). Hic scilicet post mul- 
ta praeclara facinora in capitis discrimen venit, 
quasi pecunid corruptus opportunitatem vastandae 
Macedoniae respuisset. 


Quum 


(1) Cf. Wachsmuth Hell. Alterth. T. I P.II. p. 52. 


Ce) Vid. ad not. 5. Cl, van Assen ad elegantem suüni libellum : 
Pericles van Athene, 


(3) Plut Cim. 14. Id, Per, 10. 


14 COMMENTATIO 


Quum igitur Pericles jam tum adversarium perde- 
re potuerat , humanius consilium secutus est, non 
delinitus Elpinices precibus, sed sive rei innocen- . 
tiam perspectam habens, sive civitatis commodum 
privato odio anteponens. Vix enim absolutus Ci- 
mon est, gravi mulcta imposità, si modo Demos- 
thenes (1) hac in re testis sit satis locuples, ne- 
que aliud judicium respiciat.  Drevi tamen post 
tantá eum auctoritate novimus , ut cives adhortari 
potuerit (2) auxilia mittenda esse Lacedaemoniis jin 
obsidenda Ithome tum maxime occupatis, Cede- 
runt rationibus (3) ab eo allatis Athenienses, ve- 
hementer licet repugnante Ephialte, principe ex 
lis, quorum opera in Rep. utebatur Pericles ,: ipe 
sumque Cimonem cum exercitu ad Lacedaemonios 
miserunt. | 


$. 5. 


Dum absens erat Cimon, avide hanc occasio- 
nem arripuit Pericles multa in Rep. mutandi et 
innovandi in populi gratiam, Quum enim tantae 
ei opes non essent, quibus captaret vulgi bene- 
volentiam , quod de suo facere non poterat , ex aera- 
rio publico fecit, llle igitur primus instituit mer- 

ce. 

(1) Dem. c. Aristocr. p. 688. 


(2) Thuc L 102. Aristoph. Lys, v. I140— 1147» 
(3) Plut. Cim. 16. extr. 


LITERARIA. 15 


cedem judicialem , (qucfày DixamTiX)y) , pecuniam ad 
visenda spectacula (73 6ecplwov) , aliis etiam modis 
pecuniam inter plebem distribuit (pucfv Xuxvouàz) , 
quibus deinde adjecit stipendia (quotoQdpay) et datà 
Occasione, agros devictos inter inopes et egenos 
cives dividi curavit Gexpeuyiz;); de quibus om- 
nibus alius dicendi locus nobis erit . quando age- 
mus de fructibus et. detrimentis , quae. attulerunt 
confilia Periclis. politica. 

Hic monuisse sufüciat tali modo eum majorem 
in dies. auctoritatem adeptum fuisse, quá. fretus 
adgredi jam potuit firmissimum aristocratiae funda- 
mentum Areopagum (1). Quin hoc ipsum, quod 
sortem iniquam expertus, numquam ei consilio ine 
teresse potuit et ipsi et populo gratum accidisse, 
ejusque potentiam auxisse putamus (2). Quid- 
quid est, ipse per Ephialten hujus consilii aucto» 
ritatem, tum in judicando, tum in Rep. admi- 
nistrandà, vehementer imminuit et infregit. Ephi- 
altes ille, virtutibus (3) ,- quam prudentia excel- 
lentior, paullo post temeritatis poenas dedit, clam 
occisus. Quae caedes Idomeneo , nescio cui ansam 

prae. 


(1) Plut. Per, 7 et 9. Cimon, 15. 

(2) Plut, Per. 9. 3j xzi pZÀAow icxÜcus Cet: nam 
illud 3/0 non magis pertinere putem ad ÓcwpixRG cet. quam ad 
proxime praec. de Pericle nunquam Archonte, neque Areopa- 
gitá. i 

(3) Her. Pont, z. Plut. Cim, 1o. id. Demost. 14. 


16 COMMENTATIO 


praebuit bilem suam in Periclem effundendi , quasi hic 
ob aemulationem et invidiam amico insidias strui 
curávisset. Verum quis tam caecus , qui non ipsos 
potius nobiles caedis auctores perspiciat ? aut quis 
non cum Plutarcho indignatur tale facinus imputari 
viro, non quidem prorsus sine maculá, sed prae- 
dito mente generosá et animo qQjóripo , quibus ni« 
hil inest tam crudum et ferum ? Plebem autem om- 
nem potentiam in se trahentem , quo animo tulerit 
Cimon, non opus est declarare; in quem magis 
etiam crevit Atheniensium odium , quum copiae, 
quibus praeerat, solae sociorum a Lacedaemoniis 
demitterentur (1). Tali obruti ignominia, Cimonem 
tamquam Spartanis nimio faventem (9) et populi 
commodis adversantem , ostracismo  condemnarunt. 
(Olymp. LXXIX. 3. a. C. 461). 


$. 6. 


Variae insecutae sunt expeditiones contra Co- 


rinthios (3), Aeginetas (4), Aegyptiaca (5), in 
quibus aut nullae aut non magnae fuerunt Periclis 
par- 


(1r) Thuc. 1.1, PInt. Cim. iz. Diod. Sic. XI. 64. 

(2) Plut, l. c. 16. Si fides habenda est Steslmbroto Thasio, 
ejus aequali, moribus fuit Spartano, quam Atheniensi simi- 
lior, 

(3) Thuc. I. 103 et 106. Aristid. Panath. I. 155. Jebb. 

(4) Thuc. I. 105 et 108. Cf. Muller Aeginet. p. 379 

(5) Ibid. 104. 109. £10. Diod, Sic. XI. 71. 77. 


OBSERVATIONES aj 


cundum Maji, incidisse, Sed posterior ita emen- 
dandus erit, ut Apollodorum intelligamus pro Epa- 
minone, quem prave Aminiam vocavit, quoque 
Archonte , ut vidimus, Pericles mortuus esti ita 
ut non Olymp. LXXXVIIL , sed decimo nin 
anni mense, natus fuerit Plato. — 


Obs. XLVI. Exagitat illo loco Cratinus Odei 
aedificationem. Quum autem Pericles divina sua elo- 
quentia -Olympii -nomen adeptus esset, Comici 
eum saepissime Jovem appellabant, Aspasiamque . 
Junonem (1). De voce cxíaa4, praeter Hesy- 
chium (2), consuli poterit Salmasius, de Homony- 
mis Artis latricae,. cap. 85 et Hemsterhusius ad 
Aristoph. Plutum (3). In Polluce (4) olim vitiose 
legebatur ZguvoxiQuAo;, quod mendum a Sebero 
sublatum est. 


Obs. XL VII. Vulgo legitur: Móx à Zsü Eévie xol 
pu pIE S gne verba a Patavo interprete sic legun- 
tur: Mo à Ze eolvie xal [ARXpOX DL DYVE« Postre- 
mum il'ud n quodam codice invenitur, atque ib 
Amyoto probatum fuisse videtur, Quae tamen lectio 

non 


f1) Plut. in Per. cap. 24. p. 165. C. — Conf. Liban. Uédim, 
XXII. p. 630. B. 

(2) Hesych. Tom, II. edit 133?. ibique Interpp. — Conf, 
. Corayus Bibl. Hell. Tom, III, p. 4:5. 
(3).^d Schol. vs. 720. 
(4) Onom If, segm. 43. 


CLAR. Q 


c4 COMM. LITERARIA. 


non placuit Kampeno, qui exhibet uà x4pie* quo 
indicari vult, virum crassi capitis, ita ut Comicus 
in verborum ambiguitate luserit (1). 


Obs. XLVIII. Frommelius hujus Comoediae fra- 
gmenta, hic illic dispersa, conjungere conatus est, 
eorumque argumentum explicavit (2). Finxit poeta 
Myronidem Demis , Chori partes agentibus , narran« 
tem Periclis, Miltiadis, — Cleonisque virtutes: e 
quo quum Demi quaesivissent, "O v; zep xsQaAeuov 
Tüy xüTussGyaysss lle respondet: Kparievog obros 
iyéys' dyÜptmav Aíytly , X«v« A. Quae magis ad Peri- 
clis eloquentiam spectant. 


Ob;. XLIX. Musicam veteres non eandem puta- 
bant, quam nos hodie profitemur; eique plures 
alias artes. doctrinasque adjungebant, Musicae do- 
ctores praecipue philosophiae politicae praecepta 
dabant, seque principibus in republ. viris adjuto- 
res praebere solebant. De Damone res nota est, 
cujusmodi quid apud Platonem de Pythoclide me- 
moratum reperimus (3):  Movsudij) 28 'Ayafo- 
xA-s vs 0 Üp4ércpog mpücoMjum émonmTO, (uEyug Qv 
coQuev4c , xol Tlufoxxeióng ó Kelog xai &AAO) TOAAGÍ- 


Apud Platonis Scholiasten (4) vocatur:  Mouci- 


xóg.. . "üc ceps uoucIMÓG OI0ZCXGAOS , XX Ylu- 


(15 Hist. Graec. "Tom, II. p. 313. not. ci 
(2) Schol: ad Aristid. p. 174. 

(5) In Protag, cap. 8. p. 316. E. 

(4) Ad Alcib. I. cp. 14. p. 118. 


OBSERVATIONES «3 


Óxydpetós , c0 naturis "AyaloxMis , o0 Anwmpo- 
XAf; 0), cU Aye Conf. Obs. LI. 


Obs. L. Quum Anaxagoras zateriam a mente se- 
pararet , mirum nemini accidat, quod coeli mutatio- 
nes, aliasque res , vulgo prodigia ac portenta habi. 
tas, e naturali quadam causa explicare conaretur : ita 
ut solem. v. c. » quem multitudo maximum deum 
Apollinem putabat » (AJ0poy Bidzrupoy vocaret (2). Ta- 
les. opiniones , etsi auctori impietatis notam confla- 
runt , excelso Periclis ingenio non placere non pote. 
rant; qui ne aegre quidem tulit, quum Anaxagoras , 
contra Lamponis vatis sententiam, probasset , unicum 
arietis cornu nequaquam prodigio quodam e fronte 
enatum- fuisse, sed quod ambo cornua jam in ca- 
pite in unum coaluissent (3). Quantum vero in 
rerum causis indagandis consuetudo cum Anaxa- 
gora sibi profuerit , publice ostendit Pericles : 
quum eo ipso tempore, quo in expeditionem con- 
tra hostes profecturus navem conscenderet, solis 
Subito deficientis causa explicata , militum animos 
confirmavit (4). Narrant etiam, militibus fulmi- 
ne in castra delapso admodum  terrefactis , Peri- 


clenr 
(1) Groen v. Prinsterer malit A&prpoc. Prosopogr. p. 185. 
Minus recte. Conf Plut. de Music. cap. 16. p. 1136. E. et 
Schol. ad Aristid. p, 203. Frommel. 
2) Conff. ll. quos citar Schaub. Lib. laud. p. i39. 
(3) Plut. in Per. Cap. 6. p. 154. F, — Conf. Op. XXII. 
(4) Plut. iin Per, Cap. 33. D. 171. C. — Cic. de Rep. I. 16. 
"Quinct. Instt. Orat. I, 10. — Val. Max. VIII. cap. L1. Extern, 3, 
' : Q 2 


244. C304M4M, 1 ETATE IR 4ASRa ICA. 


clem concionem convocasse, collisisque in. ome 
nium conspectu duobus lapidibus, ignem excus- 
sisse , quo ostenderet, simili nubium attritu excu- 
ti fuülmen (1). Sed haec fortasse lapsu temporum 
cum iis confusa sunt, quae a prioribus me- 
morata fuerant de solis defectione; cujus rei si 
Nicias aliquam cognitionem habuisset, Athenien- 
sium exercitus in Sicilia non periisset. (2). Verum ab 
ipsa cognitione, ad effectus digressionem fecimus , 
quos illa cognitio habuit. Periclem rebus physicis , 
auctore Anaxagora , operam dedisse testantur , inter 
alios, Plato in Phaedro et Cicero in Bruto (3) ; 
e quibus locis discimus, illum doctrinam physicam 
ad eloquentiam adhibuisse, Ita Themistius (4) dixit : 
IlepuxAém 98 .-.. xai '"Aomcucia) GG jxuropae TEAE* 
eiupyoUe T€ XX) UqMAOMÓycUG , Üri Ex TOU " AyaEaryd- 
pou à3oAec lac cxÜTA TpocEIAkUGRYTO sig TV TÉXMMV- 
Quamobrem a nonnullis dictus est etiam eloquentiam 
ab Anaxagora didicisse. . Pseudo - Demosthenes (5) 
auxilii meminit , ab Anaxagora Pericli praestiti , quum - 
d'cat: roro pi) YlepixAém , TV cUyécel TAeloTOV TÜV 
xxÜ' uUrov Qievey xely OQOSayTA, TTÀVTUW » áxcicetó TAMCIA- 
oeovy- 

(1) Front. Strategg. I. 12. 10, — Suid. in voce DepxAMic. 

(2) Plut. in Nicia cap. 23. p. 539. D. — Tbuc. VIE. 50, — 
Piin. H. N. !L 12, — Quinct. l, I 

(3) Plat. Phzed cip. s4. p. 270. Quem locum respexit Aristid, 
H. p. 131» — Cic. in Brut. cap. rr. Conf. Orat. cap. 4. — 
Quipnc'il. Instt. Orat. X 1. ». 

(4) Or. XXVI. pag. 32;. C. ed. Harduin. 

(5).0.2t. Amat. cap. 12. p. 1414. R. 


OBSERVATIONE s. 245 


vayra 'Ayx£xydpa. v3 KAaGousvía y xal , ay éx&lvOU 
ytVÓpseyoy , T&UTWG' Tfjg QvvdjueuG pueracüvra. Eadein 
ratione apud Plutarchum a Pericle vocatur Anaxago- 
TaS 7f; moAméÍuo cUpücuAog (1)5 addi poterit Hi- 
merii testimonium (2). Quanta vero inter utrumque 
fuerit conjunctio ,. conjici potest e secunda Pla. 
tonicarum Epistolarum (3), ubi traduntur una, ut 
familiares, commemorari. solere. Apud Suidam (4) 
vocatur Pericles Anaxagorae Apure er paullo infe- 
rius uab4r4;. Cum Euripide et Archelao ab Eu- 
sebio (5) inter Anaxagorae discipulos, refertur. 
Addantur Diogenes Laertius , Olympiodorus (6), 
alii. Quosnam vero fructus perceperit Pericles e phi- 
losophi consuetudine ad vitae rationem bene insti- 
tuendam , ex illis apparebit , quae de ejus indole di- 
cemus. Qui vero haec omnia accuratius exposita 
videre velint, adeant Schaubachii librum lauda- 
rum, i 


. Obs. Ll. Non difficile est probatu, satis ma- 


gnum temporis spatium intercedere debuisse inter 
. Pe. 


. €) Plur. in Per, cap. 16. P. 162. C. ew Philos, Cum Princip. 
Cap. I. p. 7727. A. : 

Q2) Orat. XXIIL $. 4. p. -7:. 

3) Pag. 31r. A. 
. Q2 In voce IIegex Age. — : B 

(5) Praep. Euang. Lib. X. p. 504. B. ; 

(6) Diog. Laert. Lib. II, segm, ro. e» $chol. in Aristot. Meteo- 
roll. pag. 5. A. 


«i6 COMM. LITERARIA. 


Periclis consuetudinem cum 2yrhoclide ;ac Damone , 
Prodicum , Olymp. LXXXVI. ». A. C. 435. floren- 

tem frequentante (1). Qui musici , si fuissent coae- 
vi, posterior a priore Musicam didicisset , non 
vero ab hujus discipulo Agathocle, quod Plato (2) 
memoravit; nedum ab Agathoclis discipulo Lam- 
procle, uti a Scholiasta (3) perhibetur. Invenitur 
Damonis nomen apud Steph. Byz. (4), ubi voca- 
tur Aaguev AzpovyiaoU "Ozfcey. Quum autem Damo- 
nides quidam, e Demo Oa oriundus , à Plutarcho (5) 
memoretur, qui Pericli suaserit, ut publicarum 
pecuniarum distributione Populi favorem sibi ac- 
quireret , non alienus sum ab opinione , Da- 
monem Musicum hujus Damonidae fuisse filium 5 
atque adeo amicitiam , quae inter eum et Periclem 
exstiterit, ortam fuisse e beneficio, quo pater Pee 
riclem sibi devinxisset. Fertur autem hicce Da- 
mon Socratis (6), Cliniae Axiochi filii (7) et Ni- 
cerati Niciae filii magister (8) , nec non Dracontis cu- 
; jus- 


(0) Plat. Lach. cap. 26. p. 197. D. -—- De Prodici aetate 
conf, Clint, ad annum 435. 


(2) Lach. cap. 3. p. 180. C. 

(3) Ad Alcib. l. 1. 

(4) De Urbb. voce "Oz. 

(5) !n Per. cáp. 9. p. 197. A. Conf. Sec. I. 

(6) Diog. Laert. II. segm. 19. — Suid. voce Zuxpárs4s £u. 
Non memoratur a Maximo Tyrio Dissert. XXXVIIL. 4. — Plato 
in Lach, cap. 26. p. 197. D. 

(7) Aesch. Socr. I. cap. r. 


, 


(3) Plut, in Nic. cap. 5. p. 526. B. — Plat, in Lach. 1. I. 


OBSERVATIONES. 237 


jusdam (1) , quem Plato habuit Musicae doctorem, 
ita ut Damon ante hunc adolescentem mortuus 
aut in exsilium missus fuerit. Quo enim tempore 
patria cedere debuerit, mihi nón liquet: nec 
putem , illum vivo adhuc Pericle fuisse ejectum. 
Quocirca vix probaverim Hemsterhusii (2) con- 
jecturam, in Sexto Empirico (3) nomen Lam- 
ponis mutari cupientis in Damonem. Legimus ibi: 
Socrates xiimep Qabuys5pes 494 wsyovoc cüX ociro 
mrpüs Adwraym Ty xizpir Tuv Qorrüy. Nisi enim. Sex- 
tus ipse erraverit , haec minus apte Damonis aetati 
conveniunt 5; atque insuper mirum cuique videatur , 
Socratem, qui junior Damonem jam. amicam vocas- 
set (4), senem demum ipso docto:e usum fuisse. 
J Quid Damon in musica maxime  spectaverit , 

ejusque dictum : ,, si quid. innovatum fuisset in 
» Musicis, aox innovatum iri in republica (5)," 
exposuit Groen v. Prinsterer (6). | Habitus est in- 
ventor Lydiae, remissioris cujusdam harmoniae (7). 
Plures veterum scriptorum locos ad Damonem perti- 
| nen- 


(1) Olympiod. Plat..Vita p. 2.; Tauchn, 
(2) Anecdd. pag. 232. 
.Cg) Adv. Musicos p. 359. Fabr. — Cont, Interpp. ad h. l. et 
Menag. ad Diog. Laert. Il. sezm. 52. 
(4) Plat. in Lach. 1. 1. 
(5) Plat. de Rep. cap. 1Il.5. p. 424. C. 
(6) Prosopogr. p. 187. sq. — Add. Athen. Lib, XIV. p. 623. 
(7) Plut. de Music. cap. 16. p. 1136. E. — Conf. Posid. 
Rhod. fragum, p. 226 et 852« Bakii, 


«8 COMM. LITERARIA. 


nentes , qui vel minoris sunt momenti, vel a me 
consuli non potuerunt, collegit Hemsterhusius , 1. l. 
quibus addi poterit Cicero de Orat. IIf. 35. 


Os. LII. Fuit, qui in Plutarchi loco , unde haec 
peita sunt, pro Protegora , Zinaxagoram legere 
vellet. Quod , quibus argumentis inductus statuerit , 
me latet; sed verisimile mihi videtur, baec nomi- 
va a Doct. viro inter se permutata fuisse, quod pu- 
táret, Athenaei (1) auctoritatem prohibere, quo mi- 
nus de Protagora hoc loco sermo esse posset. 
Culpat eo loco Athenaeus Platonem , quod Dialo- 
gum, Protagorae nomine inscriptum , habitum esse 
fingat Astyphilo Archonte A. C. 429., dicens: 
AAA ley Api wee , ciolmep obo m épuc1 Depexpa- 
74$ Ó zonmTus iDMOx5sy iml Axe (2) (priori an- 
no Archon fuerat Aristion 5. 22/825 04 v 3e ol dy puoi 
&x '"Apweriuvos Apxovrog (3)), et tamen perhibeat , 
Protagoram ante tres dies iterum Athenas venis. 
se (4), quum revera jam advenisset Alcaeo. Ar- 
chonte A. C. 422 ; hoc enim tempore Eupolin comoe- 
diam adu/atores docentem , Protagorae Athenis ver- 
santis mentionem fecisse. Quam Platonis in tem- 
pore notando negligentiam , cujus et alibi plu- 
rima vestigia inveniuntur, ulterius persequendi hic. 

lo- 

(1) Deipn. V, p. 218. C. 

(2) Plar.' in PProtag. cap. 16. p. 527. D. 

(3) Athen. 1, I, 

(4) Pia in Protag. cap. ir. p. 309. D. — cap. 2. p. $10. E. 


OBSERVATIONES. 249 


locus:..non est (1); verum animadvertendum A 
Athenaeum Platonem non culpasse, quod dixerit 
Protagoram TÀ Oc)Tepov , Sed c) mcoAAZI; T'pOTEpOV 
xu epus advenisse , duobus quippe jam annis prae- 
terlapsis (2). Putarunt autem plures viri .docti , 
respici h. l. ad 73 3ejrepoy ; quam ob rem Dalecam- 
pius, in versione Athenaei , interponit primum 
ihenas: commeantem : quum Graeca tanium gz;- 
OxpoUyrz exhibeant. Contra ea, etiam ipsum Athe- 
naeum hocce Protagorae iter, alterum  vocasse, 
ex alio hujus scriptoris loco colligitur (32. Ou 
igitur satis ostendisse mihi videar, Athenaei auctori- 
tatem non modo nequaquam ugiio » quominus creda- 
mus Protagoram. et. antea Athenis degisse , multo 
.vero ,magis. id ipsum ab eo affirmari 5; non est 
quo minus putemus, Periclem Protagorae non ad- 
fuisse; idque imprimis , quum e fragmento. Ora- 
onis cujusdam Protagorae, a Plutarcho (4) nobis 
servato , appareat , quam probe hic Sophista Peri- 
clem noverit , quantique eum aestimaverit, Ce. 
terum ne argumentum quidem disputationis muta- 
tioni favet: minime. enim convenit Philosopho - in 
physicas: res inquirenti; sed versatur totum in 
ta- 


C3 Conf. Stüillb. in Praef. ad Plat. Protag p. 17. 
* (2) Conf. Casaub. ad Athen. I. l. p. 386. 

(3) Lib. XI. p. 526. A. — Conf. Cl. Geelii Hist, Sophistt, 
p. 76. sq. à nM 

(4) Conso. ad Apoll. cap. 33. p. 118. E. ibique Wytterb, 


2o COMM. LITERARIA. 


tali quaestionum genere, quae Sophistas rt 
occupare solebant. 


Obs. LIII. Utrum his etiam Lao vates accen- 
sendus sit, non plane constat. Aristoteles (1) 
nobis servavit particulam colloquii cujusdam , ab 
eo cum Pericle habiti, unde tale quid suspiceris. 
Res autem incertior est, quam de qua certo 
quid affirmari possit. 


Obs. LIV. Quin igitur, Plutarchi exemplum se- 
cuti, nonnulla a Pericle acute dicta  memore- 
mus.  Objectioni emim eorum , qui dubitent, 
utrum talia revera ab istis viris dicta fuerint, qui- 
bus adscribantur, satis obviam ivisse puto Wyt- 
tenbachium , dicentem (2): ,, Satis est, ita credi- 
» tum, et in historiis traditum esse, nec illà dicta 
» ab eorumdem virorum factis, moribus, ingeniis , 
» locis, temporibus abhorrere. Quam quidem 
» verisimilitudinis. partem universe in his Plutar- 
» Ccheis libris non desideramus. " | Nec tamen om- 
nia corradam, quae forte acute dicta invenerim; 
neque excerpam "Thucydidis orationes, quas Peri- 
clem habuisse fingit; nam, etsi Historicus cre- 
ditur Pericleae eloquentiae. quandam imaginem ex- 
pressisse; sententias tamen cum verbis scriptori 

mul- 

(1) Rhett. III, 18. p. 606, B. 


(2) Ad Inscriptionem Apophthegmm, Regg. Tom, VI. part, 2, 
p. 1040. ed. in 8vo. 


OBSERVATIONES. 251 


mult tribuunt (1). Quam ob caüsam de illis tarn-' 
tum facete acuteve dictis agemus, quae Ari- 
stoteles, . non longe 2 Periclis aetate remotus , 
. vel Plutarchus , talia studiose colligere consuetus, 
memoraverunt, quorumque plurima aliorum vete- 
rum scriptorum testimoniis confirmata sunt. 
Agmen igitur ducat tritum illud ac celebratum 
Periclis dictum: 4feginam Diraeeo nocere ut lemam 
oculo. Jussit nempe cives Alyizy óc 24 coU Yei- 
paio àqeAs» (2). Nimis enim imminebat propter 
propinquitatem Jegina Piraeto (3). Hanc insulam 
propter Laconiae vicinitatem semper suspectam 
habuerunt Athenienses, ita ut hocce Periclis di- 
ctum in proverbium abierit; nec Athenaeus (4) 
sit erroris arguendus, quum narret, hoc effatum 
e Demadis ore fuisse auditum. ^ Nam omnibus 
cognitum est, oratores Atticos saepissime in suum 
usum convertisse, "quae a prioribus pulcre di- 
cta fuissent (5): cujus rei aliud exemplum inve- 
nitur in eadem Demadis Apophthegmatum col. 
lectione," quam Athenaeus l. l. exhibuit; 'qua 

x : | - de 

(1) Conf. Thuc. I. 22, 

(2) Plut. in Per. cap. 8. p. 156. D. — Demosth. init. pe 
846..C. — Apophthegmm. Regg. in Per, n?. o. p. 186. C. — 
Reip. Ger. praecc. cap. 6. p. 803. A. -— Aristot. Rlett. III. 
Io. p- 594. D. 

(3) Cic. de Off. IIL 1:. 


(4) Deipn. III. p. 99. 
(5) Conf. Taylor. Lectt, Lys. cap. 23. p. 226. 


223 COMM. LITERARIA. 


de re mox videbimus. Postea istud proverbium 
non tantum ad Aeginam pertinuit, sed etiam usur- 
pari coepit de Psyttalia (1),. parvula ac saxosa 
insula, quae Salamina inter ac Piraeeum sita, 
portus introitum impediebat. Et fuit hoc apo- 
phthegma tam in vulgus notum , ut plures scripto- 
res , Plutarchus v. c. atque Aristides Sophista (2) , 
in scriptis suis ad illud alludentes, exspectare pos- 
sent, fore ut ab unoquoque intelligerentur. . 
Servavit nobis Aristoteles (3) nonnulla verba, 
quibus Poeotos ac Samios exagitavit Pericles : £//os, 
civilibus dissidiis excitatos , et contra se ipsos pug- 
nantes, esse similes ilicibus , quae se invicem contun- 
dant: Samios vero infantibus , qui buxellam | acci- 
pientes interea. plorent. Puto haecce de Samiis dicta 
fuisse, quum post priorem hujus insulae expugna: 
tionem, Democratiam ibi constituerant Athenienses. 
Magis celebratum fuit ejus responsum, quod 
Sophocli poetae, in. Samia expeditione collegae, 
dedit; verum minus inter face:e, quam inter pro- 
be et honeste dicta memorari illud meretur. Poetá, 
quem scimus amorum deliciis. nimis fuisse dedi- 
tüm (4), formosissimum puerum coram Pericle 
admirante: 4 cnim, inquit ille, praetorem , 
So- 
(1) E correctione Casaub. ad Strab. IX. p. 395. 
(2) Plut. adv. Epicur. cap. 21; p. 110t. C. —  Aristüd. Pana- 
then. I. p. 194. 


