UNI\ERS1TY OF
TORONTO PRESS
Digitized by the Internet Archive
in 2010 with funding from
University of Toronto
hittp://www.archive.org/details/augustusundsein02gard
^ö^L
AUGUSTUS
UND SEINE ZEIT
VON
V. GARDTHAUSEN.
ZWEITER THEIL
ERSTER HALBBAND
LEIPZIG
DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER
i8qi
i. 1
ÜBERSETZUNGSRECHT VORBEHALTEN.
Vorbemerkung.
Münzbilder durften in einem Werke über die Zeit des Augustus
natürlich nicht fehlen; aber der Kosten wegen musste auf eigene
Originalaufnahmen und Lichtdrucktafeln verzichtet werden. Die Ufnriss-
zeichnungen sind also nach denen von Cohen photographisch über-
tragen; nur bei denen, die anderen Werken entlehnt sind, ist in einer
Anmerkung stets ausdrücklich die Herkunft angegeben.
Es braucht wohl kaum bemerkt zu werden, dass die Verweisungen
im Anfang jeder Amnerkung sich auf die Seiten des ersten Bandes beziehen.
Erstes Buch.
2. Capitel.
Nach den Iden des März.
Die Parteien und Personen.
i) (zu S. 14.) Otto, P., Quaest. Strabonianae, s. Lpz. Studien
II. Supplem. S. 268: II. De Appiani bellorum civil, libro IV et de
riutarchi vita Bruti. Der Vf. sucht nachzuweisen, dass Strabo's ver-
lorenes Geschichtswerk eine Hauptquelle für Appian und Plutarch bei
der Geschichte dieser Zeit gewesen sei; das ist richtig, wenn auch
nicht ganz in dem Umfang, wie der Vf. annimmt. S. Philol. 8, 427 — 29.
2) (zu S. 14.) Empylus, Freund des Brutus, schrieb ein Buch
über den Tod des Caesar. Plutarch Brutus 2.
3) (zu S. 15.) Stoffel, Hist. de Jules C6sar, guerre civile, Paris 1887,
bestreitet, allerdings ohne Erfolg (2 p. 22^), dass lulius Caesar jemals
die Absicht gehabt habe, sich zum Könige zu machen.
4) (zu S. 16.) Eutrop. 6, 25: (Caesar) cum ergo et honores ex sua
voluntate praestaret, qui a populo antea deferebantur, nee senatui ad se
venienti adsurgeret aliaque regia ac paene tyrannica faceret, coniuratum
est in eum a sexaginta vel amplius senatoribus equitibusque Romanis.
5) (zu S. 16.) Sallet, A. v. , Die Münzen Caesar's mit seinem
Bildniss, s. Commentationes Mommsenianae p. 91.
G a r d t h au s en, Aufriistus iiiid seine Zeit. II. I
2 I. 2. Die Parteien niul Personen.
6) (zu S. 17.) Ueber die Motive der Ermordung Caesar's und die
rechtliche Beurtheikmg derselben s. Mommsen, R. Staatsr. 2- S. 7 i 2 — 1 3 :
„Die Verfehmung des Königthums und der Ausnahmemagistraturen über-
haupt gehört zu den Ecksteinen des Baues der Republik. Ohne sie wäre
Caesar vielleicht nicht von Vorderhand gefallen. Die Sanction des valerisch-
horatischen Gesetzes hat wesentlich dazu beigetragen, die Wiederkehr
der über den Gesetzen stehenden Magistratur für fast volle 400 Jahre
zu verhindern." S. Schmidt, O. E., Jbb. f. cl. Philol. 13. Suppl. S. 673.
7) (zu S. 17.) S. Plutarch's Lebensbeschreibung des Brutus. Vgl.
über seine Correspondenz : Teuffei -Schwabe, Gesch. d. Rom. Lit.
§ 185, 4. Hennann, K. Fr., Zur Rechtfertigung d. Aechtheit des erh.
Briefwechsels zwischen Cic. u. M. Brutus, Abh. d. Gott. Ges. d. Wiss.
Bd. 2 u. 3, Heine, Rdf., Quaestionum de M. TuUii Ciceronis et
M. Bruti mutuis epistulis cap. duo, Ostervici 1875. Becher, F., De
Ciceronis quae feruntur ad Bnitum epistulis, Harburg 1876. Philol.
Anz. 12, 102. Rh, Mus. N. F. 37, 576. Meyer, P., Untersuchung über
d. Frage der Echtheit d. Briefwechsels Cicero ad Brutum, Stuttg. 1881.
Streng, A., De Ciceronis ad Brutum epistolarum libro qui secundus
inscribitur, Helsingfors 1885. Gurlitt, L., Die Briefe Ciceros an M. Brutus.
Vgl. Jbb. f. cl. Phil. 1885 S. 573, Philologus Suppl. 4 (1884), S. 553
u. 5 (1889), S. 591. Wermuth, C, Quaestiones de M. TuUii Ciceronis
epistularum ad M. Brutum libris novem, Basel 1887.
Schmidt, O. E. , Zur Kritik und Erklär, der Briefe Ciceros an
M. Brutus, Jbb. f. cl. Philol. 1884 S. 617—44. — , Beiträge z. Kritik
der Briefe Ciceros an M. Brutus u. zur Gesch. des Mutinensischen
Krieges, Jbb. f. cl. Philol. 1890 S. 109. — , M. lunius Brutus, d.
Caesarmörder; s. Verhandl. d. 40. Philologenvers. Görlitz 1889. 165.
— , Ein falscher Freiheitsheld des Alterthums; s. Grenzboten 1889
Nr. 8. 9 S. 362 — 369. 407 — 14. Seine Auffassung vom Character des
Brutus lässt sich mit unseren Quellen, namentlich den Briefen des
Cicero, nicht in Einklang bringen. Es ist durchaus unwahrscheinlich,
dass Brutus dem Dictator als Berichterstatter und Vermittler gedient
habe, noch unglaublicher aber, dass er Caesar's Nachfolger zu werden
hoffte und sich zum Morde seines Wohlthäters erst entschlossen habe
beim "Auftreten und der Adoption des jungen Octavius.
Auch Ruete, Die Correspondenz Ciceros in den Jahren 44 u. 43
(Marbg. 1883) hat S. 58 den Briefwechsel zwischen Cicero und M. Brutus
behandelt (neuere Litteraturangaben S. 58 — 60). Wenn derselbe auch
manche Einwürfe der Gegner etwas rasch abgefertigt hat, so halte ich
doch die meisten lateinischen Briefe mit ihm für echt; aber andrer-
seits darf man die Echtheit auch nicht mit falschen Gründen verthei-
digen. Im Journal d. Savants 1877 p. 120 wurde behauptet, eine lex
I. 2. Die Parteien und Personen. •»
Iiilia de sacerdotiis, die ad Brutum i, 5 erwähnt wird, Hesse sich nur
in der neuerdings gefundenen lex lulia Coloniae Genetivae nachweisen
(Ephemeris epigr. 3 p. <)2 — 93, c. 66 — 67); das würde allerdings von
entscheidender Wichtigkeit sein ; aber diese Auffassung ist falsch,
optimo iure und optima lege in der Lex lulia Col. Genetivae be-
deutet nicht ein bestimmtes Specialgesetz de sacerdotiis, sondern nur
im Allgemeinen die rechtlichen Bestimmungen; s. Festus s. v. Optima
lex, Brissonius de verborum significatione s. v. optimus.
8) (zu S. 17.) Lucan. Pharsal. 2, 375 — 6: (Brutus)
Intonsos rigidam in frontem descendere canos
Passus erat maestamque genis increscere barbam.
Bernoulli, Rom. Iconogr. i, S. 187. Gegen alle Büsten oder
Statuen, die den Brutus darstellen sollen, muss man von vornherein
sehr misstrauisch sein. Dass eine Büste im Besitz des Bildhauers
Kopf nicht den Caesarmörder darstellt, hat Mau gezeigt in der
Sitzung des D. Instituts vom 2g. März i88g; s. Mittheilungen des
D. arch. Inst. (Rom. Abth.) 4 (i88g), S. 185. Giornale d. sc. d.
Pompei II I (1868), p. 133 Busti marm. di Pompeo e Bruto <(tav. V^,
Museo Torlonia Nr. 511. Die capitolinische Büste des Brutus (?) s.
Hertzberg, Hellas und Rom (Berlin 1879) 2 S, 638. Den Ausdruck
des Gesichtes gibt ein feiner Lichtdruck wieder bei Imhoof- Blumer,
Porträtköpfe auf röm. Münzen I, 3. Ueber s. Münzen s. u. B. 2, C. 7.
g) (zu S. 18.) S. Drumann 4, 16 u. 18. Livius perioch. 124,
a. 712/42 (Brutus) erat annorum aetatis circiter quadraginta. Der Ge-
burtstag des Brutus wird einmal erwähnt Plutarch Brut. 24, ohne dass
sich aber etwas Näheres daraus schliessen liesse. Brutus erreichte ein
Alter von 43 Jahren, geboren im Herbst 66g/85, s. Fischer, Röm.
Zeittafeln S. 334 (falsch b. Vellei. 2, 72: 37 Jahre).
10) (zu S. 18.) Plutarch Brut. 2g ^Avtcovlov ys Kai TtoXXovg a%ovaai,
Xeyovtog^ mg ^ovov oi'otvo Bgovrov iTti&eö&ai KaiöaoL nqoa'fd'ivxa ry
XafiTtQortjrt nal tc5 cpaivo^iivfo KaXoi trjg nQa^eiog, rovg 6 liXXovg bttI rbi'
civÖQa GvOrTivai fiiöoCvrag nal (pO'ovovvrag. Die Verse Shakespeare's
geben hier also genau den Gedanken Plutarch's wieder.
11) (zu S. 18.) Vgl. Mommsen, R. Staatsr. 2^ S. 713: „In diesem
ein halbes Jahrtausend zuvor geschworenen Eide gegen das König-
thum fanden diejenigen Mörder Caesar's, die überhaupt mit ihrem
Gewissen sich noch abzufinden hatten, den Freibrief und die Auffor-
derung zu ihrer That."
12) (zu S. 18.) Plutarch Brutus c. i. Cic. Phil. 2, 11 Brutos ego
impellerem, quorum uterque L. Bruti imaginem quotidie videret, alter
(Marc.) etiam Ahalae? Vgl. Wesseling, Observationes variae 2c. i6(p. 155).
13) (zu S. ig.) Savigny, Ueber den Zinswucher des M. Brutus,
I*
I ->. Die Parteien und Personen.
4
Abh. der Berl. Akad. 1818/19 S. 179-88 = Verra. Sehr. 1,386- -406.
Streuber, Der Zinsfuss b. d. Römern S. 114— 115.
14) (zu S. 20.) Cicero ad Attic. 14, i de Bruto Caesarem
solitum dicere: magni refert, hie quid velit, .sed quicquid volt, valde volt.
15) (zu S. 20.) Auf die allgemeine Bewunderung des Cieero ist
nicht viel zu geben; er sehreibt ad famil. g, 14, 5 semper amavi, ut
scis, M. Brutum propter eius summum ingenium, suavissimos mores,
singularem probitatem atque constantiam.
16) (zu S. 20.) Schmidt, O. E., De epistulis et a Cassio et ad
Cassium post Caesarem occisum datis quaestiones chronologicae,
Lpzg. 1876.
17) (zu S, 20.) Plutarch Brut, i Kdööiov , oheiov fi£v ovxa
BqOVTOV ml (pl\0V, CCTtloVV 8e TW T^OTtO) Kdl Ka&KQOV OVl 0^01(0?. Plu-
tarch Caesar 62 (Caesar): TL cpaivtxat ßovXoixevog vfiiv Kdaatog; ifiol
fiev yuQ ov Uav ccQtOKei Uav or/ßhg wv — — „Oi' Ttavi;" g}dvat „rou-
rovg (Antonius u. Dolabella) öiöoiKa rovg na'/iig v-ui no^n'jTag. ^cdXov
6h Tovg axQOvg Kai Isitxovg ixft'vowg"" Kdaöiov Xiyojv y.ai Bqovtov.
18) (zu S, 21.) Plut. Brut. 8 Kdaatog dvrjo &viioei,6rig nal (läkXov
iSia fiLöoKaiöaQ r) KOtv^ ^LöotvQavvog i^ly.avae xca y.carjTtei'^e' XsyEzai, 6s
BQOvTog fiev Tr^v ccQxrjv ßuQvvsß&ca^ Kdaaiog 6h xbv uQ^ovra fitGsiv.
ig) (zu S. 22.) Paulus, M., De Deeimo lunio Bruto Albino,
Münster i88g. Nake, B., Der Briefwechsel zwischen Cicero u, Dec.
Brutus, Jbb. f. cl. Phil. Supplem. 8, 646 ff. Gurlitt, L., Der Brief-
wechsel zwischen Cicero u. Dec. Brutus, Jbb. f. cl. Phil. 1880, 60g.
Ueber die Münzen des Decimus Brutus s. Mommsen, G. d. R. Münzw.
S. 652 und in v. Sallet's Ztsehr. f. Numism. 11 S. 152 ff. Eckhel 5
S. 22g u. 287. Babelon 2 p. iii. 383. Numismatical Journal ed. by
Akerman 1837 p. 6g: Coins of M. lunius Brutus and of Dec. Brutus
surnamed Albinus.
Fälschlich behauptet Hoeck R. G. i S. 213, dass Decimus Brutus
gleich nach dem Morde Caesar's „in Gallien an der Spitze bedeu-
tender Streitkräfte stand". Appian. b. c. 2, 124, auf den er sich be-
ruft, meint nur, dass Caesar ihm diese Provinz zugedacht habe.
Schmidt, O. E., Comment. Fleckeisen. S. 224 A. machte kürzlich
darauf aufmerksam, dass auch Napoleon I. Furcht hegte, von seinen
eigenen Generalen ermordet zu werden: Si je devois mourir de la
main d'un marechal, il y a ä parier que ce serait cette de Key
(Memoires de Mme. de Remusat 2, 371).
20) (zu S. 24.) BernouUi, Rom. Ikonographie i, 203, Münz-
tafel IV 80 — gi. Ueber ]\I. Anton gibt es keine Monographie, s. jedoch
Drumann, Gesell. Rom's I, 64 fr. Caland, W., De nummis M. Antonii
Illviri, Lugd.-Bat. 1883. Cohen i- p. 35. Babelon i p. 158.
I. 2. Die Parteien und Personen. r
2i) (zu S. 24.) Antaeus als Ahn des Antonius auf den Münzen
des L. Regulus llllvir s. Cohen i^ p. 35 ff. Nr. 25. Plut. Anton. 4
IJqooTjv öe y,al jtio^g?^? eIsv&bqiov c(^L(oi.ia, aal nojyav tig ovk ayevvrjg
Kai TiXcirog jjLeroiTCuv aal yovTTOtrjg fivKxr^Qog eöÖKet xoig yQncpoiiivoig v.cä
TtXcaTOfievotg'HQay.leovg nqoGoinoig e^cpe^eg S'^eiv xo a.Qqzvfonöv', vgl. c. 60.
Cic. Phil. 2, 25, 63 tu (Anton.) istis faucibus, istis lateribus, ista gla-
diatoria totius corporis firmitate.
22) (zu S. 24.) Ueber das Alter des Antonius s. Eckhel, doctr.
num. 6, 38 — 40. M. Anton, geb. 671 od. 'j2 Drumann, R. G. i, 64,
Quaestor 703/51 im 31. od. t,2. Jahre, Volkstribun d. 10. Dec. 704/50
Mommsen, Rom. St.-R. i^, 551 A. 3. u. 515 A. i. M. Antonius war bei
seinem Tode 724/30 dreiundfünfzig Jahre alt (Plutarch. Anton. 87;
Appian. b. c. 5, 8 gibt nur eine runde Zahl), er war also 671/83 ge-
boren. Bei der Gründung von Lyon war er 40 Jahre, bald nach der
Gründung des Triumvirats 41 Jahre alt; daher diese Zahlen auf Silber-
quinarcn von Lyon (s. u. Gründung von Lyon); vgl. Borghesi, Oeuvres
numism. i p. 498. Annuaire de numism. 5 (1877 — 81) p. 290: i) Anton,
imp. (Löwe), R III • vir r • p ■ c • (Frauenkopf). 2) Luguduni (Löwe;
im Felde:) XL. R (Frauenkopf); s. Cohen, Med. consul. pl. IV fig. 20 — 21
= Cohen i' 51 No. 3. Eine Münze des Anton mit der Zahl XLI
s. Cohen i^ 51 No. 2 (über die entsprechenden Zahlen auf lulius
Caesar's Münzen s. Mommsen bei Borghesi i p. 499 n. i und Babe-
lon 2 p. 17 No. 25 — 29, p. 153 No. 3). Mommsen, R. St.-R. 3, 762.
822 A. — Den Tag seiner Geburt kennen wir ebenso wenig wie den
des Drusus (Sueton. Claud. 11), der am gleichen Monatstage geboren
wurde. Nur annähernd können wir die Grenzen bestimmen. Der letzte
Geburtstag, den Antonius erlebte, wurde von Cleopatra ganz beson-
ders gefeiert (Plut. Anton. 73), in der Zeit nach der Schlacht bei
Actium (Sept. 723/31) und vor der Einnahme von Alexandria am
I. August 724/30 (C. I. L. I p. 324. 328). An die nächsten Monate
nach der Niederlage kann nicht gedacht werden; die Monate von
September bis December sind daher ohne Weiteres zu streichen;
ebenso aber auch die ersten Monate des J. 724/30, in denen Antonius
sich das Timonium baute und dort in vollständiger Apathie lebte, aus
der es der Cleopatra endlich gelang, ihn aufzurütteln. Die letzte
Geburtstagsfeier mag daher in die Zeit von Ende März bis Anfang
Juli fallen. Auch die beiden Münzen von Lyon helfen uns nicht
weiter. Wenn die eine das 40. und die andere das 41. Lebensjahr
angibt, so dürfen wir nicht schliessen, dass der Geburtstag des Antonius
in die Zeit seines gallischen Aufenthalts fällt. Da Antonius noch
längere Zeit Gallien behielt, kann die Münze mit dem 41. Lebens-
jahre auch später geprägt sein. — Der Tag seiner Geburt wurde nach
f^ I. 2. Die Parteien und Personen.
seiner Niederlage vom Senate verflucht (Cass. Dio 51, 19), aber kein
Steinkalender aus augustischer oder späterer Zeit hat eine derartige
Angabe; wir können nicht, voraussetzen, dass dieser Tag später noch
als dies nefastus bezeichnet wurde.
Auch den Geburtstag des älteren Drusus kennen wir nicht; die
inschriftlichen Kalender aus der Zeit des Augustus schweigen, da Drusus
kein Mitglied des kaiserlichen Hauses war. Während der Regierung
des Caligula, seines Enkels, ist der Geburtstag des Drusus sicher offi-
ciell gefeiert; aber die Protokolle der Arvalbrüder sind so fragmentarisch
erhalten, dass sie uns auf diese Frage keine Auskunft geben.
22,) (zn S. 24.) Plinius n. h. 31, ii epistula Cassi Parmensis ad
M. Antonium empfiehlt ihm Bäder im Cydnus gegen Podagra. — Nach
seinen Porträts auf Münzen zu schliessen, muss Antonius auch früh die
Zähne verloren haben, was allerdings direct nirgends überliefert wird.
24) (zu S. 24.) Sueton. Aug. 86 M. Antonium . . . ea scribentem
quae mirentur potius homines quam intellegant. Drumann i, 505.
Teuffei -Schwabe § 209, 3. Schelle, E., De M. Antonii Illviri quae
Supers, epistulis, Progr. v. Frankenberg 1883. 508. Lateinische Briefe
des M. Anton s. Cicero ad Attic. 10, 8, 9. 14, 13, 3. Ueber seine
Briefe an Hyrcan, an Tyms, Sidon, Antiochia, Aradus, die losephus
mittheilt, s. Viereck, Sermo graecus (Götting. 1888) p. iio. Ueber den
inschriftlichen Brief s. Viereck, a. a. O. p. 77: Antonius, quem perditae
eloquentiae studuisse notum est, in epistula ad Plarasenses et Aphro-
disienses missa verborum circuitum et continuationem frigidam adhibuit.
— Edict des Anton: Rudorff, Sehr. d. Rom. Feldm. S, 246. Sein
Buch de ebrietate sua darf nicht mit Drumann i, 516 einem Gram-
matiker zugeschrieben werden. Plin. n. h. 14, 148 haec sunt ebrie-
tatis opera, sed nimirum hanc gloriam auferre Cicero voluit interfectori
patris sui M. Antonio, is enim ante eum avidissime adprehenderat
hanc palmam edito etiam volumine de sua ebrietate, quo patrocinari
sibi ausus adprobavit plane, ut equidem arbitror, quanta mala per
temulentiam terrarum orbi intulisset. exiguo tempore ante proelium
Actiacum id volumen evomuit, quo facile intellegatur ebrius iam san-
guine civium et tanto magis eum sitiens.
25) (zu S. 25.) Einmal gab Anton in Megara wenigstens das
Versprechen, einen Tempel zu bauen (Plut. Anton. 24 xov zov Tlvd^iov
vsoav yMte(iETQr}6Ev cog avvrekiöcav' rovro yccQ vTtsGxexo TCQog ttjv övyKXrj-
TOi/); ob das Versprechen aber ausgeführt wurde, bleibt fraglich.
26) (zu S. 25.) Die Charakteristik des Antonius durch seinen
Feind ist allerdings einfach und verständlich: Cic. Philipp. 3, 11 Quid
est in Antonio praeter libidinem crudelitatem petulentiam audaciam? — ,
aber dabei dürfen wir uns doch nicht beruhigen.
I. 3- ^iis Chaos nach den Idcn des ]März. -i
27) (zu S. 26.) C. I. L. IV, 60 (Porapei a. 707/47 — 8/46) cf.
p. 191 C • lulio ■ Caesare • dict • iter • ]M • Antonio • mag • eq mag • vici •
et ■ compiti. Folgen die Namen.
28) (zu S. 26.) Cass. Dio 51, 15, der statt einer Charakteristik
des Antonius sich begnügt, die Extreme in seinem Wesen einander
schroff gegenüber zu stellen, meint allerdings avb^la rs sv riGi öii-
TtQexpE Kai vTtb öeiUag Gv'ivu iöcpdhj. Hier ist aber mit dem Ausdruck
ösdia nicht seine persönliche Tapferkeit geleugnet; es bezieht sich
eher auf seine weibischen Tändeleien und seine Zeitvergeudung. Eine
gewisse Selbstständigkeit hatte er sich auch dem Dictator gegenüber
gewahrt.
2g) (zu S, 26.) Plut. Ant. 24: %cd yekcoßevog ovy^ rjtrov )) yeXüv
e'/^ai-QE.
30) (zu S. 26.) Cic. ad Attic. 14, 5, i : ab aleatore cpvQiiog nolvg.
31) (zu S. 27.) Plin. n. h. 8, 55: Ingo subdidit eos (Löwen) pri-
musque Romae ad currum iunxit M. Antonius et quidem civili hello,
cum dimicatum esset in Pharsaliis campis, non sine ostento quodam
temporum generosos Spiritus iugum subire illo prodigio significante.
nam quod ita vectus est cum mima Cytheride super monstra etiam
illarum calamitatium fuit. Cic. Phil. 2, 25. Plut. Anton, g. Serv. zu
Verg, Eck 10, i,
32) (zu S. 28.) Brüggemann, Fei., de Marci Aemilii Lepidi vita
et rebus gestis, Münster 1887. Vgl. Bernoulli, Rom. Ikonographie i, 220,
Münztafel IV gg — 100. Museo Torlonia No. 510. Münzen: Mionnet i
p. 65. 6 p. 663 u, Supplem. i p. 130. Cohen 1- p. 32 — 34. Babe-
lon I, 12g. Imhoof-Blumer, Portraitköpfe Taf. i, 5.
3. Capitel.
Das Chaos nach den Iden des März.
i) (zu S. 30.) Schmidt, O. E. , Die letzten Kämpfe der Rom.
Republik, Jbb. f. cl. Philol. Supplem. 13 (1884) S. 666. Seine Re-
sultate sind jedoch wegen seiner Ueberschätzung des Nicolaus Damas-
cenus einer Revision bedürftig. Müller, R., De rebus inde a Caesaris
nece usque ad funus Romae gestis, Münster 1884. Vogeler, L., Quae
anno 710/44 post mortem C. lulii Caesaris acta sint in senatu Romano,
Kiel 1877. Krause, P., Appian als Quelle f. d. Zeit v. d. Ver-
schwörung gegen Caesar bis zum Tode des Decimus Brutus, I., Rasten-
burg 187g. Vgl. Teuffel-Schwabe, G. d. R. Lit. § 221, 3.
2) (zu S. 30.) Cic. ad Attic, 15, 4, 2: Animis enim usi sumus viri-
o I. 3. Das Chaos nach den Iden des März.
libus, consiliis, mihi crede, puerilibus. Excisa enim est arbor, non
evolsa. Itaque quam fructicetur, vides.
3) (zu S. 31.) S. d. Münze S. 14 (nach Cohen). Cass. Dio 47, 25:
BoovTog ixh' xccvxc'i ze Ingaöös, %cä ig rcc vofiiöfiara ^ homno ely.ovcc
te avrov Kcd ittUov ■^crpCöuc re 6vo ivezvTrov, dijk&v Ix re rouroi; ^icd
8ca r&v yga^iti^rcov on rr]v Ttargiöa ftera rov Kaööiov ^kev^eQW^Üg eh^
Appian. b. c. 2, 119: t« 'E,L(pr] ^lera rov al'^awg l'xovreg £ßoi]dQ6^iovv
ßaadea xßl rvQavvov avslstv, xc« mlov xig ml ÖSoatog l'cpeQe , 6v(ißo-
Xov ihv&eQcÖGscog.