(3) Rhet. HII. 4. 588. C. 
(4) Conf, v. c. Athen, NI. p. 604. 


OBSERVATIONES as 


Sephocle , decet, mon solum manus. sed. etiam oculos 
abstinentes habere (1). Nec verisimile est, in aliis 
rebus Sophoclem munere praetoris melius functum 
esse; si quidem ipse. confessus est, Periclem 
dese dicere consuevisse: quod apius esset ad yersus 
faciendos , minime vero ad exercitum ducendum (o). 

Samo subacta, Pericles sese Z£zamemnone majo- 
rem praedicavit, qui cum nobilissimis fortissimisque 
viris, e tota Graecia collectis ; profectus , per decem 
annos unam Darbarorum urbem oppugnaverat :squum 
ipse, a nullo adjutus, novem tantum mensium spatio ' 
insulam , potentissimis totius Graeciae civitatibus pa« 
rem, Atheniensibus subjecisset (3). Habuit dein- 
.de orationem funebrem , in honorem eorum, qui in 
Samio bello pro patria mortem oppetierant; in qua 
eos cum Diis comparavit , quos conspicere non licet ; 
qui yero honoribus, quos accipiunt ,- beneficiisque, 
quae in homines conferunt, ab omnibus immorta- 
les esse puiantur (4). Magnam hacce oratione 
PR ab omnibus iniit, atque a suggestu disce- 


dens , 
"T 

(1) Plut, in Per. cap. 8. p. 156: — Cic. de Off. I. 49. — Val. 
Max. IV. 2. Ext. 1, : ! 

' (2) Athen. ], l. — Etiam avaritiae accusatus fuit sdplipalid: 
Conf, Schol. ad Arist. Pac. vs. 696. — Sed vid. Boeckh. in 
Comm. de Antigona, p. 44- 

(3) Plut. ex Ione, in Per. cap. 28. p. 167. E. — De Glor. 
Ath, cap. 8. p. 350. EK. 

(4) Plut. in Per. cap. 8. fin, p. 156. D, 


254 COMM. LITERARIA. 


dens, coronis vittisque a mulieribus ornatus est, 
tanquam athleta e ludis victor domum rediens. 
Punxit hoc Elpinicen, quae prope ad Periclem 
accedens exclamavit: Jaec scilicet coronis digna 
sunt , quibus plurimos bonos cives perdidisti , Persis 
son bello illato , ut frater meus Cimon fecit , sed 
Graecorum urbibus eversis. Ipsi subridens Pericles, 
"Archilochi versu respondit: Z/mum nequaquam de- 
cere unctionem (1)5 his verbis leviter ac facete 
ipsi exprobrans intempestivam fratris meritorum 
ostentationem. Eandem Elpinicen jam antea face. 
te monuerat , rebus publicis nimis studiose eam sese 
immiscere , quum tamen nihil in se ipsa haberet , quo, 
quod vellet, posset consequi; corporisque forma, 
qua alioquin huic illive fortasse persuadere potuis- 
set, jam dudum evanuisset: .E/pinice, inquit, si- 
mis yetula es, quam ut tantas res transigas (2). 

Quum ,minora per suos amicos efficere studeret , 
graviora tantum ipse ageret; dixit, idem sibi acci- 
dere, quod triremi Salaminiae (3). Quippe qua 
uti solebant Athenienses, ad res maximi momenti , 
ad theorias v. c. , uti Paralus usurpabatur ad nun- 


cios celeriter afferendos. 
In 
(1) Plut. in Per. cap. 29. p. 167. D. 
(:) Plut. ibid. cap. 10. p. 157. E. — Cim. cap. 14. p. 
487. E: 
(3) Critolaus apud Plut, in Per, cap. 7. p. 155. E. — Reip. 
Ger, praecc. cap. 15. p. $S1:. D. 


EE RE RE 


OBSERVATIONES. ess; 


-.In-bellicis rebus prudentia imprimis clarus , dixit 
aliquando: Zf;Aenienses , quatenus ipse facere posset , 
fhansuros im perpetuum immortales : idque proba- 
vit expeditione in Acarnaniam suscepta. CTolmidi, 
hiemis tempore bellum paranti, haec verba dixit, 
quae Athenienses semper in memoria tenuerunt: 
sà mon crederet Pericli, at mon erraturum ta- 
men ,si prudentissimum consiliarium operiretur tem- 
pus (1). | 

Sic. et finxit bellum  Peloponnesiacum , per'nicio- 
sum aliquem Genium 4dtticam adpropinquantem (a). 
Quod bellum , quum regionem invasisset, civesque 
temere hostibus obviam ire vellent , eorum animos 
mitigavit, haecce locutus: Zíréeres caesas et de- 
jectas mox progerminare; virorum caesorum iterum 
fon promtam fore facultatem (3). 

Hic nunc foret locus dicendi de iis sententiis , quae 
in orationibus , a Thucydide confectis , plurimae oc- 
currunt ; nisi prorsus incertum esset, quaenam ex his 
Pericli, quaenam Thucydidi sint tribuendae. Meur- 
sius (4) loquitur de duodecim sententiis, quae 
inveniantur in Codice Manuscripto Biblioth. Ric- 
cardinae, pone Philippicas Demosthenis Orationes, 


hac 


—. (1) Plut. in Per. cap. 18. p. 165. 
(2) Plut. ibid. cap. 8. p. 156. D. 
(3) Plut. ibid. cap. 33. p. 170. C. 
(4) Bibl, Attic. Opp. I. p. 846. in nora. 


a566 COMM. LITERARIA, 


hac inscriptione insignitae: 'Ex ToU IlepmxAéovs Ow- 
puyoplas ^ yvepai. Harum postrema a Meursio 
commnnicata, ita sese habet: zZvra yàp véQuxke 
$ dAucccUcÓm!: quae eadem verba leguntur in Thu- 
cydidis Lib. IE. cap. 65. Ex quo facilis oritur 
suspicio, illas sententias e Thucydide esse excer- 
ptas. | Mirum enim sit, si Meursii admonitio 
nullum excitaverit, ad eas sententias inspicien- 
das; quae si quid novi continerent, certissime 
cum eruditorum corona fuissent communicatae, 
Unum tamen est, cur haecce opinio  dubi- 
tationi obnoxia esse possit 5 in, inscriptione 
legitur $', quum revera non sit secunda ora- 
tio, quam "Thucydides Pericli tribuat, sed ter- 
tia. ; 

Superest in Aristotele fragmentum funebris Ora- 
tionis, a Pericle dictae, quod in Thucydidea non 
invenitur. Goellerus vult, Aristotelem eo loco (1) 
dixisse , Periclem ab hacce sententia Orationis ini- 
tium duxisse; nihil tamen ibi legitur nisi: IIepr- 
xA5c rv émwTRQuoy AÉyov , TÀv veórw4ra X Tíjo mÜAEUG 
dywpüsÜmi, Gazrp và tmp éx vo) fwixwTOU EEoupeleig. 
Subaudiendum.Z$ , quod alio loco (2) ab Aristoe 
tele additur: dezep IlepkAZo &Qw' ci»  veoTwTX 
vi» &moLopiyus d) cO moMÉea ores YXQavicómi ix 

Tis 

(QU) Rhett, I. 7. p. 529. B. uhde sua Dion, Halic. p. 735. &. 

(2) bhetr, Hl. 10. p. 594. C. 


OBSERVATIONES, as 


Tie TíAevc , omsp cl orig Tb Üup ix oU ivusvrOD 
iA; € quorum locorum comparatione apparet, 
ne Aristotelem quidem ipsa Periclis verba, sed 
eorum sententiam nobis dedisse.  Periclem imita- 
tus Demades ro); éQwfevs vocavit 7) Éap ToU O4- 
Qv (1). , 

- At convertamur a publicis concionibus, ubi coram 
Populo verba faciebat Pericles, ad privatam viri vi- 
tam, Quid, obsecro, urbanius, quid honestius dici 
poterat responso , quo , ab amico rogatus , ut, quam- 
vis juratus , falsum daret testimonium , Se ezmicum esse 
usque ad aras professus est (2)? Narratur idem ab 
Aulo Gellio (3); qui tamen Periclis dictum aliis 
verbis retulit: 3e? ue cumpATTENW TUj; QiAci s, dAAZ 
Méxpi ÓsGy: quamobrem Mosellanus Qon, scribi 
jussit, quam tamen conjecturam improbaruünt recen- 
tiores interpretes. - 

Memoratu etiam dignum est illud , quo , quum 
in publicum prodeundum sibi esset, ad modes- 
tam sese moderatamque agendi rationem compo- 
nere solebat: ita in expeditionem iturus, quoties 
chlamydem sumeret, dixisse fertur: azimum ad- 

yer- 


(1) Athen. III. p. 99. D. 

(2) Plut. Apophth. Regg. in Per, n^. $. p. 186. C. ibiq. 
Wyttenb. — De Vitioso Pud. cap. 6. P. 531. C, — Reip. 
Ger. Praecc. cap. 13. p. 808. A. 

(3) N. A, Lib, I. cap. 3. 


CrLAR. KR 


as. CO M/M. L'I TTE R ARI d. 


verte. Pericles ! liberis Graecis praees , praees civi- 
us aitheniensibus! (X) 

Omnium autem pulcherrimum dictum , merito in- 
ter coQ&y vvüpac relatum , moriens effatus  est.^ 
Amicis lectum , in quo decumbebat , cingentibus ' 
certatimque res ab eo gestas, tropaeaque efferen- 
tibus, , mirari se dixit, quod illa tantopere 
, laudarent , quorum fortuna partem sibi vindica- 
» ret, quaeque multis jam belli ducibus obtigis- 
, sent: silentio vero praeterirent ,' quod. pulcher- 
» timum et maximum esset; neminem quippe, ex 
, omnibus Atheniensibus per se atram  vestenr 
» induisse." (2): 

Supeiest, ut paucis mentionem faciam dicti ali: 
cujus, quod Valerius Maximus (3) refert, ab 
Aristophane tributum fuisse Pericli , quem ab iüferis 
veluti revocatum Comicus in scenam produxerit. 
Erat autem hujusmodi : zn oportere in urbe nutri- 
ri leonem: sin autem sit alitus , obsequi ei conveni- 
7e. Nonnulli interpretes Valerium ipsum, alii ejus 
" Epitomatores, negligentiae in his conspicuae ac- 


Ccu- 
(1) Plut. Apophth, Regg. in Per. n?. 1. p. 186. C. ibig. Wyt- 
tenb. — Symposs. Lib. l. cap. 4. p. 620 D. — Reip. Ger. 


Praecc. cap. 17. p. 813. D. 

(2) Piut. in Per. Cap. 38. p. 173. B. —  Apophth. Regg. in 
Per. n?. 4. p. 186. C. ibiq. Wytt. — De Sui Laude , cap. 12, 
P. 543. B. — Julian, lif. p. i25. B. *panh. ; 

(39 Lib. VIL, cap? 5. Extern. 7. 


OBSERVATIONE S. 259 


*usarunt; quoniam Aristophanes illo loco (1) non 
Periclem , sed Aeschylum loquentem inducit. Quum 
tamen latina Valerii versio verba graeca non plane 
reddat, atque in Plutarchea Periclis vita, ut et 
in Aristidis Oràtione .pro Quatuorviris, passim 
fragmenta Eupolideae Comoediae , AZzo; inscriptae, - 
inveniantur, e quibus pateat, Periclem a poé&ta 
ab inferis in scenam fuisse productum, Fromme- 
lius: (9) conjecit, alterum repetiisse, quae alter 
'praeoccupasset. 


LI 


Obs. LV. Sunt in his desumta ex Aristophane 
atque Eupolide; quae certatim ab antiquis Scri- 
pptoribus vel citata sunt, vel, allusione facta , cele- 
.brata. ^ Aristophanea inveniuntur in Acharnensi. 
bus (3), ubi Pericles vituperatur ob psephisma 
in Megarenses scriptum , idque Aspasiae gratia 
fecisse dicitur. Legimus ibi ; 


JEvrsüÓsy py MlepukAé4s '"OOAdM0; 
- "Hevpaaev » épéyeo , Euveudua iy "EAAdBa «T. A- 


Eupolidis verba leguntur in fragmento, quod e 
-Demis superest. Exstat hoc fragmentum plenissi- 
inum 

(1) In. Rann. vs. 1478. — Conf. Vlut. in. Alcib. cap. 16. |» 
199. A. — Suid. in voce O2. xp* Aéovroc. 

(2) Ad Schol. Aristid. p. 176. 

(3) Acharn. vs. 530. sqq. 


2600 COMM. LITERARIA. 


me in Frommelii Annotatione laudata; unde haec 
describimus : 


Ilzfà vic ézexdÜicsy mi TOlg w(ElASOIV , 
Oüjrog Éx4Aei xal pudyog TV Bwrüpaw 
Tà xéyrpoy &yxaréAimE TOlg AxpoujséyoG» 


'Videntur autem hi versus, qui, ad eundem illus- 
trem virum pertinentes, una citari solebant, jam 
mature inter se confusi fuisse; ita ut, si quis 
eos memoriter citaret, non semper omnibus ap- 
pareret, utri Comico singuli tribuendi essent. 
Quae consideranti mihi, Leopardi emendatio, etsi 
optimum sensum praebens, tamen minus necessaria 
videtur: uti ne Wesselingio quidem satis probata fuit. 
Quum enim in Diodoro (1) hos quinque versus 
conjunctim citatos videret, verba, xa c4Xw év 
&AMuc EjToMG Ó wonT4c , Separavit, legens: xol 
vA £y AMO; (Aristophanes sc. , cujus verba Dio- 
dorus modo allegaverat ,) "Evrebfey «- .. "EAAxOu: 
deinde, EdzoAi: 9 comm5c. lieb i5 x. T. A. Qua ra- 
tione , licet cuique sua reddiderit , non tamen Leopar- 
dum puto Diodori mentem expressisse, quem verisi- 
mile est in citatione errasse. Quam facile autem illud 
Diodoro , negligentiae in talibus saepe accusando , ac- 
cidere potuerit, discimus e Ciceronis exemplo , qui 

et 


Q3 Bibl, XII. 4o. ibiq. Wessel, 


OBSERVATIONES.  »ói 


et ipsein his erravit, Eupolidi tribuens, quae erant 
Aristophanis. Ad Atticum scribens (1): ,, Chre- 
me," inquit, 5 Zanzumne ab re tua est otium Hbi, 
» ut etiam oratorem legas? Macte virtute! mihi 
» quidem gratum ; et erit gratius, si non modo 
» in libris tuis, sed etiam in aliorum, per libra- 
» Flos Zfristophanem reposueris pro Eupoli ().? 
Praeter locos e Cicerone ad textum indicatos , conferri 
poterit ejusdem Brutus; e quo discimus , Cethegum 

ab Ennio suadae medullam esse vocatum ( 3)- 
Celebratissima autem fuit veterum scriptorum 
utriusque linguae citatio illorum versuum, vel ad 
eos allusio; quos omnes recensere longum sit. 
Potiores tamen hic apponendi videntur: e Graecis 
Plutarchus, Dfodorus, Lucianus pluribus locis, 
Aristides , Julianus , Himerius, "Themistius , Alci- 
phron (4). E Latinis Quinctilianus, Plinius minor, 
Va- 


(1) Epist. ad Att. Lib. XII. Ep. 6. 

(2) Conf. Cic. Orator cap. 9. 

(3) Cap. 9. fin. et 15. 

(4) Plut. in Per. cap. 8. p. 156. A. Ssadae etiam mentio- 
nem fecit Conjug. Praecc, init. p. 138.- C. — Symposs. VII:. 14* 
p.245. C. — Diod. Sic. 1, c. & Lucian. in Nigrin. cap. 7. tom. 
I. p. 146. — Amorr. cap. 29. tom. II. p. 450. — Demon. cap. 
10. p. 579. — Encom. Demosth. cap. 21. tom. III. p. 505. alibi. — 
Aristid. tom. II. p. 129. Jebb. Conf. Schol. l. saepius 1. p. 
174. Fromm. — Julian. Epist. 1I. vocat Proaeresium: Zy3pz. £«- 
AolvTa vy ITepikAém .. . EEu ToU cuvT Rp T TEIV, X. T. A. — . 

Himer. 


260 COMM. LITERARIA. 


Valerius Maximus (1), ali. Totum. Eupolidis 
fragmentum emendavit Wyttenbachius. (2) 5 de quo 
videatur Frommelius. (3). 


Himer. p. 516. 490. —. 'Themist. Orat. II. p. 57. — Alciphr. 
Epp. Lib. I. Ep. 38. 1 

(1) Quinct. Instt. Orat. II. 16. XII. to. bis. — Plin. Epp. I. 
Ep. 2o. — Val. Max. VIL, 9. Ext. 2. ; 

(2) Ad Plut. De Ser. Num, Vind. cap. I. p. 310. 

(2) Ad, Aristid. Schol. 1, 1. 


WoeA CN LT ET M 


T? &m-polópuc eMe TOU WVéyovrE "uipew 
», , ?4 » b3 M Ld ? 
0UX ÉTIELXÉO TEDOV , LAAG, Trpc TU [49] E7TE4- 
xégTEepoy (cuc xmi xeipov. 


Prur. de Herod. Malign. cap. 4. p. 855, D. 


ECORORUCACCIOIA: 


Pag. 18 vr. 8. DPeloponnne- eg. Peloponnesiis 


166 — 21. ài uécow — — Jià uécov 
171 fof. 4. Sophoclis add.'Tragoediis (quae vox hinc in 
not. 5. migravit.) 


siis 
—— 29 fot, Strabo X. cap. — Strabo X. p. 649. Falc. (quae ex- 
649. Falc. trema vox ubi non addita est, 
Casauboni Editio inre igen- 
da.) 
—— 5I ys. I5. gereretur — gererentur 
—— (O0 —  r. ipsus — ipsius 
—— 63 — (6. representemus — repracsentemus 
—— $81 — 2. quae non — non 
—— $3 — i5. ut eas — deinde, ut eas 
—— 86 — 16. imperatores — — imperatores 
ipsorum 
—- $88 — 9. questu — quaestu 
—— 93 — 19. mulieri — mulieribus 
—— 97 —- 92. noceat, — noceat? 
—— 99 — 3. celeberimos, — — celeberrimos 
—— dn — o perit —— —— — periit —— 
—— Iis — 7. pernicosissi: — perniciosissimae 
mae : 
—— 144 — 9. Piraeum — Piraeeum 
c 
——— 176 ys. 21. Statuero leg. statuere 

—— 179 — 17. orte — morte 

—— 181 — 14. facies — faciens 

——- eignet. 3. eiSÍav — $eidízs 


Reliquis ignoscat benevolus lector. Qui et illud cogitet, velim, 
nonnulla in hac, aate duos annos scripta Commentatione inveniri, 
de quibus hodie, ni fallar, accuratius essem expositurus. Neque 
tamen scriptionem novis, vel meis, vel aliorum V V. D D., Germa- 
norum imprimis, adnotationibus nunc quidem ornare volui, Cujus 


facti quo minus me poeniteat, prohibuit aestumatissimi aemuli hu- 
manitas, 


Mosfeusi TRY 
Lus Cao ERE LAN 
iB canc e AT 


too p 
; Vésd ert de 


T9508 e 


à pur rub 


A ^ Bij19)) Add Ax; Micicde 
aiv dug tmo. 451 
in ew inhibignis Hodie 


OBSERVATIONES. 225 


missi, a Thucydide vocantur non Zoo, verum 
Émoixo;, utpote non desertam aliquam regionem 
habitaturi, sed urbem  condituri, quae vicinas 
hostiles regiones observaret, dataque occasione 
aggrederetur (1). 


Obs. XXXIX. Ne rerum primo hoc belli anno 
gestarum ordinem  prívazs accusationibus. turba- 
rem, has ad finem rejeci, quamquam Phidiae 
mortem proxime secutae videntur: quo tempore 
Pericles variis occupationibus distrahebatur et pro- 
pter hostium invasionem , Populo minus gratus erat. 
Eodem igitur fere tempore , quo Phidiam , accusatam 
.quoque fuisse Aspasiam ab Hermippo Comico, Pe. 
riclis inimico (2) , etiam inde colligi potest, quod , 
quemadmodum statuario exprobratum fuerat, eum 
statuarum conspiciendarum praetextu ingenuas ma- 
wonas Pericli subjicere, sic et simile quid Aspasiae 
crimini datum fuerit. Accessit accusatio £zreraris , - 
quam sibi e consuetudine cum Anaxagora et Peri- 
cle conflasse videtur Aspasia: haud enim scio an 
CI. Wassenbergii. conjectura, pro gcé(9eia legentis 
acéAytia, minus necessaria dicenda sit (3). Quippe 

vix 


29. $. 5. De posterioribus Aezinetarum fatis conf, Scriptoreg a 
Muellero citati libro laudato p. 185. sqq. 

(1) Schaef. ad Apoll. Rhod, Il. p. 339. — - Conf, Goellerus 
ad Thuc. II. o7. 1 

(2) Plut. in Per. cap. 32. p. 169. D. 

. (3) Conferri poterit. Assenus V. C. lib. laud. ^ Corsulen- 


CLAR. P dus 


o0 COMM. LITERARIA. 


vix putem, Plutarchi narrationem tam scrupulose 
accipi oportere, quasi per eam indicetur, post 
Aspasiae accusationem psephisma de impietate a Dio- 
pithe esse scriptum 5; sed contra, quum Anaxa- 
gorae accusatio narrationi de Aspasiae judicio in- 
terponatur, existimem , haec omnia ad idem fere 
temporis spatium referenda esse. 

Anaxagoram tuto se aggressuros putabant inimi- 
ci, quoniam Pericles , rebus publicis unice vacans , 
inque bellicis expeditionibus extra Athenas versatus , 
Philosophi familiaritate minus quam antea uteba- 
tur (1). Simul instabant, ut Pericles pecunia- 
rum, sibi commissarum , apud Prytanes rationes 
redderet: deinde eum coram Hleliastico tribunali 
repetundarum vel injuriae accusare voluerunt (2): 
quod postremum tamen eventu caruisse videtur. 

Aspasiam precibus lacrimisque damnationi eripuit 
Pericles; quamquam id contra leges, ut testatur Ae- 
schines apud Plutarchum (3). Ex quo nonnulli con- 
jecerunt , Aspasiam condemnatam fuisse ab Areopa- 
gitarum judicio; ubi, si quis prooemium diceret, 
vel miserationem aut indignationem causae induceret , 

prae- 


dus idem V. C. in Epist ad Ampliss, Collot d'Escury; in 
Cl. Kampeni Museo Vol. X. Tom. I. p. 7. 

(1) Hujus rei exemplum dedit Plut, in Per, cap. 16. in fine 
p. 162. C. — Conf. Sect. II. $. 7, 

(2) Plut. in Per. cap. 32. p. 169. E. 

(3) In Per. l. l, — Convf, Luciani Amorr. pag. 431. R. 


OBSERVATIONES 27 


praeco, in medium progressus , statim silentium ei 
imponere debebat, ut judices, nullis verborum ar- 
tificiis decepti, res tantum ipsas considerarent (1). 
Verum, quamquam Areopagiticus Senatus de rebus 
ad religionem pertinentibus postea judicavit (9), 
non tamen verisimile est, ipsum nuper a Pericle 
imminutum de talibus rebus judicasse.  Praeter- 
ea e duobus Quinctiliani locis (3) conjici potest, 
eandem legem in omnibus tribunalibus valuisse $ 
quamquam contra eam saepissime fuisse peccatum , ex 
pluribus Graecorum Oratorum , aliorumque testimo- 
niis apparet (4). Denique Aspasiam atque Anaxa- 
goram eodem fere tempore ejusdemque criminis 
accusatos, in idem etiam judicium vocatos esse, 
non facile negabitur ; Anaxagoram autem non 
apud Areopagitas, sed apud Hleliastas, accusatum 
esse, verisimillima virorum doctorum sententia 
est, Atque ita ad praeclari hujus Philosophi ac- 
cusationem devolvimur, de qua copiosissime cgit 
Schaubachius; qui omnes veterum rmarrationes, 
nonnihil inter se discrepantes, ita conciliavit, ut 
Diopithem primum legem tulisse statuat, quo facto 
Anaxagorae inimicos , ulterius progressos, impetum 
| in- 

(1) Lucian. De Gymn. p. 899. R. — Aristot. Rhett. I. r. 
P. 512. C. 

(2) Conff, quos citavit Prid. ad Marmm. Oxon. p. r1o. 

(3) Instt. Orat, II. 16. init, VI. 1. 

(4) Conf. v.c. Dem. in Mid. cap.51:. p 574. R. sq. — Plat. 
in Apolog. Socr. cap. a3. p. 34. B. 


Pa 


2538 COMM. LITERART A. 


in eum fecisse (1), ^ Ambigitur, utrum Cleon, 
an 'ihucydides Milesiae filius, Philosophum accu- 
saverit. Equidem a Cleone id factum putem; nam, 
quamquam Thucydidem, ab exsilio reducem, expe- 
ditioni Samiae interfuisse diximus (2) , postexsilium 
tamen Pericli non amplius adversatus esse videtur. 
De Cleone alia plane res est, qui hisce temporie 
bus, quibus Pericles Democratiae nomine regiam poe 
testatem exercebat, Populi partes ainpiexus est, 
seque Pericli opposuit; quocirca et a Cómicis qua- 
vis occasione Populo ostendebatur , ut qui , bello stre« 
nue gerendo , hostium vim citissime propulsurus es- 
set (3). Idem brevi post Periclem ipsum accusavit 5 
testante Idomeneo apud Plutarchum (4). Atque 
Anaxagoras non adeo accusatus est, quoniam ime 
pietatis culpam revera contraxerat, quam potius, 
quod Periclis inimici, praevia Philosophi condeme 
natione , viam sibi straturos esse sperabant, qua 
mox ipsum principem in republ. virum , non sine 
successu, aggrederentur. Impietatis vero, qua accu- 
sationis praetextu utebantur, praecipua capita erant 
haec: Solem ab Anaxagora vocatum esse mas- 
sam igneam (5), eumque librum scripsisse, quo 
Lu. 

(1) Conf. Schaub. Lib. laud. p. 47. sqq. — Addatur W. van. 
Swinderen in Comm. de Areopago. p. 15. 

(25 Conf..Obs. X XFIII. 

(3) Plut. in Per. cap. 253. in.fine p. 170. E. 

€4) Ibid. cap..35. in fine p. 171. E. 

(57 Conff. scriptt. cit a Schaub. Kk. 1; p. 49. 


SJOBSERVATIONES. ss 


Lunae phases ac defectiones e naturali quadam 
causa explicarentur (1). Defendit eum Pericles (2): 
sed nihilominus in carcerem inclusus est, in quo li- 
brum scripsit figuramve adumbravit ad XUXAOU 
TETQAY GoVIG [ud pertinentem, Quum autem Pericles 
animadverteret, Anaxagoram in extremum vitae 
periculum adductum iri, clam eum ex urbe emi- 
sit. Hic se contulit Lampsascum, ubi maximo 
in honore fuit, ac septuagenario major diem obiit 
supremum. Plura addere non libet, omnibus 
quippe veterum scriptorum , quos collegeram , locis 
jam a Schaubachio occupatis. 

Mirari quis possit, Periclis familiares in impieta- 
tis suspicionem apud Athenienses incidisse, quum 
Periclem in impios vehementer animadvertisse con. 
j Stet. Sed Lic fortasse putavit, lege in Atheos pro- 
ponenda, criminis suspicionem a se suisque amicis 
facilius averti posse. Fuit autem lex illa , aLysia(3) 
nobis servata, hujusmodi: (xaivoi YlegixAdm mori 
Quac. qve cH piv Ts) TV &ceBooyra 2) B gud- 
voy xpüoümi cis wyeypeuuiwoig vinos mepó m)rüv, 
&AA& xxl voi; &ypáQois, xaÜ' obe EüuoxmÍSu &£4- 
ye)vrai « « e « Ciyéiston yàp A» a)ro)e oUrag cà 

» 

(1) Plur. in Nic. cap. 23. p. 338. E. —— Invenieba:ur hoc 

placitum .in Libro zrépi Qscuc. Conf. Schaub. 1. 1 p, 
61. Sq. 