4) (zu S. 32.) Cicero behauptet, den Verschworenen gleich an-
fangs angerathen zu haben, den Senat auf dem Capitol zu versammeln:
adAttic. 14, 10, I meministine [me] clamare illo ipso primo Capitolino
die senatum in Capitolium a praetoribus [oportere] vocari? Aber
wenn die Senatoren in der Curie des Pompeius auf die Aufforderung
des Brutus nicht geblieben waren, so wären sie auch schwerlich auf
seine Ladung auf das Capitol gekommen.
5) (zu S. 32.) Drumann 2, 566 ff. Wegehaupt, W., P. Cornelius
Dolabella, München -Gladbach 1880 (Progr. No. 383).
6) (zu S. S3-) Später haben Brutus und Cassius den verunglückten
Versuch auf dem Capitol noch einmal wiederholt. Appian. b. c. 2, 127.
Cass. Dio 44, 34- Cicero ad Att. 15, 3, 2.
7) (zu S. 34.) Cic. Philipp. 13, 10, 22: sceleratum Trebonium?
quo scelere, nisi quod te (Anton.) Idibus Martiis a debita tibi peste
seduxit.
8) (zu S. 34.) Inschriften der Calpurnia gibt es nicht; dagegen
haben wir die Grabschrift einer Dienerin derselben. C. I. L. VI 142 11.
Calpurnia Anthis fecit.
Dextera fama mihi fuit et fortuna patrona
magnifici coniunx Caesaris illa dei:
qua bene tutus eram caris nee vilis amicis,
quis etiam mecum plurima cura fuit.
Anthis causa meae vitae quae cara sepulcro
condidit ossa suo • nominor Ikadium.
Vgl. Drumann 2, 81.
g) (zu S. 35.) Müller, R. , De rebus inde a Caesaris nece usque
ad funus gestis p. 17 ff. hat es wahrscheinlich gemacht, dass Lepidus
erst in der Nacht vom 16. auf den 17. März das Forum besetzte.
Drumann i, 86 A. 40 entscheidet sich für die vorhergehende Nacht.
10) (zu S. 36.) Kalend. Maffei. und Farnes. C. I. L. I p. 304
u. 320. Ephem. epigr. 3 p. 6. Bull. d. comm. arch. municipale di
Roma 1876. 4. p. I zum 17. ÜNIärz. Ovid. Fasti 3, 713. Cicero
Philipp. 2, 35, 89: neque te illo die (d. 15. I\Iärz) neque postero vidi
I. 3- D^s Chaos nacli den Itlen des März. q
— — post diem tertium veni in aedcm Telluris et quidcm invitus,
cum omnis aditus armati obsiderent. S. Ihne, Rom. Gesch. 7 (i8go)
S. 472 — 3. Antonius hatte den Senat nach dem Tempel der Telkis
berufen, weil er dicht bei seiner Wohnung, dem Palast des Pompeius,
in den Carinen gelegen war. Ueber den Tempel der Tellus an der
Stelle, wo früher das Haus des Sp. Cassius gestanden, s. Becker,
W. A., Rom. Topogr. 524. Sueton. de ill. gr. 15 (Lenaeus) schola se
sustentavit docuitque in Carinis ad Telluris <(aedem)>, in qua regione
Pompeiorum domus fuerat.
I i) (zu S.38.) Lepidus wurde Pontif. max. furto creatus (Vellei. 2,63);
Liv. perioch. 117: pontificatum maximum intercepit. Cass. Dio 44, 53.
Auch Augustus, sein Nachfolger in der Würde eines Pontifex maxi-
mus, hebt die Unregelmässigkeit bei der Wahl des Lepidus hcr\or.
Mon. Ancyr. 2, 26 (ed. M.- p. 45): Cepi id] sacerdotium aliquod post
annos eo mor[tuo qui civilis motus ojccasione occupaverat. Vgl.
Mommsen, Rom. Staatsrecht Z'' (1887) S. 31 A. Es ist daher ein
unnützer Wortstreit, wenn Brüggemann, de M. Aemilii Lepidi vita
p. 2 g die Rechtmässigkeit der Wahl zu vertheidigen sucht.
12) (zu S. 38.) Die Aemilier führten auf ihren Münzen die stolze
Aufschrift: Alex[s]andrea | M. Lepidus • tutor • reg(is) S. C. pontif(ex)
max(imus) C. L L. I p. 13g.
13) (zu S. 38.) Cicero Phil, i, i: In quo templo (Telluris), quan-
tum in me fuit, ieci fundamenta pacis, Atheniensiumque renovavi
vetus exemplum, graecum etiam verbum usurpavi — — — atque
omnem memoriam discordiarum oblivione sempiterna delendam censui.
— Plutarch, Cicero 42. Anton. 14. Brut, ig: Ov ^r}v aXXcc rjj vGtEQala
T'^g ßovXijg övveX&ovö^^g sig t6 t^g J?jg isqov, 'Avuoviov öe ymI nXdyx.ov
ymI KixsQcovog einövraiv tieqI a^vTjötLag Kai Ofiovoiag, k'do^e ff^ fiovov
aöeiav sivat Toig ßvd^acriv, alXä Kai yvcofirjv vtisq rifiöv ttoo&blvcii rovg
VTtdrovg.
14) (zu S. 3g.) Lex coloniae luliae Genetivae 710/44. Eph. ep.
2, 105, 221. u. 3, 87.
15) (zu S. 3g.) Der Bericht Appian's (b. c. 2, 135 — 36) ist mit
Unrecht angezweifelt von Müller, R., de rebus inde a Caesaris nece
usque ad funus Romae gestis p. 6g.
16) (zu S. 3g). Atticus erhob allerdings Bedenken gegen die öffent-
liche Bestattung, aber nicht im Senat, dem er gar nicht angehörte.
Cicero ad Att. 14, 10, i: meministi te clamare causam perisse, si
funere elatus esset? at ille etiam in foro combustus laudatusque mi-
serabiliter, servique et egentes in tecta nostra cum facibus immissi
und 14, 14, 3: nonne meministi clamare te omnia perisse, si ille funere
elatus esset?
jQ I. 3. Das Chaos nach den Iden des März.
17) (zu S. 39.) Livius per. 116: obsidibus Antonii et Lepidi liberis
acceptis coniurati a Capitolio descendenmt. Cicero Phil, i, 13, 32:
tuus (Anton.) parvus filius in Capitolium a te missus pacis obses fuit.
Plutarch Brutus ig. Cass. Dio 44, 34: ov ^ivxoi xort TtQoxeqov 01 iv
TCO KaTftrcoXico ovnq y.areßyjßav tvqIv xov re toö yJemöov vVov y.al xov
xov ^Avxaviov iv ofirjQcov koyco XußcLv. rxd Bqovxo; jxev TtQog xov Aent-
öov {ymI yccQ £v ysvet avxco ijv) Kcczetöi, Kdööiog öh n^bg xov Avxmnov
£7r' ccöcpciXeiu.
18) (zu S. 39.) Sueton. lul. Cacs. 83: Postulante Lucio Pisone
socero testamentum eins aperitur recitaturque in Antoni domo, quod
Idibus Septembribus proximis in Lavicano suo fecerat demandaveratque
virgini Vestali maximae. Drumann i, 95 verwechselt das Städtchen
Labici mit ■ Lavinium. Sueton. Caes. 83: Quintus Tubero tradit here-
dem ab eo scribi solitum ex consulatu ipsius primo usque ad initium
civiUs belli Cn. Pompeium idque militibus pro contione recitatum. Sed
novissimo testamento tres instituit heredes sororum nepotes, Gaium
Octavium ex dodrante, et Lucium Pinarium et Quintum Pedium ex
quadrante reliquo; in ima cera Gaiura Octavium etiam in familiam
nomcnque adoptavit plerosque percussorum in tutoribus fili, si qui sibi
nasceretur, nominavit, Decimum Brutum etiam in secundis heredibus,
Populo hortos circa Tiberim publice, et viritim trecenos sestertios
legavit. Nicol. Damasc. ß. Kaiaag. 17. Cass. Dio 44, 35. Appian. b.
c. 2, 143. Ueber die missverstandene Bestimmung des Testaments s.
Drumann i, 100. Ueber die Gärten des Caesar s. Tacit. ann. 2, 41.
19) (zu S. 40.) Ein Verwandter des L. Pinarius wird erwähnt
C. I. A. 3, 569: '0 6j]ixog I Tixov TlivuQiov \ Tlxov vtbv aQexfjg \ evsKa.
20) (zu S. 40.) Monumentum Ancyranum c. 15 (vgl, ed. Moramsen''^
p. 58): Plebei Romanae viritim HS trecenos numeravi ex testamento
patris mei. Cass. Dio 44, 35.
21) (zu S. 40.) Cass. Dio 44, 7: ymI a. ys ^icdtGxa xi]v ötavotav
civxav i£,Eq)rjvav, ccfia xs xavxa eilJ7](pt^ovxo Kai xccfpov ccmü evxbg xov
nco^rjQLOv noiipccGd'ai k'öoßav' xa xe Soy^axa xa neQi xovxcov yiyv6(ji,evK
ig ^ev öxTjkag aQyvQäg iqvöioig y^a^^aOiv iveyQaipciv^ vnb de örj rovg
Ttoöccg xov Atbg xov KafCixooUov VTti&söaVy örjXovvxeg ol Kcd ^iccXa iva^y&g
oxi av&QcoTtog eI'tj.
22) (zu S. 41.) Livius per. 116: Caesaris corpus cum in cam-
pum Martium ferretur, a plebe ante rostra crematum est. — An der
Stelle des Forums gegenüber der Regia , wo die Leiche des Caesar
verbrannt wurde, hat sein Sohn später den Tempel des Divus lulius
erbauen lassen, dessen Fundamente durch die neueren Ausgrabungen
blossgelegt sind. S. Richter, O., Caesartempel: Jahrbuch d. Archael.
Instituts 4(1889)3. 137 U.S. 229 (Reconstruction S. 141, Münzen S. 144).
I. 3- ß:i« Chaos mich den Idcn des März. I I
2T)) (zu S. 40.) Suetou. lul. Caes. 84: pro rostris aurala acdcs
ad simulacrum templi Veneris Genetricis collocata; intraque lectus
eburneiis auro ac purpura stratus et ad caput tropaeum cum veste in
qua fuerat occisus.
24) (zu S. 40.) Lactant. divin. instit. i, 15: Quod si consul non
fuisset Antonius, C. Caesar pro suis in rem publicam meritis etiam de-
functi hominis lionore caruisset, et quidem consilio Pisonis soceri et
L. Caesaris propinqui, qui vetabant funus fieri, et Dolabellae con-
sulis, qui coiumnam in foro, id est tumulum eins, evertit et forum
expiavit.
25) (zu S. 40.) Cic. ad Attic. 14, 11, i : M. Anton sprach in seiner
Leichenrede de tanto viro, de clarissimo civi. Cicero Phil. 2, 36, go:
funeri tyranni, si iUud funus fuit, sceleratissime praefuisti; tua illa
pulcra laudatio, tua miseratio, tua cohortatio; tu tu, inquam, illas faces
incendisti, et eas quibus semustilatus ille est, et eas quibus incensa
L. Bellieni domus deflagravit.
26) (zu S. 40.) Eutrop. 6, 25: Caesar tribus et viginti vulne-
ribus confossus est.
27) (zu S. 40.) Drumann i, 103 meint, dass ,,z\vei Bewaffnete,
offenbar auf höheren Befehl, den Sarg mit ihren Fackeln auf dem
Markt anzündeten". Aber die Worte des Sueton. lul. Caes. 84 ,,re-
pente duo quidam, gladiis succincti ac bina iacula gestautes, ardenti-
bus cereis succenderunt" sind natürlich nur eine verschämte Hindeutung
auf eine Erscheinung der Dioscuren, deren Tempel bloss durch die
Breite der Strasse von dem Ort der Verbrennung getrennt war.
28) (zu S. 41.) Die Asche Caesar's brachten seine Freigelassenen
£g t6 TtaxQfpov fivr]fisiov Cass. Dio 44, 51, d. h. in das Erbbegräbniss
der lulier bei Bovillae.
2g) (zu S. 41.) Valer. Max. g, g, i: C. Helvius Cinna trib. plebis
ex funere C. Caesaris domum suam petens populi manibus discerptus
est pro Cornelio Cinna, in quem saevire se existimabat, iratus ei quod
cum adfinis esset Caesaris adversus eum nefarie raptum impiam pro
rostris orationem habuisset, eoque errore propulsus est, ut caput Helvi
perinde atque Corneli circa rogum Caesaris fixum iaculo ferret. Cass.
Dio 44, 50. Bezweifelt v. Ribbeck, Rom. Dicht, i, 343, vertheidigt v.
Schwabe, Philol. N. F. i (1888) S. 168.
30) (zu S. 41.) Seneca de benef. 5, 16, 6: Ingratus Antonius in
dictatorem suum, quem iure caesum pronuntiavit.
31) (zu S. 41.) Auch dem Cicero hatte dieser Betrüger sich
brieflich vorgestellt als C. Marius C. f. C. n., indem er mit ihm ver-
wandt zu sein behauptete (ad Attic. 12, 4g vom Mai 709/45). Cicero
ist sehr verwundert, ihn wieder auftauchen zu sehen; er schreibt bald
j , I. 3. Das Chaos nach den Iden des INFärz.
nachher (Mitte April 710/44), ad Att. 14, 6, i: exspecto quid de Mario,
quem quidem ego sublatum rebar, a Caesare.
^2) (zu S. 41.) Der Tod des falschen Marius ist dem Cicero
schon bekannt in einem Briefe ad Atticum 14, 8, l v. 15. April.
Appian. bell. civ. s, 2: 'A^ariog rjv 6 'ipevdoiiaQwg' MaQt'ov yaQ vne-
•HQivexo vitovbg elvca, x«t öicc MaQi-ov vTtfQijQSdKe tco di]^(p. yiyvofiEvog
ovv YMTcc ti]vds trjv {m6KQi6i.v avyyevi]? reo Ka'ßaQi, i)neqi]lyei ^lüXiGxa
avxov TfO'VEÖrog, y.cd ß(o^bv encp-KoSöfiei- xf] itvQa, Kai ^ei^a &QCi6vxiQ0iv
avÖQ&v slxe, Kai <poß8Qog 7]v äd xoig öcpaysvöiv. Livius per. 116:
C. Amatius, humillimae sortis homo, qui se C. Marii filium ferebat,
cum apud credulam plebem seditiones moveret, necatus est. Valer.
INIax. o, 15, I. Cicero Phil, i, 2, 5: liberatus periculo caedis paucis
post diebus senatus. uncus impactus est fugitivo illi, qui in Marii
nomen invaserat. atque haec omnia communiter cum conlega ; alia porro
propria Dolabellae. C. I. L. VI 9610 darf nicht hierher gezogen werden.
^^) (zu S. 42.) Ueber die Denkmäler des Dictators auf dem Forum
s. INIommsen in einem Brief an A. de Schodt : Revue beige de numism. 1887
p. 402. Ausser dem spätem Tempel des Divus lulius stand dort:
i) ara, p. 404: bustum (Cic. Phil, i, 2, 5; 12, 42, 103), titulus (Lact.
I, 15' 30)) columna (Cic. 1. c. et ad Att. 14 15; Lact. 1. c), ßcofxög
(Cass. Dio 44, 51; App. b. c. 2, 148; 3, 2 — 3) (im April 710/44 zer-
stört). 2) Statue in rostris (Sept. od. Anf. Oct. 710/44 von Antonius
geweiht, Cic. ad fam. 13, 3). 3) Säule, 20 Fuss hoch mit der Inschrift:
Parenti patriae, Sueton. Caes. 85.
34) (zu S. 42.) Cicero ad fam. 12, i, 2: At enim ita decrevi-
mus — — fecimus id quidem temporibus cedentes, quae valent in
re publica plurimum, sed immoderate quidem et ingrate nostra facili-
tate abutuntur.
35) (zu S. 42.) Vgl. Schmidt, O. E. , Die Gesetzgebung über die
acta Caesaris, s. Jahrb. f. cl. Philologie Supplem. 13 (1884) S. 687.
V. Hagen, Quaest. criticae de hello Mutinensi, Marbg. 1887, p. 13 de
actis Caesaris.
36) (zu S. 42.) Appian. b. c. 3, 25: 6 öh Avxavcog . . . ttpricpLGaxo
(ir] i^stvai xco Kuxa firjSsfiiav aixiav m^l ^iKxäxoqog aQ^fig <(f*'^T£ Eineivy
(diese beiden Worte sind eingesetzt von Mommsen) ^r\x£ eTtiiprjtpl^siv
(irjXE laßetv öiöoiisvrjv, 7) xbv bk xcovöi xivog imeQLÖovxa vrjTtoivel TtQog
tü)v Ivxv'ipvxoiv avaiQstßd-aL Dio 44, 51:0t vitarot (Antonius und Dola-
bella) — — vofiov i'£,e&r]'Kav ^rjSeva av&ig öiKxaroQa ysvisd'ai,, ccQag re
TtoirjöduEvot Kai d'civarov TrooEiTTorxeg^ av xig iötjyiptjxcd xovxo av &
vnoex^, Kai ttqoGetl Kai y^Qrj^axa avxoig avxtK^vg ETtiKrjQv^avxEg. Cicero
Philipp. 5, 4. 10: si (juam legem de actis Caesaris confirmandis deve
dictatura in perpetuum toUenda deve colonis in agros deducendis
I. 3- Das ("haos nach den Iden des März. i -y
tulisse M. Antonius dicitur, easdem leges de integro, ut populum teneant,
salvis auspiciis ferri placet. 7 1 0/44 Dictatur von M. Anton abgeschafft,
Mommsen, R. St.-R. 2, 705. Cicero Philipp, i, 1,3: ad singulare enim
M. Antoni factum festinat oratio: dictaturam, quae iam vim regiae
potestatis obsederat, funditus ex re publica sustulit; de qua re sen-
tentias quidem diximus: scriptum senatus consultum quod fieri vellet
attulit, quo recitato auctoritatem eins summo studio secuti sumus
eique amplissimis verbis per senatus consultum gratias egimus.
37) (zu S. 43.) Der Name Faberius ist selten, siehe jedoch
C. I. L. VI 17485 — 89.
Ueber die Vorgeschichte des Faberius s. Schmidt, O, F., Faberius,
Studie über einen Parteigänger Caesar's nach Cicero's Briefen an
Atticus: Comment. Fleckeisenianae S. 221 — 45.
38) (zu S. 43.) Cic. Phil. 2, 37: Inspectantibus vobis toto Capi-
tolio tabulae figebantur; neque solum singulis venibant inmunitates,
sed etiam populis universis. civitas non iam singillatim, sed provinciis
totis dabatur. Cf. Phil. 3, 4 u. 12, 5; Phil. 5, 4: regna civitates in-
munitates in aes — — iubebat incidi — — foedera interea facta, regna
data populi provinciaeque liberatae, ipsarumque rerum falsae tabulae
gemente populo Romano toto Capitoho figebantur. Cic. ad Attic. 14, 12
(710/44 d. 22. Apr.): Antonius accepta grandi pecunia fixit legem, a
dictatore comitiis latam, qua Siculi cives Romani. cuius rei vivo illo
mentio nulla. CL Philipp. 2, 36. Antonius gab sogar ein Luxusgesetz,
wir kennen aber nicht die Zeit; vielleicht war es noch bei Lebzeiten
des Dictators. Macrob. Saturn. 3, 17, 14.
3g) (zu S. 43.) Cic. Phil. 2, 95: rex enim ipse sua sponte nullis
commentariis Caesaris, simul atque audivit eins interitum, suo Marte
res suas recuperavit, O. F. Schmidt (Jbb. f. cl. Philolol. 13. Suppl.
S. 697) setzt die Gesetze des Antonius zu (nuisten des Deiotarus und
Siciliens in die Zeit vor dem 24. April.
40) (zu S. 43.) Ilistoire de l'academie des inscr. et b. lettr. 40
(1780) p. 69 — 75: Sur les loix Antoniennes. Lange, L., de legibus
Antoniis a Cicerone Phil. 5, 4, 10 commem. , 2 pts., Lips. 1871 — 72.
41) (zu S. 43.) Cicero Philipp. 5, 4, 12: senatus etiam consulta
pecunia accepta falsa referebat, syngrapha obsignabantur, senatus con-
sulta numquam facta ad aerarium deferebantur.
42) (zu S. 44.) Sueton. Aug. 35: (Senatores) indignissimi et post
necem Caesaris per gratiam et praemium adlecti, quos orcinos vulgus
vocabat. Plut. Anton. 15: tovrovg — — ofFw^ialoi Xagavaag inaXovv.
43) (zu S. 44,) Cicero Philipp. 5, 5, 12: (iudices Antonius) legit
aleatores, legit exsules, legit Graecos — o consessum iudicum prae-
claruni !
14
I. 4- C. Octavius.
44) (zu S. 44.) Ueber eine Lex Antonia de coloiiis in agros de-
ducendis, die nachträglich durch die Lex col. luHae Genetivae (Ephem.
ep. 2 u. 3) bestätigt wurde, s. Jbb. f. cl. Philol. 13. Suppl. S, 688 A.
Rudorff, Sehr. d. R, Feldm. 2 S. 410 — 1 1. L. Anton, colonisirt CasiUnum
Cic. Philipp. 2, 40, 102: deduxisti coloniam Casilinura, quo Caesar ante
deduxerat. consuluisti me per litteras de Capua tu quidem, sed idem
de Casilino respondlssera: possesne, ubi colonia esset, eo coloniam
novam iure deducere. negavi in eam coloniam, quae esset auspicato
deducta, dum esset incolumis, coloniam novam iure deduci: colonos
novos adscribi posse rescripsi: tu autem — — omni auspiciorum iure
turbato Casilinum coloniam deduxisti, quo erat paucis annis ante de-
ducta, ut vexillum tolleres, ut aratrum circumduceres : cuius quidem
vomere portam Capuae paene perstrinxisti, ut florentis coloniae terri-
torium minueretur.
45) (zu S. 44.) Anton gibt seiner Colonie Casilinum einen Theil
des Gebietes von Capua, Cic. Phil. 2, 40, 102. Cic. ad Attic. 14, 21, 2:
et nosti virum (Balbum) quam tectus sed tarnen Antonii consilia narra-
bat: illum circumire veteranos, ut acta Caesaris sancirent, idque se
facturos esse iurarent, ut arma omnes haberent eaque duoviri omni-
bus mensibus inspicerent. — Von den wichtigen Gesetzen des M. Antonius
wird das Colonialgesetz an letzter Stelle genannt (Cicero Philipp. 5, 4, 10:
si quam legem de actis Caesaris confirmandis deve dictatura in per-
petuum toUenda deve colonis in agros deducendis tulisse M. Antonius
dicitur, easdem leges de integro, ut populum teneant, salvis auspiciis
ferri placet), die andern beiden fallen also in frühere Zeit, Cicero
Phil. 2, 39, 100: O praeclaram illam percursationem tuam mense Aprili
atque Maio, tum cum etiam Capuam coloniam deducere conatus es!
4. Capitel.
C. Octavius.
i) (zu S. 45.) Ueber den Namen Octavius in alter Zeit s. Borghesi,
Oeuvr. 8 (3) ^;^. Ueber das Geschlecht der Octavii s. Drumann 4, 2 i 8 ff,
und Dittenberger, Ephem. epigr. i, 113. Moll, Ed., Zur Genealogie
des lulisch-Claudischen Kaiserhauses, Progr. v. Buchsweiler, Colmar 187g.
2) (zu S. 45.) Räumlich vertheilen sich die republikanischen In-
schriften dieser Familie über die verschiedensten Städte Mittelitaliens:
Tibur C. L L. I 1117 — 19 L. Octavius L. f. Cam. Vitulus. — Ariminum
C. L L. XI 400 M' Octavius M' f. duo vir (Zt. d. Sulla). — Praeneste
I. 4- ^- Octavius. I e
(archaisch) C. I. L. XJV 3179 C • Octavi • L • 1; 3 1 80 Q • Octavi • M • f;
3 181 Octaviavia (sie); 3182 Octavia • Q • f . — Campanien C. I. L. I 573
(a. 683) P. Octavius P. f.; 574 P. Octavius P. 1. Antioc. — Fnndi
C, I. L. I 1191 A. Octavius C, f. aid[iHs]. Selbst in oskischer Sprache
liisst sich der Name im Gebiete der Frentaner nachweisen: Ephem.
epigr. 2, 185 n. 74 viibis ühtavis üf . . . kenzsur.
3) (zu S. 45.) Vellei. 2, 5g: C. Octavius (Vater) equestri genitus
familia, gravis sanctus innocens dives — — decedens ad petitionem
consulatus obiit. Sueton. Aug. 3. Weichert, Imperatoris Augusti scrip-
torum reUquiae p. 4. Moll, E., Zur Genealogie des lulisch-Claudischen
Kaiserhauses S. 5 ff. C. I. L. VI 1 3 1 1 : C • Octavius • C • f • C • n • C •
pr[on.] pater • Augusti tr • mil • bis • q • aed • pl • cum C • Toranio
iudex ■ quaestionum pr[aetor a. 693.] pro • cos • imperator • appellatus
ex • provincia • Macedonia , cf. I p. 278 elog. V et VI. Cic. ad Q.
fratr. i ep. i. Auch eine Inschrift des Grossvaters ist erhalten; als
solcher wurde aber nicht ein Octavier, sondern ein lulier bezeichnet:
C. I. L. I p. 278 — 79. VI (= Wilmanns, Exempla 611^) [c • iulius c • f •
c • n.] Caesar | [avus augustji | . • • . [Xvir stlit • iudjic • q • pr. | • • • •
[pro] cos • in • Asia.
4) (zu S. 46.) Plin. n. h. 36, 36: ex honore apparet in magna
auctoritate habitum Lysiae opus, quod in Palatio super arcum divus
Augustus honori Octavi patris sui dicavit. in aedicula columnis adornata,
id est quadriga currusque et Apollo ac Diana ex uno lapide. Weichert,
Reliquiae Imp. Caes. Aug. scr. p. 4.
5) (zu S. 46.) Drumann 4, 228. Moll, E., Zur Genealogie des
lul.-Claud. Kaiserhauses S. 6 — 7. Wegen der Octavia maior und
minor s. u. Euch 3. Gap. 4.
6) (zu S. 46.) Die Mutter des Augustus stammte aus Aricia, Cicero
Philipp. 3, 6, 16. Sueton. Aug. 4.
7) (zu S. 46.) Atius Baibus s. Bernoulli, Rom. Iconogr. i, 182
(Münztafel III 72). Catalogue of gr. coins Brit. Mus. Sicily. Sardinia
p. 295 n. 9: M. Atius Baibus • pr. (jugendl. Kopf). Sard. p — ater
(bärtiger Krieger). Vgl. Spano, Monumenti antichi 3 p. 90. Beide
Familiennamen finden sich vereinigt bei dem P. Octavius Attianus,
CLL. V 3251.
8) (zu S. 46.) Müller, FHG. 3 p. 306 n. 2. (Sueton. August, c. 94):
In Asclepiadis Mendetis [Vossius: Menditae] d'eoXoyov^ivav libris lego
Atiam, cum ad solemne ApoUinis sacrum media nocte venisset, posita in
templo lectica, dum ceterae matronae dormirent, obdormisse ; draconem
repente irrepsisse ad eam pauUoque post egressum; illamque experge-
factam quasi a concubitu mariti purificasse se, et statim in corpore
eins cxstitisse maculam veluti depicti draconis ncc potuissc unquam
j5 I- 4- C. Octavius.
exigi, adeo ut mox publicis balneis perpetuo abstinuerit; Augustum
natura mense decimo et ob hoc Apollinis filium existimatum. Cass.
Dio 45, 1 : 1) ^Atria Ssiväg löyyqitexo in rov ^Anolkavog avxbv KeKvrj-
yJvcii, ort %caad(XQ&ov6Ü noxe iv vaü avxov Öqcckovxl xlvl iiiyvvO&at
Ivö^iße Kai öia xovxo xü LKvov[iiva) XQOva exsuev. Der Kaiser scheint
in dieser Beziehung nicht ganz ohne Schuld zu sein, sondern selbst
dieses Gerede unterstützt zu haben: Sueton. ed. ReifFersch. p. 56:
Dubitavit Augustus Octaviine filius esset an alterius — — — tunc
Augustus: „putant alii me natum Octavio; quidam suspicantur alio
me genitum esse". Diese abgeschmackte Fabel von dem Drachen ist
nicht einmal neu; sie ist nichts als eine Copie der Alexandersage.
Vgl. Nöldeke, Beiträge zur Gesch. des Alexanderromans, Denkschr.
der Wiener Akad. 38 (i8go) S. 3: „Die Erscheinung . . . des Drachens,
der bei Olympias schläft, und zwar als Verkörperung des Ammon i, 10
haben wir Plut. 2; lustin. 12, 16, 3. 11, 11, 3; vgl. Lucian. Alex,
pseudom. 7; Dio Chrys. de regno 3 (R. 149). Dieser Zug ist sicher
schon auf Alexander's Geheiss verbreitet worden."
9) (zu S. 46.) Imhoof- Blumer, Monnaies grecs p. 306 No. 21"
Hsßa (Kopf des Aug. im Lorbeerkr.) lAcpQoöiiav (sie) ^Anokkav viog
(Artemis Ephes.), ungenau bei Leake, Numism. Hellen. Asia p. 21
(Appendix).
10) (zu S. 46.) Vgl. Weichert, Caesaris Augusti scr. reliquiae
p. I : de Caesaris Augusti pueritia magistris ac studiis. Ueber das
Geburtshaus
s. Sueton. Aug. 5: regione Palati ad Capita bubula, ubi nunc sacrarium
habet aliquanto post, quam excessit constitutum, vgl. c. 94, Serv.
z. Verg. Aen. 8, 361: (lautae Carinae) aut propter Augustum qui natus
est Curiis veteribus et nutritus in lautis Carinis. Vgl. Jordan, Rom.
Topogr. I, 2 S. 286 A. 1 16. Auch in Velitrae wurde sein Geburtshaus
gezeigt, Sueton. Aug. 6.
Es imterUegt aber keinem Zweifel, dass C. Octavius in Rom ge-
boren wurde (Sueton. Aug. 4 u. 5), obwohl Cass. Dio 45, i Vehtrae,
die Heimath seiner Familie, zu seinem Geburtsort macht.
Ueber den
Geburtstag
vergleiche Soltau, W., Der Geburtstag des Augustus, s. Jahrbücher
für classische Philologie 1 4 1 (1890) S. 22:^ — 2^. Sueton. Aug. 5:
Natus est Augustus INI. Tullio Cicerone C. Antonio conss. Villi
Kai. Octobr. paulo ante solis exortum. C. I. L. I p. 298 Sept. 2^:
Merc • fer • ex sc • quod is • dies • imp ■ Caesar • natalis est. Orelli
4068. C. I. L. I 326 Sept. 2T,: nat. Aug. epul. C. I. L. VI 9254
I. 4- <^- Octavius. j ^
Jahresopfer: die Villi Kai. Octobr. natali d. Augusti. C. I. L. I
p. 402 [=--= X 8375) [NJatalis Caesaris. Immolatio Caesari hostia •
Supp[l]icatio. C. I. L. VI p. 627 Fasti fratr. Arval. 2^. Sept.: m[e]rk(a-
tus) f-ex S-C-q-e-d- imp • Caesar Äug • pont • ma[x] • natus est •
Marti • Neptuno • in Campo; Apo[l]lini • ad theatrum • Mar[c]elli. p. 631 :
Ludi circenses. Vgl. Henzen, Scavi nel bosco (1868) p. 14. Der Ge-
burtstag des Kaisers wurde nach der Schlacht von Actium zum öffent-
lichen Festtage erklärt, s. Momrasen, Rum. Staatsr. 2'' S. 812. Horat.
epist. I, 5, 9:
— — cras nato Caesare festus
Dat veniam somnumque dies.
Anthol. Pal. (ed. D. i p. 216) VI 321:
AecoviÖov Aks^cevÖQeag i66'\\>rirpc<.
Ovei 60I Tods ytJUfifia yeve&kiuKatöiv iv toQaigy
KatauQ, NEtkalij Movßa ylscoviösco.
KaXXiÖ7tr]g yuQ ccKanvov asl d'vog. slg de viaxa
^'Hv id'ih]g, &v6si tovöe neQtßßorsQa.
Die romischen Ritter feierten seinen Geburtstag an zwei Tagen,
Sueton. Aug. 57: equites R. natalem eins sponte atque consensu biduo
semper celebrarunt. Ebenso werden zwei Tage gefeiert: Acta fra-
trura Arval. ed. Henzen p. LIX {2^. u. 24. Sept.): Villi K. Oct.
natale divi Aug(usti) in Capitolio immolavit L. Vitellius — — lovi
bovem marem ad aram gentis luliae vaccam — — VIII K. Oct. in
Palatio L. Vitellius magister — — immolavit divo Aug(usto) bovem
marem — — . Vgl. Marini, Atti d. fratelli Arv. p. 81. — In der
Aufschrift des Altars von Narbonne C. I. L. XII 4333, die noch
in der Zeit tler Antonine wieder erneut wurde, heisst es schon
von der Vorfeier am 22. Sept.: X K, Octobr. | nuraini Augusti votum |
susceptum a plebe Narbo nensium in perpetuom; dann aber vom
2;^. September: qua die | eum saeculi felicitas orbi terrarum |
rectorem edidit — ■ — . Stiftung zur beständigen Feier des 2^. Sept.:
C. I. L. X 8375 (feriale Cumanum) u. XI 3^0;^ (Forum Clodii) = Gori,
Inscr. Etrur. i p. 316 (Florenz): victimae natali Aug. VIII K. Octobr.
duae — — ad aram quae nuraini Augusto dedic. est Villi et VIII
K. Octobr. inraolentur. Cf. not. i p. 319^20. Im ganzen Reiche,
namentlich aber in den Städten Asiens, wurde sein Geburtstag ge-
feiert. C. I. G. 3902 '^ (Eumenia): TtQo ivuea ncdauSüv] räv 'OKTw/i^iwi'
ysvE&Xlov ijfiEQag K(XL6aQo[g ]. C. I. G. 3957 (Apamea): "Egxlv
rj tov d'eiorccvov Kaiöa^og yeved'Xiog — — - ro zoivbu Ttavt[bg rov xdcTfiOt; .'*
uya^bv ijysvvrj&t] KacaaQ — — . Selbst in der Zeit des Constantius
gehörte der Geburtstag des Augustus noch zu den öftentlichen Fest-
tagen im Kalender des Philocalus (C. I. L. I p. 350). lieber die Be-
Gardthaasen, Augustus und seine Zeit. II. 2
j g I- 4- C. Octavius.
rechnung des Geburtstages nach \lem unberichtigten Kalender s. Dru-
mann 4 S. 246 und Zumpt, A. W., De imperatoris Augusti die natali
fastisque ab dictatore Caesare emendatis, s. Jbb. f. cl. Philol. Supplem. 7
(1873 — 75) S, 541. Vgl. Weichert, Caesaris Aug. scr. reliquiae p. 3 u. 4.
Matzat, Rom. Zeittafeln f. d. Jahre 219— i v. Chr. (1888) S. 294.
Rüben, de natali die Caesaris Augusti, Graevius' thesaur. 11, 1378.
(S. Ideler, Chronol. 2, 112. Irahoof u. Keller, Tier- u. Pflanzenb. XI i.)
ist ebenso sicher das Horoskop des Caesar, wie der 2^. September
sein Geburtstag ist; und doch gehört jetzt wenigstens dieses Zeichen
des Thierkreises nicht dem September, sondern dem December. Im
Laufe der Jahrtausende verschiebt sich allerdings ein Zodiacalzeichen
von einem Monat auf den anderen; dadurch kann aber nicht erklärt
werden, wie ein vor noch nicht 2000 Jahren im September Geborener
sein Horoskop durch den Capricornus bezeichnet. Eine Tabelle bei
Mommsen, Rom. Chronologie (Berlin 1859) S. 62 liisst keinen Zweifel
daran, dass auch im Alterthume das INIonatszeichen des Capricornus
dem December -Januar entsprach. Vgl. Lepsius, Abh. der Berlin.
Akad. 1859 S. 69 ff". Man hat zur Erklärung auf die Kalenderreform
des lulius Caesar hingewiesen, die grade in die Jugend des Augustus
fällt. Allein lulius Caesar hat Monate eingeschoben (s. Mommsen
a. a. O. 276); es könnte also höchstens, was früher Juli genannt
wurde, später dem September gleichgesetzt sein. Wahrscheinlicher
ist dagegen die andere Erklärung, dass für das „Thema" des Augustus
nicht die Stunde der Geburt, sondern der Empfängniss massgebend
war. Neuerdings ist das Horoskop des Antiochus von Kommagene
aus derselben Zeit bekannt geworden, das ebenfalls auf den Tag der
Empfängniss, 17. Juli 98 v. Chr., gestellt ist. S. Humann und Puchstein,
Reisen in Kleinasien u. Syrien S. ;i^;^ — 34. In derselben Weise lässt
sich auch die Schwierigkeit beim Horoskop des Augustus heben.
Die Zeichen des Thierkreises erscheinen öfter auf den Münzen
der Alten, s. Eckhel, d. n. 3, 284. Ueber den Capricornus s. Walch,
I. Geo., de nummis Capricorno signatis Romanorum, Jena 1750. Cata-
logue of gr. coins. Br. Mus. Sicily p. 216 n. 572: auf Münzen des
Hieron v. Syracus (275 — 2 16 v.Chr.): Capricornus. Vgl. Babelon 2 p. 276:
I. 4- C. Octavius.
IQ
Q. Oppius pr(aefectus) a. 708/46. Schöner Venuskopf m. kl. Capricomus. "
Ueber da.s Sternbild des Augustus s. Anton, De sideribus Augiisti
nataliciis quae coniicienda videantur, Halle 1861. Sueton. Aug. 94:
Tantam mox fiduciam fati Augustus habuit, ut thema suum vulgaverit
nummumque argenteum nota sideris Capricorni, quo natus est, per-
cusserit. Cass. Dio 45, i; 56, 25. Hör. carm. 2, 17, 19 — 20:
tyrannus
Hesperiae capricornus undae.
Manilius Astron. 2, 507 — 9:
— — contra capricornus in ipsum
Convertit visus; quid enira mirabitur ille
Maius, in Augusti felix cum fulserit ortum?
Andere Verse Manil. 4, 791 — 2 werden z. B. von Bentley verworfen.
Babelon 2 p. 63 n. 151: Caesar Divi f. cos. VII. Kopf des-
selben, darunter (klein) Capricornus. ß: (Krokodil) Aegupto capta
(727/27). Sabatier, Med. imp. rom. pl. 4 n. 5 (Capricornus) imp. XI
(742/12). Rayet et Thomas, Milet i p. 104; (Tralles): Capricornus
mit Füllhorn (vor 2 n. Chr.). Gemma Augustea in Wien s. Bernoulli,
Rom. Iconographie 2, 262 (aus den letzten Jahren des Augustus).
C. I. L. XII 4339 Narbo (Capricornus m. Globus): -ius • L • f • Pap •
Modestus • d — (Zeit des Aug.). — Capricornus und Fortuna (Gemme)
Arch. Ztg. 9, 10 1. Noch im dritten Jahrhundert prägten die Colonien
des Kaisers mit seinem Horoskop ihre Münzen, s. Sabatier, M^daill.
rom. imp6r. pl. 73 n. 28 (Parium unter d. Kaiser Aemilian): Steinbock,
CGIHP. — Steinbock als Wappen der legio I adjutr. (?) s. Eckhel, doctr.
num. vet. 7 p. 402, Pfitzner, Gesch. der R. Kaiserlegionen S. 2.
Darüber schreibt mir Ritterling: ,,Für die leg. I adj. ist der C. nicht
sicher, und nur auf Münzen des Gallienus bezeugt; neben ihm kommt
noch der Pegasus vor. Sicher dagegen ist er für legio XIIII gemina:
Münzen des Gallienus u. Victorinus; auf einem signum in Mainz:
bei Lindenschmidt, Alterth. I, 4, 6. 2 u. a. , besonders aber für
leg. XXII primig. (Münzen des Gallien. Victorinus, Carausius) und
überaus zahlreiche Ziegelstempel (z. Th. abgebildet bei Habel: Nassauer
Annalen 2, 98, wo auch das bronzene, einen C. darstellende Cohorten-
zeichen besprochen wird). Auch die legio II Aug. scheint ihn geführt
zu haben: Münzen des Carausius; eine Darstellung t)ei Bruce, Lapidar,
septentrionale n. ^^."
11) (zu S. 47.) Vgl. Weichert, Caes. Augusti scr. reliquiae p. 61:
de Caes. Aug. nominibus ac titulis. Cass. Dio 45, i nennt ihn Fdiog
'Oxtccoviog KatTtiag, steht aber ganz allein mit diesem wunderbaren
Namen, den man nicht mit dem Beinamen Caepio (bei den Fannii
Servilii u. s. w.) in Verbindung bringen darf. Auch durch Conjecturen
2*
20 I- 4- C. Octavius.
(xai L4mag, s. Perizoniiis Animadvers. ed. Harles [1771] p. 443, oder
'/.al Uiog \nlerag] oder Kaiöa^) wird sich kaum etwas erreichen lassen.
Den Beinamen Pius hat der Sohn Caesar's nicht geführt. Eine zweifel-
hafte Münze bei Morelli, thesaur. nmn. i p. 216 — 17 beweist nichts.
Der Vorschlag von Egger, Examen crit. p. 17 n. ist mehr scharfsinnig
als ansprechend; er erinnert daran, dass Thurii lateinisch Copiae
hiess, wagt aber selbst nicht, das griechische Ethnikon des lateinischen
Städtenamens zu bilden, das dem Thurinus entsprechen würde. Ihne,
Rom. Gesch. 7, 305 A. gibt dieses Auskunftsmittel von Egger als
sein eigenes.
12) (zu S. 47.) Sueton. Aug. 94: cum primum fari coepisset in
avito suburbano — — . Porphyr, zu Horat. epist. i, 11, 30: Ulubrae
locus in Italia, in quo nutritus est Caesar Augustus ; propter quam
causam ab Horatio nominatur, cum sit desertissimus vicus.
13) (zu S. 47.) Seine Mutter starb im letzten Drittel des J. 711/43
(Sueton. Aug. 61).
14) (zu S. 47.) Weichert, Imp. Caes. Augusti scr. reliquiae p. g,
bemüht sich vergebens, die Angaben des Nicol. Damascen. vita Caes.
c. 4, dass Augustus neQi errj fiaAtffra yeyovag xsaaaQSß/.aLÖeKCi das
Knabenkleid abgelegt habe, mit Sueton. Aug. c. 8: duodecimum annum
agens aviam luliam defunctam pro concione laudavit. Quadriennio
post virili toga sumta, militaribus donis triumpho Caesaris Africano
donatus est in Einklang zu bringen. Vielleicht lässt sich die Schwierig-
keit durch Aenderung der Interpunction heben : Quadriennio post, virili
toga sumta, — — • donatus est. Wenn lulius Caesar im Sextilis 708/46
seinen afrikanischen Triumph feierte (s. Fischer, R. Zeittafeln S. 288.
293 u. 480), so wäre die lulia im SextiUs 704/50 bestattet. Ihr
Enkel stand also damals noch in seinem 12. Lebensjahr und trat erst
am 2^. Sept. d. J. sein 13. Lebensjahr an. Sein 14. Jahr lief vom
2^. Sept. 705/49 — 706 48, und als er am folgenden 18. Oct. die Toga
virilis*) anlegte, war er bereits reichlich vier Wochen älter als 14 Jahre.
C. I. L. X 8375 (Feriale Cumanum) 18. Oct.: XV K. Nov[e]mbr(es).
Eo die Caesar togam virilem sumpsit. Supplicatio Spei et Iuvc[ntuti].
Fälschlich wird der 19. Oct. angegeben: C. L L. I p. 329 u. 404: Divus •
Aug . tog • [vjirilem sum. (Oct. 19). In demselben Lebensalter standen
auch seine beiden Enkel, als sie das Knabenkleid ablegten: C. Caesar
(geb. 734/20): 749/5; L. Caesar (geb. 737/17): 752/2- — Mit dem
Männerkleid erhielt er zugleich das Amt eines Pontifex (s. Mon. Ancyr.
ed. M.^ p. ^2) und rückte in die Stelle des bei Pharsalus gefallenen
*) Ueber die Zeit, wann die Toga virilis angelegt wurde, s. JSIarquardt,
Handbuch 7, 126— 9, und O. Hirschfeld im Hermes 25 {1890) S. 367 fl'.
I. 4- ^'- Octavius. 2 i
L. Domitius (Caesar d. b. civ, 3, 60). Ucber ein prodigium bei An-
legung der Männertoga s. Cass. Dio 45, 2. Vgl. Ihne, R. G. 7, 306.
15) (zu S. 48.) Plin. n. h. 7, 147: repulsa in magisterio equi-
tum apud avunculum et contra petitionem eins praelatus Lepidus.
Weichert, Imp. Caes. Augusti scr. reliq. p. 19 — 21. Zurapt, Stud.
Romana p. 23g: Caesar sei wirklich magister equitum gewesen
(gegen Druraann 3, 684), Appian. b. c. 3, 9: 'OKxdoviog — IknaQyog
liev avrov KalaaQog iysyevr^ro ngbg 'ev erog^ £§ oi' rrjvös Tr]u Ttiii]v
6 KatüaQ ig rovg cpiXovg Tts^KpiQOJv ixrjOiov l'ff^' ore enoteho eivai.
Cass. Dio 43, 51: zovg re mnaQyi]6ovxc(g (sie enim Lcunclavius recte
emendat) uXXov rs xiva Kcd xhv ^Oktccoviov naineQ ^eiQocxiov l'ti y.cd
TOT£ oura, TTooExeiQiOavo — '/.cd rü yhmöco irju re ralcaiuv ri]v Tieol
Ncc^ßdivci Kai rrjv Ißiqqiav Ttju nkrjöioyco^ov 7iQ0GräS,ag ovo kvx avrov
ixeQOvg, Idla ye izdxsQov, iTcncxQiTjGai ETtoirjöev.
16) (zu S. 50.) Lehrer des Augustus s. Weichert, Caes-. Aug.
scr. reliquiae p. 37 ft.
1 7) (zu S. 50.) Ueber den Philosophen Arius s. Diels' Doxo-
graphi p. 69 ss. Weichert, Imperatoris Caes. Aug. scr. reliquiae p. 56,
bezweifelt ohne Grund, dass Arius den Drusus überlebt habe.
18) (zu S. 50.) Die Familie des Arius (und wahrscheinlich auch
er selbst) erhielt durch Augustus römisches Bürgerrecht und den iuli-
schen Geschlechtsnamen. Nicanor lebte später in Athen; ein attisches
Psephisma C. I. A. 3, i (nach dem J. 745/9) nennt ihn vebv "O^rjoov
xat vsbv [SefiiaxonUaj; ebenso C. I. A. 3, 642: '^H i'^ ^AqeCov näyov
\ß\ov-Xri Y.cd 1] ßovkri x&v e^cc-zoGicov ym\ 6 öiifi{og 6] | A%'y]vc(Uov
\'Io\vX{iov ]Si,Ka\-\voQCi [yiov "OfirjQOV Kat] j \veov &Ei^iL6xo%Xea.\ C. I. G.
I p. 453 n. 417. = C. I. A. 3, 643: 'H e'^ Aqsiov Tiäyov ßov\Xri aal
ri ßov-^Xr] xG)v lS,ciY.o6Uov Kai [6 di^fiog] \ ^lovXiov NindvoQCi. Rh. Mus. 18
S. 58 = C. I. A. 3, 644: '^H e'E, \4qhov Ttäyov ßovXi) y.c<i tj ßovXrj
t[a>v i^aKOCjicov^ kkI 6 dfi(iog 6 A&rjvaicov ^lovXiov Ni%ü[vo()a] ! veov 'Ojiiij-
^01' Kai veov 0E^i6xoKX[la]. C. I. A. 3, ioo6: E[n]co{vvjA.og) iiQX(o[v\
/irifioKQd[xr]g\ öxQaxrjyög \ NindvcoQ viog \^'0^i]Qog] etc. Dio Chrysostom.
or. 31 p. 627 (p. 399 Emp.): Xiyeiv de eicod-c(6iv oi diaavQovxeg xr\v
TtoXiv Yal xb eniyQanfia xb inl rfjg NiKavoQog einovog og avxoig Kai xr]v
Zc(Xa[iivci ecovipcixo. Den Enkel des Arius hat man wiederfinden wollen in
zwei ägyptischen Inschriften: C. I. G. n. 4923 — 4 (Kaibel, epigr. 978 — 9);
namentlich die eine enthält ein überschwängliches Lobgedicht auf den
Augustus, datirt vom J. 747/7. Die loyale Gesinnung wird nur über-
troffen durch die Künsteleien des Versbaues und führt eigentlich von
selbst auf einen Verskünstler vom kaiserlichen Hofe, den der regierende
Statthalter Turranius (Z. 7) vielleicht selbst nach Phile begleitete, um
ihm die Sehenswürdigkeiten seiner Provinz zu zeigen. Die Ver-
-, 2 I. 4- C. Octavius.
muthung muss trotz Diels' Widerspruch sehr wahrscheinlich genannt
werden.
I g) (zu S. 51.) Den Stoiker Athenodorus von Tarsus kann man
nicht mehr zu den Lehrern und Erziehern rechnen; er stand dem
Augustus als Philosoph (und Gewissensrath?) später sehr nahe, gehörte
aber nicht zu den Lehrern des jungen C. Octavius. Vgl. Weichert,
Imp. Caes. Augusti scr. reliquiae p. 44 ss.
20) (zu S. 51.) De Q. Salvidieno Rufo et M. Vipsanio Agrippa
ApoUoniensibus Augusti contubernalibus s. Weichert, Imp. Caes. Augusti
scr. reliquiae p. 81.
Ueber den Namen des Caesar
21) (zu S. 52.) De nomine Caesaris s. Eckhel, doctr. num-
morum 8, 367.
C. Octavius C. f. C. n. hiess nach der Adoption: C. lulius
C. f. Caesar, Cass. Dio 45, 5: ovtoj ^ev 6 tcqÖtcqop Oyaäoviog, röte
8e ^Srj KacöccQ, juer« öh tovto AvyovGxoq STtiKlrj&elg. Appian. b. c. 3, 11.
Octavius hat er sich künftig nicht mehr genannt, auch nicht
in dem Edict der Proscriptionen nach Appian. b. c. 4, 8: MccQKog
AiTtiöog^ MccQKog ^Avravtog, ^Oxrdoviog KaißaQ. Zum Spott heisst er
noch Octavius auf den glandes perusinae, Eph. epigr. 6 p.57 N0.60 — 62.
Theoretisch ist der N a.me Fdiog ^lovkiog KalßuQ ^OKxaoviavog, den Cass.
Dio 46, 47 anführt, möglich; praktisch war aber der Name Octavianus,
der ihn doch nur von Anderen seines Namens unterscheiden sollte,
überflüssig und desshalb weder von ihm selbst, noch von seinen
Freunden angewendet, wohl aber gelegentlich von seinen Feinden,
z. B. auf einem Schleuderblei von Perusia Eph. epigr. 6 p. 56 No. 58:
pet[o] Octavia(ni) culum. Cass. Dio 46, 47: (Octavian) iya 6s ovk
^OKTaoviavbv äXXd KaiGuQa uvxov ovofiKöco. Der Name Octavianus ist
daher bei dem früheren C. Octavius ebenso wenig berechtigt, wie bei
seinen Enkeln Gaius und Lucius die Bezeichnung Vipsaniani.