* (2) Admodum facete. haec tctigit Lucianus | in Tim. pag. 


118. R, 
C3) In Orat. de Andoc. impietate cap. s. p. 204. R. 


«22 


so COMM. LITERARIA. 


uévcy volo vÜpdrol;  A&AAR xx) Ole Üsolg Qi00Vou Di- 
3»). 


Obs. XL. Demosthenes (1) hunc morem pubi- 
cae laudationis solis Atheniensibus vindicat: qua 
in re plures ipsi oblocuti sunt; inter quos fuit, 
qui eum tamen Romanarum rerum inscitia excusaret. 
At Wolfius (2), postquam dixit, nullas apud 
Athenienses fuisse sepulturas publicas, nisi eorum 
qui bello interiissent , animadvertit: Romae ora- 
tiones privatas tantum , non publicas jussu Populi , 
fuisse habitas.  Funebres isti ritus primum post 
Persica bella instituti sunt, ac lex tum lata: Aéyeiy 
éyxeuloy Tolo Oxocia ÜxmToMÉyoig oU "poxipeÜEv- 
T&g T&V jD«rópev (3). Utrum hic honos ad Ar- 
temisium , — Salamina Plataeasve, an ad  Mara- 
thonem caesis, primum sit habitus, incertum 
est (4). Duae ex istis funebribus orationibus no- 
bilissimae nobis supersunt; quae ab antiquis prae 
ceteris éziTaQÍou Aóycu nomine appellatae sunt: 
Thucydidis dico ac Platonis (5). Quae a Lysia 

scri- 

(1) In Orat. in Lept. cap. 30. p. 499. R. 

(2) F. A. Wolf, ad Dem. 1. 1, 

(3) Diod. Sic. XI. 83. — Petit, Legg. Att, p. 602. Wess, 

(4) Dion. Hal.Lib. V. cap. 17. p. 885, R. —- Nihil contra 
disertum hocce testimonium valent dicta a Philostrato Heroic. 
cap. XI. $. 3. ; 

(s) Thuc. ll. 35-47. Plat. in Menex. -—  Conjunctim has 


orationes ediderunt PBenthamus Qxon. 1746. deinde Gottlebe- 
rus Lips. 1782. 


OBSERVATIONES. es 


scripta fertur, licet hic illic huic oratori abjudicata 
fuerit, aliquos tamen acerrimos defensores nacta 
est; verum ea, quae Demosthenis nomine insigni- 
tur, communi eruditorum consensu, criticorum 
obelis confossa est. 


Obs. XLI. Stephanus Dyzantinus (1) memoravit 
oppidorum nomina, quibus Tezrapolis constabat; 
erant autem haec: Oeno£, Probalinthus ,  Trico- 
rythus (Tricorynthus) , Marathon, 

Berkelius pro Ojvó, legendum putat Of Si 
quid mutandum, malim Oy; qui pagus, teste 
eodem Stephano , erat zz; Oiv4idos QuAZc. Vix autem 
credas, Oenoén, quam superiori anno expugnare 
non potuissent Peloponnesii, nunc absque ulla 
pugna fuisse occupatam. Ceterum  Tetrapolin 
non deleverunt Lacedaemonii , quod Heraclidis olim 
hospitium praebuerat (2). 


Obs. XLII. Libenter paucula hic ilic ex- 
cerpta desumerem e Thucydide, qui et ipse hunc 
fRorbuz) expertus, omnium animorum consternatio 
nem, incredibilem morbi vehementiam, inefficaces- 
que medicorum conatus, pulcherrime graphiceque 
descripsit; nisi "metuendum mihi foret, ne illa 
"- : om. 

(1) In: voce TeTpáz0A:. —Conf, Xyland. ad Plut, Thes. cap. 
15. P. 6. B. et Cellar. in Geogr. Antiq. I. p. 936—942, passim. 


2) Diod. Sic. IV. 57. — Conf. Herod. IX. 26. — B, ter 
Haar in Comm. de IHeraclidis, Ann. Gron, 18926—19827« p. 49. sq. 


2599 COMM. LITERARIA, 


omnium admiratione dignissima commemoratio , tali 
epitome in frustula divulsa, nativam praestantiam 
magna ex parte amitteret; quapropter ne Lu- 
cretii (1) quidem versus huc attulimus , e quibus 
flebilem Atheniensium hoc tempore conditionem 
probaremus. Id tantum nobis propositüm est, ut 
nonnulla ad Historiam hujus morbi pertinentia in 
medium proferamus.  Aethiopicae originis atque 
itineris per Persidem insulasque, praeter scriptores 
jam memoratos, testes habemus Maximum Tyrium 
atque Ammianum Marcellinum (2): sed observa- 
tur aliqua discrepantia, "Thucydidem inter (3) 
et Pausaniam (4) 5 quorum alter memoriae prodidit , 
pestem Peloponnesum nullo, quod relatu dignum 
sit, malo affecisse: alter mentionem fecit pestis 
Troezene Cleonisque saevientis, et imprimis tem- 
pli quoque Apollini "Aae£ixaxg Phigaliae exstructi , 
ob hujus Dei de Phigalensibus P. D. tempore bene 
merita, Monet Muellerus (5), Pausaniae comme- 
morationem nihil esse, nisi conjecturam , qua vo- 
cis ézixcuplcy Originem explicare voluerit, eamque 


; 'Thu- 


(1) De Rerr. Nat, Lib. VI. vs. 1137. sqq. — Conf. et Ovid. 
Metamm. Lib. VII. vs. 555. sqq. 

(2) Dissert. XIII. p. 143. et XIX. p. 231. — Amm, Marc. 
XIX. 4. — Conf. Goeller. ad Thuc. l. ad textum laud. 

(3) Thuc. Il. 54. 

(4) Paus. IL. 32. $. 8. ibique Siebelis. X. r1. $. 4. VIII. 41. 
8. 5. 

C5) In Dissert. de Phidiae vita, p. 14. sq. 


OBSERVATIONES. 33 


"Thucydidi-plane contrariam. Sed duo sunt, quae 
in Doct. Viri argumentatione dubitationi obnoxia 
videantur. Primum , Phigalenses fortassis aedem in 
honorem Dei exstruxerunt, quia morbus nequa- 
quam suam regionem invaserat, ceteris Graeciae 
"tractibus, non adeo longe ab Arcadia remotis, mor- 
bo afflictis , extra Peloponnesum enim hanc luem 
per totam Graeciam serpsisse, e Thucydidis verbis 
satis apparet. Itaque, licet morbus nondum in Pe- 
loponnesum pervenisset, incolae tamen sibi me- 
tuentes, si mali immunes mansissent, templum se 
aedificaturos esse voverunt. Deinde, quod Arca- 
des B. P. tempore Ictinum Atheniensem in suam 
regionem recipere noluisse "observet V. D.; 
non postulatur, ut eodem , quo pestis saeviit, 
tempore, hicce Architectus in Arcadiam venerit. 
Quamquam enim apud Pausaniam legimus, tem- 
plum fuisse exstructum ab lctino Periclis aequali, 
tamen inde non sequitur, Pericle vivo illud fuisse 
, aedificatum; quidni Íctinus induciarum, a Nicia 
cum Lacedaemoniis pactarum , occasione, in Pelo. 
ponnesum se conferre potuerit? In reliquis cum 
Muellero vagos vulgi rumores agnoscentes, Pausa- 
niam cum Thucydide conciliasse nobis videmur ; 
ita ut neuter erroris accusandus sit. 

Tritum fuit in antiquitate commentum, Hip- 
pocratem hoc tempore Athenis degentem, primum 
pestem praedixisse, dein curasse, ne' discipuli 
ea corriperentur, ac propter sua de Atheniensibus 

bene 


2244 COMM. LITERARIA. 


bene merita , plures ab his consecutum esse honos 
res; ita ut ipse ac posteri ejus in Prytaneo alimenta 
publice acceperint, Verum haec ab Ackermanno (1) 
inter permultas istas fabellas referuntur , quae , nullis 
aequalium testimoniis confirmatae, postea demum a 
Medicis , qui Hippocratis sectam profitebantur , exco- 
gitatae et fictae fuerunt, ut, quo insigniore ipsum 
gloria floruisse aliis persuadere possent, eo majo- 

rem suae sectae conciliatum iri arbitrarentur. 
Athenienses diutissime pestis calamitate afflicti 
sunt: nec quidquam proderat, quod plurimos 
cives ex urbe in expeditiones emitterent ; hi 
enim morbum  quaquaversus afferentes , et ipsi 
miseré perierunt, et contagione ecs infecerunt, 
qui adhuc pestis immunes manserant; cujus rei 
nonnulla exempla in textu memoravi, In urbe lues 
primum per biennium saeviit, et quamquam dein- 
de aliquantulum sedata est, hieme tamen Olymp. 
LXXXVIII 2. A. C. 427. iterum Athenas in- 
vasit , ac per totum annum ibi grassata est. 
Quo morbo nihil unquam Atheniensium . vires 
magis attrivit : numerus enim eorum, qui oc- 
cubuerunt, tantus fuit, ut ex Hoplitis quater 
mille et quadringenti, ex Equitibus trecenti ex- 
spi- 


(1) In Fabric, Bibl, Graeca ed. Harles, Tom. II. p. 512. — Ve- 
terum scriptorum nonnullos locos collegit Barthelemyus , Tom. 1. 
ag. 42. Sqq. ed. 2. Dar. 


OBSERVATIONE S. 235 


spiraverint, et reliquae turbae numerus iniri non 
potuerit (1). 


Obs. XLIII. Suidas (2) memorat,  Periclem 
AXanthippum eParalumque ex  Aspasia suscepisse, 
contra disertum Plutarchi Platonisque testimonium. 
Vidimus jam supra (3) , hos fuisse Pericli e Dinoma- 
che natos, quae antea, Hipponico nupta , Calliam pe- 
pererat, Nec major fides Grammatico habebitur , con- 
tendenti : Periclem contraleges juniori nomen Herois 
indidisse. Nam , quamquam antiquitus Paralus ali- 
quis fuit (4) , quem Athenienses honoribus proseque- 
bantur; hujus Parali nominis alia fuit Etymologia ; 
fueruntque plures alii, quibus hoc Parali nomen 
tributum fuerit (5). Summa cura a Pericle educati 
fuerunt filii, qui eos ab optimis magistris erudiri 
curavit; sed in iis manifestum omnibus factum 
est, virtutem doceri non posse.(6). .Commu- 
ne autem Athenis fuit vitium , ut clarorum 
principumque in republica virorum filii a .pater- 

na 


(Xr) Thuc. III. 87. 

(2) In voce IIepixAsíe. 

(s) Conf. O25. X XP I.— Add. Schol, ad Aristoph. Nubb. vs. 64- 

(4) Harpocr. e Phylarcho in voce IIZpzAog  — Conf. Ci. 
Meier ad Scholl.in Dem, Orat. adv. Mid. p.:214. 

(5) Conf. v. c. Plat, in Apolog. Socr. cap. 22. p. 33. E. 

(6) Plat. in Men. cap. oz. p. 51. — Alcib. I. cap. i4. p. 
122. ibique Schol. —  Protag. cap. 10. p. 319. E. sq. — 
Aeschin. Socr, I. cap. 7. * Athen, XI. p. 506. sqq. 


2956 COMM. LITERARIA. 


na praestantia prorsus desciscerent; cujus vitii Cleo- 
phantus Themistoclis , Lysimachus Aristidis, et 
Milesias et. Stephanus uterque Thucydidis filius , 
maxime accusandi fuerunt (1). De Periclis: tamen 
filiis non omnino desperasse videnfür Athenien- 
ses (2), quippe qui adhuc juvenes essent; quae 
tamen spes praematura eorum morte in vanum 
abiit; si quidem ad eos non pertinet Socratis accu- 
satio in Gorgia. (3) Illo enim tempore, quo hicce 
Dialogus habitus esse fingitur, dudum peste ab- 
Sumti fuerant: sed eo loco intelliguntur Periclis 
consanguinei], qui et post ejus mortem magnam 
in civitate auctoritatem habuerunt, ut ex  Alci- 
biadis Hippocratisque (4) exemplo apparet. De 
Paralo nihil diserte memoratum invenimus ,. unde 
aliquid contra eum probari possit : Xanthippus 
vero a Plutarcho nobis depingitur prodigus patris- 
que coram aliis irrisor; ita ut et uxoris, quam 
Isandri filium duxerat, laederet famam, multos de 
necessitudine quae eam inter Periclemque exstie« 
terit, rumores in vulgus spargens; et ad mor- 
tem usque patri inimicus permaneret (5). Utrum 

pe- 


(1) Aristot. Rhett, |l. 15. p. 566. C. —  Himerius, pe 
250. 

(2) Plat. in Prot. cap. 16. p. 328. D. 

(3) Cap. 17. p. 472. B. 

( Conf. Ops. IF. 

(s) Plut. in Per. cap. 36. p. 171. Conf. cap. 13. p» 160. E. 
cap. 16. p. 162. À. 


^OBSERVATIONES 37 


Pericles nimis parcus fuerit, filiique uxorem ad- 
amdáverit, non certo liquet, tamen non verisimilis 
est illa accusatio, ut in ejus Characterismo vide- 
bimus. Etiam Aspasia in causa barum inimicitia- 
rum fuisse dicitur ; nec mirum alicui accidat, si filii 
prioris uxoris, a Pericle repudiatae , novercae mi- 
nus benevoli fuerint, eaque suo filio prae privi- 
gnis faverit(1). Quodsi igitur Pericles filiorum morte 
audita , vix ullo animi dolore commotus fuisset , non 
foret quod tantopere miraremur; ac suspicandum 
esset, Periclem a filiis alienatum fuisse. Quum vero 
ipsum adstantem Paralo mortuo lacrimas fundentem 
conspicimus (2) , patris animum agnoscimus , et mi- 
seremur viri, cui familia, ceteroquin in miseriis 
solatium , et a rebus publicis refugium , tanquam 
calamitatum cumulus addita videbatur; quique 
postremo senex spe frustrabatur, fore ut per filios 
gentis suae memoriam posteritati commendaret. 

De zmecessitudinis vinculo, quo  Pericies cum 
4licibiade conjunctus fuit , jam aliquoties diximus: 
pravam esse v. c. eorum opinionem, qui eum 
Periclis privigpum vel sororis filium — appellave- 
rint, quum tantum ipsi fuerit cognatus.  Peri- 
cles ei, uti et fratri Cliniae fuit tutor, eique de- 
dit paedagogum Zopyrum (3). Videtur autem Alci- 

bi- 

(1) Athen. V. p. 2co. 

(2) Conf. sect. Il. $. 3. 


(3) Plut. in Alcib. 191. E. — Plat. in Protag. cap. 10. p. 
zo. À. — n A!eib, cap. iz. I. p. 122. B. 


t5 


238 COMM. LITERARIA. 


biades Periclem debita observantia prosecutus fuis- 
se, Nec Pericles omisit ingenium , quo adoles« 
cens excellebat , suo pretio aestimare; ita ut Alci- 
biadem quovis tempore ad se admitteret, ejusque 
consilis in nonnullis uteretur, Namque, etsi vix 
audiendi sunt, qui contendunt (1), Periclem Al- 
cibiadis suasu, ne pecuniarum sibi credirarum 
rationes reddere cogeretur , bellum Peloponnesium 
commovisse; tamen inde colligi poterit, Periclem 
ejus sententiam magni fecisse. (ta et vidimus, 
Alcibiadem Pericli , post filiorum mortem , persuasis- 
se, ut denuo in publicum prodiret. 


Obs. XLIV. Qua occasione haec Zex lata fuerit , 
indicavimus Obs. XXIV. Ejusdem vero hoc tem- 
pore auctorem poenituit, Quam ob rem Athenien- 
ses , existimantes, eum jam satis poenarum , quod 
tunc adeo arroganter egisset, dedisse, Deorum- 
que ultione fuisse oppressum 5 ipsi concesserunt , 


ut nothus (2) inter legitimos cives reciperetur, ac. 


nomine paterno in sua curia censeretur (3). Hic 
Pericles erat filius Aspasiae (4), et postea nomi- 
nis celebritatem adeptus est victorid ad Arginu- 
sas insulas reportata ; sed quum procella impedi- 
ti 

(1) Conf. Ops. X XXI. in fine. | 

(2) Conf. Arist. Politt, IIl. cap. s. p. 344» C. 

(3) Plut. in Per. cap. 37. p. 172. E. — Aelian, VI. ro. XIII. 
25. — Liban. Ep. 608. — Suid. in voce Awporoís4rog. 


(4) Harpocr. in "Aezagík ibique Vales. — Suid. 1. kl, 


OBSERVATIONES, s 


ti Atheniensium praetores caesos non sepelivis- 
sent, cum collegis morte multatus fuit (1). So- 
Crates, quocum familiari consuetudine conjunctus 
fuit (9), illo tempore Epistates, palam osten- 
dit sese Populi odium contemnere, quum Athe- 
niensibus instantibus, ut hos praetores condem- 
Baret, constanter injusto huic judicio calculum. 
suum adjicere, Populumque in suffragia mittere 
negavit (3). 

Obs. XLV. Observatione I. rationem indicavi , 
qua Periciis aetas mihi apte definiri posse videa- 
tur; quápropter hac de re nihil dicendum super- 
esset, nisi aliquam quaestionem movisset Athe- 
naeus (4). Is, malignus clarorum in antiquitate vi- 
rorum , sed imprimis Platonis Obtrectator, vehe- 
ménter in hunc philosophum invehitur , quod in 
Dialogo Gorgia Calliclem induxit dicentem (5): 
qi 9$ 5 OspiocTOXAm Cx &xojeig , yopm dymüby ye- 
Vovóvrm , xal Klusym xm) MuAzidÓw» xa YlepnxAÁm 
TOUTOV) , Tv VE o c T) TETEAEUT4XÓTA 5. Quum enim 
ille Dialogus circiter viginti tres annos (6) post 


Pe- 
(1) Xenoph. Hell. I. 7. — Diod. Sic. XII, 99. — S:hol. 
3d Aristoph. Rann. vs. 793. 710 €t 1297. e Philoch. 
(2) Xenoph. Memm. III. s. 
(3) Plat ià Apol. Socr. Cap. 20. p. 3z. C. — Xenoph. 1. ]. 
Memm. ]. r. $. 18. IV, 4» 8. 5. 
(4) Deipnos. V. p. 217. ibique Casaub. p. 394, — Conf. 
Schweigh. ad 1. 1. Tom. Ill. p. 234. : 
(s) Plat. in Gorg. cap. 53. P- 503. C. 
(6) Ex alia Ccomputatióne de tempore, quo Archelaus ad re- 
guum ' 


Periclis obitum habitus fuisse fingatur, Athenaeus 
Platonem  Zyzxpowieuo) accusavit, ^ Sed defendit 
eum Casaubonus, monens, vocem yeweri 7»0do 
breyius ,| modo. longius tempus designare. Quam 
summi viri explicationem , a praecipuis Platonis edi- 
toribus probatam , Doct. Sybrandi (1) frigidam 
.et otiosam vocare temere ausus est. Adsunt plura 
exempla , quibus Graecorum veucz! , utiet Latinorum 
nuper , de remotiore quodam temporis spatio intellie 
gendum esse apparet. Unicum hic e Thucydide (2) 
apponam , ubi Iones dicuntur, quum uper a Rege 
defecissent , Pausaniae arrogantiam aegre tulisse. 
Effluxerant autem viginti fere anni, ex quo Graeci 
se a Persarum jugo in libertatem vindicaverant. 
. De Platonis autem die natali non est quod mul- 
tis dicam, quippe qui ad nostrum argumentum 
minus pertinet.  Plenissimus hic testis est Athe. 
naeus (5) ,qui Platonem Apollodoro Archonte na- 
tum esse memorat. Ex Plutarcho autem. Diogeneque 
Laertio (4) addi poterit , natalem philosophi diem , in 
septimum 'Thargelionis, vigesimum primum vel se- 
cun- 


gnum pervenerit , non nisi sedecim anni Periclis mortem inter et 
Archeluüi ad regnum accessionem praeterierant. Conf. Euseb. 
Chron. p. 54. Scal. — Syncell. Chronogr. p. 254. Goar. 

(1) In Dissert. de Platonis Gorgia, p. 4. 

(2) Lib.I. cap. 95. ubi Goell. plura addidit, 

(3) Deipn. V. p. 217. B. 

(4) Plut. Symposs, VIII, 1. p. 717. — Diog. Laert. III, 


segm, 2, et 5. 


OBSERVATIONES. 209 


fit mentio sacelli N/c &mrépoy ad dextram Propye 
laeorum , ad quorum laevam erat cella quaedam pictu- 
ris ornata : de quibus aedificiis lis est inter recentio« 
Tes peregrinatores , aliis aedificia ista partes quas- 
dam ac latera Propylaeorum vocantibus ; aliis vero 
contendentibus , ea jam in arce statim post Propy- 
laea fuisse sita (1). Utut est, videntur haec aee 
dificia, etiamsi Propylaeis ipsis accensenda sint, 
non tanti momenti fuisse, quanti portae, quae 
quinque numero , ad arcem aditum  praebebant. 
Harum meminit Heliodorus apud  Harpocratio- 
nem, qui etiam argenti summam memoriae man- 
davit , qua haec opera constiterunt. — Impensa 
sunt 2o12 Talenta (2); ut mirum non sit, Pericli 
exprobratum fuisse, quod patriae reditus profun- 
deret: de qua accusatione alia opportunitate dice- 
mus, — Dum Pericles in Propylaeis aedificandis oc- 
cupatus erat, aliquid accidit, quo ejus amici os- 
tendi putaverunt, tutelarem Athenarum Deam non 
tantum approbare, quae in suum honorem erige- 

reti» 


(1) Sponius et Stuartus , quos citavit Sibelisius ad Pausan. 1. 1, 
ubi etiam Winckelmannum et DBoettigerum conferri jubet. 

(2) Harpocration in voce, atque ex eo Photius et Suidas, — 
Diod. Sic. XII. 4o. refert,in Propylaea et Potidaeae obsidionem 
impensa fuisse 4oco talenta — Thuc. If. 13. — Cic. de Off, 
Jl. 17. — Afferri etiam poterit Plut. de Clor. Ath cap. 7. p. 
349 D. — FPimerius p. 29». Wernd. -——- Veteres scriptores 
collegit , eorumque sententias dijudicavit Meursius Opp. I. p. 409. 


lI. p. 1294. 
BER Oo 


aii COMM. LITERARIA. 


rentur, sed et ipsam adjutricem. manum operi ad- 
movere, Unus e prortissimis operariis , vernula 
Pericli carissimus, quum de fastigio aedificii, in 
praerupto monte exstructi , decidisset , ita casu fuit 
affüictus , ut medici de ejus valetudine recuperan- 
da deque ipsa vita desperarent. Consilii inopi Mi- 
nervam tradunt Pericli in somno indicasse her- 
bam, quae vulneribus apposita miserum celeriter 
sanavit. In hujus rei memoriam Pericles in arce 
posuit [aeneum Minervae Hygieae signum; cui 
fortasse adjunxit aeneam vernulae imaginem, deae 
pro auxilio gratias agentis , extaque sacrificantis, 
Herba, qua in sanitatem restitutus fuerat, inde ab 
eo tempore Parthenium vocata est (1). 


Obs, XXX. Thucydides accuratissime, ut solet , 
Corcyraei belli originem proeliaque in eo commissa 
memoravit; cujus narrationem in pauca confere- 
mus, Lis erat de Epidamno, quam urbem Corcy- 
raei, Corinthiorum coloni, condiderant , duce se- 
cundum consuetudinem e Metropoli arcessito ; ade. 
junxerantque se colonis aliquot Corinthii aliique e 
Dorica stirpe oriundi. Progressu temporis Epida- 
mnus opulentior facta , multis intestinis seditionibus 
concutiebatur ; tandemque ditiores ex urbe ejecti, 


Se- 


(1) Plut. in Per, cap. 139. P. ]2- P- 160. — Dlin..H. N., 
XXXIII. cap. 17. Lib. XXXIV. cap. 8. p. 809. me, 36. Dale- 
camp, 


OBSERVATIONES zi 


sese cum Barbaris , adjacentes regiones incolentibus ^ 
conjunxerunt ,et populo urbem tenenti terra marique 
nocere studuerunt, Higraviter afllicti sese ad Corcy- 
raeos contulerunt, rogantes ut. Darbarorum vexationi 
finem imponerent, profugosque sibi reconciliarent. Sed 
nihil ab his impetrantes, Corinthiorum , unde coloniae 
ducem acceperant, auxilium imploraruht; qui exi- 
stimantes , Epidamnum aeque suam ac Corcyraeo- 
Tum esse coloniam, atque insuper graviter feren- 
tes , quod a Corcyraeis negligebantur, neque istis 
honoribus fruebantur, quos aliae civitates à €olo- 
niis percipere solebant; Epidamniis alacriter opem 
tulerunt, novosque colonos in eam urbem mi- 
Serünt, propter Corcyraeorum metum terrà iter 
facientes. His vero auditis, irati Corcyraei Epi- 
damnios jusserunt , Corinthiorum ^ colonos do- 
mui remittere atque exsulés recipere 5; quuni 
qué oppidani ista recusarent, classe adversus eos 
profecti sunt, urbemque oppugnare coeperunt. 
Itaque, ne urbs armorum vi caperetur, Corinthii 
Sese ad auxilia Epidamniis ferenda pararunt , naves- 
que a plurimis Peloponnesi civitatibus, "Thebanis 
suisque Coloniis in Epiro sitis , in hujus belli socie- 
tatem impetrarunt, Quamobrem Corcyraei, conjunctas 
has copias timentes , coram Lacedaemoniorum Si- 
cyonuinque legatis litem verbis componere conati 
sunt; sed Corinthii, omnem conciliationem recu- 
Santes,  caduceatore ad bellum indicendum prae- 
Thüisso, in hostes vela dedere, Corcyraei eis ob- 

O 2 vi- 


eji2  COMM.TLITERARLDA. 


viam profecti pugnam commiserunt ad Actium, 
famosum illud promontorium 5 e qua insulani victo- 
res discesserunt , multos captivos secum abducentes. 
Quumque Corinthii , hac clade afflicti, sese domum 
recepissent, totius maris imperium tenuerunt Core 
cyraei, ac Leucadem, Corinthiorum coloniam, et 
Cyllenen, ubi Eleorum navalia erant, vastarunt, 
Illi classem cum exercitu in Actii et. Chimerii con- 
finis in statione posuerunt, -et. quamquam  Cor- 
cyraeiin Leucimna insula castra metati erant, neutri 
ulterius processerunt , sed hiemis tempore in suam 
quisque civitatem redierunt. Commissa autem est pug- 
nailla ad Actium vere , vel ineunte aestate anni 454, 
ut e sequentibus patebit. Sic enim pergit Thucy- 
dides: totum hunc annum post navale proelium , 
ut et sequentem Corinthii sese ad bellum. acerri- 
me gerendum  pararunt, undique e Peloponneso 
ac reliqua Graecia remigibus collectis ; quod anim- 
advertentes Corcyraei, intellexerunt, se nulla so- 
cietate cum Graecis conjunctos cunctis his copiis: 
jmpares fore. Quae igitur antea minati erant, ea 
fecerunt; legatosque ad Athenienses miserunt , ut 
hos sibi socios adjungerent, atque aliquod ab ipsis 
peterent auxilium 5 sed et Corinthii metuentes, ne 
Atheniensium copiae Corcyraeis additae, sibi im- 
pedimento forent, quominus bellum feliciter. ge- 
rerent , et ipsi quoque legatos Athenas mise. 
runt, quos in concione cum Corcyraeis conten. 
dentes Thucydides historiae suae intexuit. . Ha- 


rum 


OBSERVATIONES. aei 


rum orationum summa , si quidem , ut credere licet, 
Thucydides legatorum sententiam recte expressit , huc 
fere redit: Corcyraei primum rationes exponunt, ob 
quas hanc societatem petant ; enumerant dein , quan- 
ta commoda inde ad Athenienses redundare possint 5 
contendunt porro, foedus hoc pacto non violari , con- 
. tra, injuste agere Athenienses, si societatis partem sibi 
negent; ostendunt denique, quot et quanta pericula 
ex recusatione Atheniensibus oriri possint. Corinthii 
non adeo Atheniensium commoda, quam suum jus 
spectasse videntur; Corcyraeos malitiae et improbi- 
tatis accusant, eosque impudenter societatem fla- 
gitare, quum sibi illa societas merito competat, 
tum quod antea de Atheniensibus bene meriti fuissent , 
tum ob horum commoda ipsa; finem orationi impo- 
nunt monendo, nullam unquam meliorem oppor. 
tunitatem futuram, qua debitas Corinthiis gratias 
referre possint Athenienses (1). 


"Obs. XXXI. Cognovi Aaezc Viri Clarissimi sen- 
tentiatn ex additamentis Kruegeri ad Clintoni Fastt. 
Hell., uti jam in citatione ad textum indicavi, 
Quum vero libellum ipsum inspicere non licuerit, 
temeritatis fore duxi , ne visis quidem ejus argumene 
tis, ejus me sententiae opponere. Itaque quamvis 
Meierum a Kruegero confirmatum secutus fuerim, 
liceat tamen hic in medium adferre dubitaiionem , 

num 


E 


— (1) Thuc. I. 24- 43. Bin, 


214 COMM. LITERARIA. 


num illud psephisma non forte melius ad sequentis an- 
ni ver referatur. Legimus in Thucydide (1), Corin- 
thios valde iratos , quod Athenienses foederis tém- 
pore hostibus auxilia subministrassent, ac contraà 
socios pugnassent, omnes vires intendisse, ut 
sese ulciscerentur. ^Verisimile autem mihi vide- 
tur,eos tunc Megarensibus persuasisse, ut , quum 
Atticae vicinitas facillime aliquod praetextum of- 
ferret, quo cum Atheniensibus contendere pos- 
sent, Peloponnesiis causam praeberent invadendae 
Atticae, bellique incipiendi. Quidquid vero sit, 
sive illud ad finem vergente anno, sive eodem 
fere tempore acciderit, quo Potidaea defecit; Me- 
garenses sibi vindicarunt agrum aliquem sacrum, 
qui Orgas dietus Atticam inter et Megaridem si- 
tus erat, quemque nullis limitibus a privatis pos- 
sessionibus distinctum , colere coeperunt. Mis. 
sus ab Atheniensibus Anthemocritus praeco, qui 
de hacce violatione quereretur. Hic vero , quum nihil 
proficeret, Lacedaemonem profectus est, ut Me- 
garenses accusaret, sed ab his interfectus est. 
"Tantae perfidiae indignatione commotus Pericles ope 
Charini usus est ad persuadendum Populo , ut An- 
themocritum juxta Thriasias portas, dein Dipylum 
vocatas (e), sepelirent, eique statuam exstrue- 


rent, 


(1) Thuc. I. 56. 


(2) Sex stadia ab Academia distantes. — Conf, Cic. dc Fin. 
V, T. — Meurs, Attic. Lectt. III, cap, 12* 


ODSERVATIONES. 215 


réüt, Megarensibus vero omnes portus, fanaque 
interdicerent , ut , sicubi in Attica deprehensi essent ; 
morte plecterentur: denique ut bis quotannis expe- 
ditio in Megaridem susciperetur(1). Quo psephis- 
mate magnam sibi invidiam contraxit Pericles ; nam 
credebatur in his non adeo patriae honorem ultus 
esse, quam privato odio indulsisse. Ac dicebant 
Megarenses, illud psephisma inde suum ortum ce: 
pisse, quod duas meretriculas Aspasiae surripuis- 
sent(2); quam fabulam Comici avide amplexi sunt , 
ut in virum, tot nominibus clarum . Sua dicte- 
ria evomerent (3). Verum, quamquam hoc pse- 
phisma quovis modo Populi risui exponere conaban- 
tur, ut v, C. illud scoliorum modo confectum esse 
dicerent (4); nihil tamen Pericli exprobrarunt eorum : 
quae posteriores ei objecerunt; eum nimirum consilii 
inopem , qua ratione sese purgaret in pecuniarum 
 sürreptarum aceusatione, ab Alcibiade àdmonitum , 
hoc 


(1) Plut. in Per. cap. 29. sq. p. 168. B. e Praecc. Reip, 
Ger. cap. I5. P. 812. C. — Thuc. I. 139. —- Harpocr. in voce 
" Avüeg. et" Opy c ibiq. Vales, in nonnullis a Dukero ad Thucyd, 
l. 1, emendatus, — Schol. ad Aristoph. Pacem vs. 604. —De dupli- 
ci quotannis invasione conf, Thuc. IV. 66. — Deinterdicto, ne 
quis in Atticam veniret, Gellius, Noctt, Att. Lib. VI. cap. 1o; 
' (2) Plut. in Per. 1. !, 

(23) Aristoph. Acharnn. vs. 523. sqq. quos citat; Plut. l, ]. 
Athen. Xil. p* 570. , 

(4) Aristoph. Acharnn. vs. 531. ibique Schol. — Conf. idem 
Schol. ad Rann. vs. 19337. ad Vesp. vs. 1217. — Aristid. IT. Pe 
137, ibique Schol. p. 183. Frommel, 


216 COMM. LITERARIA. 


hoc psephisma scribi curasse, ut Populum aliis 
rebus occuparet (1). Aristophanes (9) tantum 
dixit: Periclem , ne Phidiae condemmationis parti- 
ceps esset, scintillulam Megarici psephismatis sus- 
cirasse, atque inde Pperniciosissimum —exarsisse 
bellum. Quae verba mihi non adeo de scribendo 
psephismate intelligenda videntur, quam potius re- 
spicere constantem Periclis in negando pertinaeiam , 
quum Peloponnesii postularent, ut psephisma anti- 
quaretur. His ita explicitis , neque adversabitur 
Plutarchus ,. nec Diodorus (3), qui, postquam 
Phidiae accusationem memoravit, haec verba sub- 
jungit: Zvros 3à quoiscueros x. T. 4. 


Obs. XXXII. Dicamus nunc nonnulla de zezo- 
re , quo Corc»raeorum legati eddthenas venerunt , auxi- 
liaque in banc insulam fuerunt missa.  Consulto 
enim in hacce quaestione Diodorum Siculum prae- 
termisi, quia ejus narratio , nisi ab erroribus pur. 
gata, nihil lucis huc afferre poterit. Haeret in 
Potidaeae obsidione, pugnaque, qua Athenienses 
Corinthios vicerunt. Hanc bis memorat, et qui- 
dem posteriore loco suo jure, priori vero minus 

re- 


(1) Diod. Sic. XII, 3g. — Val. Max. III. 1. 1. Extern. — Schol, 
ad Thuc.l. 67. — Aliter, sed melius, Plut. in Alcib, cap. 7. p. 
194. E. — Apophthegmm. Regg. in Alcib. 4. 186- D. 

(2) Pac. vs. 604* 

(3) Plut, in Per. cap. 31. P» 160. — Diod. Sic. XLI. cap, 39. 


ODSERVATIONES. 217 


recte, quum ex uno proelio duo fecerit (15: quo 
factum est, ut omnia, quae pertinerent ad. Cor- 
cyraeum bellum, quum id Potidaeae obsidionem 
praecesserit , ad priores , quam decebat , annos trans- 
tulerit. Potidaea igitur, ex amborum , Thucydidis 
et Diodori, sententia, defecit media aestate anni A. 
C. 432. Olymp. LXXXVII. r. incipiente, ma- 
gistratum adeunte Pythodoro. Quum vero haecce 
defectio proxime secuta fuerit pugnam Corcyraeos 
inter atque Corinthios, ea commissa sit necesse est 
ejusdem anni vere, Probanda igitur sententia Clinto- 
ni, legationem ad priorem annum referentis; et de 
extremo hujus anni auctumno cogitandum est. 
Corinthii sese per duos fere annos a priori clade 
reficere conati sunt (2); ut prima inter Corcy- 
raeos eorumque Metropolin pugna acciderit anno 
A. C. 434. i. e. Olymp. LXXXVI. 2. e senten- 
tia Thucydidis, quem sequi debebat Diodorus, 
qui tamen haec omnia prave ad annum 3. Olymp. 
LXXXV. retulit. (3). 

Supra jam dixi, Pericli exprobratum fuisse , 
quod Lacedaemonio, Cimonis filio, decem tantum 
naves dedisset ; ita ut Corinthiis quidem  obsiste- 
retur, classis tamen ipsa duci nullam alicujus 
momenti gloriam addere posset. . Videntur autem 

per- 

(1) Diod. Sic. XII. 354, 37. 


(2) Thuc. I. 51. 
(3) Diod. Sic. XII. st. 


o2i8 COMM. LITERARIA, 


perpetuae quaedam inimicitiae inter utramque fa- 
miliam exstitisse, quae a patre ad filium trarsie- 
rint. Sic accusavit Xanthippus Miltiadem (r1), 
Pericles Cimoni semper sese opposuit, nunc rursus 
filum opprimere conatus est, cujus nomen ipsum 
atque e peregrina muliere ortus, multarum crimi- 
nationum occasionem praebebat (2). 


Obs. XXXIII. Hac occasione Orazio a Pericle 
habita videtur, qua Athenienses adhortatus est, 
ut ipsum dederent Lacedaemoniis , usus orationis 
figura, qua cives tanquam lacessens, eo magis 
tamen sibi devinciret. Fuit certe haec sententia 
Hermogenis (3), ubi dicit: ópo^oyoupéves yàp ó 
IlepuxAfg &b xal A£ytv mépipoTi us, OoiUTI  udVOV 
Adycu Aéye: atque alio loco (4), ofov ó IlepixASe 
iy vQ éxurüy dEwUv &méMÓew elg AaxeDnipuovae 


Obs. XXXIV. Inter Aos /egatos fuit, cui no- 
men erat Polyarces, de quo Plutarchus (5) haec 
memorat: excusaverat pertinaciam suam Pericles, . 
dicens lege se prohiberi, quominus tabulam, ir 
qua psephisma adversus  Megarenses scriptum 
erat, avelleret; quibus auditis , Polyarces' respon» 

dit: 

(1) Conf. Or. II. 


(2) Plut. 1l, ]. — Cim. cap. 16. p. 498. E. 

(3) De Invent, Lib. IV. cap. de figg. Quaest. p. 218. Stur- 
mii. 

(4) Lib. laud. p. 220. 

(5) Plut. in Per. cap. 30- p. 167. D. 


OBSERVATIONES.  ei9 


dit: ,,si igitur lege prohiberis, quominus tabulam 
, avells, age, converte eam intro , nulla lege hoc 
, impediente," Petitus (1) putavit, hoc praescriptum 
ad omnes ratas pertinuisse leges , neque tamen nisi 
unicum hocce exemplum attulit; quapropter Wes- 
selingius censuit , illam de psephismate non avellen- 
do légem tantum ad Megaricum decretum pertinuisse. 


Obs. XXXV. In his Plutarchum secutus sum ,. 
cujus anctoritas longe majoris mihi aestimanda vi- 
detur, quam Scholiastae ad Aristophanem (2), in 
quo plura turbata sunt, ut ex Muellero jam indi- 
cavi Obs. AXXIII.: Suidas (3) etiam mirabilióra 
protulit. — Verum est in his majoris momenti 
quid, quod Diod. Sicul. (4) haec accidisse di- 


€at  Archonte Euthydemo, atque adeo eodem 


tempore, quo Anaxagoras atque Aspasia accue 
sati fuerint. | Neque tamen fidem ei tribue. 
ris, idque potissimum hanc ob causam, quod 
Pericles orationem , qua de Atheniensium  redi- 
tibus; exposuit, coram Populo dixit, Peloponne: 
siis etiamnum in Isthmo morantibus (5). Post 
redditas. igitur. de omnibus reditibus  expensis- 
que rationes, non facile crediderim,  Phidiam 


ejusmodi furti continuo fuisse accusatum; magis. 
que 
(1) Ad Legg. Att. p. 199. 
(2) Ad Pacem vs. 604. 
(3) In voce ezj3ízv. 

(4) Lib. XII. cap. 58. 

(5) Thuc. II. 13. 


220 COMM. LITERARI A. 


que illa mihi arridet sententia , qua Pericles statuitur , 
quum animadverteret , Populum se participem ha- 
bere furti, cujus Phidias accusatus esset, primum 
amici sui accusatores mendacii arguisse; dein in 
publicum prodiisse, totius administrationis ratio- 
nes redditurum , omnibusque exposuisse , quae si- 
bi praesto essent ad bellum fortiter ac. faustis 
auspiciis gerendum. 


Obs. XXXVI. Irruperunt Thebani in Plataeéne 
sium oppidum IIufoóópou vi 2jo qwüvee Apwovros 
"Aluyalois , peri Xv £y Yloribmig quawxv p exTQ 
xal Aum wor dpopuévo (1). Krueg&us (2) mutandum 
censet (2' (duo) , in à (quatuor) menses; non ta- 
men addit, quibus haec conjectura nitatur ratio- 
nibus, quas alia opportunitate se allaturum esse 
pollicetur. Eam tamen amplecti non audeo licet , 
Si écczpag legatur, facilius hicce "Thucydidis 
locus explicari possit. ^ Archontes enim magistra- 
tum capessebant mense Hecatombaeone (3); quum 
autem Pythodorus duos adhuc menses post illam 
irruptionem Civitatem gubernaverit, irruptioque ip- 
sa mense exeunte (4) sit facta, extremus mensis 
Munychion intelligendus erit; qui, quam nostro 
mensi Aprilium conveniat, in Graecia minus recte 

di. 

(1) Thuc. 1I. 2. 

(2) Ad Clint. F. H. ad. h, a. 


(3) Conf. Ozs. XI. 
(4) Thuc. H. 4. 


OBSERVATIONES est 


.dicatur: Zgua 7p dpwouévo. Addit etiam Thucydi- 
edes, uerà/ T5 £s Yloribmia pyxv x5 fxTQ, quae 
igitur pugna mense Maemacterione, exeunte Octo- 
bri, commissa fuerit ; quamvis verisimilius videa- 
-tur, Corinthios Atheniensesque longinquam eam 
.expeditionem , praeterlapsa jam aestate non susce- 
pisse, | Sed haec non tanti sunt, ut eam ob cau- 
sam vulgatam lectionem. mutemus. 


. Obs., XXXVII. 44b hacce in Atticam irruptio- 
fc, plurimi Peloponnesiaci belli initium repetunt: 
quam rationem etiam Plutarchus et Diodorus secuti 
esse videntur (1). "Thucydides autem tribus a se 
invicem diversis rationibus hujus belli initium defi- 
ivit ; prouti vel, consueta sibi computandi ratione , 
peraestates hiemesque historiam exponebat , vel res 
in ipso belli initio gestas spectabat. Ita saepius po- 
Suit boc B. P. initium primo Munychionis mensis 
die , a quo aestates computabat ; atque ea ratioue 
potissimum usus est , quoties de posterioribus tem- 
poribus indicare volebat , quantum temporis spatium 
jam inde a Peloponnesiaci belli initio praeterlapsum 
fuisset (2). Sin vero res ipsas spectes, irruptio- 
nem in Plataeas belli originem vocaveris , quippe A«- 
Aupéyay Amumpüs T&v em0y08v (3); quam ob causam 

hac 


(D Conf. Wesseling. ad Diod. Sic. XII. 33. n?. 4o. 

(2) Thuc. V. 50; 26. — Conf. Dodw. in Appar. p. ro. — 
Goeller. ad Thuc. l1. 1. 

(s) Thuc, II. 7. 


eo0 COMM. LITERARIA. 


hac occasione accuratissime definivit Thucydides , 
quinam magistratus hoc tempore in aliis regionibus 
munere fungerentur (1). Sed fuerat Thebanorum in 
Plataeas invasio, hujusque urbis ab Atheniensibus 
occupatio , tantum in causa, cur privatum quod- 
dam odium inter utrumque Populum intercederet 5 
atqueea de re non adeo inceptum erat bellum , cujus 
igitur initium cum plerisque antiquis scriptoribus 
repetiit scriptor ab expeditione Archidamia (9); 
unde etiam decem priores Peloponnesiaci belli an- 
ni nomen 'Agmizuelou zoAépos traxerunt (3); 
quos annos secuta Niciae pax loco cessit Deceliaco 
bello (4). Si autem Thebani exeunte mense Mu- 
nychione in Plataeas irruperunt, invasio a Lace- 
daemoniis facta est mense Hecatombaeone Ar- 
chontis Euthydemi, Olymp. LXXXVII. 2. A. C. 
431. Jam vero, quum Roma e Varroniano calcu- 
lo, condita sit A. C. 754. , bellum Peloponne- 
sium inceptum est anno 323. U. C. Quae tem- 
porum computatio egregie confirmatur Auli Gellii . 
testimonio (5), dicentis: ée//um deinde in ter- 


ra Graecia maximum Peloponnesiacum . . . coep- 
tum 


Q) Thuc. II. 2. 

(2) Thuc. II. 19. V. oo. 

(3) Harpocr. in voce. — Suid. in voce Bpzsídzc. — Conf. Marx- 
ius ad Ephori fragm. p. 232. 

(4) Conf. plures loci, a Góllero citati in Argum. ad Thuc. 
Lib. V. 

(s) Noctt, Att. Lib. XVII. 2r. 


OBSERVATIONES. 222 


ium est circa annum fere post conditam Aomam , 
323 


Obs. XXXVIII. Memorat Plutarchus (1) nonnul- 
la de solis defectione a militibus observata, eo 
ipso tempore, quo naves conscenderent; narrat- 
que , quae hac occasione Pericles fecerit, quo laban- 
tem suorum animum confirmaret, haec referens ad 
alteram  Periclis in Peloponnesum expeditionem. 
"Thucydides (2) autem nobis testis est, solem hoc 
ipso primo B. P. anno defecisse , quod recentio- 
res computarunt tertio Augusti mensis die accidis- 


$e (3). Quapropter, Plutarchum hac in re erras- 


se (4), atque eam defectionem ad hanc Periclis 
expeditionem referendam esse , statuerunt. — Subacta 
Zegina inde expulit incolas; quo nomine imbelles , 
pueros, senes ac mulieres intelligi puto; adultis 
enim ademit pollicem dextrae manus, ut remo tan- 
tum, non armis, uti possent, atque ita Atheniensi- 
bus remiges exsisterent (5), Factum illud est au- 
ctore Philocle, ut vult Plutarchus (6) , Cleone, ut 
: ' Aelia- 


(1) In.Per. cap. 35. p.. 171. C. Conf. Or;. L. 
(2) Thuc. Il. 28. 


(3) Sims. Chron. ad annum mundi 3574. — Kruegerus ad 
Clint. F. H. h. a. 


(4) Francicas interpres Plutarchi, cui Belgicus Germanusque 
consentire videntur. 


C5). Cic. de Off. 1Il. 11. Aelian. V. H. IL. 9. — Val. Max. 
IX, 2. Extern. 8. : 


(6) Plut, in Lys. cap. 9. in fine, p. 439. A. — Iste Philocles non 


corn- 


dág COMM. LITERARIA. 


Aelianus. perhibet; fortasse postertor prioris pro- 
positionem , ad omnes captivos cujusvis gentis 


spectantem , ad Aeginetas restrinxit. Lacedaemo- 


nii exsules exceperunt; iisque Thyream oppidum, 
in confinis Argolidis situm , incolendum permie 
serunt, ubi habitarunt usque ad cladem, quam 
Athenienses a Lysandro ad Aegos Potamos accepe- 
runt (1). .Coloni ab Atheniensibus in Aeginam 

mis- 


confündendus cum Archonte A. C. 459. Conf. Wessel. ad Diod. 
XIL 44. n9. v. — Huic se opposuit Muellerus, in libro 
Aegineticorum p. 180. sqq. Sed etin aliis a vero aberrasse mihi 
quidem videtur; quem autem si dedita opera refutare voluis- 
sem, ab arzumento nimis recedere fuissem coactus; quamobrem 
ejus, ut mihi certe videntur, errores tacite emendare cona- 
tus sum. Sic et haec omnia fabellam vocat, et in Wesse- 
lingium insultat, nihil pro sua sententia afferens, quod non 
facile redargui possit, — Qui jam antea scilicet rem ipsam 
refütaverat, nullius ducit preui obloqui resti?us, unde sua 
habet cognita: sed tantum locum e Xenophontis Hellenicis 
Lib. Il. 1. *. 31. adducit, ad probandum, id, quod fabellam 
vocat, inde suum ortum cepisse. Sed idem ille locus vehementer 
pugnat pro nostra sententia: nihil enim magis in promtu est, 
quam ut hostes Atheniensibus objicerent, eos, dummodo vic- 
tores cvasissent, captivos manibus dextris privaturos fuis- 
se Dux quippe erat idem Philocles, qui B. P. initio Athe- 
niensibus persuascrat, ut Aeginetis pollex adimeretur; atque 
Athenienses in illo bello jam saepius ostenderant, se non 
multum ab illa saevitia remisisse, Meliorum v. c. Scionaeorum- 
que suppliciis (Thuc. V. 5?» 116.); quin idem ille Philocles 
nuper, quos e duabus navibus ceperat vivos, omnes de rupe 

dejiciendos curaverat. 
(r) Thuc. et Diod, ll, ad textum cc. e Paus. Corinth, cep. 
29. 


OBSERVATIONES. 195 


si Grammatico sit tribuendus error, e mea sententia 
Sic emendandus erit: "Axx;Qid3uc à KAeilcu*. 2» 92 xaà 
frepos mc T06 (Sic, Alcibiades L) roU zpocipsp£- 
you , üy Quei Auclac - . . mürdy v& x4 div Tp0e UM- 
vpio m Am 0v (Megaclem, Clisthenis filium , Alcibia- 
dis IL. avum maternum ,) 3o. 2Eorrpnxicüssmi. Locus 
vero Demosthenis (1), qui contra omnium ve. 
terum scriptorum consensum pugnat, librariorum 
incuria corruptus esse videtur, nisi fortasse orator 
veram Alcibiadis originem consulto dissimulaverit, 
Ut igitur totam hanc argumentationem paucis con. 
traham, et rationem , quam in illüstrafida hacce 
genealogia secutus sum, uni quasi oculorum obtu- 
tui subjiciam , Stemma, sicut mihi e veteribus 
scriptoribus colligi oportere videtur, sequenti pa« 
gina exhibebo. 


(1) Adv. Midiam cap. 41. p. 561. R. — Conf. , qui eum se: 
cutus est, "— Declam., IX. p. $52. 


CLAR., N Alc» 


MX—————————X 


NE *siouag 3» mruoddrg xox(j (£) 
à g8 28 p. d *Joxn opum) (c) 

1BoortEnBotH 2-24 | "oxn. jddigiuex (1) 
-nt) * 4l 2 : : 


*sapriod "üo1doutsd nddisqpp ^ 707 


RM 


*es3ie1r2oddi[p: 'sn[areq *snddrquex 


— MM 


? "eg sopeiqiv 
nmn NN ME 


*su[ep *exoreddrp ^. *stiumo 


ed 


(£) *ouoeuourq ($).*oq2 


É 'II S9perqropy *stiur) 


om s 


(MÀN 


*9goeuoug *uoidiy 'so[prioq 


Len e 


eutour(T 'Stlu[)) 'snuooixy 
(Q)'nsuedy - son qs "S9 [?E29]AT I RITN '[ Sepeiqiopv 
*saje1ooddiH Boc *souauist[O 
, t Pan al v mete nme , 
lui?audg"sgfuoBh : 


"rn 
* 


DOC « -"uoovü»[V 


OBSERVATIONES. 1i 


Causas, ob quas Pericles sese ab' uxore. sepa- 
raverit, considerabimus , ubi de ejus Characterismo 
agemus; deque filiis, quos ex ea suscepit , dicemus , 
ubi illorum. obitus narrandus erit.^ 


5Obs. XXVII. Drevissime tantum -hoc loco de 
Z1spásia aliquid annotabimus , cujus ; ut res et vita 
a pluribus jam enarratae sunt, -ita cum .Pericle 
cóiisüetüdo' aptius in altera. Commentationis . sec- 
tioné- exponetur. X Constitit jam. inter antiquos 
scriptores, "Aspasiam filiam. fuisse- Axiochi.; ex 
urbe ^Mileto oriunda (1); ^ nam locus Athe- 
naei (2), ubi. vocatur 5 éx Mevapy -Eralpm , ita 
explicari debet, ^ut statuamus Aspasiam, priuss 
quam Athenas migrasset, artem suam 'professam. 
fuisse Megaris, quo ab oppido. vulgares meretrices: 
Mey&pné eQuyyts appellari solebant. |^ Antea: jam: 
in Toni füerat "Thargelia ex 'eademi: urbe Mileto y: 
quae praeclara, qua erat praedita, utebatur forma , 
üt amplissimos Graecorum , quibuscum. consuetu- 
dineni Tiabebat , viros ad Persarum partes traduceret 5 
itá ut per plurimas Graeciae civitates pic o0 semina 

spar- 


(1) Plut, in.Per. cap. 24. p. 165. A. — Lucian. Tom. lI. 
P. 426. 7521. —  Aihen. Lib. V. p. 219. sq. — Max. Tyr. 
Dissert, XXIV. p. 287. XXXVIIL p. 449. — Clem. Alex. 
Stromm,;Lib. IV. p. 523. ed. Sylb, — Philostr, Epist. XIIT. :— 
Harpocr. et Suid, in voce "AczZcíz- 

(2) Deipn. XII. pr 533. ibique Schweigh, 


N29 


15,0 COMM. LITERARIA. 


spargeret (1). Quumque eo tempore uxores in 
Graecia a maritis fere negligerentur, quondam om- 
nis eruditionis morumque elegantiae expertes 5 fieri 
aliter non poterat, quin Aspasiam, quae omni- 
bus, tam corporis quam ingenii dotibus ornata, 
Athenas venisset, omnes admirarentur, et quam 
saepissime convenirent. Praeter Periclem inter fa- 
miliares habuit etiam Socratem; cujus rei multi 
nobis testes sunt, quos inter Plato in Menexe- 
no (2) principem tenet locum, Etenim, ut anim- 
advertit Plutarchus, quamvis prior hujus dialogi 
particula magis jocose quam serio conscripta sit, 
tantum tamen historicae fidei ei inest , hanc mulierem 
in fama fuisse, quod ob dicendi facultatem mul- 
tis uteretur Atheniensibus; quae verba mihi indi- 
care videntur: Socratem, quamquam Plato in his 
ironia quadam usus fuerit, libenter tamen. Aspa- 
siae adfuisse, atque ex ejus consuetudine haud con- 
temnendos fructus ad ingenii cultum . percepisse. 
Fuerunt tamen et in antiquitate permulti, qui 
putarent, ista a Platone serio scripta fuisse; . ita, 
ut saepius ad hanc consuetudinem alluserint (3), 
et Clemens Alexand. Aspasiae attribuerit, .quae 
So- 

(1) Plut. 1l. 1l, — Ath, Lib. XIII. p. 608, in fine. — Hesych. 


'Tom. I. column, 1690. ibiq. interpp. 


(2) Cap. 3. p. 235. E. 
(3) Conf. praeter scriptt. jat] supra cit. Lucian. Tom. II. 


p. 285. — Athen. Lib. XIII. p. 569. in fine ct 589. E, — 
Synes. in Dione p. 58. D. sq. 


OBSERVATIONES 197 


Socrates apud Platonem, Diotimae tribui vo- 
Auit (1). Mortuo Pericle, nupsit Lysicli ovium 
mercatori, eumque humili loco natum, animi 
praeterea inertis atque abjecti hominem, brevi. ad 
.summum amplitudinis gradum evexit (2). Praeter- 
ea apud Ciceronem et Quinctilianum (3), e prio- 
re emendandum, nonnulla leguntur, quae Aspasia 
Xenophonti hujusque uxori dixisse fertur, quae- 
que non minus laudandam esse ingenii ejus subtilita- 
tem, quam indolis praestantiam ostendunt. De ejus 
vita scripserunt Aeschines Socraticus (4? (non 
vero orator, Demosthenis aemulus, ut voluerunt 
Francicus Datavusque Plutarchi interpretes,) atque 
Antisthenes , cujus nomen defendit Schweighaeuserus 
contra Jacobsii conjecturas (5). E recentioribus de 
Aspssia dedita "in egerunt Menagius, Jo. Chr. 