Die einzige Ehreninschrift der frühsten Zeit ist in Brixen gefunden
und nennt ihn C. L L. V 4305: C. lulius Caesar pontif. (710/44); ebenso
in den Fasten 711/43. Den luliernamen hat er nach Mommsen,
R. Staatsr, 2^ S. 766, ,,erst während des Triumvirats, wie es scheint
im J. 714, abgelegt"; jedoch fehlt der iulische Geschlechtsname schon
im officiellen Sprachgebrauch in einem Senatsbeschluss vom i. Jan.
711/43, Cicero Phil. 5, 17: C. Caesar C. f. pontifex. Den Titel Im-
perator hat er erst, wie die republikanischen Feldherren, hinter dem
Namen hinzugefügt, C. I. L. IX 2142 (Saticula): C • lulio • C • f • Cae-
sari ■ imp • triumviro • r • p • c • patrono d • d (a. 71 1/43 — 7 1 4/40), später
aber ihn an erste Stelle gesetzt statt des Vornamens Gaius (s. Mommsen
I. 4- C^' Octavius.
23
a. a, O. 768 A. u. Kromayer, Rechtl. Begründung d. Principats, Marburg
1888, S. 25), z. E. C. I. L. V 526 (Tergeste): [i]mp • Caesare [divi f.]
imp • V • III • v[iro r-p-c iter •] cos- de[sig • tertium] (a. 721/23?). „Diti
Bezeichnung Fdiog KociGag avtoKQarojQ, die in dem Senatsbeschluss vor-
kommt, ist die correcte, abgekürzte des Dictators; dem Sohn kommt
sie nach Ausweis der Documente vom J. 714 ab nicht zu. Die Auto-
rität Dio's, nach dem diese Benennung ihm erst im J. 725 vom Senat
gegeben worden ist, kommt gegen die gleichzeitigen Münzen und
andere sichere Zeugnisse nicht auf." S. Mommsen, S.-B, der Berliner
Akad. i88g S. 977. Divi f. (statt C. f.) wird er allerdings schon in
den Consularfasten vom J. 711/43 (Eph. epigr. 4, 192) genannt, die
aber, als nicht gleichzeitig, keine Beweiskraft haben. Vaillant meinte,
auf Münzen sei der Ausdruck nicht älter als 724/30; nach Münzen
bei Eckhel, d. n. 6 p. 72 u. Babelon 2 p. 55 wird Divi f. schon
716/38 angewendet, ebenso wie in den capitolinischen Triumphal-
fasten V. J. 714/40; man sieht in der That nicht, wesshalb der junge
Caesar nach der Consecration seines Adoptivvaters noch gezögert
haben sollte, sich diesen Titel beizulegen.
Die ältere Annahme also, dass der junge Caesar sich Divi f. erst
nach der Eroberung Aegyptens genannt habe, braucht nicht mehr wider-
legt zu werden (s. Drumann i, 99 A. 24 u. 337 A. 11); so nannte er
sich vielmehr schon nach Ciründung des Triumvirats, s. Mommsen,
R. Staatsr. 2^ 756.
22) (zu S. 52.) Cic. ad Att. 14, 12, 2: nobiscum hie — Octavius,
quem quidem sui Caesarem salutabant, Philippus non, itaque ne nos quidem.
2^) (zu S. 54.) Mommsen, R. Staatsr. i- S. 535 A. 3.
24) (zu S. 54.) Cic. ad Att. 15, 3, 2 (datirt v. 22. Mai): de sella
Caesaris, bene tribuni. Bald nach der Gründung des Triumvirats Hess
Caesar Münzen prägen, Cohen, Description i^ p. 62 ss. Nr. 55: C.
Caesar Illvir r. p. c. (Sein Bild) ü Sella curulis mit d. Aufschrift:
Caesar, die. perp. Darauf ein Kranz (s. IS. 56) C. I. L. Ip.397 J"^- -O — 30.
Reiff erscheid , Annali d. inst. 1863, 370. Huschke, Rom. Jahr S. 98.
Cass. Dio 44, 6. Appian. b. c. 3, 28 : xal 6 KatöaQ ig rag &£(xg (des Aedilen
Critonius) reo natol x6v re %ov6ovv d'QOVov nal ßxBcpavov TtaQEöKEva^ev^
ccTtSQ avrü Kaxä Tidöag &Eccg i^jjt^cpißavTO TtQorl&eö&ai. — — incolvGc de
Kccl iv xaig BS,fig d-iaig m TtaocdoycoreQOv ^ ag avtbg 6 Kaiöno hilti
dvccKEiiiivag in xov TtaxQog ^AcpQoöixrj yevexetQa^ oxs tieq avxfj ■/.eil xbv
v£(ov 6 TtaxrjQ xbv ev ayogä ci^a avxt] dyoQa dvexLd'ec.
25) (zu S. 54.) Auch bei den Spielen, die auf Kbsten des Aedilen
Critonius (s. A. 25) gegeben wurden, wollte Caesar seinem Vater einen
Thron aufstellen, was der Aedil sich aber verbat. — Man hat die
Münzen der Familie Critonia auf diesen Aedil beziehen wollen: (Kopf
2 4
I. 4- C. Octa\-iiis.
der Ceres m. Kornähren) Aed. pl. R; M. Fan(nius) L. Cnt(onius)
p(ublico) a(rgento) (zwei Männer m. Toga bekl. sitzend, daneben eine
Kornähre). S. Eckhel, d. n. 5, 198—199. Drumann i, 123. Allein
Mommsen, Rom. Münzwesen S. 593 Nr. 22s, hat gezeigt, dass die
Münze älter sein muss und vielleicht von dem Vater unseres Critonius
geprägt ist, denn sie findet sich bereits in Denarschätzen, die vor
710/44 vergraben sind, in INIontecodruzzo, Cadriano (vgl. S.-B. d.
Berl. Ak. 1883, 11 59) und Frascarolo, s, Babelon i p. 442.
Sidus lulium.
26) (zu S. 54.) Eckhel, d. n. 6 p. 11 — 12. Schodt, A. de, Le
sidus luliura sur des monnaies frappees apres la mort de Cesar <(pl. 1 4 — 5)),
s. Revue beige de numism. 43 (1887), 329. Pingre, Cometographie
I, 277 — 9: II n'y a aucune de ces circonstances, qui ne convienne
parfaitement ä la belle Comete de 1680. C. I. L. I p. 397: lud(i)
victor(iae) Caes(aris) divi lul(i) commit(tuntur). Peter hist. rom. frgm.
p. 253 No. 5. Servius zu Verg. bucol. 9, 47: EcceDionaei proces-
sitCaesaris astrum. Cum Augustus Caesar ludos funebres patri cele-
braret, die medio Stella apparuit: ille eam esse confirmavit parentis (sui)
Baebius Macer circa horam VIII stellam amplissimam quasi lemni-
scis coronatam ortam dicit, quam quidam ad illustrandam gloriam
Caesaris iuvenis pertinere existimabant. Ipse animam patris sui esse
voluit, eique in Capitolio statuam super caput auream stellam habentem
posuit. Inscriptum in basi fuit: KaiOctQi i]uid-i(o. Sed Vulcatius aruspex
in contione dixit cometem esse, qui significaret exitum noni saeculi
et ingressum decimi; sed quod invitis diis secreta rerum pronunciaret,
statim se esse moriturum, et nondum finita oratione in ipsa contione
concidit. Hoc etiam Augustus in libro 11 de memoria vitae suae con-
plexus est. Den Wortlaut seiner Memoiren gibt Plin. n. h. 2, 94.
Sueton. lul. Caes. 88 -(cf. Aug. 95): (sidus lulium) ludis, quos
primos consecrato ei heres Augustus edebat, Stella crinita per Septem
continuos dies fulsit, exoriens circa XI horam, creditumque est animam
esse Caesaris in caelum recepti; et hac de causa simulacro eins in vertice
additur Stella. Serv. z. Verg. Aeneid. 8, 681: nam ex quo tempore
per diem Stella visa est, dum sacrificaretur Veneri Genetrici et ludi
funebres Caesari exhiberentur, per triduum Stella apparuit in septen-
trione. quod sidus Caesaris putatum est Augusto persuadente: nam
ideo Augustus omnibus statuis, quas divinitati Caesaris statuit, hanc
stellam adiecit. fpse vero Augustus in honorem patris stellam in galea
coepit habere depictam. Plin. n. h. 2, 93: Cometes in uno totius
orbis loco colitur in templo Romae, admodum faustus divo Augusto
iudicatus ab ipso, qui incipiente eo apparuit ludis, quos faciebat
I. 5- Der Streit um Caesar's Erbe.
25
Veneri Genetrici non multo post obitum patris Ciiesaris in coUegio
ab eo instituto. namque bis verbis in gaudium prodit etc. Cic. ad fam.
II, 28, 6: ludos, quos Caesaris victoriae Caesar adulescens fecit.
Vgl. ad Attic. 15, 2, 3 u. ad fam. 6, 7, 2: vota Victoriae suae fecit.
Seneca natur. qiiaest. 7, 17, 2: (cometes) qiii [post necem] divi lulii
Veneris ludis Genetricis circa undecimam horam diei emersit. S. lulius
Obsequens c. 128. Cass. Dio 45, 7: üßXQOv ri itctQu itdöag rag ')](ii-
Qag iüEivag in zTjg aQKXov TTQog ißTtegav av£q)uv7j. Die meisten Münzen
mit Darstellung des sidus lulium stammen übrigens aus der späteren
Zeit des Augustus.
27) (z. S. 55.) Sueton. Aug. 10: Hortantibus itaque nonnullis
percussores ei (Antonio) subornavit ac fraude deprehensa — — vete-
ranos — — contraxit. Vellei. 2, 60: hunc — Antonius süperbe ex-
cipit — — vixque admisso in Pompeianos hortos loquendi secum
tempus dedit, mox etiam velut insidiis eius petitus. Appian. b. civ. 3, 39
lässt die Sache unentschieden. Seneca de dementia 1,9, i : Divus
Augustus — — duodevicesimum egressus annum iara pugiones in
sinum amicorum absconderat, iam insidiis M. Antonii consuUs latus
petierat, iam fuerat coUega proscriptionis. Cic. ad famil. 12, 2;^: de quo
(Octaviani conatu) multitudini fictum ab Antonio crimen videtur, ut
in pecuniam adulescentis impetum faceret; prudentes autem et boni
viri et credunt factum et probant. Nicol. Damasc. ß. Kaiaagog
c. 30. Mordanschläge d. Caesar gegen M. Anton 3 — 4 Tage vor
dessen Aufbruch nach Brundusium,
5. Capitel.
Der Streit um Caesar's Erbe.
i) (zu S. 57.) Sex. Peducaeus, den Freund des Atticus, erkennt
man wieder in der Grabschrift seiner Freigelassenen, C. I. L. XI 903
(Mutina): Peducaea Sex • 1 • Hilara sibi et Sex • Peducaeo Sex • 1 • Hilaro
fecit. C. I. L. VI 9218 (Rom): Sex • Peducaeus Dionysius bybliopola
vivo sibi posterisque.
2) (zu S. 57.) Wegen der Vertheilung der anderen Provinzen
s. das nicht ganz vollständige Verzeichniss von O. E. Schmidt, Jbb. f.
cl. Philol. 13. Suppl. S, 700: Africa: Q. Cornificius. Numidien: T.
Sextius. Hispania ulterior: C. Asinius Pollio. Hispania citerior
und Gallia Narbonensis: M. Aemilius Lepidus. Das von Caesar
unterworfene Gallien: L. Munatius Plancus und Aurelius. Im Osten:
Achaia: M'. Acilius Glabrio. Asien: C. Trebonius. Bithynien:
L. Tillius Cimber.
2 0 !• 5- Der Streit um Caesar's Erbe.
3) (zu S. 58.) Tausch von Macedonien s. Zumpt, comment.
epigr. 2, 242. Krause, P. , Appian als Quelle f. d. Zeit von der Ver-
schwörung gegen Caesar bis zum Tode des Dec. Brutus, I. , Rasten-
burg, S. 15 ff., möchte den Tausch der Provinzen in die Zeit des
Juli oder ■ August setzen ; dagegen O. E. Schmidt, Jbb. f. cl. Philol.
Suppl. 13 S. 700 ff. Entscheidend ist namentlich Appian. b. c. 3, 12:
ovTC 6' avrä negl TaoQccyJvag ano TExoay.oGiiOv nov'^Pfoiirjg Graöicov, c/.yykX-
ksrcit KciööLog re aal BQOvrog äg)riQ}]fxivoL TtQog rüv vnccxojv Evqlccv y,cd
MaKsöovlav. Der junge Caesar hatte also schon vor seiner Rückkehr
nach Rom in Tarracina die Nachricht von diesen Veränderungen
erhalten. O. E. Schmidt a. a. O. 703 setzt die lex Antonia Cornelia
de provinciis Macedonia et Syria auf den 24. April.
4) (zu S. 59.) Vellei. 2, 62: (Brutus u. Cass.) testati edictis liben-
ter se vel in perpetuo exilio victuros, dura respublica constaret et
concordia, nee uUum belli civilis praebituros materiam. Vgl. Schmidt,
O. E. , de epistulis et a Cassio et ad Cassium datis p. 56.
5) (zu S. 59.) Atticus hatte dem Cicero schon am 19. April nach
Puteoli geschrieben, und dieser antwortet ad Attic. 14, 13. 2. am
26. April 710/44: quamvis enim tu magna et mihi iucunda scrip-
seris de D. Bruti adventu ad suas legiones — — tamen — — quid
nobis faciendum sit ignoro.
6) (zu S. 59.) Cic. ad Attic. 14, 4, 4: Quae scribis K. luniis
Antonium de provinciis relaturum, ut et ipse Gallias habeat et utris-
que dies prorogetur. Nicol. Damascenus vita Caes. c. 30: Kkla'^äfisvog
FaXariciv inaQ^iav TtQog Maxedovlav ^ ^ereßißa^e rag iv avvij övvdfisig
elg 'IraUav. Vgl. Schmidt, O. E. , Ueber die Zeit der lex Antonia
Cornelia de permutatione provinciarum , Jbb. f. cl. Phil. 1883, S. 863:
nach Schmidt: 27 — 28. Juli; nach Ruete: August 710/44. Wie Appian.
b- c. 3, 55: T>jv de KeXri,%riv rjyEiioviav ^Avxfavia eÖcoks — — 6
örifiog v6(X(o, TtaQOvrog avrov KiKEQOvog^ den Cicero mit dem Tausch in
Verbindung bringen kann, der damals gar nicht in Rom war, ist
nicht zu verstehen.
7) (zu S. 60.) Plutarch. Brut. 21: (die Verschworenen) dieroißov
iv Avxia rb TtQonov, cog ozav TtaQua^ccöt] %al (laoav&fj xo r^g oqyfig
av&ig elg 'Pcöfirjv Kaxtovxsg.
8) (zu S. 62.) Cicero ad Attic. 16, 4: illud est mihi submolestum,
quod parum Brutus properare videtur; primum confectorum ludorum
nuntios exspectat.
9) (zu S. 62.) Brutus u. Cassius, Patrone von Puteoli: Cic.
Phil. 2, 41. 107.
10) (zu S. 63.) Peter, H. , Historicorum Romanorum fragmenta
p. 242.
I. 6. Rüstungen für den Bürgerlcriej;. 2 7
ii) (zu S. 63.) Ueber den Tod der Porcia (Drumann 5, 200)
s. INIartial. i, 42:
Coniugis audisset fatum cum Porcia Bruti,
Et subtracta sibi quaereret arma dolor,
„Nondum scitis" ait „mortem non posse negari?
Credideram fatis hoc docuisse patrem",
Dixit et ardentes avido bibit ore favillas.
I nunc et ferrum, turba molesta, nega.
Valer. Max. 4, 6, 5: Porcia M. Catonis filia erfährt apud PhiHppos
victum et interemptum virum — — quia ferrum non dabatur, ardentes
ore carbones haurire non dubit(avit). Polyaen. strag. 8, 32 (p. 396 ed.
Melber.). Appian. b. c, 4, 136. Cass. Dio 47, 49. Plut. Brut. 53,
Cato 73.
6. Capitel.
Rüstungen für den Btirgerkrieg.
Vorbemerkung: Den Kopf des Antonius auf der Münze (1 S. 64)
umgibt die Beischrift: M • Antonius • Illvir f • p • c. Das ist entweder
ein Stempelfehler oder eine Flüchtigkeit von Cohen; es muss natürlich
heissen: — — Illvir • r • p • c, s. Babelon 2 p. 244 No. 12.
i) (zu S. 64.) Cicero Philipp. 2, 19 und 112 (vgl. 5, 6) beschwert
sich über die ituraeischen Bogenschützen, die Antonius sogar mitnahm
in die Sitzungen des Senats. Vgl. Cicero Philipp. 13, 8.
2) (zu S. 65.) Appian. b. civil. 3, 4 — 5: 1) ßovXr}^ avyyivtoöxoiGa
avra öia öcpäg enißovkEvovrci rbv öfjfiov^ adiOKS (pQOVQuv neQLörriGaod^ca
TfSQi t6 Gäfici, £x tcbv iGxQativ^iBvav Kdl ini,öri^ovvr(ov eccvtü KarccXiyovvcc.
(5.) 0 öi^ eixe elg rovro avro itccvra TteitQaypg ^ si'xs xr]v övvxvilav ^ log
evxQijGxov, aßTtaödfiEvog y rrjv cpQOVQav Kaxekeyev, ael TtQoöxt&eig fiiyoi
ig £S,aKi6'j(^iXlovg' oux i% xmv yevofiivcüv oTthrcöv, ovg evnaQwg [av] ev
xaig iQEioiig aexa s'^Eiv nal ex£Qco&ev^ aXXci ndvxag loyayovg ag ir]yE[iovi,Kovg
XE Kai EfiTtEiQOitolE^ovg, Kcci oi yvoQiiiovg £X xTjg GXQaxeiag xfjg vitb KaißccQi.
3) (zu S. 66.) Cic. Phil, i, 2, 6: Ecce enim Kai. luniis, quibus
ut adessemus edixerat, mutata omnia. — — consules designati nega-
bant se audere in senatum venire, patriae liberatores urbe carebant.
4) (zu S. 67.) Tacitus ann. 1,10: simulatam Pompeianarum gra-
tiam partium.
5) (zu S. 68.) Schon im Juni hatte Cicero ad Attic. 15, 12 über
den jungen Caesar geschrieben: sed tamen alendus est et, ut nihil
aliud, ab Antonio seiungendus. Vellei. 2, 61, 3 spricht von einer
statua equestris (pro rostris), die dem Caesar zuerkannt wurde, Ehren
2 8 I. 6. Rüstungen für den Bürgerkrieg.
des Caesar: i) Senatorenwürde, 2) das Recht abzustimmen als Quä-
storier, 3) Sitz unter den Consularen. Dio erwähnt ornamenta con-
sularianach (statt vor) Mutina, Mommsen, Röm.St.-R. 1^443 A. u., 54g A. i.
6) (zu S. 68.) Schmidt, O. E., D. macedon. Legionen, Jbb. f.
cl. Phil. (1884) Suppl. 13, 719.
7) (zu S. 68.) Die Ankunft der macedonischen Legionen wurde
schon im Juli erwartet; Cicero ad Attic. 16, 4, 4 (v, 10. Juli): iter
illud Brundusiura, de quo dubitabam, sublatum videtur; legiones enim
adventare dicuntur. Der entscheidende Brief ist Cic. ad Attic. 15, 13;
demnach darf man die Anfangsworte VIII Kai. duas a te accepi epi-
stolas nicht, wie es in den alten Ausgaben geschah, auf den 24. Juni
beziehen. Der Brief ist vielmehr am 25. Oct; geschrieben. S. O. E. Schmidt,
Jbb. f. cl. Philol. (1884) Suppl. 13 S. 720.
8) (zu S. 68.) Cic. Phil. 4, i. Cicero hatte gefürchtet, dass Anton
die Legionen direct gegen Rom führte: pestiferum a Brundusio M. Antonii
reditum.
9) (zu S. 69.) Appian. b. civ. 3, 43. Cic. Phil. 3, 4: Anton
ermordet in Suessa eos quos in custodiam dederat und in Brundu-
sium ad CCC fortissimos viros (= centuriones, cf. 3, 12. centuriones
legiones Martiae, cf. 12, 6). Vgl. Cicero Phil. 5, 8 u. 13, 8.
10) (zu S. 69.) Monum. Anc. 1,1: Annos undeviginti natus exer-
citum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem
publicam [dojminatione factionis oppressam in libertatem vindica[vi].
Die Rüstungen haben also nach dem 2;^. September begonnen. Livius
perioch. 117: Sed M. Antonius consul cum impotenter dominaretur,
legemque de permutatione provinciarum per vim tulisset et Caesarem
— — magnis iniuriis adfecisset, Caesar — — veteranos excitavit.
1 1) (zu S. 69.) C. I. L. I 624 (Capua): C • Canuleius | Q • f • leg •
VII • evo cat • mort • est • ann • nat | XXXV • donat • torq • armil | paler •
coron I Q • Canuleius • Q • f | leg • VII • occeis • in • Gall | annor • nat •
XVIII [ duo • fratr | ieis • monum • pat • fec.
12) (zu S. 71.) Cic. Philipp. 13, 9, 19: Martiam legionem Albae
consedisse sciebat; adfertur ei de quarta muntius; und 14, 12, 31:
(legio Martia) haec tenuit Albam, haec se ad Caesarem contulit. hanc
imitata quarta legio parem virtutis gloriam consecuta est. Vgl. 5, 9, 2^.
13) (zu S. 71.) In Tibur kam es zu heftigen Auftritten zwischen
Marcus und Lucius Antonius, s. Cicero Philipp. 6, 14 und 13, 9. Ueber
die Nummern der Legionen im Lager des Antonius s. Drumann 1,210.
14) (zu S. 73.) C. I. L. XI 402 (Ariminum): M • Liburnius • L • f///
M • Vettius • T • f///ex • d • c • murum pub '//fac • cur. Lipsius Inscr.
Antiq. fol. 7'' n. 4 (Assisi): Post • Mimesius C • f • T • Mimesius Sert • f •
Ner- Capidas • C ■ f • Ruf . Ner • Babrius • C • f • C • Capidas • T • f • C •
I. 6. Rüsliingeii für den Bürgerkrieg. 2ü
n • V • Volsiemis T-f-Marones raurum ab f(jrnice ad circum et forni-
cem cisternaraq. d. s. s. faciundum coiravere. Ann. d. Inst. 31 p. 222
(Assisi): Cn • P\ificius • Cn • f • Laevinus • T • AUius C • f • IUI • vir • i • d.
C • AUius • C • f • C • Scaefius • L • f • Umbo • C • Volcasius • C • f • Pertica
Q • Attius • Q • f • Capito • L • Volcasius • C ■ f • Scaeva • V • vir • s • c • murum •
reficiundum curarunt • probaruntque. C. I. L. IX2171 (Caudium; „lit-
teris pulchris et antiquis", cf. 2172 — 73): L • Scribonius • L • f • Lib •
pater L • Scribonius ■ L • f ■ Libo • f • patronei • turreis • ex ■ d • d f • c •
C. I. L. IX 2 1 74 (Caudium): [L • Scrijbonius • L • f • Lib • patronus [basi]-
licam • de • sua [peqjunia dedit. C. I. L. I i 187. Die Bauinschr. von
Fundi scheint älter zu sein, auch die von Grumentura, C. I. L. X 21g,
220 stammen aus d. J. 697/57 "• 703/51- — C. I. L. X 8093 (Grumen-
tum) : T • Vettius • Q • f • Ser • architectus • porticus • de • peq • pagan • faciund •
coer • A • Hirtio ■ C • Vibio cos • (a. 71 1/43). C. I. L. IX 3354 (Pinna): Q •
Fulfennius • Q f • Mevi/^ C • Curius • Q • f • Brocch[us] IUI • vir • turrim •
ex • s • c • refici[und ■] curarunt • probaru[nt] • constat • populo • [Hs]
,^r^^<^DCCCCXXXVI. C. I. L. X 937 (Bullet, dell' instit. 1867 p. 7)
(Pompei): [T.] Cuspius • T • f • M • Loreiu[s] IM • f | duovir • [d ] d • s •
murum • [e]t | plumam [fac • coer • eidemjq • pro. C. I. L. I 1259
(Tegianum) : M • Minatius • M • f • [p]om | Sabinus • turrem de | sua ■
pequnia murum | de pequnia conlata | faciund • coeravit | idemque
probavit. Ich verbinde damit eine Inschrift aus derselben Stadt,
obwohl man Z, 2 gewöhnlich aediculas ergänzt, C. I. L. I 1 257 = X 290 :
s-M-f- Niger • q • VII | [duas turreis (?)] reficiundas ex | [de-
curionujm • decreto • locavit | [de eorum peqjunia • quei infra s(cripti) s.
Folgen die Namen mit Angabe des Geschenks. C, I. L. IX 2230
(Telesia): M • Lollius • M • f-turreis-duas- f///(cf. I 1 2 18). C. I. L. XIV 3655
(Tibur) : C • Caesilius • C • f • C • Helvius • T • f • q • moir coi • d ■ s(en.) s(ent.).
C. I. L. X 4876 (Venafrum): C • Aclutius • L • f • Ter • Gallus duovir •
urbis • moeniundae • bis • praefectus — — — , Diese Inschrift gehört
vielleicht in spätere Zeit, als Venafrum durch Augustus Colonie wurde,
s. Mommsen, Hermes 18, 183. Die Inschrift v. Herculaneum C. I. L.
X 1425 stammt nicht aus d. Triumviralzeit , sondern aus der spätem
Zeit des Augustus. C. I. L, I 1161 =X 5837 (cf, 5838 — 40) (Feren-
tinum) : A • Hirtius • A • f • M • Lollius • C • f . ces • fundamenta • muros-
que • af • solo • faciunda • coerave • eidemque • probavere • — in • terram •
fundamentum • est • pedes • altum • XXXIII • in • terram • ad idem • ex-
emplum • quod • supra • terram ■ silici.