Wol- 

' €t) In Sympos. cap. 22. p. 2ot. D. 

(2) Plut. l. 1. — Dio Chrys. Orat. LV. p. 564. B. — Schol. 
ad Aristoph. Equitt. vs. 132. 736 et 762. eumque respiciens He- 
sych. in voce zrpofjzrozrAXc. ^pudSuid. eadem voce Lysicles 
perperam vocatur v/óc 'Aozucínc. Conf. Vales. ad Harp. p. 
24. *- Corayo in Bibl. Hell, lI. p. 462. IIopig T5 est nomen 
proprium filii ex Aspasia Lysicli nati. 

. (3) Cic. de Iuv. I. 31. — Quinctil. Instt. Orat. V. cap. 11. — 
Aliud quoddam acute dictum videre licet apud Xenoph. Memm. 
ll. 6. $« 36. 

(4) Blut. 1. 1, — Athen. V. p. 220. B. — Diog. Laert, II. segm, 
61. — Cic. 1. 1, — Harpocr. in voce "Aczzaeíz. 

(s) Schweighaeus, ad Ath. XIII. p. 589. E. Conf. Lib. V. 
p. 220. D. — Diog. Laert. VI, segm. 16. — Jacobs. in Mus. Att. 
lII. 2. p. 248. í 


18 COMM, LITERARIA. 


Wolfius, Olearius, Eckius (1). Gronovius (9) 
loquitur de gemma quadam  annulari, cui. sub 
nomine  'AezZscu insculpta erat formosissimae 
mulieris imago. Qua plures viri docti hancce 
Aspasiam indicari putaverunt, sed eos refutàvit 
Menagius, docens, "Aczasoc) viri nomen esse, 
non mulieris; quapropter suspicatur sculptorem 
exarare voluisse, certe debuisse, "AcezacecUc. Fuit 
et alia. quaedam Aspasia, cui nomen proprie erat 
Milto, amica Cyri minoris, quam ille nomine ejus 


mulieris ornavit, quae et ipsa sui seculi ornamen- 
tum fuerat (3). o7 


. Obs. XXVIII. In Samii belli narratione prae- 
cipue Thucydidem secutus sum, e quo etiam 
Plutarchus plurima petivit; ut ipse haud obscure 
significat (4). Ac videtur mihi cum Seidlero (5) 
faciendum esse, qui Diodorum erroris arguit ,' nar- 
rantem haec omnia Archonte Timocle accidisse; 
qua accusatione Doeckhius (6) Diodorum purgare 


cus . 


(1) Menag. in Hist. Philos. segm. VI. sqq. — Wolf. de. Grae- 
cis Mulieribus, quae prosa oratione usae sunt, p. 291. — Olear. 
Diss, de Poetriis, n?.:8. — Eck, Comm. de Aspas. Lips. 1774. 

(2) Antiqq. Graec. Tom. Il. 

(3) In Per. 1.1. Artüx, c. 26. p. 1024. — Athen. Lib. XIII, 
p. 529. D, — Suid. in voce  Aezcíz. — Aelian. Lib. XIf. cap. 1. 

(4) Plut, in Per. cap. 28. p. 167. 9. 

(5) In Diss. de temp. quo primum acta est Antigona, prae- 
missa Sophoclis.ed. ab Hermanno curatae, 

(6) Comm. de Antig. saep. laud. p. sr. 


OBSERVATIONES. "199 


-eupiens, statuit bellum Peloponnesium non exár- 
"sisse quatuordecim annis post tricennales 'indu- 
cias inceptas praeterlapsis; sed his annis etiam 
aliquot menses addi vult, qua de re supfa 
vidimus. ^ Sed versantur hi viri potissimum in 
quaestione, quo anno Sophoclis tragoedia Antigo- 
me acta füerit; quae res, quamvis ad hanc qüaes- 
tionem aliqua ex parte pertineat, hos tamen vi. 
ros in errorem duxit; quum in id maxime in- 
tenti "essent, "ut suas defenderent opiniones de 
'tempore, quo acta esset tragoedia; qua ' Sopho- 
"cles praeturam consecutus esse marratur (1). Ne 
'autem adolescens, qui principum in his literis 
"virorum doctrinam admirari potius, quam dijudi- 
'Ccàre- possum ; temerarie 'exsultare videar, auxilía 
petam e Suevernii V. C. (2) hac de re sententia. 
Ts Seidlero concedit, Diodorum reprehensione dig- 
Tiii esse, quod Samium bellum Timoclis Archon- 
tis anno tribuerit, ejusdemque belli, Archonte Mo- 
Tychide, cujus anno ad finem perducta est, nullam 
fecerit mentionem ; profiteturque se pridem hac 
de re ut Seidlerum cogitasse, licet sibi nondum 
cognitum-esset Scholion, universam hanc quaestio- 
nem plane diriiens, a DBekkero (3) cum Seidlero 

com- 

(1) Aristoph. Gramm. Antig. Argum. in fine. 

(2) In Comm. de Aliusionibus in veterum Tragoediis ad res 
politicas , inserta Comm. Historico - Philologs. Acad. Reg. Berol. 
1824. p. 37. Sq. E- FE 

(3) Invenitur etiam in Anecdd. Vol. I. p. 430. num. 16, 


oco COMM. LITERARIA. 


communicatum, Legimus ibi: và mep Xov évés 
xal Oex&Tg frei crpÓrEpoy émi 'TipoxAMéous (sic. Pid. 
Obs. AX.) vyéíyove 4 xol él v00. ils; Moguseiocu. (sic). 
Samio isitur bello in duas partes distracto , post- 
erior expeditio, Archonte Morychide suscepta, ad 
annum ri. Olymp. LXXXV. referenda est. Neque 
a verisimilitudine abhorret, Sophoclem in post- 
eriore hacce expeditione fuisse Praetorem 5 nam, 
quamvis Boeckhius (1) ex vero contendat, nullo 
veterum scriptorum testimonio diserte hoc probari, 
tamen ne vestigium quidem contrarii invenitur 5 lo- 
cusque Strabonis (2) , qui anceps haberi potest , ma- 
gis tamen Seidleri opinionifavet. Est autem ejusmo- 
di: 'Aduyao « « « » cépxpavreg oTpoTWyly VepixAén 
xxi cüv «ürQ ZooxAim v» somTX4v . ToOMOpxig xa- 
x&c Ouxxav amtiÜÓo0vr4G; ob; ZXaxwiowg.  Seidlerus 
exinde probare etiam voluit, Sophoclis praeturam 
ad alteram expeditionem esse referendam , quod 
ab anonymo vitae scriptore vocatur Thucydidi, 
Milesiae filio, in Praetura collega; hic enim a 
'Thucydide (3) memoratur, posterioris expeditionis 
occasione Atheniensibus auxilio venisse, Addi 
poterit locus ex Aristidis Scholiaste (4), qui octo 
e Strategis (quos decem numero Atheniensibus prae- 


fuis- 


(1) Comm. laud, p. 52. sq. 
(2) Lib. XIV, p. 638. 
(3) Lib. I. cap. 117. 
(4) Edit. Frommel. p. 125: 


* 


OBSERVA TIONE S. 201 


fuisse dicit), in Samio bello Praetores enume- - 
rat: Socratem Anagurrhasium , Sophoclem. e Colo- 
no poetam,  Andocidem, Chreontem, Periclem, 
Glauconem , Callistratum, Xenophontem Meliten- 
sem; unde colligas, duos Praetores Athenis man- 
sisse. Verum, quum Athenienses adversa fortuna 
premerentur, navibus auxilio ipsis venerunt Thu- 
cydides, Agnon et Phormio; quos si superioribus 
addamus , habebimus undecim Praetores: ut exi- 
stimes unum e tribus postremis, fuisse Archontem. 
Polemarchum, qui ceteris decem Praetoribus addi- 
tus, plerumque in urbe maneret (1)5 nunc vero, 
rebus minus prospere cedentibus, exercitum in- 
viserit, Quamquam cito illum reversum fuisse 
oportet, quia Pericles semper summus belli fuit. 
dux. Suspicantes autem , istum Polemarchum fuis- 
se Thucydidem, habebimus, quod DBoeckhio (29) 
respondeamus contendenti, Thucydidem Sophoclis 
collegam esse nequivisse, quippe ex eadem tribu 
ortum.  Strategi enim ex unaquaque tribu singuli 
eligebantur. — Huc igitur usque cum Seidlero 
faciendum videtur, a quo Suevernius, cujus sen- 
tentiam meam feci, in iis dissentit, quae de tem- 
pore ille disseruit , quo Antigona fuerit acta, Oblo- 

cu- 


(1) Conf. P. Bernard. Comm. de Archontibus p, 82. sq. — 
Periz. ad Aelian. V. 15, Ann. s. 
' (2) In Append. ad Comm. de Antigona, p. 230. — Conf, L. 
Bos. Antt. Graec. p. 163. ed. 1809. 


20. COMM. LEITERIARDA. 


cutus est Seidlerus Doeckhio (1), qui monuerat, 
Antigonam | circa. Olymp. LXXXIV. | exeuntem 
actam fuisse; ipse vero, satis se probasse existi. 
mans, Sophoclem anno r. Olymp. LXXXV. fuisse 
erpoTWydy , putavit, quum propter partam hac Tra- 
goedia gloriam Praetoris munus poetae tributum 
esse dicant, fabulam illam eodem anno non multo 
ante datam fuisse. Quo minus tamen eodem anno 
dari potuerit , obstat Atticorum mos , qui versus civi- 
lis anni Attici finem ordinarios Strategosin sequentem 
annum designare solebant: Dionysia (2) .autem , 
quo tempore poetae novas Tragoedias in scenam 
proferebant , mense Elaphebolione, tertio nempe 
ante civilis anni finem celebrari solebant. ^ Ne- 
que existimare licet, Sophoclem electum fuisse 
Praetorem extraordinarium , quia ejus merita, in 
rebus quidem bellicis, non tanti erant, ut tali 
honore dignus esset (3). Quid autem illud fuerit, 
quo Sophoclis fabula Atheniensibus tantopere placue- 
rit, ut auctori Praetoris munus deferrent, a tribus: 
Doctissimis viris, hac Observatione saepius memo- 
ratis , eodem modo explicatur: nempe poetam in illa 
"Tragoedia manifesto ostendisse , bene se imperantis 
: offi- 
(1) Graec. 'Iragg. Kell. p. 107. Sq. et 137. 

(2) Conf. Boeckh. in Diss. inserta de Lenaeis Comm. Acad. 
Berol. 18:6 et 1977 p. 59 et 96. — Conf. Ruhnk, in Opuscc. 


p. 220. SQq. ed. 1823. 
(3) Coüf. Obs. LIF. — Phrynichum ob tragoediam simili modo 


Praetorem electum fuisse , téstatür Aelian. V. H,. III. 8. 


OBSERVATIONES, 3 


officià perspecta habere (1). Praeterea -Democra- 
tide laudes passim celebratae, e. g. versu TIAus 
yüpoüx foU, $vi5 üviphc écU iydg (2), mon potue- 
runt non oinium applausu audiri, Quaestionem 
vero, qua aetate fuerit Sophocles, quum hanc 
PPraetüram obtineret, nostro proposito alienam , 
mon est quod tangamus. Quin eo tutius omittere 
eam poterimus, quo manifestius constat, locum 
Grammatiei, unde illa derivantur , nulla fide 
esse dignum, quippe in numeris turbatum (3). 
Sed brevissime quaedam de ipso bello ejusque even- 
tu adjiciemus. T 
Prima , quae in hisce nobis occurrit Quaestio , de 
expeditione est contra Anaeénses, in Continente e 
regione Sami habitantes ; uti satis apparet e locis, 
à Boeckhio, Suévernioque laudatis , quibus adda- 
tur Scylacis Periplus (4), e quo discimus , illo. 
rum oppidum, cum nonnullis aliis, in. Samiorum 
ditione fuisse (5). Ac jure mihi videtur statuere 
Doeckhius (6) : verba zAeuov mp0e ' Avalous haud aliud 
significare posse , nisi e/Jum ZInacensibus il latu m; 
, "Havemiota 
(D Conf. Dem. de fals. leg. cap. 7o. p. 418. R. 


(2) Sophocl. Antig. vs. 733. 

(3) Anonym. in vita, p. 2. Tauchn. — Conf. Boeckh, de 
Antig. p. 57 et 225. 

(4) P. go. ed. Gronov. L. B. 1697. — Steph. Byz. sua duxit 
ex Ephoro. Conf. Marxius, p. 199. 

(5) Conf. Strab, Lib. XIV p. 63C. sqq. 

(6) De Antig, p. »37. 


ita ut Athenienses Anaeam aggressi fuerint, Quodsi 
enim anonymus Sophoclis vitae scriptor Samiorum 
Aristocraticos indicare voluisset , qui primum e Samo 
Anaeam profugi, deinde in patriam reversi, contra 
Athenienses bellum gerebant: usus profecto fuisset 
iisdem verbis, quibus Thucydides (1) in simili re; 
vocassetque eos mobg Xaplouc &E "Avaiay (Thucydi- 
des enim utitur plurali neutro (2) ubi ceteri scri- 
bunt zi» 'Avziazy). In sequentibus vero a Boeckhio 
recedendum est , et recipiemus nos iterum ad Suever- 
nium; qui, licet non tam diserte Seidleri conjec- 
turam , pig vcüe Xxjuioue , prO zpào "Avyaiay Vel'Avae 
vioug ,improbet, tamen eam minus esse necessariam 
ostendit. Prior vero contra Samios expeditio 
minus apte zóAsuoc pc "Avaía) dici potest: mi- 
noris enim momenti videntur argumenta , - quae ad 
haec probanda a Doeckhio allata sunt. Quum lis, 
inquit, esset de Priene, Anaeae vicino oppido, 
quid prius fecerint Athenienses , Milesiis auxilian- 
tes, quam ut regionem ipsam , de qua certamen esset , 
hostibus eripere conarentur? Quae speciosa sane 
argumentatio refutatur testimonio Plutarchi, Thu- 
cydidis et Diodori, qui, quamquam in posterio- 
ris expeditionis expositione mentionem facientes 
itineris, quod Pericles in Cariam ac dein Phoe- 
nicibus obviam fecit , omnes tamen altum silentium de 

prio- 


(1) Lib. III, cap. 32. 
(2) Conf, Interpp. ad L1. et III, 19. 


OBSERVATIONES 205 


priore in Continentem invasione observant; nec 
nisi paucissimis verbis prioris Samiae expedi- 
tionis meminerunt. Diodorus de Pericle adjicit: 
&üróg 9' £v üMyemis xuépmis GmayTR CUVTETEAWKÜS 
émaviAÓsu sig vào 'Aljwxc. Praestat igitur, cum 
Suevernio bellum hocce poszerius de Periclis in 
Cariam itinere expeditionem contra Anaeam vocare: 
ita ut Athenienses utramque Je// Samii nomine 
comprehenderint; quarum prior fortasse Ouuox paria 
x&T&cTAacig , altera cdAsuog pio "Avmimy fuerit ap- 
pellata. 
Dum Pericles Phoenicibus , auxilia Samiis ferenti- 
bus, occurrebat, hi, eruptione subito;facta ,' Athe- 
nienses in custodia relictos profligarunt. Dux erat 
Melissus: Philosophus , de cujus gestis rebus ceteris 
quicquam annotare omitto, lectorem ad Menagium , 
Fabriciumque ablegans (1) ; verum scriptores , qui 
ejus. Praeturae mentionem fecerunt ,. hic appo- 
nam (2). 
;"At Pericles cito reversus, labantes res brevi 
restituit, insulanosque omni ratione expugnare co- 
natus est, Usus est hac in re Artemonis Clazo- 
me- 


(1) Menag. ad Diog. Laert, IX. segm. 24. Fabr. Bibl. Gr. 
Lib. II. cap. 23. $. 22. 
"€2) Plut. in Per. cap. 26. p. 166. C. Them. cap. 2. p. 112. D. 
Adv. Colot., cap. 32. p. 11:6. B. — Aelian. V. H.. VII. 
Cap. 14. — Diog. Laert. l. l. — Confudit Suidas in voce MzA. 
Melissum Philosophum , cum Melito, Socratis accusatore. 


20$: C.O MM? LITERARIA. 


menii ope, qui , quod Plutarchus ex Ephoro( 1) tra» 
dit, novarum machinarum inventione multum ad vi- 
ctoriam: contribuit,; Cujus vero generis hae machi- 
nde fuerint, non apparet: Diodorus Artemonem 
inventorem vocat Arietum. et; Testudinum; : sed, 
sifides habenda Nepoti (2), Miltiades in Pari ope 
pugnatione , testudinibus -usus est, atque a Livio 
Dionysioque Halicarnassensi ,: pluribus locis fit men- 
tio arietum testudinumque, a Regibus , vel bre- 
vi post Reges: exactos- usurpàtoram: (3).: Praeterea 
Heraclides Ponticus, apud Plutarchum , e. versu 
quodam Anacreontis probare studet , Artemonem plu- 
rimis. jam- hominum ante haec tempora aetatibus 
vixisse ?: quàe tamen) nos non multum. movent 
considerantes , multa illi; poetae immerito tributa 
esse carmina, et plurimos. exstitisse Artemones ; 
qui inter^se "facillime. confundi potuerint:.(4). Ab 
antiquo "Grammatico (3) "Artemo- aequalis. vocatur 


Aristidis cognomine Justi , e cujus testimonió etiam: 
discithus, hominem nimis fuisse delicatum , ac mollem; - 


10 91 US .4205quàa 
"Q1. 22 6onf, Ephor. fraguim. p. 235. sq. et 69..sq. — Plin. 
Hist; Nat. VII. 46. — Serv. ad Virg. IX. vs. 505. — Finxit Artemo- 
nis Periphoreti imaginem Polycletus. Plin. H. N. XXXIV, cap. 8. 
-:(2) In Milt. cap. 6. $e 2, 1 

(3) Conf. Lips. Poliorcc. Opp. Tom. III. p, 473. 

(4) Inde: explicandus fortasse Diodori error; qui recentiori 
Arcemorii tribuerit , quaead antiquiorem pertinent. — Enumerantur 
nonnulli Arremones Fabricio bibl. Gr, Lib. Il. cap. 15. $. 19. 
Tom. Il. p. 112, SQ. Harl. 

(5) Schol. ad Aristoph. Acharnn, vs. 580. 


OBSERVATION: S. 207 


qua. in re sibi consentientem habet Athenaeum (1) , 
ex Anacreonte quosdam versus citantem , in qui- 
bus. hicce. Artemo. vocatur. zov4p(g , atque inter 
üshomdpyove .. enumeratur. Cognomen. habuit : zepgiQo* 
piirau » quod: ejus inimici ipsi e mollitie inditumi fuis- 
Se,autumant : sed. major fides habenda est iis qui nar- 
rapt, eum. sic dictum fuisse, quod , quum claudus 
esset, ad; opera visenda ;in-lectica circumferretur, : 
, :Pericli etiam- ipsi; quaedam in re militari hoc bello 
inventa tribuuntur 5 - quae tamen verisimiliter Are 
temonis j sub Imperatoris omine latentis , dici me- 
rentur, ,In his. inventionibus praecipaum locum te- 
nent: Manus ferreae ; in eo-ab-arpaginibus diver- 
sae; quod; bae hostilem -nayem. sursum tollant , quae 
deinde. in. mare. praecipitetur ; illae | autem. inser- 
viant. ad; navem navi jungendam , .ut cominus ac 
quasi terrà pugnetur (22. Dubitat Plinius , utrum 
naves "Hippagogae a 'Samiis àn a Pericle 3 ine 
veniae - fuerint 5 y^ 'qüae "si "eaedem fuerint , quas 
TThücydides ' et Plutarchus (3) ns, Sopgiup voca. 
funt; "mihi videntur majori jure. Samiis tribui, 


Néic eiii facile quis credat, a Pericle viginti tales 


Sa- 


1o (y EibiXIl ^ p.535; — Plut. 1. 1. memorat aheneum cli- 
. speum a-' duobus servis süpra Artemoriis caput sémper gestatum 
fuisse, ne forte quid in illud delaberetur. : Mx 
»» C2): Plin. Hisr. Nar. VII. — 56. — Conf. ' elieffei; dé Mil. 
;Navé Lib, H, 2; / 1d 


(3) Thuc. I. 115. ibiq. — Schol Plut. L !, — Conf, Morus 
in Indice Xenoph. Hell. - : 


o8 COMM. LITERARIA. 


Samiorum naves. superatas fuisse, si ipse iliis nue 
per primus uti incepisset. 

Ceterum hoc ex bello manifesto apparuit , 
quam parum adhuc Graeci in humanirate | pro- 
fecissent. Captivis utrinque stigmata inusta, Sa- 
miis Athenienses ulula notantibus ,  Athenien- 
sibus Samios Samaenae, navis cujusdam,  figu- 
rà (1). Quo minus Plutarcho adstipulamur , 
ubi Duridem Samium mendacii accusat, plurima 
a Pericle crudeliter acta memorantem. . Nam , 
quamquam Periclis indoles mitior erat , quam qui 
sponte talia ipse faceret, militibus tamen (9) 
indulgendum fortassis erat. Silentium quidem Thu- 
cydidis, Ephori et Aristotelis nos in eam ducunt 
opinionem , résa Duride in majus fuisse auctas , sed 
minime probant, Samium omnia omnino finxisse. 


Obs. XXIX. Sub Periclis auspiciis Phidiaeque ad- 
ministratione,. haec Propy/aea , Mnesicle Archite- 
cto, quinque annorum spatio confecta sunt, Hu- 
jus vestibuli , per quod unicus ad arcem .ad. 
itus erat, descriptionem dedit Pausanias (3): ubi 

- fit 


C1) Plut. ]. 1. - Aelian. V. H. II. g. dicit Athenienses Samaena 

Samios ulula fuisse notatos. Suidas ex ambobus sua hausit; voce 
Eapíu» 35Wuog et TE Xmpíuv. 

(2) Hos enim non optimae fuisse notae , probari potest ex 
Alexíde Samio, citato zb Athenaeo Lib. XII, p. 572. F. ubi 
vid. Schweigh. 

(3) Attic, 22. $. 4. Sq. 


OBSERVATIONES. i 


431. Concesserim praeterea viro Doctiss. , verba 
apud Plutarchum obvia, de auctumno accipi posse; 
quamvis lisdem etiam hiems primaque anni pars 
indicari potuerint; verum, si hos menses com- 
putamus , non fient decem menses , sed tredecim vel 
quatuordecim : qui tamen longius temporis spae 
tium efficiunt , quam ut Thucydides (1) dice» 
re potuerit: uerZ 9B raUTX 0) T0AAQ UcTepoy. lta- 
que satius mihi videtur, et in his a Diodoro rece- 
dere; qui praeterea erravit, irruptionem quandam 
in Atticam quinquennalis foederis tempore factam 
commemorans ; ac statuens Tolmidem clade aíffec- 
tum fuisse Callimacho Archonte, non vero Timare 
chide. — Pugnam, qua Tolmides occubuit , commis- 
sam esse dixi prope Coroneam , Plutarchi verba zzgl 
Kopovsiay reddere cupiens; accuratius tamen Xe- 
nophon eam retulit ad Lebadeam prope Coro- 
neam (2) atque in via sitam, quae Orchomeno 
Chaeroneaque Haliartum ducit, uti docuit Ernes- 
tius V. C. (3). d 


Obs. XXI. Megarenses non ane haec tempora ab 
Atheniensibus Zefzcisse,e locis patet , quos e Plu- 
tarcho et Thucydide citàvi. Quamobrem Diodo- 
rus non audiendus, ubi dicit , Megarenses prius 

quam 

(1) Lib. I. 114. init. 


(2) Conf. Strab. IX. p. 414. 
(3) Ad Xenoph. Memm. 1. ad textunt 1, 


CLAR. M 


:3 COMM. LITERARIA, 


quam Euboeénses defecisse. Quod si verum , Pericles 
Megara prius expugnavisset , (praesertim , quum 
a Megarensibus urbium custodes interfecti essent ,) 
deinde in Euboeam trajecisset : nunc vero, re audi- 
ta, atque insuper animadvertens Spartanorum exer- 
citum Atticae imminere, celeriter reversus est, 
illudque bellum eo modo est finitum , quo indi- 
catur a scriptoribus, quorum auctoritatem secutus 
sum. Megarenses hujus victoriae , sive potius per- 
fidiae, monumentum reliquerunt , Apollini signum 
hastatum consecrantes (1). 

De decem talentis, quibus Pericles Cleandridem 
corrupit, praeter locum Plutarchi, | quo nititur 
nostra argumentatio , testes afferri possunt Sui- 
das, Hesychius et Schol, ad Aristoph. (9), 
a quibus Pericles fertur, quum Praetoris mu- 
nere defunctus rationes redderet, dixisse, sese 
pecunias «ej; T) 9é impendisse, Plutarchus (3) 
tamen e Theophrasto notat, Periclem illa ver- 
ba alia occasione effatum fuisse; illumque quot- 
annis decem talentorum summam —. Lacedaemo- 
nem misisse. In Scholiaste jam memorato ac Sui- 
da alia etiam inveniuntur , v. c. Periclem e pecunia, 

quae 


(1) Plut. de Pythiae Oraculis, cap. 16. p. 405. A. 

(2) Suid. vocibus 3£oy , ZQopo, et eic 7à 3éoy. — Hesych. in 
voce 3éoy. — Schol. ad Aristoph. Nubb. vs. 857. — Ducta sunt 
ex Ephoro. Conf. Marxius ad Ephori fragmm. p. 226. 

(3) Plut. in Per. cap. 23. p. 164. 


OBSERVATIONES i 


quae in Acropoli servabatur, ad bellum geren. 
dum , vel ad Minervae imaginem conficiendam ;quin« 
quaginta talenta sumsisse: seseque defendisse ver- 
bis: sie và Scy dvjA«cz. Quo pertinet Aristophanis 
jocus (1), vocem Zv/ases mutantis in dm AA eC, 
et locus quidam Synesii (2). Ceterum nomen 
Zuu(ouAew Spartani , quo Plutarchus Cleandri-. 
dem vocavit, a Suida per negligentiam alicubi in 
Cleandrum mutatum esse videtur, quod probari 
poterit e tertio scholio ad Aristoph. 1. l., ubi du- 
plici hac ratione scriptum invenitur; a Diodoro. 
Sic. . vocatur Clearchus (3). Plistonax decem ta- 
lentorum poena mulctatus, quum eam solvere non 
posset, in exsilium abiit, nec Spartam rediit an- 
te Olymp. LXXXVIII. 3. A. C. 426. (4). . Clean- 
dridem, qui capitis judicium effugerat, absentem 
bonis publicatis orte mulctarunt ; non enim vi. 
deo, qui ééwsuszy et &4sucay, quae verba 
in citatis scholiis leguntur, ita inter se pugnent , 

ut alterutrum mutari necesse sit (5). 
Peloponnesiis ex Attica profectis, Pericles in 
Euboeam rediit; eique, quam totam sibi subje- 
cerat, tributum imposuit. Spectavit huc Aristopha- 
nes 


(1) In Nubb. 1. c. 

(2) In Dione p. 59. D. ed. Paris. i69r. 
(3) Lib. XIII. 106. 

(4) Thuc. V. 16. in fine. 

€s) Conf. Strab. VI. p. 264. 


M 2 


10 COMM. LITERARI A. 


nes (1), ludens in verbis zxpzrérarai, (quod de& 
Euboeae situ , juxta Locridem , Doeotiam atque At- 
ticam extensae, accipitur), et zapsró4 , quo re- 
spondens Strepsiades notavit tributorum exactionem, 
qua vexati sunt hujus regionis incolae. — Est 
quaestio de Hestiaeensium nominis scribendi ratio- 
ne, quam tractaverunt Valckenaerius , Goellerus , 
Wichersius (2), alii, quaeque huc minus pertinet. — 
Hestiaeensibus in Macedoniam missis, Athenienses 
oppidum occuparunt, agrosque inter mille (uti 
Diodorus, bis mille, ut Theopompus memorat) 
colonos diviserunt;  Hestiaea urbs postea Oreus 
vocata est (3). 

Tempus denique, quo tricennalia foedera inita 
sunt , facile computatur ex iis, quae Thucydides de 
Peloponnesii belli initio narravit (4). Quum enim 
Archontes lHecatombaeone mense munus auspica- 
rentur, et Pythodorus dicatur duos adhuc menses 
Archon fuisse; apparet, demtis his duobus men- 
sibus ac quatuordecim annis, ipsum tempus indies 
cari, quo foedera sint composita (5). Quod enim 

a 

(12 Nubb. vs, 213, ibiq. Schol, 

(2) Valck. ad Herod. VIII. »3. — Goell. ad Thuc. I. i14. 
Wichers. ad Theop. fragm. 164. p. 215. sqq. ' 

(g) Strab. X. p. 440. — Steph. Byz. in voce "Imcríziz, — 
Schol. ad Thuc. I. i14. — Paus. VII. 26. $. 2. — Conf, 
Wichers. ad Theop. l. l. — Marxius ad Ephori fragmm. P* I6I. 


C4) Lib. II. 5. init. 
€5) Conf. O2s. XIF, et XXXVI. 


OBSERVATIONE S. 181 


a Boeckhio (1) affirmatur , Thucydidis verbis : r4cca- 
Qa xol Béxa Írw Évipeivxy mi OVÓi, Ct mcipTTQ xci 
Bexérg Érei &. 7. A. nihil amplius indicari , quam prae- 
terlapsos jam. fuisse quatuordecim annos, decimum- 
que quintum nondum fuisse finitum , magnae id dubi- 
tationi obnoxium videtur , tum ob consuetaista in re 
simili apud Thucydidem, dA/yg zmAeicy , vel ejusmo- 
di quid, tum quod statim 1.1. sequatur. accuratis- 
sima temporis definitio , e diversis in Graecia com 
putandi rationibus constituta. Itaque Euboea intra 
perbreve temporis spatium subacta est; nam , quod 
ceteri magis subindicant, quam dedita opera com- 
monstrant, id diserte testatus est Pausanias (2), 
insuper mentionem facies columnae cujusdam, in 
qua foederis conditiones fuerint scriptae ; quique 
in anno definiendo egregie. nobiscum convenit. 


Obs. XXII. Annumeratus est iste Z/Zucydides ab 
Aristotele tribus illis. viris, qui optimi cives ex- 
stiterint, habuerintque zuzpiyy — edvonzy ape Tbv 
O/noy (3). Et profecto, quod cum Pericle de 
principatu certaverit, ob eam potissimum causam fe- 
cisse videtur, quod animadverteret, liberrimam 
illam Democratiam, a Pericle confirmatam, mox in 


ty- 


^^(1) Comm, de Antigona, inserta Commentt, Historico-Philo, 
logg. Acad. Reg. Berol. ann. 1824. p. 46. sq. ' 

(2) Lib. V. cap. 23. $. 5. 
(3) Plut. in Nicia Cap. 2. p. 524. A. 


34 COMM. LITERARI A. 


tyrannidem mutatum iri; se autem semper moderatum 
praestitit : quapropter a Plutarcho códpey (i) 
appellatur. Simultatis, quae eüm: inter ac Periclem 
fuit, meminerunt etiam Athenaeus et Scholiastes 
ad Aristophanem (2); 'Cicero de ambobus con- 
junctim egit in Bruto (3). Circa haec tempora acci- 
dit, ut aries, uno tantum cornu in medía fronte 
praeditus, e villa quadam Periclis ad eum adduce- 
retur, Quo viso Lampo vates dixit: quum duo hac 
aetate essent in civitate potentissimi viri, fore, ut 
alter ejiceretur, alter summa in republica potiretur 
potentia, Anaxagoras autem, discisso cranio, os- 
tendit, fortuito ac maturali quadam causa factum 
fuisse, ut duo cornua in unum convenissent, at- 


que adeo unum tantum cornu enatum fuisset, Ad- . 


dit Plutarchus (4), primo tempore Anaxagorae fi- 
dem fuisse habitam, brevi tamen post, quum 
Thucydidis auctoritate fracta, omnia ad Periclem 
redirent, Lamponem in omnium admiratione fuis- 
se, Servavit etiam Plutarchus acute quid, a Thu- 
cydide dictum, Roganti enim Archidamo, uter 
melius luctaretur (i. e. uter plus in rep. guber- 
nanda valeret) , "lhucydides respondisse fertur. : 


» In- 
(1) Plut. in Per. cap. II. p. 159. A. 
(2) Athen..Lib XL. p. 5c6. — Schol. ad Acharnn. vs, 703* ad 
Vespp. vs. 941. — Conf, Wichersad Theop. fragm. 98. p. 1 71e Sq. 
C3) Cap. 7. ; Y. 
(4) Plut, in Per. cap. 6. p. 154. F.cujus hac de re judicium 
examinavit Daylius in Pericle nota A. 


A o s ——————————————m———ÁÉ— 


OBSERVATIONES. 183 


» Incertum est; cum enim ego eum dejicio, ne- 
» gando se cecidisse vincit, .idque spectatoribus 
» persuadet." (1). 


Obs. XXIII. Muellerus, rationibus subductis , 
statuit Phidiam, quem Plutarchus testatur, om- 
nium monumentorum , quae Periclis jussu exstructa 
fuerint , arbitrum fuisse, opera illa inde ab Olymp. 
LXXXII. vel LXXXIII. suo consilio rexisse, et 
manuum honore nobilitasse (2). Prius jam dixerat 
ista opera continuo ordine sese excepisse, ita ut 
initium ductum sitab aede Cereris Eleusiniae , cujus 
architecti. fuerunt. Coroebus , et post ejus mortem 
Metagenes , denique Xenocles (3); dcinde fuisse 
exstructa Hecatompedon , Odeum, aedem Miner- 
vae Suniensis , alia in agro Attico deorum de- 
lubra,  Acropolin, denique Propylaea. ^ Odeum 
autem hisce temporibus , fuisse. aedificatum , vir 
Clar. demonstrat e  Cratini versibus , a Plu- 
tarcho. servatis (4), ubi Comicus certamen 'Thu- 
cydidem inter Periclemque respexit. Addit ibi 

: iid Plut- 


C(r) Plut. in Per; cap, 8. p. 156. — Reip. Ger. Praecc. gus 5. 
p» 80». C. 

(2) In yita;Phidiae , p. 34. 

.Q) Strab, IX. p.. 395. Architectum vocat Ictinum. 

(€5) In Per. cap. 13. p. 160. A. — De Odeo conf. etiam 
Meursius Opp. lI. p. 486. sqq. Il. 566 , 1192, —- Gibbonus in li- 
bro, quem Anglice scripsit de detrimento er interitu Imperii 
Romani Tom. lp. $5. ed, Lond. 1821. oct, 


134 COMM. LITERARIA. 


Plutarchus , certamina, quae Panathenaicis festis 
de musica inire solebant Athenienses, tunc tempo- 
ris a Pericle primum fuisse instituta, eumdemque 
rationem constituisse, qua certantes tibia, vel 
voce aut cithara contenderent. ^ Conjicit porro 
Doct. Muellerus, jacta jam tum fuisse Heca- 
tompedi fundamenta, quod aedificium absolutum 
est Olymp. LXXXV. 5. Archonte "Theodoro. 
Cujus rudera, partim adhuc in solo, quo Parthe- 
non aedificatus est, obvia, partim in Angliam 
deportata, antiquum aedis splendorem omnibus os- 
tendunt. Illius autem delubri, si quam descrip- 
tionem hic addere vellem, nimiam in molem 
haecce annotatio cresceret ; et illud agerem , quod 
mihi potius ad Historiam artium pertinere vi- 
detur (1). Aedificatum est hocce Minervae tein- 
plum Architectis Ictino (e) et Callicrate. Praeterea 
alia quaedam aedificia memorantur Periclis auc- 
toritate exstructa, v. C. oróz &AQuroTOAI in via ad 
Piraeeum ducente (3), ac Lyceum (4). Ceterum 
omnino cum Muellero faciendum mihi videtur , 
contendente : Phidiam , postquam Minervae signum 
ex auro atque ebore confectum , Archonte Theo- 
: do- 

() De nomine éxzarópzc3ov conf, Plut. in Cat. Maj. 
cap. 5. p. 339. A. — De Solert. Animm. cap. 13. p. 970. A. — 
De Glor. Athen. cap. 7. p. $49. D. 

(2) Conf, etiam Strab. IX. p. 396. 

(3) Schol. ad Aristoph. Acharnn. vs. 547. ; 

C4) Suid. invoce IJep;xAfíg. — Hesych, in voce Auvxeiov. 


OBSERVATIONES. 185 


doro (1) in Hecatompedo posuisset, Elidem pro: 
fectum esse, ibique Jovis Olympii finxisse si- 
mulacrum; deinde ex hac urbe reducem, Olymp. 
LXXXV. 4. Archonte Euthymene, Propylaea aedi- 
ficare coepisse, eoque tempore in offensam inci- 
disse, quam Pericles maximis, quos erogabat, 
sumtibus , in se excitabat. Quapropter infra hac 
de re agendi locus erit. 


Obs. XXIV. F. Christianus ad Aristophanis 
Scholiasten (2) putat, hunc Psamrmetichum eun- 
dem fuisse, de quo Herodotus (3) loquitur: 
additque hanc largitionem factam esse eo belli Pe- 
loponnesii tempore, quo Athenienses ista pes- 
te affigebantur, quia A;4éz et Acudg saepe sunt 
cy ve OU. épyouévo. Qua in re a Doctiss. interpre- 
te dissentire liceat. Primum enim Psammeticho 
ili quatuor deinceps reges successerunt, antequam 
Cambyses Aegyptum aggressus estIVOPS. da ut 
iste Psammetichus vix pater esse potuerit istius 
Inari, de quo egimus ad annum A. C. 460. Psame 
metichus autem , cujus fit mentio apud Scho- 
liasten , fortasse filius fuit hujus Inari, ita ut a . 


pro- 


(1) Sie enim scribendum in Philochoro apud Schol, Aristoph, 
Pac. vs. 604. ' r 


(2) Ad Vespp. vs. 716. 
(3) Lib. Il. 157 
(4) Herod. II. 158. sq. 161. sq. IJI. 1. 


1386 COMM. LITERARIA. 


proavo nomen habuerit (1). Dein , etiamsi Diodorus 
Sic. (2) Lysimachidem Archontem non ad Olymp. 
LXXXIII. 4. memorasset , tamen e Plutarcho (3) pa- 
teret , istam frumenti copiam jam diu antea in Atticam 
missam fuisse. Etenim propter illum morbum , e ni« 
mia hominum congregatione diuturnaque obsidione 
ortum , Pericles per breve aliquod temporis spa- 
tium imperio privatus , mox rursus in pristinam di- 
gnitatem restitutus , Populum oravit, ut in gratiam 
sui ipsius nothi, ab ista lege remitterent, quam 
cp TÀVU TOAARV wpovo» tulerat, De civium nu- 
mero, qui explorationem subierint, fere consentiunt 
Philochorus ace Plutarchus; ita ut parvum discri- 
men, quod in eorum computationibus observatur ; 
nullam difficultatis exceptionisve ansam praebeat. Si 
porro in virorum doctorum dubitatione de vexato 
illo ézpzó4zca» aliquid statuere liceat, cum. Clin- 
tono scribam d4zzAZózsazv. Huic | emendationi 
obniti videtur vir quidam doctus, quum ad 
locum Dionysii Halic. (4) provocat, ubi legitur 
mezpacÜmi cürojc; verum, ne .dicam aliam prorsus 
rem ibi agi, praecesserant verba éày 70: DeUTEpov 
&ÉeAeyaÜcr, i. e. si, postquam a magistratus judi- 
cio ad Populum provocaverint, ab eo quoque 

fue- 


Q) Palmer. in Exercitt, ad Aristoph. 1. l. 

(2) Lib. XII. cap. 22. 

(3) In Per. cap. 37. P. 172. D. 

(4) In Judic. de Isaeo, Tom. V. p. 6iz. KR. 


OBSERVATIONES. 187 


fuerint condemnati: unde sequitur, aliquem ci- 
vium numero eximi potuisse, licet nondum servus 
venumdaretur (1). 


. Obs. XXV. Longe aliter Sybaritarum calamita- 
tes ac Thuriorum origo a Strabone (2) exponun- 
tur; major ramen hac in re fides habenda est 
Diodoro, cujus quippe historia, si ponas Calli- 
macho Archonte legatos in Graeciam venisse, co- 
lonos vero Praxitele Archonte profectos esse, op- 
time cum ceterorum scriptorum testimoniis con- 
venit, Hujus coloniae dux fuit Hiero,  Niciae 
familiaris (3), vel, ut alii volunt, Lampo 
vates , de quo jam supra vidimus, quantum 
Pericli faverit gratusque fuerit (4). Fuerit for- 
tasse Hiero. rei militaris arbiter, Lampo civiles res 
moderatus sit. Constat certe Periclem ,. .Lamponis 
auxilio , dum .Populum. ad. hanc expeditionem ex- 
citaret, usum fuisse; et postea Lampo colonis 
exposuit, quomodo omnia instrui oporteret, plera- 
que ad Atheniensium rationem conformatis (3). 
Inter pinscipnóg hujus coloniae Socios, de qui- 

u$ 8 530v ,: s : Ru. .cbus 

(1) Etiam "Corayó' displicuit lectio seil e dir 
Paris. praefert éQvsezv. Bibl. Hell, p. 466. 

2) Lib. VL p. 263. ^ ^ 

(3) Plut, in "Nicia cip. s. P. 526, B. 

(4) Vid. Oz;. XXII. 

(5) Plut. Reip- Gér. Práecc. cap. 15. p. 912. D. — Schol. 
ad Aristoph. Nubb. vs. 331. Aves YS. 621. ye im pium 
Suidas voce OovpouzyTéic. ; 


1388 COMM. LITERARIA. 


bus egit Taylorus (1), maxime memorari debent 
Herodotus et Lysias, quorum prior ibi mortuus, 
quamquam Halicarnasso oriundus, 'Churii tamen 
cognomen adeptus est; ita ut antiquitus ejus His- 
toriarum titulus esset *Hpo3drou Ocuplou ieTopluc drd- 
Se£i 4206 (2). Lysias ibi mansit usque ad annum 
A. C. 412., Archonte Callia (3). Praeterea sociis 
annumerantur Thucydides atque Empedocles (4). 
Urbs ipsa vocata fuit, vel Thuri, vel Thuria, 
sive Thurium; qua de re, praeter laudatos locos, 
imprimis consulatur Steph. Byz. Sita ea erat inter 
amnes Crathin et Sybarin (5). De novae coloniae 
fatis conf, Diod. Sic. (6), hujusque C1. interpres, 
P. Wesselingius. 


Obs, XXVI. Putat Palmerius (7), hanc. priorem 
Periclis uxorem appellatam fuisse JDimomachen , 
eamque primum Cliniae Alcibiadem , deinde Hip- 

po- 


(1) Vita Lysiae p. 53. 

(2) Plut. de Exsil. cap. 13. p. 604. F. — Arístot. Rhett. HII. 
9. p. 592. A. — Conf. Strab. XIV. p. 656. — Suid. in voce 
*Hpóloroe. — Epigramm. apud Steph. Byz. voce Oovpiop. 

(3) Pseudo-Plut. p. 835. D. — Dionys. Halic. Tom, V. p. 
453. R. 

(4) Anonymi vita Thuc. cap. 7. ubi tamen cum Milesiae filio 
confundi videtur. — Diog. Laert. VIII. segm. 52. 

(5) Plin. Hist. Nat. III. r1. 

(6) Lib. XII. cap. 35- Sg. XIV, cap. 101. 5q» — Conf. Strab. 
VI. p. 263. - 

(7) Exercitt. p. 192 €t 632^ Sq. 


OBSERVATIONES. 1$9 


ponico Calliam, postremo Pericli Xanthippum Pa- 
ralumque peperisse; sed adversus Celeb. viri opi- 
nionem nonnulla sat gravis momenti , ut puto , affer- 
ri possunt. Fidem enim tribuens Nepotis testimonio, 
narrantis Alcibiadem Periclis privismum fuisse, in 
hujus matrem inquirit, quam Plutarchus dicit fuisse 
Dinomachen, Megaclis filiam (1). Novimus autem 
ex eodem Plutarcho, Periclis uxorem antea Hippo- . 
nico nupsisse, quam ob rem etiam hujus filius Cal. 
lias a Platone dictus fuit frater óuopsrpioz Xanthippi 
et Parali (2). Si igitur Alcibiades revera Periclis 
privignus fuit, jam satis apparet , ejus matrem ter- 
tium maritum habuisse Periclem; neque ulla uberio- 
re demonstratione opus est. Quae vero a Palmerio 
addita sunt, utrumque hoc probant: primum, fieri 
omnino non potuisse, ut Cliniae Hipponicique uxor 
eadem fuerit mulier; deinde, Doct. virum Periclis 
sororem cum Alcibiadis matre confudisse. Ne ta- 
men inania et temeraria verba in Celeberimum virum 
jaculari videar , huic quaestioni aliquid lucis affer- 
re conabor. Citat Palmerius Lysiae (3) locum, 
ubi Megacles a matre proavus fuisse dicitur Al- 
cibiadis junioris, Hujus autem mater erat Hip- 

2 on 


(1) Plut. in Alcib. cap. l. p. 191. E. 

(2) Plat. in Protag. p. 3'4. E. — Conf. Groen v, Prinst» 
in Prosopogr. p. 1350. 

(3) Lys. Adv. Alcib. e. 1o. p. 549. 


1:999 COMM, LITERARIA. 


parete, filia Hipponici, Calliae soror (1)5 ita ut, 
si Dinomache Alcibiadis mater, postea ex Hippo* 
nico Hippareten pepererit, Alcibiades sororem 
suam uterinam uxorem duxerit, necesse sit; at id 
fieri nefas erat, Hanc igitur objectionem ut effu- 
giat Palmerius, dicit Hippareten , Hipponici filiam 
ex alia uxore "fuisse; verum ea ratione Megaclis 
neptis non fuit, nam hic filiam habebat Dinoma- 
chen. Sed et Alcibiadis matrem , Megaclis (haud 
quaquam confundendi cum Megacle modo memora. 
to) filiam , cum Periclis sorore confudit, Nam in 
altero stemmate Periclis nomen posuit juxta Di- 
nomachen; Pericli substituit filios, Dinomachae 
maritos, Cliniam Hipponicumque. Ex eo autem 
quod Pericles Hipponici uxorem duxerit, seque- 
retur Periclem sororem suam matrimonio sibi 
conjunxisse, Quae res, si vel statuamus hanc 
sororem Dinomachen ipsi fuisse ógomZrpov, non 
vero uterinam, tamen eam ob causam minus 
verisimilis est, quod Plutarchus (2), qui illum 
duxisse ait uXorem poo5xoucay xarà yévog, de 
sorore altum silentium observat. Suflficiant igitur 
haec ad probandum, Palmerium erravisse; et vi- 
deamus quidnam de hacce Periclis uxore statuen- 
dum Sit. 
Tres 
(1) Plut, in Alcib. cap. 8. p. 105. A. —- Isocrat. de Bigis 


cap. 13. 
(2) Plut, in Per. cap. 24« p. 163. D. 


— — áÉÁÁ— A 


OBSERVATIONES. ig 


Tres autem Dinomachas. fuisse puto, quas 
veteres scriptores inter se confuderint; idque 
facillime fieri potuit, qucniam ejusdem erant gene 
tis, eranique Periclis vel soror, vel uxor, vel 
neptis. Neque enim fides habenda est iis, quae 
Nepos dubitanter retulit (1) , Alcibiadem privzgnzum 
fuisse Periclis; nam esset profecto , quod mirare- 
mur, si Plutarchus et Plato , quum memorassent , 
Calliam uterinum fratrem fuisse Xanthippi ac Par« 
ali, nullam Alcibiadis mentionem fecissent, cujus 
nomen in Atheniensium historia longe celebrius 
fuit, quam Calliae. Fabulae origo inde repetenda 
est, quod Alcibiades post mortem Cliniae in Pe- 
riclis domo educatus fuit.  Fluxu temporum alii 
eum Periclis &3sAQuboUv appellare coeperunt, soro- 
ris nomen sibi in animum revocantes (92); alii 
privisnum,  Cliniae uxorem cum Hipponici con- 
juge confundentes. Fateor nonnihil contra meam 
opinionem afferri posse; v. c. duas a me fingi 
Dinomachas, Megaclis (nec tamen uzius ejusdem- 
quc Megaclis) filias, alteram Alcibiadis , alteram 
Hipparetae matrem 5 verum quamvis nulla diserta 
mentio fiat liberorum . quos habuerit Clisthenes , 
filium tamen habuerit, necesse est, quem, uti 
frater Hippocrates fecerat , de patris nomine 
Megaclem appellare potuit ; eaque conjectura con- 

fir. 


(1) Alcib. cap. 2. 
(2) Conf. Obs. IV. 


195 COMM. LITERARI A. 


firmari mihi videtur loco Isocratis (1), ubi ju- 
nior Alcibiades ortum. maternum a Clisthene due 
cit.  Emendatione tamen aliqua ille locus eget; 
quia Alcibiades I, non proavus sed avus fuit ce- 


leberrimi Alcibiadis; quamobrem post verba ó uiy . 


mpg mxTpÓg, VOX T À T T06 inserenda erit. Cone 
firmatur ea mutatio loco Andocidis (2), ubi le- 
gimus: xz) yàp Ó Tí; p4Tpc maT4p MeyaxAje, 
(Clisthenis filius), xà ó c à&mos '"AAxiQiAOuG 
X. T. A. Sic et optime explicari poterit Lysiae lo- 
cus laudatus , ubi de Alcibiade IIl. haec dicun- 
tur: ... (xoà). &lupuliyou , i. " Aoa[Qituy — u&v 
Tüy c pÜc AT TOV GÜTOO xxl 70V TpUg [AxTQ0c Mya 
"xAém oi üjérepoi póyovo 9i; djQorépous éEwoTpQA- 
xicXy, TOU 9b TuXTpUc müTOU o) cpec[Urspo: Oy Üd- 
yauroy xaTíywcay. Primum enim, illud zjro9 non 
ad Alcibiadem Cliniae filium , verum ad Alcibia- 
dem II[, referendum esse, abunde patet e se- 
quentibus vo 38 zarphe air0D, x. T. A.5 itaque 
minime legendum est: zy pic rpg c à T TOV 
MeyaxAís verum c pócac Tov. Omnium autem 
optimum erit , nihil interpolare, quia posterius illud 
mpómommoy ex antecedentibus Zr; ^AoxiGidiwy Tiv 
mpómoTTO) GüToU facile intelligi potest, ita ut ap- 
pareat priorem  proayum fuisse paternum;  pos- 
teriorem maternum, taque Harpocration, nisi ip- 

si 

(1) De Bigis cap. IO. p. $51* 
(2) € 12. p. 130. 


OBSERVATIONES. 16 


ita ut ejus initium anno a nobis indicato, vel 
primo Olymp. LXXX. , ponendum sit. 


Obs. XIV. Etiam hoc loco opus est, ut os- 
tendam qua via in Aisce 4Auie anno tribuendis, 
progressus fuerim. Quominus enim audiamus Dod- 
wellum Corsinumque, has pugnes ad diversos am- 
5os referentes , disertum obstat Inscriptionis vete- 
ris cujusdam testimonium. Invepitur illa inscrip» 
tio in Corsini Diss. IV. (1) ft in Doeckhii In- 
scriptionum Corpore (2). Continet Catalosum 
eorum, qui e tribu Erechtheide in proeliis ad 
Cyprum, Aegyptum, Phoenicen, Halias, Aeginam 
et Megara occubuerant: additurque, has pugnas 
eodem accidisse anno (me) eürcü £yzurcü). ld quod 
insuper optime cum Thucydidis (3) narratione con- 
venit, qui haec omnia uno tenore persecutus est. 
Hic scriptor porro narrat, idque sine ulla tempo. 
ris notatione , in qua ceteroquin accurate versatur, 
Athenienses contra Lacedaemonios expeditionem 
suscepisse, atque in proelio apud Tanagram 
Victos esse; ita ut inde intelligi oporteat, per- 
parvum tantum temporis spatium inter Corin- 
thiorum in Megaridem invasionem , ac "Tanagrai-- 
cam pugnam intercessisse, ^ Commissa autem 
est ineunte hieme; quod inde apparet, | quod 
Athenienses quatuor mensium inducias cum Lace- 


dae- 
€1) F. A. I. p. 159. 
(2) L. I. tom. L p. 222. sq. 
(3) Thuc. I. cap. 107. sqq. 
CLAR. L 


112 COMM. LITERARIA. 


daemoniis fecerunt (1):  «posQoxGvrec  (Qapóv eig 
Erous pay wóAsuoy (2). Quum autem jam hoc tem- 
pore, annus Atheniensium civilis inciperet a mense 
Hecatombaeone (3), priores pugnae ad Archontem 
Dionem, Tanagraica ad Mnesithidem pertinent. Si 
igitur probaverimus, pugnam  Tanagraicam hujus 
anni hieme consertam fuisse, tota quaestio soluta 
haberi poterit. Atqui id sponte apparet e Nepo- 
tis loco in Vita Cimonis (4) , ubi dicit, illum post 
annum quintum, quam expulsus esset, in patriam 
fuisse revocatum. A cujus testimonio non valde 
differt Theopompus, habens cjBéze 38 vívrs érGv 
TOpEAuAUÓTGy « « « , 6 OQpsoe peremipaparro vbv Kljsgya 
X. T. A. C5). Revocatus autem est post cladem ad Ta- 
'nagram acceptam, et ante victoriam ad Oenophyta 
partam, initio igitur anni A. C. 4565 expulsus 
fuerat intra annum A. C. 462 et 461. (6). 

De pugna Tanagraica diversa habent Thucydides 
et Diod. Sic. (7); quorum rarrationes inter se 
conciliae hic non attinet ; nam qui hac de re 

fu- 


(1) Diod, XI. cap. 90. in fine. 

(2) Plut. in Per. cap. 10. p. 157. D. — Cim. cap. 17. p.490. A. 

(3) Conf. A. Boeckhii Index lectt, Univers. Berol, aest. 
1916. citatus ldelero in Enchir. Chron. tom. I. p. 286. ubi 
vide. — Add. Boeckh. in Comm. De Antigona, p. 48. 

(4) Cap. IIL $. 2. 

(5) Theopomp. X. Philipp. apud Wichers. Fragm. 92. — 
Conf. F. Creuzeri Praef. ad Ephori fragmm. Marxii studio 
collecta p. 28. Marxiumque ipsum p. 224. 

(6) Conf. Sect. I. ad h. a. 

(7) Thuc. I. 108. — Diod. XI. 80. 