15) (zu S. 73.) lulius Caesar hatte also recht gesehen, wenn er
prophezeite: rem publicam, si quid sibi eveniret, neque quietam fore
et aliquanto deteriore conditione civilia bella subituram (Sueton. lul.
Caesar 86).
■20 I. 7- Cicero.
7. Capitel.
Cicero.
Vorbemerkung. Wegen der Münze des Cicero s. Waddington,
Melanges de numism, II. ser. t. 8, 5. Früher zweifelte man, ob die
Münze sich auf den Redner oder seinen Sohn bezöge; heute sind
Alle darin einig, dass sie nur auf den Sohn des Redners zu beziehen
ist. — Da wir also keine Münze mit dem Porträt des Redners besitzen,
so müssen wir hier mit dem Bilde des Sohnes statt des Vaters vor-
lieb nehmen. Vgl, [Sanclemente, H,] De nummo Ciceronis. Rom 1805.
i) (zu S. 74.) Vgl. Plutarch's Leben des Cicero. Brückner, C. A. F.,
Leben des M. Tullius Cicero, Th. i, Göttingen 1852. Forsyth, W.,
Life of Tullius Cicero with illustrations , i. 2, London 1864. Suringar,
W. H, D. , M. TuUii Ciceronis commentarii rerum suarum, i. 2,
Leiden 1864. Boissier, G., Cic^ron et ses amis, VII. edition, Paris 1884.
Vgl, Teuffel- Schwabe, G. d. Rom. Lit, § 175, i ff . Abeken, Cicero
in seinen Briefen, Hannover 1835. Die neueste commentirte Ausgabe
von Cicero's Briefen ad Atticum von J. C. G. Boot (Amsterdam 1886)
lässt grade in geschichtlicher Beziehung Mancherlei zu wünschen übrig.
2) (zu S. 74.) Cicero verliess die Hauptstadt wahrscheinlich in
den ersten Tagen des April, nicht Ende des März, wie Drumann 6, 338
meint. Die erste Station machte er in der Villa des Matius bei Rom,
von wo er am 7, und 8. April dem Atticus schrieb (ad Att, 14, i u, 2).
Den nächsten Brief vom 9, April (ad Att. 14, 3) datirt er von seinem
geliebten Tusculanum. Am. 10. April ist Cicero in Lanuvium (ad
Att. 14, 4), am II. in Astura (ad Attic, 14, 5) u. s, w.
3) (zu S, 75,) Cicero Philipp, i, 3, 7: Cum Brundusium iterque
illud, quod tritum in Graeciam est, non sine causa vitavissem, Kai.
Sextilibus veni Syracusas. Ueber Cicero's Reise nach Griechenland
s. Nissen, Rh. Mus. 40, 357.
4) (zu S. 76.) C. I, L. VI 1325 (cf. 1326; Madrid: M- Cicero
an • LXIIII. Aldenhoven, Arch. Ztg. 43, 235 — 7, hat zuerst die Büste von
^Madrid verdächtigt, auch Furtwängler nennt, Jahrb. d. archäol. Inst. 3
(1888), S. 300 — i: „die Büste in Apsley House zu London (Michaelis,
Anc. marbl. in Gr. Brit. p. 429), die einzige durch Namensunterschrift
gesicherte antike Darstellung des Cicero." Im September des J. 1889
hatte ich Gelegenheit, in Verbindung mit meinem Freunde Professor
G. Hirschfeld das Original im Prado- Museum von Madrid genauer
zu untersuchen, und kann daher aus eigener Anschauung die Be-
obachtung von Aldenhoven bestätigen, dass das Postament der Büste
mit der Unterschrift aus anderem Marmor besteht, als die Büste
I. 7- Cicero.
31
selbst, die Unterschrift also für den Kopf Nichts beweisen kann. Ab-
gebildet ist die Büste von Madrid bei BemouUi, Rom. Iconographie
I, 136; auch Baumeister, Denkmäler des klass. Alterth. S. 396 u. d.
W. Cicero, gibt die Büsten von Madrid und London neben einander.
Furtwängler will den Cicero auch in zwei Geramen (Taf, li, 17 u. 18)
wiedererkennen, wie ich glaube mit Unrecht, Die beiden geschnittenen
Steine hat man bis jetzt mit dem Maecenas in Verbindung gebracht;
das ist vielleicht falsch, jedenfalls darf man sie nicht trennen von der
Colossalbüste im Conservatorenpalast (s. BernouUi, R. Iconographie i
S. 242 Fig. 36); dieser ernste, energische Kahlkopf hat sicher Nichts
zu thun mit dem Cicero. Bernoulli, R. Iconographie i Münztaf. 2
No. 50 wird wahrscheinlich hierher zu ziehen sein.
5) (zu S. 77.) Billiger und gerechter ist die Eeurtheilung von
Boissier, Ciceron et ses amis p. 20; er sagt von Charakteren wie
Cicero: II faut les defendre contre eux-memes, refuser de les ecouter
quand la passion les egare, et distinguer surtout leurs sentiraents veri-
tables et persistants de toutes ces exagerations qui ne durent pas.
Voilä pourquoi tout le monde n'est pas propre ä bien comprendre
les lettres; tout le monde ne sait pas les lire comme il faut.
6) (zu S. 77.) Corn. Nepos Attic. 16: (Cicero's Briefe an den
Atticus) quae qui legat, non multum desideret historiam contextam
eorum temporum.
7) (zu S. 78.) Cicero Philipp. 7, 19 — 20: memoria tenent me
ante diem XIII Kalendas lanuarias principem revocandae libertatis
fuisse; me ex Kalendis lanuariis ad hanc horam invigilasse rei publi-
cae; meam domum measque auris dies noctisque omnium praeceptis
monitisque patuisse; meis litteris, meis nuntiis, meis cohortationibus
omnis, qui ubique essent, ad patriae praesidium excitatos.
8) (zu S. 78.) Cic. ad famil. 11, 9 Dec. Brutus an den Cicero:
constitui — — te de omni re facere certiorem. — Derselbe schickt
seine officiellen Depeschen an den Senat erst privatim an den Cicero
zu beliebiger Aenderung (ad famil. ii, 19). Cassius schreibt an den
Cicero aus Syrien (ad fam. 12, 12): scripsi etiam ad senatum litteras,
quas reddi vetui prius, quam tibi recitatae essent. Auch Lentulus schickt
ausser der amtlichen Depesche an den Senat ein vertrauliches Schreiben
an Cicero (ad famil. 12, 14) und bittet, in der Verwaltung der Pro-
vinz bestätigt zu werden.
9) (zu S. 78.) Appian. b. c. 3, 66: (P. Ventidius) ic, rag Kcdöaqog
ciTCotKiag iiiÖQa^oav üg yvoiQt^og ovo ig xhv Avkoviov avsOtQccrsvGe teA.»/,
Kai fg T7JV ^Pcafirju övlXaßeiv KixEQava ijTtsCysro. rore ^ev öt] &6Qvß6g
TS i]v aTcXexog, nal xinvu xca yvvaiKag vne^icpSQOV oi Ttkeiovg fietu dva-
EXniGxLag^ Kai 6 KtKeQcov xTjg noXecog änaölÖQaaKSv.
0 2 !• 7- Cicero.
10) (zu S. 78.) Weniger gut war das Verhältniss Cicero's zu
seiner Frau, von der er sich scheiden liess, wie es ihm von seinen
Feinden gelegentlich vorgerückt wird. Plutarch. Cicero 41: ^Avraviog
öi^ rov ya^ov ^vrjö&elg iv ratg TtQog tovg QiXtTtniKOvg ccvxtyQacpaig^
SKßaXeiv civrov (pr]üi, yvvaiKa^ itccQ y iyrjQaße' idQiEvrcog u(ia t7jv oikov-
qiav big äTC^ccKtov Kccl aGt^xevxov TtaQaßKcoTtrcov tov KLYAqavog.
11) (zu S. 80.) Eine Sammlung von Cicero's Witzworten, die
gelegentlich auch wohl durch fremde Zuthaten vermehrt wurden, scheint
C. Trebonius herausgegeben zu haben; s. Teuflfel-Schwabe, Gesch. d.
R. Litteratur § 210, 9. Eine andere Sammlung wurde dem Tiro
zugeschrieben, Quinctilian. inst. orat. 6, 3, 5. Macrob. saturn. 2, 1,3.
Selbst lulius Caesar fand so viel Gefallen an Cicero's Witzen, dass
er seine Sammlung namentlich mit Aussprüchen des Cicero bereichern
liess. Cic. ad fam. 9, 16, 4. Sneton. Caes. 56. Teuffel-Schwabe 195, 5.
Erhalten ist eine Sammlung bei Plutarch. Apophthegm., ed. Dübn. 3.
p. 248 — 50. Probe;n bei Drumann 6, 612 — 14.
12) (zu S. 83.) Cic. ad famil. 10, 28 (Cicero Trebonio sal. — ):
Quam vellem ad illas pulcherrimas epulas me Idibus Martiis invitasses!
reliquiarum nihil haberemus. Macrob. Saturn. 2, t„ 13 (Cic. in epistola):
Vellem idibus Martiis me ad coenam invitasses profecto, reliquiarum
nihil fuisset; nunc me reliquiae vestrae exercent.
13) (zu S. 85.) Cic. Philipp, i, 4, 11: pauca querar de hesterna
M. Antonii iniuria; cui sum amicus, idque me nonnuUo eins officio
debere [esse] prae me semper tuli; vgl. i, 11, 28. In einem vertrau-
lichen Briefe schreibt er ad famil. 16, 23 (April 710/44): ego tarnen
Antonii inveteratam sine uUa offensione amicitiam retinere sane volo.
14) (zu S. 86.) Cicero Philipp. 3, 14, 35: quod si iam — quod
di omen avertant! — fatum extremum rei publicae venit, quod gla-
diatores nobiles faciunt ut honeste decumbant, faciamus nos — —
ut cum dignitate potius cadamus quam cum ignominia serviamus.
15) (zu S. 86.) Es war bekanntlich eine müssige Schulfrage, ob
Cicero dem Antonius hätte Abbitte thun können und sollen; s. Seneca
Suasorien 6: deliberat Cicero, an Antonium deprecetur; oder 7: — an
scripta sua conburat promittente Antonio incolumitatem si fecisset.
16) (zu S. 86.) Cicero ad famil. 11, 5, i: Romam autem veni
a. d. V Idus Dec.
17) (zu S. 86.) Plutarch. Cicero c. 43.
18) (zu S. 88.) Cicero Philipp. 10, 11, 2t,: quod a. d. XIII
Kalendas lan. D. Bruto C. Caesari me auctore tribuistis. quorum
privatum de re publica consilium et factum auctoritate vestra com-
probatum atque laudatum.
Zweites Buch.
Kampf um die Provinzen.
I. Capitel.
Gallia cisalpina.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Mommsen, R. Münzw.
S. 416 A.
i) (zu S. 91.) Seit dem i. Jan. 711/43 war M. Anton, nicht mehr
Consul, sondern Proconsul. In dieses Jahr vor Gründung des Trium-
virats hat Henzen desshalb die Inschrift eines seiner Legaten gesetzt
(vgl. Mon. Anc. ed. M.- p. 180—81), C. I. L. VI 1364: Q • Caerellius •
Q • f • I Qui • III • vir • cap • quae | pro • pr • tr • pl • legato (sie) | pro •
pr • ter • pr • praef | frum • ex • s • c ■ s |
leg ■ Ti • Caesaris • Aug | pro ■ cos | ex testamento.
Q • Caerellio • M • f | Qui • patri • tr • milit | quae • tr • pl • praetor! |
leg • M • Antoni • pro cos. Aliein mit Unrecht; pro cos. bezieht sich
wahrscheinlich nicht auf das unmittelbar vorhergehende M. Antoni,
sondern auf Q. Caerellio.
2) (zu S. 91.) Cicero Philipp. 5, i: Nihil unquam longius his
Kalendis lanuariis mihi visum est, patres conscripti. Schlimme Yor-
zeichen: Cass. Dio 45, 17. lul. Obseq. 128.
3) (zu S. 91.) Hirtius u. Pansa s. Willems, Le Senat 2 p. 749:
La restauration republ. — Quintus, der Bruder des Cicero, der die
beiden Consuln aus den gallischen Feldzügen des lulius Caesar kannte,
versprach sich wenig von ihrer x\mlsführung. Cic. ad fam. 16, 27, i:
quos ego penitus novi libidinum et languoris effeminatissimi [animi]
plenos.
A. Hirtius s. Drumann 3, 68. Augur: Bardt, PriestercoUegien
S. 26. Boucher- Leclerq, Divination 4 p. 367. Praetor 708/46
s. Eckhel 5 p. 224. Babelcn 2 p. 15 n. 22: C. Caesar cos • ter
(Kopf der Pietas), R A. Hirtius pr. (lituus, praefericulum, Axt),
Elberling, Die Münze des A. Hirtius, Zeitschr. f. Münzkunde 1859 — 62
Gar J tli a US en, jVugiistus und seine Zeit. II. 3
34
II. I. Gallia cisalpina.
(4°) S. 197. Als Praetor gab er die Lex Hirtia, C. I. L. I n. 627, s.
Drumann 3 S. 70 A. 14. Als Schriftsteller s. TeufFel, R. Literaturgesch.*
§ 197, I. 2. Wenn wir im Grabmal der Familia der Marcella die In-
schriften C. I. L. VI 4766: A • Hirtius [ Deuter | v • an • XXV, und 4575 :
A • Hirtius A • 1 • | Apollonius | Hirtia Statia finden, so dürfen wir
dieselben wahrscheinlich auf seine Freigelassenen beziehen.
4) (zu S. 92.) S. d. Einleitung zum 8. Buche des Bellum galli-
cum: novissimumque imperfectum ab rebus gestis Alexandriae confeci
usque ad exitum non quidem civilis dissensionis, cuius finem nullum
videmus, sed vitae Caesaris.
5) (zu S. 92.) Ueber C. Vibius C. f. C. n. Pansa Capronianus
s. Mommsen, R. Münzwesen S. 652, und — , Der Denarschatz von
Ossolaro (v. Sallet's Ztschr. f. Numism. 11, 152), Babelon 2 p. 544 und
Borghesi, Oeuvr. i, 335. 338. Die asiatischen Münzen s. Mionnet,
description de medailles (Nicaea) 2 p. 450 n. 2io; (Pergamon) 2 p, 593
1^- 533 und dazu Supplement 5 p. 79 n. 401 (Nicaea): [viKJaiEOJv
(Kopf des lul. Caes.), ß: [sJTtt Faiov Ov . . . ßiov IJavßa (Victoria in
d. Hand eine Victoria und Palme haltend), BAU (? = 2^2). No. 402 — 3
ähnl. FAU (? = 2^^). No. 404 ähnl. EAZ (235). Ebenso Nicomedia
p. 169 n. 981. Ueber die Jahreszahlen dieser Münzen s. Musei San-
clementiani numism. selecta 2 p. 3 — 4. 4 p. 268 — 76. — Quando C.
Vibius ex Bithynica administratione Romam reversus in Galliam sub-
inde Cisalpinam ex Urbe profectus sit, ut M. Bruto in ea provincia
regenda succederet: Musei Sanclementiani num. selecta 3, 242. Diese
ältere Litteratur ist jedoch für die Beschreibung der Münzen nicht
ganz zuverlässig, namentlich die Zahlenangaben sind unmöglich, haben
aber noch die Annahmen der Neueren beeinflusst, so z. B. Schoene-
mann, de Bithyn. et Ponti prov. Roman, p. 15 n. 4. Wir verdanken
die zuverlässigste Abhandlung über die bithynischen Münzen des Pansa
mit den Zahlen EA2, BAS, ZAE (706/48 — 708/46) Borghesi, Oeuvr. i
p. 342 u. Suir era bitinica: 2 p. 351. Die Zahl EAE wird bestätigt
durch das Facsimile : Greek coins in the Br. Mus.Pontusp. I53<(pl. 31. 13)»,
vgl. p. 110 — II. Auch Muret, E., Bullet, de corresp. hellen. 5 (1881)
p. 122 — 127 gibt eine Uebersicht über den Stand der Frage nebst An-
gaben über Münzen des Cabinet de France: die Münzen von Nicaea
und Nicomedia haben stets: EAE; eine von Apamea dagegen EAE.
Pansa und Brutus zusammen prägten eine Münze (mit dem Caduceus
des Senats). Babelon 2 p. 547: (Pansmaske) C. Pansa, ^ (2 ver-
schlungene Hände halten einen Caduceus) Albinus Bruti f. (s. I. S. 91).
Obwohl C. Vibius Pansa Statthalter von Gallia cisalpina gewesen, so
lassen sich doch die Worte einer Inschrift im Thal der Trumpliner,
C. I. L. V 4910: [s]ub C • Vibio • Pansa • legato pro////, nicht auf ihn
I
II. I. Gallia cisalpina. sc
beziehen; wahrscheinlich ist die Inschrift etwas jünger und beziheht sie
auf seinen Sohn. Ebenso wenig darf man natürlich C. I. L. VI 3543:
C • Vibius T • f • Clu. Pansa | tr • mil -bis | — — auf ihn beziehen,
lieber C. Vibius C. f. C. n. Posturaus (cos. 758/5) s. Ej)hem. epigr. 3
p. 13 und C. I. L. IX 730. Briefe des Cicero an Pansa u. Hirtius
s. Ciceron. scripta ed. C. F. W. Müller (1879) 4> 3 P- 297 — 99.
Hirtius und Pansa beriefen den Senat in den Tempel der Concordia
am Abhänge des capitolinischen Hügels, s. Cass. Dio 46, 28: t^
o^iovola tavtrj ttot^' y vvv ßovksv6[,i£&a.
6) (zu S. 93.) Monum. Ancyran. ed. Mommsen (1883) p. 3 — 4:
[ob quae senjatus decretis honor[ifi]cis in ordinem suum m[e adlegit
C. Pansa A. Hirtijo consulibu[s, c]on[sula]rem locum [simul dans sen-
tentiae ferendae, et imjperium mihi dedit.
Res publica n[e quid detrimenti caperet, me] pro praetore simul
cum consulibus pro[videre iussit]. — Cicero Philipp. 1 1, 8, 20: C. Caesari
adulescentulo Imperium extraordinarium mea sententia dedi. Die Ver-
handlungen des Senates dauerten mehrere Tage, s. Appian. b. c. 3, 51.
Cicero Philipp. 6, i, 3: haec sententia — — per triduum valuit.
lieber diese ersten Ehren des Caesar (vgl. o. S. 28 A. 5) s.
Nipperdey, Die leges annales: Abhandlungen der sächs. Ges. d.
Wissensch. 1865 S. 69.
7) (zu S. 94.) Cicero schreibt im Januar an den eingeschlossenen
Dec. Brutus nach Mutina (ad famil. 11, 8, 2): Romae dilectus habe-
tur totaque Italia, si hie dilectus appellandus est, cum ultro .se offe-
runt omnes.
8) (zu S. 94.) Cicero Philipp. 7, 8, 24: Ut omittam multitudinem:
L. Visidio (?) equiti Romano — — — qui vicinos suos non cohor-
tatus est solum, ut milites fierent, sed etiam facultatibus suis sub-
levavit — — , Appian. b. c. 3, 66: xa d' £1/ 'Pcojnj; xm> vnarav ov
TtaQoi'Toav 6 KiKSQCov ijysv vno ör]^OK07Ctc4g. xai avvs'j(^si^g rjGav .SKOikt]-
ölai, üTtAo: re SLQyd^sro Gvvayayojv tovg drjfiiovQyovg a^ißd-L, %al 'jf^Qi][.io:ra
Gwaksys, Kai ßaQvrdrag ißcpoQccg rotg Avtatviov (pikoig ETtsri'&si.
9) (zu S. 94.) S. Mommsen, R. Staatsrecht 3 S. 228 — 29. Plutarch.
Aemilius Paullus 38: roöovrav slg xo örjjxoGiov xoxe ')[Qi]adxcov vit avxov
TS&ivTiov, (oßrs (H]K£Xt Ö£T]6ai. xbv öf]fiov SiöEvsyKeiv a'/^Qi x&v 'Iqxlov %al
Tldvöa y^QOVcov, Ol tvsql xbv tiq&xov Avtcöviov %al KaißaQog Ttoksfiov
vndxevöav. Cass. Dio 46, 3 1 : STCstd'^ xe TtoXX&v 'j(^Q7]^dxcov eg xbv TtoXs-
fiov idsoino^ ndvxeg ^ev xb TtSfiTCxov aal einoGxbv xrig v7(aQ'jipv6)]g Gcpisiv
ovGiag iniöcoKav^ 01 dh 6r} ßovXsvxal Kai xißöaqug oßoXovg x«'9'' sKd6x)]v
%£Qa^dSci xbiv iv xTj noXsi oIki&v.
10) (zu S. 94.) Peter, Hist. rom. frgm. p. 268 — 9: Octavius Musa
enim, civis Mantuanus idemque magistratus, cum tributura ab Augusto
3,:
■3 5 n. I. Gallia cisalpina.
fuisset indictum, pecora Vari capta pignori tarn diu in foro clausa
tenuit (nam Varus possessor ]\Iantuanus erat), donec inedia morerentur.
1 1) (zu S. 95.) S. Mommsen, Rom. Münzw. 411 ff. und in Sallet's
Zeitschr. für Numismatik 2 S. ^2 ff. Bursian's Jahresbericht ^2 (1882), 444.
Gli Ultimi ripostigli di denari, Museo ital. I p. 345 (cf. p. 361).
12) (zu S. 96.) Boeder, Diss. de hello Mutinensi, Argentorati 1643.
Bodewig, R. , De proeliis apud Mutinam commissis (Diss. v. Münster),
Barmen 1886. Kaestner, B., Die Haltung des Rom. Senats während
der Belagerung v. jMutina, Progr. v. Coburg 1886 Nr. 637. Hagen,
INI. von, Quaest. criticae de hello INIutinensi, Marburg 1887, p. 25.
Ephem. epigr. 4, 192: [bellujm civil, mutinese cum M. [a]ntonio.
Wegen der Gesandtschaft s. Drumann i, 243 u. 249. Von den Ge-
sandten starb Servius Sulpicius Rufus (cos. 70351) auf der Reise.
Euseb.-Hieronymus ed. Schoene 2 p. 137. z. I. Abrah. 1973: Sergius
Sulpicius iuris consultus et P. Servilius Isauricus publico funere elati.
Cicero ad famil. 12, 5, 3 (vom Februar 711/43): Serv. Sulpicii morte
magnum praesidium amisimus. Vgl, Schiller, G. d. R. Kais, i, 37.
13) (zu S. 96). Vgl. Caland, W. , de nummis M. Antonii Illviri,
Lugd. Batav. 1883. v. Sallet, Ztschr. für Numismatik 12 S. 137 u. 384.
S. die schlecht geprägte Münze mit Anton, imp. : 1 S. 30. Antonius
hatte vor Mutina 6 Legionen ausser seinen Praetorianem und Reitern,
Cicero Philipp. 8, 8, 25 u. 8, 9, 27; ad famil. 10, 30.
14) (zu S. 97.) C. I. L. XII 4333: VII quoq(ue) idus lanuar(ias)
qua die primum Imperium orbis terrarum auspicatus est (imp. Caesar
Divi f.). C. I. L. I p. 383: E[o die Caesar] primum fasces sumpsit.
Supp[l]icatio lovi • F£R ■ CUM ■ Imp. Caesar Augustu[s primus fasces
sumpsit] Hirtio et Pansa [cos.] Vllvir epul(onum) creatus
[cos] • PRAEN. C. I. L. I p. 312 (Orelli 2489): Imp • Caesar • Augustu[s]
Hirtio • et • Pansa [cos] VII • vir • epul • creatus [est] (7. lan.). Münzen m.
d.Patera (Zeichen d. Vllvir ep.) und Inschr. imp. Caesar divi f. Eckhel 6, 87.
Cavedoni, Ann. d. Inst. 22, 174. Plin. n. h. 11, 190: Divo Augusto
Spoleti sacrificanti primo potestatis suae die sex victimarum iocinera
replicata intrinsecus ab ima fibra reperta sunt, responsumque dupli-
caturum intra annum imperium. Vgl. Cass. Dio 46, 35; Sueton.
Aug. 95 und lul. Obsequens 129: duplicia exta. Diesen Tag betrachtete
man später als den Anfangstag der Herrschaft des Augustus, s.
Kaestner, O., De aeris quae ab imperio Caesaris Octaviani constituto
initium duxerint (Lpzg. 1890) p. 2.
15) (zu S. 98.) Cic. Philipp. 8, 2, 6 (Brief des Pansa): Deieci
praesidium, Claterna potitus sum, fugati equites, proelium commissum,
occisi aliquot.
16) (zu S. 98.) Cic. Phil. 14, 3 — 4: L. Antonius stand in Parma.
II. I. Gallia cisalpina. :,j
17) (zu S. 98.) Die Besatzung der Festung bestand aus drei
Legionen, die Brutus zum Theil erst kürzlich in Oberitalien aus-
gehoben hatte. Appian. b. c. 3, 5g: Jin^iov de gieret r()iöiv hv i-fei
xek&v iv&dös nal&ixev. Cic. ad famil. 10, ^;^, 5. Vgl. Drumann i, 290.
18) (zu S. 98.) Sueton. Aug. 10 behauptet fälschlich von Caesar:
demandatum bellum tertio mense confecit duobus proeliis.
19) (zu S. 98.) Cass. Dio 46, 36: OQ^irjöavteg ovv Bovciviav ^ei>
i-KlEicp^ciGccv iino t&v cpqovQ&v ä^iayl TtaQeXaßov, %a\ xov(i inniag rovg
^era rovro aitavvi^Gavrdg GcpiGiv, irQBiljavro , vno 8s tov TtQog rij Mov-
xivri Ttorafiov xrig xs iit avxü q)vXa%iig ov^ olöi xs iyivovxo TCEqcaxiooi
TCQOycoQiiöai.
20) (zu S. 99.) Frontin. strateg. 3, 13, 7 (cf, Cass. Dio 46, 36):
Hirtius consul ad Decimum Brutum, qui Mutinae ab Antonio obside-
batur, litteras subinde misit plumbo scriptas, quibus ad brachium
religatis milites Scultennam amnem transnabant. c. 8: Idem columbis,
quas inclusas ante tenebris et fame adfecerat, epistolas seta ad Col-
lum religabat easque a propinquo, in quantum poterat, moenibus
loco emittebat. lUae lucis cibique avidae altissima aedificiorum peten-
tes excipiebantur a Bruto, qui eo modo de omnibus rebus certior
fiebat: utique postquam disposito quibusdam locis cibo columbas
illuc devolare instituerat = Liv. per. 118 — 1 19? Plin. n. h. 10, 37, lio:
Quin et internuntiae in magnis rebus fuere, epistulas adnexas earum
pedibus obsidione Mutinensi in castra consulum Decumo Bruto mit-
tente, quid vallum et vigil obsidio atque etiara retia amne praetenta
profuere Antonio per caelum eunte nuntio? Ebenso hatte ein römischer
Ritter eine Schwalbenpost eingerichtet, um das Resultat der Wett-
rennen nach Hause zu melden (Plin. n. h. 10, 24, 71).
Ueber die Lebensmittel s. Frontin. strateg. 3, 14, 3: Hirtius Mu-.
tinensibus obsessis ab Antonio salem, quo maxime indigebant, cupis
conditum per amnem Scultennam intromisit. c. 4 : Idem pecora
secunda aqua demisit, quae excepta sustentaverunt necessariorum in-
opiam. = Liv. per. 119?
Die Scultenna,
Vgl. Nissen, Italische Landeskunde i S. 198.
21) (zu S. 99.) Modena*) liegt heute zwischen Secchia und Panaro,
die beide, im Gebirge in mehreren Quellarmen entspringend und nord-
wärts fliessend, die Via Aemilia schneiden. Man könnte daran denken,
die Scultenna mit der Secchia zu identificiren, deren östlichster Neben-
arm am nächsten bei Mutina vorbeifliesst. Auch was von Tiefe und
*) [Cavedoni] Marmi Modenesi, Modena 1828, p. 33 n.
Tg II. I. Gallia cisalpina.
Schiffbarkeit überliefert wird, passt einigermaassen. Das Dizionario
corografico delF Italia sagt unter d. W. Secchia: Essa e guadabile in
molti piinti fino a Concordia [weiter stromabwärts nahe beim Po] ma
piü giü la sua profondita varia fra i 2 e gli 8 metri. Vi si naviga
con piccoli batelli, ma per giungere con questi sino a Modena, vuolsi
attendere il tempo delle acque alte. — — Un canale detto Naviglio
di Modena, parte dalla Secchia tocca quella cittä, e raggiimge il
Panaro a Bomporto.
Allein der Name Scoltenna haftet heute an dem westlichsten
Quellfluss des Panaro (Forbiger, Alte Geographie (1848) 3 S. 508 A.),
der östlich von Modena bei S. Ambrogio die aemilische Strasse schneidet,
und haftete dort wohl schon im Mittelalter. Vgl. Paulus Diaconus bist.
Langobard. 4, 44 (Hannover 1878 p. 170): Rothari, rex Romanorum
— — cum Ravennatibus Romanis bellum gessit ad fluvium Aemeliae
quod Scultenna dicitur. In den Anmerkungen wird dieser Fluss fälsch-
lich identificirt mit dem Tanaro st. Panaro. Vgl. Spruner-Menke, Handatl.
d, M.-A. (1880) Taf. 22 vor II 37, Taf. 24: 1 137—1302. Die mittel-
alterliche Benennung stimmt also genau überein mit der modernen;
das bereits erwähnte Dizionario corografico dell' Italia unter d. W.
Scoltenna sagt ganz richtig: (Scoltenna) poi cambia il suo nome con
quello di Panaro, in vicinanza al villaggio delle Tagliole. Für uns bleibt
also kaum ein anderer Ausweg, als mit Cluver. , Ital. antiq. p. 418,
anzunehmen, dass die Scultenna ihren Lauf geändert hat. Der west-
lichste Quellfluss des Panaro lief wohl früher im Bette des östlichsten
Nebenarms der Secchia. Die Poebene ist der classische Boden, auf
dem der Europäer das Wasser bemeistem lernte; dort hat er sich
Eingriffe in den Lauf der Flüsse erlaubt, d^v^ noch viel herrischer
waren, als diese unbedeutende Flusscorrection, die bei der Scultenna
vorausgesetzt wird; irgend welche natürliche Schwierigkeiten hatte diese
Correction sicher nicht zu überwinden. Dass dieser Fluss früher wasser-
reicher gewesen, zeigt namentlich die Erzählung bei Appian. b. c. 3, 73;
darnach wurde er bei Modena mit Kähnen befahren.
22) (zu S. 99.) Die aemilische Strasse durchschnitt ursprünglich
bei Mutina Wälder und wenig angebautes Land; durch dieses gefähr-
liche Terrain musste im Anfang des zweiten punischen Krieges C.
Manlius vordringen, um die von den Boiern bedrängte Festung zu
entsetzen. Livius 21, 25: silvae tunc circa viam erant plerisque in-
cultis. Auch die berühmten Thonwaaren, die in der Umgegend ge-
macht wurden, sind ein Beweis für den schweren Boden und die
Schwierigkeit des Terrains. Plin. n. h. 35, 12, 161.
Pansa hat mit seinem Heere Rom nicht vor dem 19. März ver-
lassen, derm nach Cicero ad famil. 12, 25 führte er noch am 17. März
II. I. Gullia cisalpiiui. -iq
(Liberalibiis) und am ig. d. M. (Quinquatribus) den Vorsitz im Senate.
In den letzten Tagen des März wird er abmarschirt sein.
2^) (zu S. lOi.) Cic. Philipp. 14, 10, 27: Quid dicam de Hirtio?
qui re audita e castris duas legiones eduxit incredibili studio atque
virtute, quartam illam, quae relicto Antonio se olim cum Martia legione
coniunxit, et septimam, quae constituta ex veteranis docuit hoc proelio
militibus eis, qui Caesaris beneficia servassent, senatus populique
Romani carum nomen esse, his viginti cohortibus, nullo equitatu,
Hirtius ipse aquilam quartae legionis cum inferret — — cum tribus
Antonii legionibus equitatuque conflixit. Vgl. ad famil. 10, 30, 4.
24) (zu S. loi.) Appian. b. c. 3, 70. Torquatus war vielleicht ein
Sohn des L. Manlius Torquatus (Münzherr um 700/54, Praetor 705/49).
S. Babelon, Descr. histor. 2 p. 179 — 80. Einen T. Torquatus nennt
Cicero im J. 709/45 pr. r. Deiotaro 11, 32 optimus adulescens.
25) (zu S. loi.) Eckhel, d. n. 6 p. 35 irrt, wenn er meint, die
Acht sei schon vor der Schlacht bei Mutina über den Antonius aus-
gesprochen.
26) (zu S. loi.) Cic. Philipp. 14, 14, 37: cumque C. Caesar pro
praetore imperator consilio diligentiaque sua castra feliciter defenderit
copiasque hostium, quae ad castra accesserant, profligarit, occi-
derit . C. I. L. X 8375 (feriale Cumanum): [Apr. 14: XVIII K.
Mai. eo die Caesar primum vicit supplijcatio Victoriae Augustae.
[Apr. 15: XVII K. IMai. eo die Caesar primum imperator appjellatus
est. Supplicatio Felicitati imperi. Vgl. die Anmerkungen von Mommsen
im Hermes 17, 635 ff., der mit Recht Drumann's Vorschlag (i, S. 297 A.)
zurückweist. Ovid. fasti 4, 621 (Apr. 14):
Occupat Aprilis idus cognomine Victor
lupiter: hac illi sunt data templa die.
Hac quoque, ni fallor, populo dignissima nostro
Atria Liberias coepit habere sua.
Luce secutura tutos pete, navita, portus:
Ventus ab occasu grandine mixtus erit.
Scilicet, ut fuerit, tamen hac Mutinensia Caesar
G^andine militia perculit arma sua.
27) (zu S. 102.) Sueton. Aug. 10: (Proelio) priore Antonius
fugisse eum scribit ac sine paludamento equoque post biduum demum
apparuisse, sequenti satis constat non modo ducis sed etiam militis
functum munere atque in media dimicatione aquilifero legionis suae
graviter saucio aquilam umeris subisse diuque portasse. Florus 2, 15, 5.
Cass. Dio 46, 36.
28) (zu S, 102.) Nach Drumann i, 309 war der 27. April der
Tag der entscheidenden Schlacht, nach Vogeler dagegen der 26. April.
.Q II. I. Gallia cisalpina.
S. Vogeler, L., Quae a. 710/44 acta s. in sen. Rom. Sentent. controv.:
Proel. Mutinense commissura est a. d. VI Kai. Mai. a. u. 711. Ihne,
Rom. Gesch. 7 (i8go) S. 482 betont für das zweite Treffen besonders
die Wichtigkeit von Appian. b. c. 3, 72. S. Schiller, R. K. i, 41 A.
29) (zu S. 103.) C. I. L. X 4786: C • Cabilenus ■ C • f • Fal |
Gallus ■ leg • VIII • Mutinensis.
30) (zu S. 103.) Drumann i S. 308: „Die Sage von dem Ausfall
des D. Brutus — — findet sich zuerst in einem der unächten Briefe
„an Brutus" (ep. 4)". Dem widerspricht aber Cic. ad famil. 11, 14, i:
spem attulerat exploratae victoriae tua praeclara Mutina eruptio, fuga
Antonii conciso exercitu, wo die Anordnung der Worte (erst die
eruptio, dann die fuga) es deutlich zeigt, dass hier von einem Aus-
fall während der Schlacht, nicht von dem Hervorbrechen des Brutus
zur Verfolgung des fliehenden Antonius die Rede ist. Es wäre
gradezu wunderbar gewesen, wenn Brutus nicht seine letzten Kräfte
zusammengerafft hätte, um bei seiner eigenen Befreiung mitzuwirken.
Namentlich der Tod des Pontius Aquila, eines Legaten des Brutus
(Cass, Dio 46, 40. Cicero ad fam. 10, ^^, 4: Hirtino proelio), zeigt,
dass die Besatzung der Festung sich an der Schlacht betheiligte.
Vgl. Ruete, die Correspondenz Cicero's S. 86 — 87.
31) (zu S. 103.) Bei Suidas s. v. 'ETtrjQx^öev ist von einem Rück-
zug des Antonius die Rede; wir können aber nicht wissen, ob der
Rückzug von Mutina gemeint ist.
32) (zu S. 104.) Die Erzählung bei Appian. b. c. 3, 73 wird von
Drumann l, 309 mit Recht verworfen. Bei der Unterredung zwischen
Brutus und dem Caesar kam es nicht zum Bruch; obwohl dieser sich
weigerte, bei der Verfolgung des Antonius mitzuwirken, Cic. ad fam.
II, 10, 4 u. II, 13, I.
33) (zu S. 105.) Frontin. strateg. i, 7, 5: M. Antonius a Mutina
profugus cortices pro scutis militibus suis dedit. Plut. Anton, c. 17.
Macrob. Saturn. 2, 2, 6: Post Mutinensem fugam quaerentibus quid
ageret Antonius respondisse familiaris eins ferebatur: Quod canis in
Aegypto: bibit et fagit.
34) (zu S. 105.) Ueber die einzelnen Orte, welche ?.I. Antonius
und Dec. Brutus auf ihrem Marsche berührten, s. Drumann i, 344
und Mommsen C. I. L. V p, 828. 850.
35) (zu S. 105.) Ovid. Trist. 4, 10, 5 f.:
Editus hinc ego sum, nee non ut tempora noris
Cum cecidit fato consul uterque pari.
Ehe man in Rom den Tod der Consuln erfuhr, wurden dort Münzen
geprägt mit der Inschrift: C • Pansa • C • f • C -n • (Bild der Roma m.
Victoria), ^ Libertatis (bekränzter Kopf der Libertas), s. Eckhel d.
II. 2. Galliu transalpina. a j
n. 5 p. 341. Babelon 2 p. 546 no. 20. Darnach wäre Rom befreit
von der Hernscliaft des Antonius; Mommsen, Gesch. d. R. ]\Iünz\v.
S. 416 A. 14, denkt dagegen an die Befreiung von der Herrschaft
des Dictators Caesar's, was bei einem Caesarianer wie Pansa auf-
fallend wäre; während Cavedoni (sagg. p. 18) diese Münzen sogar
dem J. 710/44 zuweisen wollte.
36) (zu S. 105.) Schon Aquillius Niger (Peter, Ilist. Rom. fragm.
p, 270) behauptete, Caesar habe den Ilirtius in der Schlacht er-
mordet; auch Tac. ann. i, g — 10 erwähnt den Verdacht, dass Caesar
den Hirtius und Pansa ermordet habe.
37) (zu S. 106.) Eutrop. 7, i: Quare tres exercitus uni Caesari
Augusto paruerunt.
38) (zu S. 106.) Valer. Maxim. 5, 2, 10: M. Cornuto praetore
funus Hirtio et Pansae iussu senatus locante, qui tunc libitinam exer-
cebant, cum rerum suarum usum tum ministerium suum gratuitum
poUiciti sunt, quia hi pro re publica dimicantes occiderant. Vellei. 2, 62.
Livius perioch. 1 1 9.
2. Capitel.
Gallia transalpina.
i) (zu S. 108.) Munatii s. Drumann 4, 205. Kleijn, De L. et
T. Munatiis Plancis, Lugdun. Bat. 1857. Klerck, A, G. de, DeL. Munatio
Planco, Traj. ad/Rh. 1855. Nake, Bruno, de Planci et Ciceronis episto-
lis, Berl. 1866. Porträt falsch, s. Bernouüi, R. Iconographie i, 236, C. I. L.
X 6087 : L • Munatius • L • f • L • n • L • pron | Plauens • cos • [7 1 2/42]
cens • imp • [710/44] iter • [720/34] VII • vir | epulon • triump • ex •
Raetis • aedem • Saturni | fecit • de • manibis • agros • divisit • in • Italia |
Beneventi • in • Gallia • colonias • deduxit | Lugudunum • et • Rauricam •
Auf den L. Munatius Plauens hat man auch die sehr verstümmelte
Inschrift C. I. L. IX 5815 — 16 bezogen. C. I. L. VI 13 16 (Borghesi,
Oeuv. 2 p. 84 = Weihinschr. d. Saturntempels): L ■ Plauens • L -f •
cos • 1// I imp • iter • de • manib(iis). — L • Plancus • pr • (aefectus 708/46
— 709/45) urb • (daneben eine Oenochoe). Cohen, Med. cons.
p. 221; imper. i^ p. 13 n. 30 — t,2 (708/46). — Babelon 2 p, 15
no. 18 und p. 240: (Victoria mit den Zügen von Caesar's Gemahlin
Calpumia) C ■ Caesar die • ter • I^ L • Plane pr • urb • (praefericulum).
Barbarische Münzen aus der Zeit seiner gallischen Statthalterschaft
s. Revue num. frany. 1859 p, 230: L. Mun. (Kopf eines Kriegers im
Helm). 1^ iussu (Adler m. Schlange). Ueber seine Verwaltung Galliens
A2 11. 2. Gallia transalpina.
s. Desjardins, descript. d. la Gaule 3, 31. lieber den INIimatius als
Redner s. Teuffei- Schwabe § 209, 8.
2) (zu S. log.) Macrob. Saturn. 2, 2, 6: Plauens in iudicio forte
amici cum molestum testem destruere vellet, interrogavit, quia sutorem
sciebat, quo artificio se tueretur. lUe urbane respondit: Gallam subigo.
Sutorium hoc habetur instrumentum , quod non infacete in adulterii
exprobrationem ambiguitatem convertit. Nam Plancus in Maevia Galla
nupta male audiebat.
3) (zu S. log.) Ueber Asinius PoUio s, Drumann 2, 2. Schaefer-
Nissen, Quellenkunde § 59. Teuffel-Schwabe, Rom. Literatur § 221, 7,
Thorbecke, J. Rud., de C. Asinii Pollionis vita et studiis doctrinae,
Lugdun. Bat. 1820. Hendecourt, Oct. de, De vita gestis et scriptis
Asinii Pollionis, Lovanii 1848. Bailleu, P., Quo modo Appianus in
bellorum civilium libris II — V usus sit Asinii Pollionis historiis, Götting.
1874. Thouret, G., de Cicerone, Asinio PoUione, Gaio Oppio, Lpz.
Stud. I (1878) S. 303 — 360. Vgl. Büdinger Denkschr. d. Wiener
Akad. 31 (phil.-hist. Gl.) 231. Wölflflin, C. Asinius Pollio de hello
Africo i. d. S.-B. der bair. Academie i88g, philos.-philol.-hist. Gl. S, 319.
Ehreninschriften des Pollio sind nicht erhalten, dagegen eine seines
Enkels, C. I, L. X 1682: Cn. Asinio Pollionis et Agrippae nepoti .
Ueber seinen Triumph über die Parthiner s. u. Seine Bethei-
ligung an den Verhandlungen des Senats in der späteren Zeit be-
zeugen die Senatsbeschlüsse v. Jahre 729/25 (S,-B. der Beri. Akad. 1889
S. 966) u. V. Jahre 737/17 (C. L L. VI 877). Ueber die Lage seiner
Villa bei Tusculum s. Kiepert, H., Wandkarte von Alt-Latium, Berlin
1888. Not. d. scavi 1889 p. 402 (Ziegel): Asin Poll • (zw. Via Labi-
cana und Tusculana).
4) (zu S. HO.) Asin. Pollio in Sicilien s. Klein, Verwaltungs-
beamten I, I S. 134^ — 5.
5) (zu S, III.) Seneca suasor. 6, 14 (p. 32 Bu.): excepto Asinio
PoUione, qui infestissimus famae Ciceronis permansit.
6) (zu S. III.). Valer. Max. 8, 13, 4: Asinius Pollio — — ipse
nervosae vivacitatis haud parvum exemplum. Als Proben von Pollio's
pointirter Ausdrucksweise verweise ich auf seinen Brief Cic. ad famil.
10, ^S, 5: nam neque deesse neque superesse rei publicae volo.
Macrob. Saturn. 2, 4, 21: Temporibus triumviralibus Pollio, cum
fescenninos in eum Augustus scripsisset, ait: At ego taceo. Non est
enim facile in eum scribere, qui potest proscribere. Plin. epist. 6, 29, 5:
Pollionis vel tamquam Pollionis verissimum experior „commode agendo
factum est ut saepe agerem, saepe agendo ut minus commode."
Dies ist nicht berücksichtigt in der neuesten Schrift von J. IL Schmalz,
Ueber den Sprachgebrauch des Asinius, zweite Aufl., München 1889.
II. 2. Gallia traiisalpina. a j
7) (zu S. III.) Catull. 12, 9—10: (Asin. Poll.) est enim leporum
disertus puer ac facetiarum,
8) (zu S. 112.) Im J. 710/44 hatte Asinius nur zwei Legionen,
Appian. b. c. 3, 46, nämlich die 28. und 30. Legion, die gelegent-
Hch (Cicero ad fam. 10, ^2, 4 u. 31, 5) erwähnt werden. In dem-
selben Briefe (10, ^2, 4) dagegen spricht er von drei Legionen; er
scheint also beim Ausbruch des Bürgerkriegs eine neue Legion in
seiner Provinz ausgehoben zu haben. Zwei Legionen seines Heeres
führte er später dem Antonius zu (Appian. b. c. 3, 97), die dritte
blieb also wahrscheinlich zur Besatzung in Spanien zurück.
9) (zu S. 113.) Morel, Ch, , Geneve et la colonie de Vienne;
6tude sur une Organisation municipale a l'cpoque romaine. Geneve i J
Gründung von Lyon.
Vgl. Boissieu, Inscriptions de Lyon p. 117 — 132: Origines Lyonnaises.
10) (zu S. 113.) Revue epigr. d. Fr. 1885 p. 140 Fondation de
Lyon: avant et apres. Allmer et Dissard, Trion. Antiqiüt^s decou-
vertes en 1885, 1886 et anterieurement au quartier de Lyon dit de
Trion. Lyon 1888 (mit Geschichte des römischen Lyon). d'Arbois
de Jubainville, une vielle etymologie du nom de Lyon, Compte rendu
de l'acad. IV. ser. 14 (1886) p. 454. Pseudo-Plutarch. (V p. 85 ed. D.)
de fluviis 6, 4 (Lugdunum): Xovyov yccQ rrj 6cpa>v diakinrco rbv KOQccy.u
KaXovöi' öovvov de xönov kh,eyovxa' xa^cbg löroQSt KXeiro<p&v £v ly
Kriöeojv. Vgl. Seneca epist. 91: huic coloniae ab origine sua cen-
tesimus annus. Strabo 4 p. 192: avxb jxsv örj rb Aovydovvov, inriG^ivov
Inl Xöcpio Kcaci rrjv ov^ilSoXrjv xov xe 'AQaQog 7toxc<i.iov xat rov 'Podavov,
YMxiyovöi 'Pco^cciGi. Lugudunum 711/43 cf, Kubitschek, Imp. Rom. 217.
L. Munatius Plauens et le Genie de la ville de Lyon, s. Gaz. archeol. 9
(1884) p. 257 (pl. 34). Sehr zweifelhaft! spätere Zeit! Revue archeo-
logique 1888 III. ser. 11 p. 143 = Revue epigraphique du midi
de la France 1887 (octobre — novembre no. 47) p. 325 no. 688:
(Lyon.) Poterie en terre grise representant Plancus et le Genie de
Lyon. Deux personnages debout echangeant des paroles reproduites
sur l'inscription:
[a] ma ntissimo co • •
habe as
propit ium
Caes are •
Plancus tient de la main gauche le rouleau sur lequel est transcrite
la loi coloniale, et, de la droite, un vase qu'il presente au Genie;
de ce vase sortent deux pavots. Le Genie est coiffc d'une couronne
tourrel6e et tient une haste terminee par un pommeau.
^^ II. 2. Gallia transalpina,
M. Allmer supplee: „[Genio ajmantissimo co[loniae]. — Habeas
propitium Caesare(m)", repond le Genie, Cette derniere phrase tendrait
a confirmer la conjecture que Plancus serait revenu ä Lyon, apres
Actium, avec une seconde deduction composee de veterans, Appliquee
ä la premiere deduction faite, en 43, par le Senat, la formule ne
se comprend pas. M. Hirschfeld pense qu'il s'agit, en effet, d'une
seconde deduction, mais ne voit pas qu'il soit necessaire de reconnaitre
Plancus sur ce medaillon.
Zu den ältesten Münzen von Lyon gehören zwei silberne Quinare
(s. Eckhel 6, 40. Boissieu, Inscr. d. Lyon p. i 26. Borghesi, Oeuvr. i, 498.
Babelon, Description i p. 168 — 69) mit Zahlen, welche auf die Lebens-
jahre des M. Antonius (s. o. S. 5) bezogen werden:
i) (Geflüsrelte Victoria), R (Schreitender Löwe)"! ,
T '5 • VT c T Q ,^. Vgl. Annuaire de
Luguduni a. XL. b. I S. 107. y ^
2) (Geflügelte Victoria) Illvir r • p • c . R (Schrei- o \
tender Löwe) Antoni jmp. a. XLL j ^ ' ' )P-- J ■
Diese Beschreibung wird bestätigt durch die Abbildung bei Cohen i^
p. 51 no. 3. (Die Angabe im Annuaire de num. , der ich oben S. 5
folgte, ist nicht ganz genau ; desshalb wird die Beschreibung hier wieder-
holt.) Beide sind geprägt 71 1/43 — 712/42, s. Bompois, Revue numismat.
(frany.), Paris 1868 p, 80, der meint, dass die ältere dieser beiden
Silbermünzen speciell zur Feier der Gründung der Colonie geprägt
wurde.
11) (zu S. 114.) M. luventius Laterensis scheint Besitzungen in
Praeneste gehabt zu habep; dort hat sich ein Ziegel mit seinem
Stempel gefunden. Vgl. Mittheil. d. Rom. Instituts 2 (1887) S. 292.
Dessau: Un amico di Cicerone ricordato da un bollo di mattone di
Praeneste: M • (luventius) Later(ensis) • q •
Wegen der Oertlichkeit des Argenteus, Forum Voconii u. s. w.
muss ich verweisen auf die Karte zu Lentheric, Ch., Les voies an-
tiques de la region du Rhone, Avignon 1882, der Forum Voconii
identificirt mit dem heutigen Vidauban; auf der Tab. I zum C. I. L. XII
wird dieser Ort etwas mehr südwestlich nach Chäteauneuf verlegt.
12) (zu S. 114.) CuUeo war wahrscheinlich der Vater des Q.
Terentius Culleo, den wir auf Münzen von Lilybaeum als Statthalter
von Sicilien wiederfinden. S. Borghesi, Oeuvr. 2 p. 206 — 9. Klein,
Verwaltungsbeamten d. Provinzen i No. 97.
13) (zu S. 116.) Brüggemann, de M. Aemilii Lepidi vita et
gestis p. 42. Der Brief des Lepidus (Cic. ad fam. 10, 35) ist datirt:
d. III Kai. [lun.] a Ponte Argenteo.
14) (zu S. 116.) Appian. b. c. 3, 81: Kai 6 j£Ki.iog iniöTslks
TTj ßovXrj,^ xov ^Avxo)vi,ov dXca^evov KvvY\y£xri6tiv^ vavuxcoi' ne^ i]6)j yeyo-
II. 2. GalHa transaljiina.
45
vorcov. Der Sinn ist klar, aber die letzten Worte scheinen verderbt
zu sein. Vgl, die Anmerkung von Mendelssohn.