OBSERVATIONES 165 


fusius quid explicatum videre velint, adire utiliter 
poterunt Clintonum in Append. (1) et Ludov. Dis- 
senii Explicationes Pindaricas ad Odam. VI, Isthmi- 
carum (2); ubi Platonis loci (3) huc pertinentes 
collecti atque explicati sunt, Quamquam mihi de 
eo non constat, pugnam, quae in Menexeno ad 
Oenophyta commissa memoratur , eandem a Platone 
intelligi, quam a Thucydide. | Statuendum fortas- 
se, Platonem, quippe in re oratoria versantem , 
eodem modo, quo Oratores , hanc Historiam or- 
nasse; qua de re conf. Stallbaumius in Praef. 
ad Menexen. p. 11. De Argivis, qui. Atheniensi- 
bus auxiliati sunt, consuli poterit BDoeckhius (4). 
Adjicienda sunt pauca de Cimonis reditu. Jam an- 
te pugnam Tanagraicam armatus in Atheniensium 
exercitum venit, seque ad tribum suam Oeneidem 
aggregavit; verum Periclis necessarii effecerunt, ut 
Quingentorum Senatus Praetores juberet, Cimonem 
nequaquam admittere, Qui quum ita abigeretur , ami- 
cos suos , quos etiam Laconismi suspicio premebat , 
oravit, ut strenue cum hostibus dimicantes , crimina- 
tionem apud cives factis diluerent. Hi centum nu- 
mero, Cimonis armis in manipulum receptis, et 
globo inter se facto , omnes mortem oppetiverunt, 
magnumque sui desiderium Atheniensibus relique- 
runt. Non diu Cimon apud eos in offensa fuit, 
quip- 
(1) Cap. VIII, p. 269. sq. 
(2) Ed. Boeckh. tom. II. part. 2. p. 532. sqq. 
(3) Alcib. I. cap. 8. p. 112. Menexen. cap. 13. p. 242. B. 


(4) Ad Corpus Inscriptt. J. p. 295. sq. 
L2 


14 COMM. LITERARIA. 


quippe qui, in Atticae finibus profligati , Lacedae- 
monios jamjam affuturos putarent. Pericles Populi 
voluntati non adversatus est; verum ipse psephis: 
ma scripsit, quo Cimon revocatus est. Narrant 
nonnulli , Periclem non prius hoc fecisse, quam 
intercedente Elpinice a Cimone stipulatus esset, 
ut hic foris praeesset exercitui, Pericles vero cie 
viles res administraret (1). Quidquid sit, simul 
ac domum reversus esset Cimon, bellum sustu- 
lit(2)5 primum quatuor mensium inducias efficiens , 
postea quinquennalis foederis auctor. Hoc enim 
modo optime mihi conciliari videntur Plutarchei 
loci, in quibus plures viri docti ita haeserunt , ut 
Clintonus adeo Plutarchi textum mutilaverit (3). 
Prioris igitur pacis , vel potius induciarum tempore , 
Myronides Boeotos superavit; his induciis praeter- 
lapsis Tolmides et Pericles Peloponnesum vastarunt 5 
denique Cimonis ope quinquennale foedus ictum 
est, et susceperunt Graeci bellum in Cyprum. 


Obs. XV. Etsi temeritati,. atque audaciae tri- 
bui possit, si in juvenili opella judicetur, de 
aliqua quaestione, quae jam diu a doctissimis 

i od ye 

(1) Praeter locos mox afferendos conf, Plut. Reip. Ger, 
Praecc. cap. 15. p. 812.;E. 

(2) Plut. in Per. cap. 1o; p. 157. C. — In Cim. cap. 17. sq. 
p. 489. ubi probe disting:enda sunt verba ZAvces vy Ó- 
Asuoy et Bi AAuEev; deinde ysyopéyso 3. eipíy4g. — Theo- 
pomp.l. l. — Nep. Cim. cap. 3. 5$. 3« 

(3) Ad annum 4so. 


OBSERVATIONES. 165 


viris tractata, hodieque adhuc et expertissimos pere- 
grinatores, et antiquitatis peritissimos occupet; spe» 
rare tamen mihi liceat , Clarissimos bujus scriptionis 
judices, non aegre laturos esse, si modeste indica- 
vero, quid mihi ea de re videatur. Primum igi- 
tur in censum veniat W. M. Leakius (1), cujus 
testimonium , quum loca ipse viderit, gravissimi 
est momenti (2). s cum Valesio Harpocrationi 
obloquitur, dicenti (3): Tpi£y dvrav meixGv i» Tij 
"ATrij. . . « TOU Tt Bopscu xol voU Noríou xx) ToU 
e$aAXpuxoU , Qià [uécou TOUTUV ÉAÉyero v0 NóTiOV 0 
pynupoyeder xai TlAzTUV éy Vopyíg.  Agnoscit autem 
Leakius 44e: tantum muros, quoruni Piraicum 
Bépsicy,, Phalericum vézioy appellat. Quum vero in 
Harpocrationis loco hi muri non vocentur /ozgi; 
murus, qui a Grammatico Phalericus vocatur, e 
Leakii sententia, spatium , quod duobus longis mu- 
ris includebatur , a Phalero separare potuit. Conjicit 
praeterea, Harpocrationem , Comici locum a se cita- 
tum , fortasse minus bene intellexisse, quum poeta de 
Ci- 
(1) In libro quem. de Athenarum Topographia edidit, Lond. 
1821. p. 344. SQq. | 
(2) Quominus tamen in omnibus ejus narrationi fidem 
uibuamus, cum alii .prohibent, tum maxime Forchhamme- 
rus, V. D., hodie Athenis versans, qui, in Epistola ad Muel- 
lerum V. C. scripta, contendit Leakium, aliosque recentiores 
itineratores, falsis mancisqgue relstionibus, Athenatum Topo- 
graphiam pemitus pervertisse. Conff. Literac Arhenis ed Muel- 
lerum , Athenasque ad Forchhammerum missae, vernacule edi- 
tae Gottingae 1833. 
(3) In voce $2. 2;X pécov Téixac (sic)- 


166 COMM. LITERARIA. 


Cimonis moenibus, in meridionali Acropolis par- 
te, loqui potuerit. ^ Wyttenbachius (1) vero, 
quamquam et ipse duos tantum muros statuens, 
illa tamen moenia probe distinguit a gaxpg sive 
yorío muro.  Contendit autem, veteres scriptores 
in hac appellatione admodum variasse; deinde sic 
pergit: ,, quum nullus tertius murus a mari ad 
, urbem fuerit, transversus fuerit necesse est, 
» qui illos duos jungeret, "Talem unum novimus, 
» eam partem moeniorum urbis, quam Thucydie 
» des Lib. IL. 13. dicit: à gera£ü o0 Ts [AkpoD 
» xx vU OuopixoU." Quum vero Plato et Plu- 
tarchus (2) , eundem murum vocent gà 2d gésov 
et c) uaxpdy, huc citat Vir C. Scholiasten (3) ad 
Platonis l. l. dicentem : 3iX geo vélwoo Afyei, 0 
&sxpi v)y éeviy &y vjj EAAMÁD: év víj Movvuxig. émolu- 
ce x4 TÓ [LícoV Téiw06. TD [Ài) (QÀAAov Ézl viy Ylei- 
pum, TÀ Db gl Odoopu. Putat Wyttenbachius hunc 
3ià pécou murum a Piraeeo ad Munychiam, et 
inde ad Phalerum pertinuisse; vel illam moeniorum 
urbis partem cà 3i£ coy T&lyog dictam esse, 
sive ipsos duos muros, ab urbe in Piraeeum et 
Phalerum pertinentes, hoc 3i uéeov meixous nomen 
habuisse. Subjungit, antiquiores murum ex urbe 
ad Piraeeum , 4v (2ópsiv; ex urbe ad Phalerum, 
viy vóriwy appellasse, (sicuti et Leakius perhibet ,) 


quam 
(1) Ad Plut. de Glor. Athenn. cap. 7. p. 349. D. 
(2) Plat. in Gorg. cap. 10. p. 455. extr. — Plut. Per. cap. 
13. p. 159. 
(3) In Bekkeri edit. p. 342. 


OBSERVATIONES 4167 


quam rationem et Darthelemyum (1) secutum ese 
.Se dicit; posteriores autem illum »yóz;; appellas- 
se, qui a Piraeeo per Munychiam ad Phalerum 
pertineret ; eamque rationem diserte Platonis Scho- 
liasten , obscurius Harpocrationem secutos esse. 
Hemsterhusius (2) autem , atque e recentioribus 
Goellerus (3), Muellerusque (4) statuunt, z7es 
fuisselongos muros; guorum opinio mihi verisimil- 
lima videtur, idque ob causas mox afferendas. Ci- 
temus autem prius locum e 'Thucydide, qui hic 
Classicus haberi debet (5). lbi legimus: ro ve 
yàp OaAupixoU celwouc cdDI00 Tomy wévrE Xol Tpii- 
-XOyTG& Tc TÜv XÜXAOV TOU AoTsog, XX) GÜTOU TOU 
XÜXAOU TD QuAGcGOpEVoV TpElg xol vecocpaxoyrm" ioTI 
92 müro0U 0 xal dQUAaxTO) X», TÓ uermED TOU TE ux" 
xpoU xal TOU OxAXpIxoU" TÀ OP pAxpR TciwM mpg TÜV 
Ile] ceoompaxovra ocTUDÍow, Gy vTÓ t&cÜev éTWpslro" 
xci ToU Ylempoaigo E£0v Movvuwig iEXxovrm piv ecaDÍcv 
0 &mac mepl[]olog, TD 9B £v QuAmxü v SpucU TOU- 
709.  Leakius dicit, Thucydidem h. 1l. negligen- 
ti et subobscuro dicendi genere usum esse: 
qua in re eos, qui accuratam temporun rerum- 
que notationem , qua Thucydides excellit, cogni- . 
tam habent, vehementer dissentientes experietur, 


Con- 
(1) Tabula Geograph. IV. cap. 6. 
(2) Aneedd., Hemsterh. ed. J. Geel, L. B. 1825. p. 233. sq. 
(3) In summario Lib. II. Thuc, ed. suae Tom. I. p. 219. sqq. 
(4) Animadv. ad Germanicam versionem operis Leakizni p. 
467- Sqq. 
(s) Thuc. 1I. 13. 


13 COMM, LITERARIA. 


Contra ea diserte Thucydides distinguit và ga- 
xpà TélxM mpg viv Yleoda 2 aAWpixo0  TEÍAOUG » 
eadem plane ratione, qua Livius (1), a Leakio 
citatus, zuruzm memorat qui duobus brachiis Pi- 
raceum | Athenis jungit. | Nisi enim Livius hos 
duos muros , unum Piraeeum urbi jungentes, me- 
morare voluisset, etiam Phaleri fecisset mentio- 
nem; apparet vero nunc, Livium cum Thucydide 
longos istos muros, vel brachia, Phalerico muro 
opposuisse, Quum igitur Thucydides, praeter Pha- 
lericum murum, insuper vá uaxpà reip memora- 
verit, a Livio duo brachia appellata; videamus , 
num ea Qaxpà ceyx. cxéAx appellata. fuerint. 
Et hic apponenda sunt Scholiastae Platonici verba , 
quae in eodem scholio , cujus non nisi partem dedit 
Wyttenbachius , leguntur. Additur enim ibi: /y' & 
v0 fy xzTR(0Au0g T0 &AAO Ümwperolu GxpimoAACU. Quid 
tandem ista sibi velint, nisi quod alter murus post 
alterum aedificatus fuerit 2 Et quamquam verba: 
vb ui (QRAAOy x. T. A. primo oculorum obtutu, ad 
murum zày 3i£ pécov referri oportere videri possint , 
cum Goellero tamen aptius ea de ambobus externis 
muris intelligi credo. Ductus est tertius , ó 31d uéecu 
murus a Munychia ad urbem 5 altero reliquorum ad 
Piraeeum , altero ad Phalerum pertinente. Piraicum 
celwoc [peüy sive «à iÉwÜsy custodiebatur;  inte- 
rius autem cxéAo;, ad meridiem Phalerico muro 
tectum, nullo praesidio egebat. Hoc enim, ut 

pu- 

(1) Hist, Lib. XXXI, cap. 26. 


OBSERVATIONES. 169 


puto, Hemsterhusius voluit: nam, facile existi- 
mes, dum properantius sibimet adnotaret Vir Sum- 
' mus , vocem sepzemtrionem , pxo meridiem , ei e ca- 
lamo excidisse.  DPiraeeus enim Caurum, Phale- 
rus Eurum spectabant. E Xenophontis loco a 
Leakio citato (1), cum  Thucydide comparato , 
Goellerus collegit, duos illos muros, medium et 
zà iÉwÓs» , propter majorem longitudinem , (dicit 
enim. Thucydides coU daA5pixoU. Teloous, ovd "oy 
géyrE Xl TQlAKOVTR « «« TÀ [AAEQÀ TELNM «e» TEUGA* 
p&áxovra cTA2Ío»), ut a DPhalerico discernerentur , 
Jonsos muros, et, a forma numeroque, cxéAx Bra- 
chia appellatos fuisse. Et, si in his conjecturae 
locus sit, non a verisimilitudine abhorret, duo 
illa Piraica brachia Athenis in unum quemdam 
locum convenisse, quo porta fuerit, atque adeo 
brachia illa,| si alteri muro opponerentur, dicta 
fuisse rà uaxphv veixoc (in singulari numero); si 
. vero de istis solis sermo esset, appellata fuisse 
TÀà pxxpà cx£A4 Vel veo (plur. num.), cujus al- 
terum esset zà (Jópeiy, sive và ££uÓcy, alterum 
qb vórioy Sive 2ià uécow. Quod ad Leakii objectio- 
nem attinet, Thucydidem l. cap. 107. duos tan- 
tum longos muros agnoscere, Goellerus animadver- - 
tit, ab Historico plures enumerari non potuisse , 
quoniam tertius ille serius demum aedificatus est, 
At, dicat aliquis, duorum tantum murorum, a 
mari ad urbem pertinentium , monumenta supersunt ; 

ve- 

(1) Hellen. Il, cap. 2. 6$, 15. 


i12 COMM. LITERARIA. 


verum Muellerus duplici ratione docet , contra illo- 
rum testimonium , quantivis pretii alioqui sit, non- 
nulla sat gravis momenti afferri posse. Fieri 
enim potest, ut illius muri, qui maxime ad orien- 
tem situs fuerit, rudera nondum sint investigata 
ac detecta; vel, quod magis verisimile est, ut 
tertius ó 3X uécou murus, eam ob causam eva- 
nuerit, quod, quum Conon Piraicum Phalericum- 
que murum restauraret, de tertio illo muro , 
quippe minus necessario, lapides sumti fuerint, 
quibus ceteri restituerentur; unde etiam explicari 
poterit, quod Aeschines (1) tertii muri nullam 
mentionem fecerit. Denique e Thucydidis et Plu- 
tarchi inter se comparatione, argumentum quod- 
dam, quo tertius ille murus defendatur, peti po- 
test, Nam duo externi illi muri intra breve temporis 
spatium confecti sunt; tertius minoris momenti, 
architecto Cailicratide, segnius absolutus est; ut 
patet e Cratini fragm. zZAz! yàp «rb, Aoyouci 
vpómysi YlepixAé4c , fpyoui 3. o0 xivei. Legitur 
illud fragm. apud Plut. in Pericle (2), ubi idem, 
quamquam non diserte eum memoravit, loci me- 
minit in Platonis Gorgia, quo Socrates dicit, se 
Periclem , hac de re coram Populo verba facien- 
tem, audivisse. Quum autem constet, Socratem 
quadraginta annos natum fuisse, quo tempore 

mo- 


(1) De falsaleg. cap. 54. - Conf. Andoc. de pace cap. I. p. 23.sq. 
(2) Plut. l, c. — Conf. Piat. l, c. et P;ut. de Glor. Athh. 
versus finem , ibique Wyttenb. 


OBSERVATIONES. 171 


moreretur Pericles ; inde nonnulli collegerunt, uz- 
xpby hunc murum , non eodem tempore quo cv 
ZEoüsy et daAxpixóv fuisse exstructum 5 quoniam 
Socrates, qua erat eo tempore, puerili tredecim 
annorum aetate , Periclem audire vix potuit ; 
quod, quamvis per se non multum valere mi- 
hi videatur, optime tamen convenit cum iis quae 
supra dicta sunt. 


Obs. XVI. Dodwellus (1) in hac expeditione So- 
ghoclem facit Periclis in Praetura collegam ; testimo- 
nío nixus Justini (2) : nam loci quos e Plutarcho (3) 
atque Anonymo Sophocleae vitae auctore (4) citat , 
tempus non indicant. Sequor autem Strabonis (5) 
auctoritatem , qui illud accidisse refert in bello 
adversus Samios: quapropter, ubi de isto bello di- 
cemus, de hac quaestione uberius agetur. Dod- 
wellus putabat opinionem suam confirmari iis , quae 
apud Diodorum, Lib. XI. cap. 85. inveniuntur : — 
 YlegxAlm viy EavÜizsmou vüy dyaÜGw dv0pEw crpovTM- 
và) xzréoT4cXy. "AyaÜGy nomine intelligit, obe 
xaAobg xáyolois, buo oppositos , nempe eüm A Tpl- 
Sac; ut ea ratione Sophocles inter illos habendus 
sit; verum, uti Wesselingius docuit, Pericles So- : 
pho- 
(;) Annall. Thuc. p. so. D. 
(2) Hist. Philipp. IT. 6. fin. 

(3) In Pericle cap. 8. p. 156. D. 
(4) Anonymi vita Sophoclis praeíixa p. 1. Tauchn. verum 


conf. ejusdem vita, pe 2. 
(8) Geogr. Lib. XIV. p. 638. Tragoediis, 


;7:5 COMM. LITERARIA. 


phoclem habuit co//egazm , ejusque igitur Xrparwyós 
non fuit. Vult igitur Wesselingius , vocem Zyay re- 
ferriad ipsum Periclem , quippe e nobilissimo genere 
progenitum. Quum autem Pericles , eo imprimis tem- 
pore , Optimatibus minime faveret , simplicissimam 
rationem mihi secutus esse videtur Rhodomanus 5 qui 
accipit de delectis optimisque militibus, quibus Pe- 
ricles praefectus fuerit. 


Obs, XVII. Plutarchi ac "Thucydidis auctoritas 
prohibent , quo minus fidem habeamus Diodori nar- 
rationi; e qua tamen recte colligi potest, Pe//um in 
Cypro per duos annos gestum fuisse ; convenit enim 
hic Diodori Chronologia cum "Thucydidea. Pluri- 
mas vero victorias, de quibus loquitur , eadem ra- 
tione finxisse videtur Diodorus , qua illam ad Ha- 
lias, Dixit v. c. jam primo anno Citium a Cimone 
captam fuisse ; quum e Thucydide et Plutarcho con- 
stet (nam utrumque Nepotis et Suidae , testimonium 
anceps est), Cimonem in Citii oppugnatione mortuum 
esse; atque Athenienses post ejus mortem fame 
coactos fuisse, ut inde discederent, Et quamquam 
Plutarchus , ut. Diodorus diserte fecit, victoriam 
ad Salamina Cypriam, Cimone adhuc vivo re. 
portatam indicare videtur; libentius tamen 'Thue 
cydidi crediderim , narranti , haec Cimone demum 
mortuo accidisse, Sic etiam facilius explicatur Plu- 
tarchi narratio, Athenienses mandato obsecutos, 
quod Cimon moriens iis dederat, ejus. mortem 
celasse , atque ea ratione trigesimo post ipsius 

obi- 


OBSERVATIONES, 173 


obitum die salvos Athenas rediisse. Etenim , si in nul- 
los incidissent hostes, non esset quod miraremur, 
eos incolumes appulisse ad patrium solum 5 nunc vero 
Cimonis nomen, quem Persae adhuc superesse 
credebant, omnes tanto metu perculit, ut terra ma. 
rique hostes fuerint profligati. Fuerunt, qui Diodori 
auctoritate nixi, contenderent, Persarum regem, 
hisce bellis exhaustum , cum Atheniensibus pacem 
composuisse , eamque fuisse dictam Cimoniam. Alii, 
ut Plutarchus (1), Lycurgus (2) , et Suidas (3), 
ista accidisse dicunt post pugnam ad Euryme- 
dontem. Sed in his , ut jam supra indicavi, cum 
Kruegero omnino facio ; cujus argumentationes si 
hic repetere vellem, otiosus viderer (4). 


Obs. XVIII. Nisi erraverim statuens, quamquam 
id dubitanter feci, Periclem /egazos circa haec tetn- 
pora per Graeciam misisse ; inde etiam aliquid pro- 
ferri potest , quo ea , quae in fine.antecedentis ob- 
servationis dixi, magis etiam confirmentur.  Et- 
enim non admodum verisimile est , Athenienses , 
pace nuper cum Persis composita, Graecos con- 
vocasse, ut deliberarent de templis urbibusque, a- 

Per- 


. (1) Plut. in Cim, cap. r5. p. 486. F. sq. 
(2) In Leocratem, c. 17. p. 157. 
(3) In voce Kíuay. 
,.K40 Conf. Mus. Seebod. laud. I, 2. p. 20s. et Wichers in 
Ann. ad Thcop. p. 219. sq. 


E C'OUMUMY L'I'D ECRCA"RUM. 


Persis incensis ; qua re necessario in omnium me- 
moriam recordatio eorum, quae ab illis passi es- 
sent, revocari deberet; ita ut metuendum esset, 
ne Graeci, indignatione moti, bellum istud instau- 
rarent, Persarumque impietatem ulciscerentur. Si 
autem quis ex hac ipsa difficultate efficere velit , 
hanc legationem ad alium annum a nobis referri 
oportuisse; animadvertere liceat, nullum aliud 
in Atheniensium Historia temporis punctum huic rei 
opportunius videri, iNecesse enim est, ut pacis 
induciarumve tempore , legati profecti fuerint; 
quippe ex iis nonnulli ad eos Graeciae populos 
missi sunt, qui a Spartanorum partibus stabant. 
Jam vero, si statuamus , legatos ante haec tem- 
pora missos fuisse, non solvitur difficultas. Ne 
dicam , hanc sententiam saris refelli | silentio , 
quod Plutarchus hac de re in Cimonis vita 
observavit (1). Superest igitur, ut ponamus , hanc 
legationem tricennalis foederis tempore, Graeciam 
peragrasse,. Id vero minus verisimile est, quia ra- 
tio, quam Pericles in reipublicae gubernatione tunc 
tenebat, longe ab ea distabat, quam antea fuerat 
secutus. JDemocratià enim illa liberrima, cui prius 
faverat, relicta, nunc Aristocraticum et Rega- 
lem quasi reipublicae statum moliebatur; adeo 

ut 


(1) Conf. tamen C. O. Muelleri liber de Phidia, p. 9. 
Quae autem pro sua senteniia ibi affert vir Clar., eadem pro 


nostra pugnant, 


OBSERVATIONES 17; 


ut non amplius ipsi prodesset, si Civitates suo ju- 
re de communi salute deliberarent; contra ea, 
longe utilius tunc erat, ut iis ne privata quidem 
dissidia dirimenda relinqueret; cujus rei exemplum 
in Sami expugnatione videmus. Addi possit, Athe- 
nienses Spartanos consulto omisisse ; quae res licet 
nondum hostilis actio dici posset, manifesto tamen 
simultatem indicare debebat , quae inter has civitates 
exstabat. Ejusmodi enim agendi ratio locum obtinere 
solet, quando pax aliqua, ut nunc Cimonia, inter 
duas gentes sit facta, quam utraque solvere velit , 
cujus vero solutionis neutri occasio praebeatur. 
Ingenue tamen fateor, haec argumenta non tantopere 
valere, ut rem pro certo affirmemus 5 verum in tan- 
ta veritatis caligine , haec sententia minori du- 
bitationi obnoxia videtur, quam si aliam quamcun- 
que sequamur. 


Obs. XIX. Discimus e Philochoro (1), tertio 
demum anno, postquam Lacedaemonii Phocensibus 
Delphorum templum ademissent, Z4heniemses hatc 
urbem iis reddidisse ; ita ut primum bellum anno A. 
C. 450. gestum sit. Quod, quum per se jam minus 
sit verisimile, propter pacem quae illo tempore 
inter diversas Graeciae stirpes erat sancita, insu- 
per etiam confutatur diserto Plutarchi testimonio 
dicentis: efie . . .. mAAIV eloyaye vo0c Ouxéac (2). 


Doc- 
(1) In Aristoph. Avv. Schol. vs. 557. 


(2) Conf, quae de his dixit Clint, in App. cap. VII. not, m. 


16 COMM. LITERARIA, 


Doctissimus Kunisch , Germanus Pericleae , a Plutar- 
cho conscriptae , vitae Interpres , monet lupum ahe- 
neum de quo hic sermo est, eundem esse quem 
a Pausania memoratum (1). 


Obs. XX. Clintonus hanc Coronensem cladem re- 
tulit ad Archontis Timarchidis annum, secundum 
Diodori testimonium ; porro e Plutarchi verbis 
c)3syb xaipg et deinde Zyzuelvas swpóvov efficere vide» 
tur, hanc cladem in auctumno accidisse: subjun. 
git, Euboeénses decem menses postea defecisse, 
mense Anthesterione , nostro Februario convenien- 
te. Quae computandi ratio eam ob causam erro- 
ris argui poterit, quod, si priorem rationem se- 
quamur, non ineunte vere anni 445, verum media 
aestate, anni. 446 Euboea defecerit; si vero pos- 
teriorem , l'olmidis clades Aprilium mense ponenda 
sit. Eaque posterior computandi ratio mihi magis 
placet; licet non putem , decem mensium ullum in- 
dicium apud veteres scriptores inveniri. Constat Pe- 
riclem jam mature in Euboeam transiisse , ut ex ve- 
ro cum Clintono videamur statueri, hanc defectio- 
nem ineunte vere anni 445 ponendam esse; secuta 
enim sunt tricennalia foedera, quorum anno deci- 
mo quinto Peloponnesium bellum exarsit A. C. 


431. 


(12 Lib. X, cap. 14. €. 4. 


OBSERVATIONES | 145 


clidis Pontici libro z. zeArrelov conjicias , Xanthip- 
pum eodem fere tempore, quo Aristidem ,. Ostra- 
cismo in exsilium actum fuisse (1). Mortuo po- 
suerunt statuam in Acropoli, e regione imaginis 
quam filio Pericli dicaverunt , et prope Anacreon- 
tis simulacrum (2). 


Obs. TII. E fratre neptis ; sic enim accipienda vi- 
detur vox £yyoyog, eoque sensu plurimi interpretes 
explicarunt. Aliam vero rationem secuti sunt Cl, viri , 
qui Plutarchum in Batavorum sermonem verterunt , 
iisque suffragari videtur Kampenus V. C. (3). 
Addunt Plutarchum | hancce genealogiam ex He- 
rodoto petiisse; quod si ita est, (nec facile a 
quoquam id negabitur), e loco, qui ab illis cita» 
tur (4), sponte apparet Plutarchum vocasse Clis- 
thenem (5) patruum , non vero avum Agaristae 
junioris, Etiam e temporum computatione haec 
quaestio dirimi. potest. Si enim Clisthenes Aga- 
: ris- 

Q) Her. Pont. p. 11. ex edit. Cragii. Koeleri, novissimi ho- 
rum íÍragmentorum editoris, hoc de libro judicium in breve 
coactum videas in Comm. Orn. Roulez de Heracl. Pont. in- 
sertà Ann. Lovan. anni 1824— 1825. p. 26 Sqq. 

(2) Paus. I. »5. init. 

(3) Hist. Gr. IT. p, 1735. 

(4) Herod. VI. 151, 

(5) De Clisthene isto si peculiariter agere vellem, hujus dis- 
sertationis terminos longe excederem. Conf. Herod. V. 62. sqq. 
VI. 123, — Plut. Aristid, cap. 2. p. 319. C. — lsocrat. Areo- 
pag. 6. De permutatione, p. 108 et 150. ed. Orell. — Meurs. 


Pisistr. cap. 16. 
CLARe K 


1466 COMM. LITERARIA. 


ristae fuerit avus , Pericles. non potuit rempubli- 
cam capessere Olymp. LXXVILI, 4. A.-C.. 469. (1). 
Pisistratidae. enim, Athenis expulsi ' sunt: Olymp. 
LXVIL. 3: A. C. 510. (2). — Erat autem mater 
Periclis e. nobilissimo. Alemaeonidarum | genere 5 
quod tamen male in Graecia audivit ob: piaculum ; 
quo Megacles sese Olymp. XLII. Cylonis nece 
polluerat (3). Illa Alemaeonidarum gens ' jure frue- 
batur alendi sacràs boves, quae Eleusiniae Cereris 
agros arabant. Nam, quamquam Frommelius (4) 
Voce ZAz4pig permotus dixit, verba Eupolidis 
respicere quemdam Demostratum, qui in fabu- 
la, Ao inscripta, Bovf/y»sc appellari memora- 
tur (5); Muelleris (6) ostendit illo nomine 

Op- 

(1) Conf. Sect. I. p. 13. O»s. I. VI. 