1 5) (zu S. I 1 8.) Der letzte Brief des Plancus an den Cicero
(ad famil. 10, 24) ist datirt vom 28. Juli; wahrscheinlich nicht lange
nachher trennte sich Plancus von Dec. Brutus, um zum Feinde über-
zugehen.
16) (zu S. 118.) Appian. b. c. 3, 97: cinoyvovg ovv ^idyea&ai,
(pBvySLv I'kqivs TtQog Bqovtov ig MaKeöoviav. ecpevyE d' ovk iitl räöe
XG)v "AkneüiVj alX ig Pdovevvccv 7) AKvlrjiav. inei de KaiGaQ coöevs
ruvrrj akXtjv y,aKQOTiQai' odbv Kai övßTtOQOv iitsvoei^ x6v ts 'PTjvov nsQü-
6at, Kai xa dyQKoxsQa xüv ßaQßdocov VTtSQeXd'etv. Cass. Dio 46, 53:
iyKavaksKp&slg de vnb xov TJXdyy.ov vu xs xov AetclSov %al xd xov
Avxcotnov (pQOvi'icSavxQg ^ xi'iv xe Fakaxlav ixkiTteiv vial ig xr]v MaKEÖoviav
TCQog xov Bqovxov Tte^fj öt, IXXvql&v iTCsi^^Tivai h'yvco^ v.ai xivag 6xQa-
xicoxag — — TtQosTtSfiipcV. Hagen, M. v., Quaestiones criticae de hello
Mutinensi p. 50 — 51, lässt den Brutus im heutigen Elsass über den
Rhein gehen, um dann im Thal der Donau stromabwärts zu marschiren.
Aber so weit reichte der geographische Horizont damals nicht. Bei
einer so nördlichen Richtung des Marsches versteht man aber nicht,
wie Caesar dem Brutus hinderlich wurde, wie grade zu ihm die
Truppen des Brutus desertiren konnten, statt zum Antonius; auch ist
es bei jener Auffassung schwieriger zu verstehen, wie bei der Auf-
lösung des Heeres das Heergeräth bis nach Metulum (Appian, 111} r. ig)
gelangen konnte. Dazu kommt, dass Brutus den gallischen Häuptling
kannte, in dessen Hände er fiel (x\ppian. b. c. 3, 97: nolkd Ttenoii]-
K(bg SV xov Kdfidov). Wenn Camilus in der Gegend von Graubünden
wohnte, ist es nicht auffällig, dass der römische Statthalter in Ober-
italien ihm Wohlthaten erwies; wohl aber, wenn er im heutigen
Elsass wohnte. Vgl, Drumann i, 357.
17) (zu S. 118,) Strabo 4, 6, 7: Ol' ye nal /itKi^ov Bqovxov, (piv-
yovxa i% Movxivrjg, iTtga^avxo tf^or^ju.'^i^ Kax avÖQa. Das kann wohl
nicht auf den Hinmarsch bezogen werden, wo er nicht floh, sondern
verfolgte. Appian. lUyr. 17 sagt z. B. von den Salassern: xiXi] xovg
TtaQodevovxag i^xovv.
18) (zu S. 119.) Appian. lUyr. 19: (ot MsxovXot) ^mavaig
naxSTtövovv , ag iöyjiKSGav ix xov TtoXifiov, öv Jinfxog BQovxog ivxav&a
inoXe^rjüEv Avxojvlo) xs nal tc3 £eßa6xä.
19) (zu S. 119.) Appian. b. c. 3, 97: (Brutus) ^sxd xQiaKoaiav
XMv TTaQafisivdvxcov ftovcoi' inl xov 'Pijvov icpBQSxo. övßTtoQOv 6 ovxog
avxov TteQCiv 6vv oXlyoig, dnsXiLcpd-)] y.al vno xiovSe nXijv 6iKa (lovcov.
20) (zu S, 119.) Valerius Max. 4, 7, 6: (Dec. Brutus) fugiens a
Mutina, ut ad se interficiendum ab Antonio missos equites advenisse
^5 II. 3- Caesar's Marsch^gegen Rom.
cognovit, quodam in loco iustae poenae debitum spiritum tenebris
furari conabatur, eoque iam facta inruptione Terentius, fideli mendacio
obscuritate ipsa suffragante, Brutum se esse simiilavit et corpus suum
trucidandum equitibus obiecit. verum cognitus a Furio, cui Brutianae
ultionis officium mandatum fuerat, nece sua amici supplicium discu-
tere non potuit.
2i) (zu S. 119.) Ueber den keltischen Namen Camelus (Camalus)
s. Hübner im Hermes 15 (1880) S. 76.
22) (zu S. 119.) Paulus, M., De Decimo lunio Bruto Albino,
Münster i88g. Gurlitt, L., Der Briefwechsel zw. Cic. u. Decim. Brutus,
Jbb. f. cl. Phil. 121 (1880) S. 612. V. Hagen, Quaest. criticae de
hello Mutinensi (Marbg. 1887) c. III p. 42 — 52: de exitu Dec. Bruti.
Drumann i, 357. Vellei. 2, 64. Appian. b. c. 3, 97 — 8. Cass. Dio
46, 52 — 3. Plutarch. Anton, c. 18. Livius periocha 120: a Capeno
Sequano interfectus est. Oros. 6,18,7: D. Brutus in Gallia a Se-
quanis captus et occisus est. Sequani sind natürlich die gallischen
Reiter des Antonius. — Die Grenze von Gallien geht in der That
fast bis an den westlichen Quellfluss des Rheins und in die Gegend
von Chur, Das ganze Gebiet der Helvetier, das ungefähr so weit
reichte, gehörte natürlich noch zur gallischen Provinz.
Ueber seinen Tod vgl. Seneca cpist. 82: mors — — in Bruto
turpis est et erubescenda. Hie enim Brutus qui cum periturus mortis
moras quaereret ad exonerandum ventrem secessit et evocatus ad
mortem iussusque praebere cervicem : Praebebo , inquit , ita vivam.
Valer. Max. 9, 13, 3: Decimus Brutus — — a Furio quem ad eum
occidendum Antonius miserat conprehensus , non solum cervicem
gladio subtraxit, sed etiam constantius eam praebere admonitus ipsis
his verbis iuravit: „Ita vivam, dabo". Decimus Brutus starb nicht vor
Mitte August 711/43. Vgl. Appian. b. c. 3, 98: Ssmsqog x&v ocpa-
ymv ovxog (Dec. Brutus) ^nl T^eßatvico ÖUip' lölöov hex' einavxov
nov Kai ij^iöv rf]g ävai^^ijecog.
3. Capitel.
Caesar's Marsch gegen Rom.
i) (zu S. 120.) Sueton. Aug. 13: quod [Nursini] Mutinensi acie
interemptorum civium tumulo publice exstructo ascripserant pro liber-
tate eos occubuisse. Cass. Dio 48, 13 erzählt dieselbe Sache bei Ge-
legenheit des perusinischen Bürgerkriegs.
II. 3- Caesar's Marsch gegen Rom. a-j
2) (zu S. 120.) Appian. li. c. 3, 82: o7 xb Uo^nmavol nvQö^ivoL
Q-av^ciGzol uGOi ÖLeq}dv7]6av^ enßoaivTEg (xqxl rr]v nuxQiov iXevd'EQtav änsi-
XyicpEvca. y.cd &vGlat Kad' Eva ijöav, neu ieiqotovuu ösKa avÖQibv ig
Evd'vvai' xfjg ccQpjg xfjg Avxcoviov. 7tQna'it](ia öe xovxo tjv ig cckvqcoGlv
xS)v vTtb KaLaaqog Siaxsvayfxivcov. Cicero ad fam. 11, 14, i (Ende
Mai 711/43) erwähnt diese Decemvirn zugleich mit der Nachricht § 3:
non recipi Antonium a Lepido.
3) (zu S. 121.) Vor der Katastrophe von Mutina hatte M. Anton
in seinem Briefe an Hirtius und den jungen Caesar (Cicero Phili{)p.
13, 19, 40) in seiner drastischen Weise die sich bekämpfenden Cae-
sarianer mit Gladiatoren desselben Corps verglichen, die sich gegen-
seitig tödten, nur weil der Fechtmeister, d. h. Cicero, es befiehlt.
4) (zu S. 122.) Livius perioch. 119: Adversus Caesarem parum
gratus senatus fuit, qui D. Bruto obsidione Mutinensi ab Caesare
liberato honore triumphi decreto, Caesaris militumque eins mentionem
non satis gratam habuit. Vellei. 2, 62: D. Bruto, quod alieno bene-
ficio viveret, decretus triumphus. Vgl. Cass. Dio 46, 40.
5) (zu S. 122.) Cass. Dio 46, 41 : (Caesar) TtQog xe xby^Avxcoviov xQvcpa
dtSH')]QVKEv6axo. Appian. b. c. 3, 80: 6 dh KaiGaQ nal /liyuov tüv xivci
ijyE^ovcov Avxcoviov nEQt Movx tvt]v h]cp&EVxa öiu TijUTJg aycov fiE^i^KEv.
Einen Legaten des Antonius Namens Decius erwähnt auch Cicero
Philipp. 13, 13, 27 vor Mutina. Vielleicht finden wir einen seiner An-
gehörigen C. I. L. XII 2430 (Chambery): Sex. Deci P • f • • • trib milit
• l[eg • • donis donato] a Ti • Caesare • ■ Illlvir • flam • M[artis] •
6) (zu S. 123.) Plutarch. Cic. 45: £qp' co aq)6dQa BQOvxog äyccvccnx&v^
iv xaig TVQog Axxtnov iniGxoXcdg %ad'i]'\pcixo xov KLUEQiovog^ oxi 6i.cc cpoßov
^AvxMvlov &eQa7iEv(ov KaiöaQCi^ öfjXog ißXLV ovk iXsv&EQiav xfj naxQiSi
TtQaxxfov ccXXä deöTtoxrjv q)LXdv&Q(07tov avxa fivcofiEvog.
7) (zu S. 124.) Plutarch. Comparatio Demosth. c. Cicerone:
KiKEQMva d' üvEiSiGEv Ev xij ßovXfj AalXiog ^ aixovnivov KcdßaQog vnu-
xEvav fiExiEvai TfaQcc vofiov ovna ysi'Eiüi'Xog^ GifOTti] 7ia'd-i]fjievov. f'yQaq)E
ÖE %al BQovxog iynaX&v mg fisl^ova %al ßaQvxEQav TCETtccLÖotQißijKoxi
xvquvvCSct xr^g vn avxav Kaxc(Xvd'ElG)]g.
8) (zu S. 124.) Ueber die Deputation der Centurionen s. Appian.
b. c. 3, 87, Cass. Dio 46, 42. Sueton. Aug. 26. O. E. Schmidt (Jbb.
f. cl. Phil. 1890 S. 129) setzt die Ankunft der Deputation spätestens
auf den 13. Juli. Aehnliche Massendeputationen hatte das Heer schon
in den früheren Bürgerkriegen an den Senat gesendet: Plutarch, lul.
Caesar c. 29 und Pompeius 58.
9) (zu S. 124.) Mayrhoefer, A., Geschichtlich topographische
Studien üb. d. alte Rom (München 1887), 2. Befestigung des lani-
culuni, meint sogar, gestützt auf Livius i, ^;^, 6, dass dieser Hügel
^8 II' 3- Caesar's Marsch gegen Rom.
durch eine eigene Festungsmauer mit der Stadt verbunden gewesen
sei, was Richter vielleicht zu unbedingt verwirft.
10) (zu S. 125.) Spartian; Severus 7: Sed cum in senatu esset
(Severus), milites per seditionem dena milia poposcerunt a senatu,
exemplo eorum qui Augustum Octavianum Romam deduxerant tantum-
que acceperunt. Appian. b. c. 3, 94. Da die Offiziere des Heeres
entsprechend höhere Geschenke erhielten, so kann eine Milliarde kaum
für die acht Legionen ausgereicht haben. Vgl. Cass. Dio 46, 46.
11) (zu S. 125.) C. I. L. I p. 400 (= X 8375) z. 19. Aug. 711/43:
[Eo die Caesar prijmum consulatum in[iit]. Es ist unbegreiflich, wie
Suringar, M. TuUii Ciceronis commentarii 2 p. 817, dem Velleius 2, 65, 5
folgen und die Consulwahl auf den 22. September verlegen kann. Der
Monat August ist gesichert durch Macrob. sat. i, 25, 35: Cum im-
perator Caesar Augustus mense Sextili et primum consulatum inierit
et triumphos tres in urbem intulerit et ex laniculo legiones deductae
secutaeque sint eius auspicia ac fidem sed et Aegyptus hoc mense
in potestatem populi Romani redacta sit finisque hoc mense bellis
civilibus inpositus sit atque ob has causas hie mensis huic imperio
felicissimus sit ac fuerit, placere senatui ut hie mensis Augustus appel-
letur. Macr. fügt hinzu: Item plebiscitum factum ob eandem rem,
S. Pacuvio tr. pl. rogante. Dies S. C. stammt aus d. J. 746/8 nach
Censorin d. d. nat. 22, cf. Sueton. Oct. 31. Dio 55, 6. Der Monats-
tag ergibt sich aus Tac. ann. i, 9: Multus hinc ipso de Augusto
sermo — quod idem dies accepti quondam imperii princeps et vitae
supremus. Sueton. Kug. 100: Obiit (Augustus) decinio quarto Kalendas
Septembres (19. Aug.) hora diei nona septuagesimo et sexto aetatis
anno. Cass. Dio 56, 30: kdcI 6 ^sv ovrco rrj ivvEaKaLSsKccfy] rov Avyov-
ßZOV iv 7] TIOTE XO TIQ&TOV VTICCTEVÖS, fistiqXXa^E.
12) (zu S. 126.) Bei den glückverheissenden Vorzeichen beim
Amtsantritt des Consuls (Appian. b. c. 3, 94. lul. Obsequens c. 129:
Caesar cum in campum Martium exercitum deduceret, sex vultures
apparuerunt. Conscendenti deinde rostra creato consuli iterum sex
vultures conspecti veluti Rorouli auspiciis novam urbem condituro
Signum dederunt) brauchen wir uns nicht aufzuhalten. Wahrscheinlich
gehen diese Nachrichten, ebenso wie die über die Vorzeichen beim
Opfer von Spoletium (s. o. Bd. i S. 97), auf die Memoiren des
Augustus selbst zurück.
13) (zu S. 126.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 5: Qui parentem meum
[interfecer]un[t, eö]s in exilium expuli iudiciis legitimis ultus eorum
[fa]cin[us].
14) (zu S. 126.) Cass. Dio 46, 49: xal r^g SilUioq KoQm'üg ßov-
Xcvri]g ävriKQvg ruv Bqovvov rov MtiQHOu äniXvGEv. Appian. b. c. 4, 27:
II. 4- Triumvirat und Proscriptionen.
49
'iKEliog inl Bgovra re xcd Kaaaloi öiku^cov, KalöaQog toig ötKaari]Qloig
^erci GzQuriccg IcpsGräxog Kca tcov idXcov ötnaGräv KQvcpa rrjv xuraör/.u-
^ovGav (pEQOutcovy ^ovog trjv UTtoXvovGav ijvsyKE g)aveo(ög. Plutarch.
Brut. 27: UoTthov de ZtliKiov 6q)d'fjvat öaKQvöavra aal öta t-jjv aixLav
ravrr]v oXiyov vöteqov e'va rä)v nQoyqucpivxoiv ini d-avdxco ysviad-ai.. S.
Drumann i, 340. Lucius Aemilius dagegen, ein vornehmer Perusiner,
stimmte bei dieser Gelegenheit mit grosser Entschiedenheit für die
Verurtheihmg der Caesarmörder (Appian. b. c. 5, 48),
4. Capitel.
Triumvirat und Proscriptionen.
^fTi^
Aus der tabula Peutingeriana.
Die „Insel" des Triumvirates.
i) (zu S, 129.) Die im C. I. L. XI p. 133 erwähnte Abhandhing
von Calindri, dell' isola del triunvirato fehlt in dem von ixiir benutzten
Dizionario corografico. — Die wichtigsten Angaben der Alten über die
Oertlichkeit sind folgende: Florus 2, 16 (4, 6): Apud confluentes
inter Perusium (sie c. Bamberg., Perusiam c. Nazarianus cf. Borghesi,
Oeuvr. 4 (2) p. 98 n. i) et Bononiam iungunt manus. Plut. Cicero 46
(Anton. 19): nsQi nohv BovavCav. Appian. b. c. 4, 2 : vrjaiSa xov Aaßiviov.
Cass. Dio 46, 55. Ueber die vielbehandelte Frage nach der Oertlichkeit
Gardtha Visen, Augustus und seine Zeit. II. 4
CQ n. 4. Triumvirat und Proscriptionen.
der Zusammenkunft der Triumvirn verweise ich auf Drumann i, 35g
— 60. Weichert, A., Imperatoris Caesaris Augusti scr. reliquiae p. 214 ff.
Borghesi, Oeuvres 4 (2) p. 91: Sul luogo del congresso triumvirale.
Schiller, Gesch. d. Rom. Kais, i, 59. C. I. L. XI p. 132 — 3. Frati, L.,
deir antico ponte romano sul Reno — — e dell' isola del congresso
triumvirale {Atti e memorie della R. deputazione di storia patria
per le provincie di Romagna vol. 6), Bologna 1868, berichtet, dass
man vor einigen Jahrzehnten im Geröll des Flusses die Fundamente
der antiken Brücke 130 Meter flussabwärts von der modernen Brücke
aufgefunden hat. Damach bestimmt sich nicht nur der Gang der
aemihschen Strasse, sondern auch der Ort, den das Heer des Caesar
während der Zusammenkunft besetzt hielt.
Der Vorschlag, die Insel im eigentlichen Sinne aufzugeben, ist
nicht neu; ich meine aber, dass wir die Ueberlieferung von der Insel
festhalten und dennoch eine Halbinsel darunter verstehen dürfen
nach dem Sprachgebrauch der Kelten und anderer Völker des Alter-
thumes. Diese „Insel" in Gallia cisalpina wird erklärt durch eine andere
in Gallia transalpina. Die Insel der Allobroger, die Hannibal auf seinem
Marsche zu den Alpen berührte, war ebenfalls nur eine Halbinsel
(Polyb. 3, 49, 5. Liv. 21, 31, 4). Ebenso gab es nicht weit von dem
Schlachtfeld von Plataeae eine derartige „Insel". Auch in Syrakus hiess
die Halbinsel der Altstadt vaöog. Sophocl. Oed. Col. 696: Ta (leyccXa
JiOQLÖi. vccacD niXoTCog. Euripid. Phoen. 204: ccitb vacov (Peloponnesus).
Auch die Insel von Meroe am Zusammenfluss der Nilarme ist nichts
als eine Halbinsel.
Unsere meisten Gewährsmänner verlegen die Zusammenkunft in
die Gegend von Bologna; Appian dagegen, der die Anschauung des
(Asinius PoUio? und) Antonius wiedergibt, nennt von seinem Stand-
punkt aus ebenfalls mit Recht ausschliesslich die Brücke über den Lavino.
Ueber die weitere Geschichte des Reno und semer Correctionsprojecte
s. Fischer, St., Die Schicksalswege des italien. Rheins (Reno) i. d. Mit-
theilungen d. k. k. Geogr. Ges. (Wien 1888) 2 S. 65, Litteraturangaben
zur Geschichte des Reno s. in dem Dizionario corografico u. d. W. Reno.
2) (zu S. 130.) Florus 2, 17 (= 4, 6): Lepidum divitiarum cupido
quarum spes erat ex perturbatione rei publicae, Antonium ultionem
de his sumendi qui se hostem iudicassent, Caesarem inultus pater et
manibus eins graves Cassius et Brutus agitabant.
3) (zu S. 130.) Monument. Ancyr. ed. M.^ p. 4: [Populus] autem
eodem anno me consulem cum [cos. uterque hello cecijdisset, et
triumvirum rei publicae constituend[ae creavit] ; und p. 31: TqiSiv
avS^Cov iysvo^yjv Si]^io6icoi' ngay^urcov KaroQd'cor'rig 6vv£%£6iv £re6iv ÖEKa.
— Die Inschrift bei Malvasia, Marmora Felsin. p. 145 ist gefälscht.
ir. 4. Triumvirat und Proscriptionen. c i
Vgl. C. I. L. XI 85* — 87*. Ueber die Auffassung der triuraviralen
Gewalt s. u. bei der Beendigung derselben. Die Amtsgewalt der
Triumvirn sollte beendet sein am 31. December 716/38, s. Mommsen,
R. Staatsr, 2^ 718; über ihre Titulatur: Mommsen, R. Staatsr. 2^ 707 A.
Ueber die zeitliche Begrenzung der Gewalt s. u. B. 4 C. 6. Vgl.
Kromayer, Die rechtliche Begründung des Principats (Marburg 1888)
S. 2 : Das Triumvirat.
4) (zu S. 130.) Plin. n. h. 7, 148 ed. D,: collegium in trium-
viratu pessimorum civium, nee aequa saltem portione sed praegravi
Antonio.
5) (zu S. 130.) Es gibt Münzen, auf denen Anton den Titel
Triumvir ausgelassen hat, Babelon 2 p. 30 Nr. 55: Caesar die (Kopf
desselben), ß: M • Anton • imp • r • p • c • (bärtiger Kopf des M. Anton.).
Nur einmal finden wir auf einer Münze der gens Barbatia (s. Borghesi,
Oeuvr. I, 427) lllvir r • r • p • c , was zur Noth noch erklärt werden
könnte als triumvir rectius rei publicae constituendae.
6) (zu S. 1 30.) Ueb. d. Dauer des Triumvirats s. Drumann 1,371. Die
Reihenfolge der Triumvirn ist bedingt durch das Jahr ihres Consulates.
Auf den Abschluss des Triumvirates bezieht man die Münze des
Münzmeisters T. Mussidius Longus, Babelon 2, 243 no. 6 (u. 7); no. 6:
Concordia, ß; zwei Personen auf einem Schiffe, darunter CLOACIN.
Plin. n. h. 15, 36, i. Preller-Jordan, Rom. Myth, i p. 43g. Voltaire's
Tragödie Le triumvirat bezieht sich bekanntlich auf das zweite Trium-
virat, geht aber von unhistorischen Voraussetzungen aus. — Mommsen,
R. Staatsr. 2^ S. 736 meint, ,,dass alle diese [bei den Proscriptionen]
in Form des Meuchelmordes vollzogenen Thaten, juristisch betrachtet,
ebenso unanfechtbar sind, wie jedes von den Comitien bestätigte und
vom Lictor vollzogene Todesurtheil" und macht sogar in der Anmer-
kung für die Morde vor dem titischen Gesetze keine Ausnahme, die
doch sicher als reine Gewaltacte anzusehen sind. Erst durch jenes Ge-
setz wurde eine ausserordentliche Gewalt ohne Provocation (wenigstens
rechtlich) geschaffen; jedes frühere Todesurtheil ist also durchaus
ungesetzlich.
7) (zu S. 130.) C. I. L. I p. 466 (711/43):
C • Vibius C. f • Pansa • A . Hirtius ■ A • f •
^ C • lulius • Caesar ^ Q • Pedius . O ■ f •
suf • suf •
C • Carrinas • C • f P • Ventidius • P • f •
8) (zu S. 131.) Ungefähr in diese Zeit fällt die Inschrift C. I. L.
IX 2142 [=320*] (S. Agata de' Goti): C • lulio C • f • Caesari I imp •
triumviro r • p • c | patrono |d-d (711/43 — 714/40), Es ist die einzige
erhaltene Inschrift nach Gründung des Triumvirates, aber vor An-
nahme des Titels Imperator als Praenomen und Divi f.
II. 4- Triumvirat und Proscriptionen.
9) (zu S. 131.) Seneca de dementia i, g, 3: (Divus Augustus)
— — cum M, Antonio proscriptionis edictum inter coenam dictaret.
I o) (zu S. 131.) Sueton. Aug. 2 7 : lunius Saturninus — — tradit
— — hunc (Divum Augustum) — — professum, ita modum se pro-
scribendi statuisse ut omnia sibi reliquerit libera.
11) (zu S. 131.) C. L L. I p. 466 (Fasti CoUot. z. J. 711/43):
[m • ajemilius M • Antonius! imp • Caesar Illvir r • p • c • ex a • d • V
K • Dec -ad pr • K • lan • sext(as); vgl. Marini, Atti d. fr. Arvali i
p. 275. Appian. b. c. 4, 7: ^7jjLiß^;^og Ilovitltog Tixiog ivoixo&izei
Katvrjv ciQ')(^r}v inl naraßrccGEi, rwv naQovxav ig nEvrasreg eivai xQtäv
avÖQav AenLSov x£ %al Avxavlov Y,al KaiGuQog i'öov ißivovGav vndxoig.
Cass. Dio 47, 2: xccl oi fihv ovrag sg rrjv 'Pa^rjv, TtQoxsQog fisv 6
Kat6aQ, ETtEixa öh Kccl ekslvoi, XCOQtg iKaxEQOg, fiExa xüv GXQaxtcox&v
anävxfov ijl&ov' %al naQaiQi]^a xa So^avTCi GcpiGi 6icc xav örj^ccQ%aiv
ivoiio&irrjGccv, ix yccQ 'inqccxxov %ca ißid^ovxo x6 xe övoixa xb xov vo^iov
iXdfißave %al TCQOGsxt xal TiaQccnkrjötv avxotg EcpEQE. ■
12) (zn S. 132.) De la Saussaye, Numism. de la Gaule Narbonnaise
p. III tab. XIV no. i — 4 (Antipolis a. 710/44 — 712/42): 12 AHM
tt ANTin AEnr, p. 142 no. I : Cabe(llio), ß: Lepi (Füllhorn), no. 2 — 4:
Cabe(llio), 5: Col; vgl. p. 143 no. 5: Cabe(llio) (lanus), ^ M. Ant(onius)
(Löwe). Mionnet, Description i p. 65 no. 11 und — , Suppl6m. i
p. 130 no. g: ANTIII AETII (vgl. no. 10—12, 15—18) und Annuaire
de numism. 5 (1877 — 81) p. 28g: Cabellio.