(2) Herod. V. 66. sqq. Conf, Clint. ad h. a. » 

(3) Plut. in Sol. cap. 12. sqq. p. 84. sq. —.. De Sera Num. 
. Vind. cap. 6. p. 153. B. — Herod. I. ó1. V. 71. — Thüc. T. 126. 
ibique interpp. Conf, Corsini F. A. IH. p. 64. 72. — Add, Cic. de 
Legz. Il. 11, — Plat, de Legg. I. 11. ibique Ast, p. 69. — Poterit 
etiam conferri Scholiastes ad Aristophanis Nubb, vs. 64. in. fine. 
Scholii autem initium futile quoddam serioris Grammatici addita- 
mentum vocat Beckius, Absurdum est Suidae hac de re commen. 
tum, in voce ILlep;sA. Attigit haec P. Bernardus in Comm, de 
Archontt. inserta Ann. Lov. anni 1823— 1324. p- 35. $qq. 

(4) Ad Aristid. Schol. Fromm. edit. p.176. sq. 

(5) Schol. ad Aristoph. Lysistr. vs. 398. 

(6) Cf. Doct. viri: vita Phidiae, p. Io. not, x. quique not, y. 
citantur. — Plut, Conjug. praecc. cap. 42. p. 144. A, ubi Wyt- 
tenb, — Hesych. in voce. 2 Boeckhii Corpus Inscriptt, p. 491. — 
Conf2rri-etiam poterit F. Creuzerus ia Annot, ad. Orat. de 
Civ. Att. ompis Humanit, parente. L. B. 1800. p. 53* 


OBSERVATIONES rz 


optime Periclem indicari, quippe ortum ex ista 
gente Cylonis piaculo polluta. ? 


Obs. IV. De Zfriphárone nullam apud antiquos scrip- 
tores mentionem factam animadverti , nisi apud 
Plutarchum in vita Alcibiadis (1)5 cui addas Dla- 
tonem in Protagora (2). Ceterum verisimile mihi 
videtur statuere, Hippocratem , Atheniensium in bel- 
lo Peloponnesiaco imperatorem (3) , hujus Ariphronis 

filium. fuisse; nomen enim huic genti erat pro- 
prium , quippe quod habebat Agaristae pater. Idem 
Hippocrates adjutus auctoritate Periclis , de cujus 
nomine unum e filis Periclem vocavit, facillime 
Praeturam adipisci potuit, qua etiam propter for- 
titudinem dignissimus erat (4). 

Soror Periclis. appellata fuisse videtur. Dinomae- 
che; idque inde conficio , quod plures antiqui scrip- 
tores eam cum Dinomache Alcibiadis matre confu- 
derunt, Diodorus (5) Alcibiadem vocat Periclis 
&3eAuiooUy , Periclem £aioy 5. Valerius Max. (6). hacc 
habet: quum adhuc puer ad ayunculum suum 
yenisset; et Suidas (7) perhibet ,. Periclis. sororem 

fuis- 

(1) Cap. 1. p. 191. F. cap. 3. 198.- ^. 

(2) Cap. Io. p. 320. Steph. ibique Heindort. 

(3) Thuc. IV. 66.sqq. 90.sqq. 101. — Xenoph. Memm, 1II. 5. 
$. 4. — Plut. in Nic. cap.6. p.526. E. — Schol. ad NNubb, vs. 997* 

(4) Herod. VI. 131. 


C5) XI. 38. 
(6) III. 1. extern. 1 


(7) In voce. "AXxificauc. 
K 2 


4$ COMM. LITERARIA. 


fuisse matrem Alcibiadis. Contra ea Plutarchus (1) 
Periclem atque Ariphronem tantum vocat zpoz- 
Xxoyra6 X&TÀ éívg5 et Nepos (2) Alcibiadem 
Periclis privignuz appellat. Erat autem Dinoma- 
che mater Alcibiadis, Megaclis , quem Pericles 
avunculum habebat , filia (3). Hic vero nunc sufficiat 
indicasse, Periclis sororem nequaquam confundi 
oportere cum matre Alcibiadis. 


Obs, V. zZinaxagoras, quem Pericli aequalem 
fuisse putamus , anno vigesimo aetatis Athenas ve- 
nit, si vulgatam in Diogene Laertio sequamur lec- 
tionem; vel quadragesimo demum quinto, e pro. 
babiliore. recentiorum VV. DD. conjectura (4). 
Zeno Eleates floruit circa Olymp. LXXIX. (5), 
uti post Menagium vulgo legitur. D2707 , qui sub 
Musicae praetextu , Pericli tanquam athletae inunc- 
tor,in republica aderat, hujus consuetudine adhuc 
fruebatur, quo tempore Dialogus Socratem inter 
Alcibiademque a Platone habitus esse fingitur (6) ; 

quin 

(1) In Alcib. r. p, 191. F. 

2) In Alcib. cap. 2. 
(3) Conf. O5s. XXFI. 


(4) Diog. Laert. II. Segm. 7. — Conf. Schaubachii Fragmm. 
Anaxagorea p. 14, quigue ibi citantur; imprimis H, Ritter, 
Hist. philosopb. Ion. Berol. 18:1. p. 204. 

(5) Diog. Laert. IX. Segm. $9, et Suid. in voce. — Simson. 
p. 698. et Cors. III. p. 134. pravis usi sunt codicibzs, 


(6) Plut, in vit, cap. 4. pe 155. F. — Plato Alcib. I, cap. I4. 
p. 1:8 C. | 


OBSERVATIONES. 149 


quin etiam Nioeratum,  Niciae filium , Musicam 
docuit (1r). Haec igitur leviter adumbrasse suffi- 
ciat; infra opportunitas nobis non deérit agen- 
di de Periclis humaniorum scientiarum studiis , 
deque ilis hominibus, qui ei veluti duces comi- 
tesque hac in re adfuerunt. 


Obs. VI. Zristides mortuus est quarto fere an- 
no post exsilium Z/ermistoclis, uti memorat Corn. 
Nepos (2). Quum autem: Diodorus (3) dicat , T'he- 
mistoclem Athenis expulsum fuisse Archonte Praxi- 
ergo, Olymp. LXXVIL. 92., Aristides secundum 
hanc computationem non ante annum primum 
Olymp. LXXVIII. diem obire potuisset supre- 
mum; sed ea. pugnant contra Plutarchi testimo- 
nium, dicentis; lericlem, defuncto jam. Aristide 
ad rempublicam. accessisse. Varia igitur excogitave- 
runt VV. DD. quibus istum dissensum tollerent 5 
ut V, C. statuerent , Aristidem illo anno fortasse 
Athenis abfuisse (4). Possit autem haec opinio in 
sui defensionem vocare veterum diversas opinio- 
nes, de loco quo mortuus siz Aristides ; quam. 
quam  verisimilior mihi videtur sententia, eum 
Athenis vita decessisse (5). Facilior igitur mihi 

vi. 

(1) Plat. Lach. cap. 3. p. 180. C. 

(2) In Aristid. cap. 3. extr. 

C2) Lib. Xl. cap. 53. 

(4) Clint. ad a. A. C. 468. 

(s) Plut, in Aristid. cap. 26. p. 334. sq. 


i0 COMM. LITERARLA. 


videtur ratio, qua Kruegerus hanc; controversiam 
dirimere conatus est, Constat enim , docente Wes- 
selingio (1) , Diodorum aliquoties ultimos alicujus 
viri casus, in illum annum rejecissc, quo ejus 
mors erat narranda; quod et in Themistoclis. his- 
toria observandum esse putem. Etenim, ut mittam, 
quae de Themistoclis extremo aetatis anno memo- 
rantur 5 mortem ipsum sibi conscivisse , quippe intelli- 
gentem , crescentibus Graecorum viribus ac Cimo- 
nis felicitati sese imparem futurum (2), (e qua re 
aliquis conjicere possit, illum brevi ante pugnam 
ad Eurymedontem sese interfecisse); imprimis ra- 
tio habenda est occasionis, qua "Themistocles ad 
Persas fugerit. ^ Quis enim credat Themistoclem 
tam diu post Pausaniae necem a Lacedaemoniis 
ad poenas dandas repetitum fuisse, quum tan- 
quam Laconi proditionis focius accusatus esset? 
Superest tamen difficultas aliqua, quam a viro 
doctissimo, cujus sententiam hic exhibui, non 
satis explicitam fuisse, paene dixerim. Oportet 
enim, ut ejus sententia valere possit, in anno, 
quo Xerxes mortuus sit, definiendo , denuo ab auc- 
toritate Diodori reflectere , qvi tradit , Regem 
anno quario Olymp. LXXVIII. diem obiisse supre- 
mum (3). Kruegerus statuit , Pausaniam eodem anno 
fuis- 

(1) Ad. Diod. XI. cap. 42. Idem accidit cap. 70. et saepius. 

(2) Plut, in Them. cap. 31. p. Io7. F. e Cim, Cap. 18. p. 


490. E. — Thuc. 1. 158. — Cf. Schol, ad Aristoph, Equitt, vs. 84. 
(3) DIod. Sic. XI. 69. 


OBSERVATIONES. 15 


füisse necatum , quo Xerxes decesserit ,' utrumque 
anno tertio vel quarto Olymp. LXXVI. accidisse 
contendit (1). Haec: vero difficultas ,' consideranti- 
bus nobis, quam graviter Diodorus. saepius in 
temporum notatione lapsus fuerit ; non adeo mag. 
ni videtur momenti, ut ideo sententiam cetero- 
quin verisimillimam rejiciamus. Magis etiam hoc 
confirmatur, Clintoni argumentatione examinata, 
ubi Dodwellum | hujusque - sectatores erroris ar- 
guit, quod, contra Diodori auctoritatem, Pau- 
saniae  cvpzTwylay assignaverint. anno $ Olymp. 
LXXVII. quum àd Olymp. LXXV. 4. A. C. 477. 
sit referenda. Hac in expeditione Pausanias fastu 
atque arrogantia animos Graecorum a Lacedaemo- 
niis abalienavit; quo factum est , ut principatus ad 
"Athenienses transierit. Jai vero:eloco quodam De- 
mosthenis (2) apparet , Graecos ad belli Peloponne.. 
siaci initium usque, per 45annos voluisse, ut Athe- 
nierises sibi praeessent 5 qui anni , si addantur numero 
432 annorum , efficiunt 477 j i quem numerum cadit 
annus a Diodoro memoratus (3. Ulterius hanece de 
Atheniensium principatu quaestioneur persequi , su- 
fervacaneüm haberi possit, post.uberiorem hac de | 

re 


(1) Conf. Kruegeri scriptio de pace Cimoniá B 
Museo I s. p. 219. Süd. — pu 
2) Olynth, III. $. 9. p. 35. ibique Ulpianus. £pi evvráEcue 
S. 10. p. 174. T E 
(5) Diod. Xl. 44. 


in Seebodii 


134 COMM, LITERARIA. 


re Clintoni commentationem (1), scriptionemque 
Doctissimi Groen v. Prinsterer, de Zftheniensium 
Hegemonia (2). Graecis ab eo inde tempore prae- 
fuit Cimon , qui Persas , usque ad memorabilem ad 
Eurymedontem pugnam, non sivit respirare (3). 


Obs. VII. Accusatus est Cimon a Thasi expuge 
natione redux, et antequam Lacedaemoniis auxilio 
profectus est. Nam, etsi Clintono (4) adstipulor, 
Diodorum Sic. (5) , ut solet, bellum contra Tha- 
sios gestum , in unum Archidemidae Archontis an- 
num, Olymp. LXXIX. 1. A. C. 464. contraxis- 
se, doctissimo tamen viro non consentio , ubi se- 
quenti demum anno huic bello finem impositum 
fuisse putat. Contra ea huc afferre liceat Pausa- 
niae aliorumque, quorum fata in postremum aeta» 
tis annum contraxit, exemplum: ex quo apparet, 
Diodorum suo more usum fuisse, quoties signifi- 
care voluit, se de homine, aut quacunque re 
quam tractasset, dicendi finem facere, atque ad 
alia transire; ut illo anno homo mortuus , bellum 
ejusvemodi quid prorsus absolutum fuerit. Praeter- 
ea 


(1) Clinr. in Append. ad Fastt. Hell. cap. 6. 

(2) Inserta Annall. Acad. Lugd. Batt. 1919—1820. 

(3) Plut. in Cim. cap. 7. p. 482. D. cap. 12. p. 485. E. sq. — 
Aristid, Panath. p. 151. Jebb. 

(4) Ad annum A. C. 465. 

(s) Lib. XI. cap, 7o. 


OBSERVATIONES. 1s 


ea e Plutarcho et Thucydide (1) discimus , 'Tha- 
sum -expugnatam fuisse ante Helotarum. seditio- 
nem, quae accidit, teste Pausania (2) , eodem illo 
Archonte Archidemide, vel,. uti eo loco vocatur, 
Archimede, Quamvis e Thucydide (3) concludas , 
post Cimonem ab alio Thasum iterum expugnatam 
fuisse. 

Pericli ab ipsis Atheniensibus mandatum est, ut 
Cimonem inimicum publice accusaret. Itaque. om- 
nes metuebant, ne foret inter acezrimos hujus ad. 
versarios: verum ab Elpinice, Cimonis sorore 
eademque uxore exoratus (4), rem non ulterius 
persecutus est, et semel tantum surrexit, ut offi- 
cio defungeretur , ita ut ex omnibus accusatoribus 
Cimoni minimum molestus fuerit (5). Hic igitur, 
quamvis tribus tantum suffragiis absolutus, et poe- 
na mulctatus quinquaginta talentorum , capitis pe- 
riculum effugit: deinde Lacedaemoniis auxilio pro- 
fectus est, qua illius absentia usus est Pericles, 
ut cum Ephialte Areopagum/ plurimiis judiciis pri- 
varet, 


Obs. VIII. Silentium quod apud antiquos scrip- 
tores de primis Periclis coXivsimg annis obser- 
va- 

QD) In Cim. cap. r4. p. 487. D. cap. 16. p. 428 sq. — Thuc, 
I. 101. ! 

" (2) Lib. IV. cap. 24. $. 2. 

(3) 1. 1. conf. Torrenius ad Val.Max. III. 8. Extern. 4. 

(4) De Periclis hac occasione acute dicto conf. OZs, LIP. 

(5) Plut. in Per, cap. 10. p. 157. E. 


'134 COMM. LITERARIA. 


vatur, explicandum videtur, tum ex sollicito stu- 
dio , quo ille Populi suspiciones evitare conabatur , 
antequam sua potestas firmo niti videretur fundamen- 
to; tum ex eo, quod fortasse illo tempore expe- 
ditionibus: quibusdam , sed minoris momenti quam 
quarum mentio fieret, Athenis prohiberetur. In 
hac enim ejus vitae aetate ponenda mihi videtur 
expeditio, quacum quinquaginta navibus Chelidonias 
insulas supervectus, nullam Darbarorum navem in 
mari deprehendit ; quam expeditionem , uti et illam 
Ephialtis, Pericli hoc tempore deditissimi, non 
ita diu post victoriam ad Eurymedontem ab Athe- 
niensibus susceptam fuisse, e Plutarchi narratione 
constat (1). Ad haec etiam tempora pertinent 
bellum Argivos inter Mycenaeosque; 'Thasi defec- 
tio, eaque iterum ab Atheniensibus subacta; co- 
lonia Amphipolin missa; denique Helotarum seditio: 
quae tamen omnia, quamquam in historia Athe- 
niensium Cimonisve maxime memoranda , a Periclis 
vita longius remota esse videntur. 


Obs. IX. De Ephiaite , Periclis in minuenda Areo- 
pagi auctoritate socio , quaedam annotare , ab hacce 
disputatione fortasse non alienum sit. Patrem ha- 
buit Sophonidem, quo nomine eum appellat Aelia- 
nus (2); a Diodoro (3) vocatur S/zonides , Wes- 


.Se- 
(1) Plut. in Cim. cap. I3. p- 487. A. 
(:) V. H. V. 43. HI, 17. XI. 9. 
(3) Diod. in Sic, XI. 77. ibique Wessel. — Conf. Meus. 


Lectt, Att. I. 22. 


40 BjS.E;RV.A T1O N E,S. 155 


.selingio., ut. videtur , Meursii mutationem improbane 
,te. .Erat autem inter pauperrimos , sed et integer- 
.rimos viros , qui unquam apud Graecos reipublicae 
gpraefuerunt; .cujus rei apud Plutarchum non uno 
Joco fit. mentio. Supra vidimus illum cum triginta na- 
^vibus. Chelidonias supervectum fuisse; deinde So- 
onis. leges , ligneis tabulis inscriptas, Axones vo- 
4«€atas ,, Cyrbesque ex. Acropoli in Prytaneum prope 
-forum traduxit , ubi :etiam Plutarchi memoriá, te- 
»nuia earum vestigia supererant (1). Maxime vero me- 
-anoratu dignum est auxilium, quod Pericli, Areopagum 
-subvertere conanti, praestitit 5 cujus rei nobis auc- 
. «tores sunt. Plutarchus , Diod. Sic. et Paus. (9). 
.Cimoni, quum Lacedaemoniis, terrac motu atque 
.Helotarum seditione fractis auxilio venire vellet , 
sese. opposuit Ephialtes , quamquam id frustra. 
.Qua.occasione Cimonis memorabile fertur hocce 
effatum : p4ze vi» "EAAdDa xoMpy juve city md ér&pd" 
Cuya m 'épiideTv veysvunivyv (3). Der totam vitam 

Ephi- 


EO Plut. in*0l, cap. 75. p. 99. A. — Pausanias Attic, cap. 19. 
$.5. — De Axonibus istis conf. praeter Salmasium de 1mnodo 
Usur. cap. IIT. p. 982. sqq. ceteri scriptores qui a Valckenaerio 
ii Ammonium ad vocem "A£oyeec citantur, 

Cc) Plut. in Per. cap. 7. 'p-iss. B. cap. 9. p. 157. A. — Cim. 
cap. 10. p. 495. B. cap. 15. p. 499. A. — Reip. ger. praecc, 
Càp.15. p. 812. C. — Diod. Sic. XI. 77. — Pausan. Att; cap. 
«9. $. 15. Js 

C3) Plut. Cim. cap. 16. p. 489. D. — Simile huic quoddam 
dictum invenitur apud Aristot, Rhet, Lib. HII. cap. 10. p.94. C. 


III 


D 


16 COMM. LITERARIA. 


Ephialtes Populum contra Oligarchorum oppressio- 
nem defendit 5 quos , praesertim rationibus exigendis, 
maxime inimicos sibi reddebat; adeo ut Aristodi- 
cum quemdam Tanagraeum excitarent ad Ephialtem 
interficiendum, Sic rem memoriae prodidit Aristo- 
teles, cui majorem fidem tribuit Plutarchus quam 
Idomeneo, Periclem hoc crimine accusanti (r1). 
Diem obiit supremum Olymp. LXXX. mr. teste 
Diodoro (2), qui etiam h. l. Areopagi deminutio- 
nem eodem anno narravit, quo hujus rei auctor 
mortuus est. Ejus sepulcrum situm erat in Ce- 
ramico, ubi Pausaniae (3) adhuc aetate invenieba- 
tur, Ab Aeliano inter eos enumeratur, qui philo- 
sophiae studium politicae arti adhiberent (4); 
unde didicit paupertatem aequo animo perferre , 
ita ut ne ab amicis quidem munera accipere vel- 
let, ne, aut videretur ingratus esse, aut cogeretur 
ilis in aliqua re praeter fas gratificari (5). Quanta 
fuerit integritate, inde colligitur, quod Cimon 
e ceteris popularibus , quos videbat omnes e 
publica pecunia quaestum sibi facere, — hunc 
cum Aristide exceperit (6). Merito igitur Prae- 

to- 


(1) Plut. in Per. cap. 10. p. 195. À.;—- Antiph, de caede 
Herod, $. r2. 

(2) Diod. Sic. 1l. 1. 

(3) Paus. 1. 1. 

(4) Aelian. V. H. III. t7. 

(5) Aelian. V. H. XI. 9. 

(6) Plut. in Cim. cap. to. p. 485. B. 


OBSERVATIONES. 157 


tori cuidam, qui ipsi egestatem — exprobrabat , 
respondere potuit: 73 38 frep» , inquit, 3k ví 
cb Mdysie s Uri Sluauog cipi (1). Nec ità amoris ille- 
cebris indulgebat, ut iis ab officio duci se. patere- 
tur; cujus rei exemplum videmus apud Val. Max. 
modo. ad mostrum  Ephialtem haec referenda 
Sint (2). Nam plures viri docti hunc Ephialtem, 
cum aliis ejusdem nominis confuderunt; ut docet 
Perizonius ad Aelian. III. 17. Quin et illa, quae 
apud Heraclidem Pont. leguntur (3), ad alium 
quemdam .Ephialtem pertinent ;; vel, quod potius 
crediderim ,. eo loco de Ephialte narrantur , quae 
de Cimone narrari oportebat. 


Obs. X. Vocatur quidem Pericles z/rcAom apud 
Aristophanis Scholiast. (4); verum eo loco vel 
Timoclis nomen reponendum est, vel interpolanda 
verba crpaTWyoU xal TigoxAdou; Apyowrog etc. uti 
docet Corsin. ad a, 2 Olymp. LXXXIV. Ceterum 
de Areopagitarum Doxipuclg. s praeter Plutarchi lo- 
cum in Periclis vita, exstat etiam in Solone tes- 
timonium , quamquam minus disertum (5); deque 

. ea praeter scriptores ad textum laudatos conf. Doct. 
J. T. Bergmannus in Annotat, ad Isocratis Areoe 
pag. p. 128. Sq. 


Obs. 
(1) Aelian. V. H. XIII. 359. 


(2) Val. Max. HI.-8. Extern. 4. 

(3) Heracl. Pont; p. 16. ed. Crag. : 

(4) Ad Vespp. vs. 283. — Conf, Palm. Exercitt,' ad h. 1, 
C5) Plut, in Sol, cap. 19. p. 88. 


1:$5: COMM; LITERAR 1 A, 


Os. XI. Cimonis adolescentia jam famosa fuerat 
propter hanc camsuetudinem , quam cum sorore lhiabe-: 


bat (1). Fuerunt et postea nonnulii ,. qui eum-hàne: 
ob rem culparent , quique inde causam Ostracismi re- 
peterent, Andocides v.g. Athenienses adhortatus est, 
ut severam majorum probitatem imitarentur :'ojz;- 
eg" é&too Tpaulox) Kigovms Oi upsvopiay: Ori Ti 
d3EAq8 Tij imuTOD cUvOx4ce (2)5 idem marrant Athe- 
naeus, Suidas, Tzetzes (3).  Tetigit praeterea 
haecce Cyrillus Alexandr. (4). Quum autem apüd 
Athenienses liceret, sororem ex eodeui' patre 
natàm -uxorem ducere, quam legem invenire licet 
in Jurisprudentia Attica (5), cujusque meminerutit 
Plutarchus ,, Seneca , Philo. Judaeus, Minucius Fe- 
lix et Scholiastes ad Aristoph. Nubes (6); quaess 
tio oritur, : an Elpinice Cimonis. soror. fuerit ex 

| jis- 

(1) Plut. in Cim. cap. 4. p. 430. F. 

- (2) Or. contra Alcib. $. r1.:p. 129. : 

(3) Deipn. XIII. cap. 6. p. 589. F. — Suid. in vocibus MR et 
"'OeTpzxicuác. —,. Tzetzes, Chil, I. Hist. 55. cui T 
" (4) Lib. VI. adv. Julian. p. 187. D. ALS ubi vocatur 
Elpinice Opi oc sz Spe mopos. c 

(sy Cff. $. Petit. Legg. Att. pe 551. ed. Wessel, — Gajum 
Lib. I. $. 6r. differentiam hac in re Romanas inter Graecasque 
leges indicare voluisse, monet Assenus V. C. in Ann. ad h. 1l. 
P 43* 

(6) Plut. in Them. cap. 32. p. 128. B. — Seneca in Ludo de 
morte Claudii , p.302. D. — Phil. Jud. p.779. ed. Hocschel. — 
Min. Fel, in Octav. .cape 3t. p. 324» — Schol, ad Aristoph. 
Nubb. vs. 1374. 


4 


OBSERVATIONE S. 159 


iisdem. parentibus nata? Quo. sensu a Mureto 
accipitur locus in Cimonis vita, ubi Nepos (1) 
dicit, Mhunc 4s matrimonio habuisse germanam 
suam sorores); quamobrem Nepotem erroris accu- 
Sat, quod excusationem ,..quae proprie ad con- 
sanguineas sorores pertineret , ad germanas transe 
tulerit. Refutavit summum virum Wowerius (2). 
qui docuit, verba a Nepote adjecta, Zicez eodem 
patre natas uxores ducere, explicationi vocis ger- 
fnam inservire; cujus rei exemplum petivit e 
loco rosum in Servii Commentariis obvio (3). 


Obs, Xil. fasciis hisce addit, Athenienses hoc 
tempore pecunias , quàe in Persici belli stipendium 
ab universa Graecia collatae erant, e JDe/o ZfAe- 
nas transtulisse; ne, deficientibus a fide societatis 
Lacedaemoniis, praedae ac rapinae essent (4). Quae 
narratio , etiamsi majore Theophrasti, e quo Plu- 
tarchus sua petivit, auctoritate refutetur, veri ta- 
men simillima videtur. Nec enim facile in Athe- 
niensium Historia aliqua occasio inveniatur, :qua 
illud aptius fieri. potuerit, Plutarchus autem trae 
dit, vivente adhuc. Aristide, pecunias Sociorum 

sua- 


(r) Nep. in Cim. cap. 1. — Conf. Nep. praefatio $. 4. et - 
Mureti Var. Lectt. Lib. XV. cap. 5 

(2) Ad Min, Felic. 1. 1. 

55€92,Ad Virg. Aen. Lib. V. vs, oon 

(4) Hist. Phil, Lib. III. cap. 6. 


i60 COMM. LITERARIA. 


suadentibus Samiis Athenas transvectas fuisse (1). 
Possint tamen diversae hae sententiae ita inter se 
conciliari, ut statuamus , jam vivente adhuc Aristi- 
de, consilia de transferendo aerario agitata fuisse; 
rem ipsam effectu caruisse , donec Pericle instigante , 
Atheniensibus fuerit persuasum , üt Sociorum pe- 
cunias in suam urbem traducerent (2). 


Obs. XIII. Discedimus rursus, in expedizionis Zte- 
gypiiacae anno constituendo , a Diodori auctorita- 
te; idque ob has. causas.  Gesserunt Athenienses 
hoc bellum per sex annos, ut adeo ejus finis in- 
cidat in annum secundum Olymp. LXXXI. 5 quo 
anno, teste Diodoro ipso (3) , versabatur Tolmides 
in Doeotia; isque Messenios, . qui per decem 
annos Lacedaemoniis fortiter restiterant, in ur». 
bem Naupactum , a se expugnatam, collocavit. 
Jam vero eo tempore, quo  Tolmides in .hacce 
expeditione occupatus erat, in. Aegypto ézégevov 
Athenienses (4); ita ut ad hunc annum usque 
istud bellum continuatum sit. Quum igitur de hoc 
anno Thucydidi cum Diodoro conveniat, ab eo 
Aegyptiaci belli sex annos computare. debeius ; 

. ita 

(1) Plut. in Arist. cap. 25. p. 534. A. 

(2) Conf. Doctissimi Groen v. Prinsterer Comm. de He- 
gem. Atheniensium p. 23. in not. 

(3) Lib. XI. cap. 84. sq. — Conf. cap. 64. extr. 

(4) Thuc. L. cap. 108. extr. 109. collato 103. —  Consulen- 
dus Clintonus in Append, cap. 8.