13) (zu S. 133.) Zonaras 10, 38. Vgl. Mommsen, Rom. Staats-
recht (1887) 2^ S. 756 A. I.
C. I. L. VI 872 (basis marm.):
= 1 626 Divo • lülio • iussu
populi • romani
statutum • est • lege
rufrena •
C. I. L. IX 5136:
Deivo lulio i[ussu]
p • r • statut[um est]
lege [rufrena] •
C. I. L, X 5 1 2 („origine opinor Smyrnaea") : Divo lulio | civit ] Zmymaeo-
rum- 1 C. I. L. IX 2628: Genio deivi luli parentis patriae quem senatus
populusque Romanus in deorum numerum rettulit (s. O. Hirschfeld,
S.-B. der Berl. Akademie 1888 S. 848). C. I. G. 2957. C. I. L. I p. 328
u. 399 (18, Aug.): Aedis • divi • lul • ded • C. I. L. IX 2320 (18. Aug.
II. 4- Triumvirat und Proscriptioncn. c ■>
*
Alifae): Divo • lulio ad forum • C. I, L. I p. 324 (i8. Aug.): Divo lulio
ad forum, s. Eullett, communale III 3 (1888) p. 41. Cass. Dio 47, 18.
Ueber d. Weihung d. Tempels s. u. B. 5 C. 7,
Leake, Num. Hellen. European Greece p. 105: dsog (Kopf des lul.
Caes. mit Lorbeerkranz), J^ OsCöaloviKEcov (Kopf des Augustus, darunter:)
J ■ — , p. 40 (Corinth): • • • • grin (Kopf des Augustus), Y)c
[L • Furio] Labeone Ilvir • Cor • (Tempel hexastyl., darauf) Gen • lul •
[= genio lulii? rc. gent(i) lul.]. Annuaire de numism. 8 (1884) p. 44
no. 265: Caesar divi f (Kopf m. Lorb.), J^ Divos lulius (links geschr. ;
Kopf in einem Lorbeerkranz), Vgl. Cohen i'"^ p, ig — 21 und p. 77
no. 95 — 96. Seine flamines s. C. I. L. III 386. C. I. A. III 612. Vgl.
Krause, Neokoros S. 14 A. 36.
14) (zu S. 133.) C. L L. I p. 376 u. 396 (12. Juli): Feri(ae)
quod eo die C • Caesar est natus; cf. Macrob. satum. i, 12, 34.
Die Feier wurde aus religiösen Gründen später auf den 7. Juli verlegt.
15) (zu S. 133.) Appian. b. c. 4, 38. Grund der Proscription:
Theilnahme an der Ermordung Caesar's; wenigstens wurde Messalla
später von der Liste gestrichen, weil er damals nicht in Rom war.
16) (zu S. 134.) Appian. b. c. 4, 8 — 11 gibt den Text eines
Proscriptionsedicts; aber den Wortlaut der Proclamation, die Caesar
dem Antonius dictirte, hat er schwerlich wiedergegeben. Er mag
sich im Gedankengang vielfach mit demselben berühren; wörtlich aber
hat er schwerlich viel mehr als den Schluss (c. 11) herübergenommen,
trotz seiner Versicherung c. 1 1 : aöe (xev eI'/bv i] TtQoyQacpr} räv zQimv
ccvSq&v^ 060V ig 'Ekkdöa yXäööav ano AaxLvr\q fieraßaleiv. Schon der
Name 'OxTßo-uiog KcdGaq ist sehr auffallend in einer officiellen Urkunde,
die er selbst verfasst hat.
17) (zu S. 134.) Nach Appian. b. c. 4, 7 wurden proscribirt erst
17, dann 130 und 150. Liv. perioch. 120: C. Caesar pacem cum
Antonio et Lepido fecit ita ut tresviri rei publicae constituendae per
quinquennium essent ipse et Lepidus et Antonius, et ut suos quisque
inimicos proscriberent. In qua proscriptione plurimi equites Romani,
centum triginta senatorum nomina fuerunt, et inter eos L. PauUi,
fratris M. Lepidi, et L. Caesaris, Antonii avunculi, et M. Ciceronis.
Plutarch. Cicero 46: Kai KarEyQcc(pr}6av avÖQeg ovg h'öei d'vriGKeiv, vtieq
öiccKoalovg. Oros. 6, 18, 10: Ne latius atque effrenatius incircum-
scripta caedes agerentur, centum et triginta et duum senatorum
nomina in tabula proposita sunt. Cass. Dio 47, 3. Florus 2, 16: pro-
scribirt 140 Senatoren. Plutarch. Brutus 27: 200 Männer. Plutarch.
Anton. 20: proscribirt ursprünglich 300. Vgl. Drumann i, 375. Kloeve-
korn, H., De proscriptionibus a, a. Chr. n. 43 . . . factis, Königsb. 1891.
18) (zu S. 134.) Sueton. Aug. 27: cum peracta proscriptione
et II. 4. Triumvirat und Proscriptionen.
M. Lepidus in senatu excusasset praeterita et spem clementiae in
posterum fecisset, quoniam satis poenarum exactum esset — — .
ig) (zu S. 135.) Sueton. Aug. 27: restitit quidem aliquamdiu
collegis, ne qua fieret proscriptio; sed inceptara utroque acerbius
exercuit — — magnopere contendit, ne cui parceretur.
20) (zu S. 135.) Vellei. 2, 67: in proscriptos uxorum fidem
summam, libertorum mediana, servorum aliquam, filiorum nullam.
21) (zu S. 136.) Namenlisten der Proscribirten s. Pighius, annales
Roman, z. J. 711/43 (3 P- 477) und Drumann i, 376 ff.
22) (zu S. 136.) Valer. Max. 9, 5, 4: Taetrum facto pariter ac
dicto M. Antonii convivium. nam cum ad eum triumvirum Caesetii
Rufi senatoris caput allatura esset, aversantibus id ceteris propius ad-
moveri iussit ac diu diligenterque consideravit. Cunctis deinde ex-
spectantibus quidnam esset dicturus, ,,hunc ego" inquit ,,notum non
habui". superba de senatore, inpotens de occiso confessio. Seneca
epistul. 83, 25: (Antonium) haec crudelem fecit, cum capita principum
civitatis coenanti referrentur, cum inter adparatissimas epulas luxusque
regales ora ac manus proscriptorum recognosceret , cum vino gravis
sitiret tarnen sanguinera. Seneca d. dement, i, 11, i. i, 9, 3. Seneca
suasor. 6, 8: Explicantur triumviralis regni delicata convivia, et popina
tributo gentium instruitur ipse vino et somno marcidus deficientes
oculos ad capita proscriptorum levat.
2^) (zu S, 136.) Plin. n. h, 35, 200: Hipparchum M. Antoni,
Menam et Menecratem proscriptionum licentia ditatos. Hipparch
zog sich später mit seinen Schätzen nach Korinth zurück (Plutarch.
Anton. 67 : Ovrog r]v Oeocptlog 'iTCTtciQiov narriQ rov itkeiörov naQa
^Avxavm dvvtj&ivrog, tiqcotov 6e Ttpog KcäoaQu r&v caieXev^iQav fieta-
ßcdo(ievov Kai KcctoiK'i^Oavrog vßreQOv iv KoQiv&a. Vgl. c. 73), wo er
die höchsten Ehrenstellen bekleidete und als Duumvir Münzen schlagen
Hess mit der Inschrift: Corin (Kopf d. lupp. n. R.), J^ C Servilio C •
f • Primo • M • Antonio • Hipparcho (im Kranz), s. Leake, Numism.
Hellen. (European Greece) p. 40 und IMemoires de la societe d'arch.
et numism. 4 (1850) p. 189 (m. Facsim.).
24) (zu S. 137.) Nach Plutarch. Cicero 46 soll Caesar nur mit
Widerstreben in den Tod des Cicero gewilligt haben. Cicero's Tod:
septimo idus Decembres, Peter, frgm. h. 1. p. 212. Appian, b. c. 4, 1 9 — 21.
Vgl. Fischer, Rom. Zeittafeln S. ^S^- Tacit. dialog. d. oratorib. 17:
Hirtio nempe et Pansa consulibus (Cicero), ut Tiro libertus eius scripsit,
septimo Idus Decembr. occisus est. Seneca suasor. 6.17: (Cicero)
primo in Tusculanum fugerat, inde transversis itineribus in Formianum
ut ab Caieta navem conscensurus profiscitur. Plutarch. Cicero 47. Cass.
Dio 47, 8. Livius per. 120. Valer. Maxim. 5, 3, 4: hie Popilius postea nee
II. 4- Triumvirat uiul l'roscriplioncn. c c
re nee verbo a Cicerone laesus nitro M. Antonium rogavit ut ad illum
proscriptum persequendum et iugulandum raitteretur — — exultans
Caietam cucurrit iugulum praebere iussit. Euseb. chronic, z. J. 1975,
ed. A. Schoene 2 p. 139. Hieronym. 1974/43: Cicero in Formiano suo
ab Herennio et Popilio occiditur LXIIII aetatis suae anno. — Ciceronis
Caput cum manu dextra pro rostris positum, iuxtaque coronata imago
Popili militis qui eum occiderat. — Cicero, ut quibusdam placet, inter-
ficitur in Caietis. Liv. perioch. 120: (Cicero) omnium adversorum nihil
ut viro dignum erat tulit, praeter mortem. Vgl. Cic. Phil. 12, 12: mors
autem necessitatem habeat fati, aut, si ante oppetenda est, oppetatur
cum gloria. S. Suringar, M. Tullii Ciceronis commentarii (Leiden 1854) 2
p. 820. Appian (b. c. 4, ig) reiste nach Capua (rc. Gaeta), um den
Ort zu sehen, wo Cicero ermordet wurde. Anthol. lat. ed. Meyer i
p. 45 no. 124: Cornelii Severi de morte Ciceronis fragmentum v. i — 25.
Sein Freigelassener Tiro sammelte seinen litterarischen Nachlass und
schrieb eine Biographie seines Herrn in wenigstens vier Büchern, s.
Asconius zu Cicero's Rede pro Milone p. 43, 10 ed. K. et Seh.
25) (zu S. 137.) Valer. Maxim. 6, 8, 5. Plin. n. h. 13, 3, 25.
C. Plotius Plancus war der leibliche Bruder des Munatius Plancus;
wenn dieser also nicht einmal seinen Bruder hat retten können, so
tritt eine Münze (Eckhel, d. n. 5, 258: Plancus ■ cos • S • P • Q • R • ob • civ •
serv(atos)), die man auf die Proscriptionen bezogen hat, dadurch in
ein eigenthümliches Licht; diese verdächtige Münze fehlt bei Babelon.
26) (zu S. 139.) Macrob. Saturn, i, 11, 19. Valer, Max. 6, 8, 7.
Appian. b. c. 4, 43. Cass. Dio 47, 10. Martial. 3, 21:
Proscriptum. famulus servavit fronte notata.
Non fuit haec domini vita, sed invidia.
27) (zu S. 139.) Valer. Maxim. 6, 8, 6, Macrob. saturn. i, 11.
Dieselbe Erzählung von dem treuen Sklaven des Urbinius findet sich
ohne Namen bei Seneca de benef. 3, 25, i, Appian. b. c. 4, 29 und
Cass. Dio 47, 10.
28) (zu S. 139.) Appian. b. c, 4, 39. Valer. Maxim. 6, i, 3:
Sulpicia autem cum a matre lulia diligentissime custodiretur, ne
Lentulum Cruscellionem, virum suum proscriptum a triumviris in Sici-
liam prosequeretur, nihilo minus famulari veste sumpta cum duabus
ancillis totidemque servis ad eum clandestina fuga pervenit, nee re-
cusavit se ipsam proscribere ut ei fides sua in coniuge proscripto
constaret.
29) (zu S. 140.) Appian. b. c. 4, 44. Valer. Maxim. 6, i, 2:
Q. Lucretium proscriptum a triumviris uxor Turia inter cameram et
tectum cubieuli abditum una conscia ancillula ab inminente exitio non
sine magno periculo suo tutum praestitit — — . Den Vater der Turia,
ir5 II. 4. Triumvirat und Proscriptionen.
in Verbindung ebenfalls mit einem Q. Lucretius, finden wir auf der
Münze einer Colonie des lulius Caesar: Wiener Nimiism. Ztschr. 1884
S. 295 — 6: (lanuskopf) C"G* — I'L*, I^Q- Lucreti L • Ponti (Schiffs-
vordertheil) Ilvir (darunter:) M • Turio leg. Auch die Grabschrift einer
Freigelassenen (Notiz, d. scavi 1887 p, 194 no. 611: Turia | Arbus-
cula I sibi et suis j) kann der Zeit der Proscriptionen angehören. —
C. I. L. VI 1527 Frgm. d und e:
[. . . non minus enira tibi quam ipsi Caesari hoc debeo]
me patriae redditum a se, [na]m nisi parasses quod seruar[et, etiam
Caesar
inaniter opes suas pollice[ret]ur. ita non minus pietati tu[ae quam
clementiae illius
me debeo;
Quid ego nunc interiora [nojstra et recondita consilia s[ecreto pectoris
5 eruam, ut repentinis nu[nt]iis ad praesentia et inminen[tia uitanda excita-
tus tuis consihis cons[er]uatus sim? ut neque audaci[a abripi me
temere passa sis et mod[es]tiora cogitanti fida rece[ptacula pararis
sociosque consilioru[m tjuorum ad me seruandum d[ederis sororem
tuam et uirum eius C, Clu[uiu]m, coniuncto omnium per[iculo? non
finiam
10 si attingere coner, sat [est] mihi tibique salutariter m[e latuisse
Acerbissumum tarnen inui[ta] mihi accidisse tua uice fatebo[r reddito
iam non inutili
ciue patriae beneficio et i[ud]icio apsentis Caesaris Augusti, [quom
per te
de restitutione mea M. L[epi]dus conlega praesens interp[ellaretur
et ad eius
pedes prostrata humi, n[on] modo non adleuata, sed tra[cta et
seruilem in
15 modura rapsata Iiuori[bus c]orporis repleta firmissimo [animo eum
admone-
res edicti Caesaris cum g[r]atulatione restitutionis me[ae auditis-
qne uerbis eti-
am contumeliosis et cr[ud]elibus exceptis uolneribus pa[Iam ea prae-
ferres ,
ut auctor meorum peric[uI]orum notesceret. quoi noc[uit mox ea res.
Quid hac uirtute efficaciu[s]? praebere Caesari cleraentia[e locum et
cum cu-
20 stodia Spiritus mei not[a]re inportunam crudelitatem [egregia tua
patientia?
Sed quid plura? parcamu[.s] orationi quae debet et potest e[xire ne
exiliter maxi-
II. 4- Triumvirat iin<l Froscriptionen. cn
ma Opera tractando j)a[r]um digne pcragamus, ({uom pr[o dociimento
meritorum tuorum oc[ulis] omnium praeferam titulum [uitac scr-
Liatae — —
Vgl. Mommsen, Abh. der Berlin. Akad. 1863 S. 459. Teuffel-Schwabe,
G. d. Rom. Literatur § 267, 4.
30) (zu S. 140.) Plutarch. Cicero 49: cog vvv cd 7tooyQCiq)cd reXog
e'lOLEV.
31) (zu S. 140.) Appian. b. c. 4, 31. Der Ertrag aus den verkauften
Gütern der Proscripirten war gering. "OQ-ev rotg ccqiovölv tlniGaaiv ig rüg
rov TtoXifiov TtaQaßKEvcig rdde aQxiöeiv, ivsdei fivQidöiov e'ri öiGfivQLMv.
52) (zu S. 140.) Cass. Dio 47, 16 (z. J. 712/42): levK^ficna
av&ig et,ere&rj, d'ccvarov ^ev (.irjöevl e'ti, (pEQOvra, zag de ovGiag xiöv
^cavrcov aTtoövXcovra.
^^) (zu S. 141.) Valer. Maxim. 8, 3, 3: Hortensia (Mommsen, R.
St.-R. 3, 393), Q. Hortensii filia, cum ordo matronarum gravi tributo a
triumviris esset oneratus nee quisquam virorum patrocinium eis accom-
modare änderet, causam feminarum apud triumviros et constanter et
feliciter egit. repraesentata enim patris facundia impetravit ut maior
pars imperatae pecuniae iis remitteretur. Appian. b. c. 4, ^2 — 24.
Quintilian. instit. i, i, 6.
34) (zu S. 141.) C. I. L. I p. 466 (Fasti Colotian. a. 712/42):
AJntonius! P • Sulpicius cens • lustr • n • f • — CLL. XIV 261 1 (Tuscu-
lum): P • Sulpicius • C • Antonius cen[s] | p • h • n • t ■ vico • Galb • P •
Peticius • P • 1 • Apollodoru[s] • An dieser Inschrift ist Manches un-
klar, aber Das steht fest, dass hier die römischen Censoren des
Jahres 712/42 genannt sind.
35) (zu S. 141.) P • Sulpicius Rufus • Vgl. C. I. L. I p. 466 z.
J. 712/42 und Borghesi, Dissertaz. della pontif. accad. rom. (1836)
7, 197 — 215.
36) (zu S. 141.) Dass der Census nur begonnen, nicht aber durch
ein Lustrum abgeschlossen wurde, ergibt sich z. B. aus den Worten
des Augustus Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 36: Lustrura [726/28] post
annum alterum et quadragensimum fec[i].
37) (zu S. 141.) Cass. Dio 47, 16 (a. 712/42): loya xb ösKarov
T-^g ovölag ttk^' iKadrov Gcp&v iTZQ^x^rj, ^QT^ <^^ ovdk t6 öiKarov xivi
naxeXeccp&rj.
38) (zu S. 141.) C. I. L. I p. 461 no. XXIIX (cf. p. 478 tab.
Barberin.) a. 7 1 1/43 :
L • Munatius L • f • L • n • Plancus procos • an • [dccx]
ex Gallia IUI • K • lan •
M ■ Aimilius M • f • Q • n • Lejjidus 11 • Illvir r • p • [c • a • dccx]
procos • ex Hispania pridie K • [ian.].
c8 II' 5- Afrikii und Sicilieii.
5. Capitel.
Afrika und Sicilien.
Vorbemerkung. Mommsen hat die Aechtheit dieser Münze an-
gezweifelt; sie wird aber geschützt durch eine kleine Goldmünze, die
bereits Eckhel, nummi veteres anecdoti p. II p. 312 <(tab. XVII. ly
veröffentlichte: S. Pomp. Caput modeste barbatum et nudum. )( Sine
epigraphe. Navis expanso velo, supra triquetra.
i) (zu S. 142.) Vgl. Tissot, Fastes d'Afrique p. 27. Marquardt,
Rom. Staatsverw. i^ 464.
2) (zu S. 142.) Q. Cornificius: Drumann 2, 617. Teuffel-Schwabe,
G. d. R. Lit. § 209, 2. Bardt, PriestercoUegien S. 26. Mommsen,
Rom. Münzwesen S. 653. Babelon i, 435. C. I. L. VI 1300*:
Comificia • Q • f • Cameri | Q • Cornificius • Q • f • frater | pr • augur.
Sklaven: Marini, Atti i p. 141. — Bergk, Th., Kl. Philol. Sehr, i
p. 545 — 56 de Cornificio poeta.
3) (zu S. 142.) C. Calvisius Sabinus: Inschriften s. u.
4) (zu S. 142.) C. I. L. X 6104 (Bull. arch. 1873 p. 87, Formiae):
M • Caelius • M • 1 • Phileros • accens | T ■ Sexti • imp • in Africa • Carthag •
aed • praef | i • d • vectig(alibus) • quinq(uennalibus) • locand • in castell •
LXXXIII I aedem • Teil • s • p • fec • II • vir • Clupiae • bis • Formis ! august •
aedem • Nept • lapid(ibus) • varis • s(ua) • p(ecunia) • ornav Fresidiae • N •
1 • Florae • uxori • viro • opseq | Q • Octavio • D • 1 • Antimacho • karo •
amico • S. Tissot, Fastes d'Afrique no. ^2 u. 34.
5) (zu S. 143.) Appian. b. c, 4, 53 — 56. Cass. Dio 48, 21.
Liv. perioch. 123: Q. Cornificius in Africa T. Sextium Cassianarum
partium ducem proelio vicit. Drumann 2 S. 620 A.: ,,Cassian. par-
tium ducem auf Cornif. zu beziehen und darnach die Lesart zu ver-
ändern". Es ist vielmehr zu schreiben: Caesarianarum partium ducem.
6) (zu S. 143.) Cirta vgl. Kubitschek, Imperium Romanum tri-
butim descr. p. 141-. Müller, L., num. de l'anc. Afr. 3, 60 glaubt auf
Münzen von Cirta den Kopf des P. Sittius zu erkennen; das ist aber
sehr zweifelhaft. S. Mommsen, Die Stadtverfassung Cirtas und der
Cirtensischen Colonie, Hermes i, 53.
7) (zu S. 143.) Hieronym. ed. Schoene z. Jahre 1976: Corni-
ficius poeta a militibus desertus interiit, quos saepe fugientes galeatos
lepores appellarat. Huius soror Cornificia, cuius insignia extant epi-
grammata.
8) (zu S. 144.) Sext. Pompeius s. Drumann 4, 560. Appian.
b. c. 4, 83 — 86. Cass. Dio 45, 10. Dorn-Seiffen, J., de S. Pompeio
II. 5- Afiikii iiiul Sicilicn. cg
Magno Cn. Magni f. (Traj. ad Rhen. 1846) 8. Blök, P. J., Sextus Pom-
peius Magnus, Cnaei filius (Lugd. B. 1879). Risse, Caspar, de gestis Scxti
Pompei, Diss. (Münster 1882). Hitze, E., De Sexte Ponipeio (Breslau
1883). Bernoulli, R. Iconogr. i, 225, Münzt. II 51 — 52. Jahrb. d.
Arch. Inst. 3 (1888) Taf. 3 Nr. g. Mus. Florcntinum i tav. I 6 Sex.
Pompeius(?). Münzen des Sext. Pompeius: Eckhel, doctr. numm. 6
p. 26. Cohen i^ p. 30 — 52. Babelon 2 p. 348 ff. Gefälschte Gold-
münze: V. Sallet's Ztschr. f. Num. 6, 5g. — Augur s. 3g v. Chr. Boucher-
Leclerq, Divination 4, 367. Sext. Pompeius unterrichtet von Aristodem.
von Nysa, Strabo p. 650.
9) (zu S. 144.) Cic. ad Attic. 16, 4, 2: Sextum autem nuntiant
cum una solum legione fuisse Karthagine, eique eo ipso die, quo
oppidum Baream*) cepisset, nuntiatum esse de Caesare, capto oppido
miram laetitiam commutationemque animorum concursumque imdique,
sed illum ad sex legiones, quas in ulteriore reliquisset, revertisse.
Ad ipsum autem Libonem scripsit nihil esse, nisi ad larem suum
liceret. Summa postulatorum, ut omnes exercitus dimittantur qui ubi-
que sint.
10) (zu S. 144.) Q. Minucius Thermus, (Plutarch. Cato c. 27 — 28,
Appian. b. c. 5, 13g) schloss sich später dem S. Pompeius an, s. Dru-
mann 3 p. 180. Seine Freigelassenen C. I. L. VI 22541:
[q • minucius] Q Thermi • 1
US in • agr
p -XI
[minucia] Q 1 • Myrtale
[q • minucijus • Thermi • 1
[q • minucio] Q • I avo ! ! ! !
!!!!!!!!
Cf. VI 5g62 — 3, 6678— g. Tac. ann. 6, 7. 16, 20. Auch Fannius
floh bald darauf zum S. Pompeius, Appian. b. c, 4, 84.
11) (zu S. 145.) Cass. Dio 46, 40: reo rs yccQ üofiTcrilco ro3 2e^Txo
tb vavttKOv — — ■ — ivExuQLöev. Appian. b. c. 3, 4. 4, 84. Vellei. 2,73, i :
(Pompeium) in patenia bona restituerat et orae maritimae praefecerat.
Auf seinen Münzen, bei Cohen i^ p. 30 — 31, nennt sich Sext. Pompeius
praefectus orae maritimae. Ueber die Entschädigungssumme für die
väterlichen Besitzungen des Pompeius s. Drumann 4, 563 A. 2g.
12) (zu S. 145.) Cass. Dio 46, 48: rovro 8e STtl rbv üofiTti^tov
xov 2eS,tov (idXiöta KccreGKEvdG&ri' nal yaQ ixetvog rjxiörß t^^ iTCt&iösoyg
fiEra6')^03v öfAcog xata t6 noXi^iov avrov Ka.xsipricpiöd'T/].
13) (zu S. 145.) Plutarch. Pompeius 50: ttXhv avccfKrj, ^ijv ovk avdyy.r\.
*) Ohne Grund h;it man Ebora vorgeschlagen, s. Drumann 4 S. 562 A. 23.
6o II. 5. Afrika und Sicilien.
14) (zu S. 145.) Livius perioch. 123: Sex. Pompeius Magni filius,
lectis ex Epiro proscriptis ac fugitivis, cum exercitu diu sine ulla
cuiusquam loci possessione praedatus in mari, Messanam oppidum
in Sicilia primum, deinde totam provinciam occupavit, occisoque
A. Pompeio Bithynico praetore Q. Salvidienum legatum Caesaris navali
proelio vicit. Schon ungefähr im April d. J. 71 1/43 hatte man einen
Handstreich gegen Lilybaeum versucht (Cic. ad famil. 12, 28), der
aber mit Hülfe des Cornificius in Afrika abgeschlagen wurde. Wir
wissen nicht, von welcher Seite dieser Versuch gemacht wurde; viel-
leicht suchte Sext. Pompeius sich schon damals auf der Insel fest-
zusetzen.
15) (zu S. 145.) Correspondenz des Cicero und Bithynicus s. ad
famil, 6, 16 u. 17. Ein Freigelassener, Q, Pompeius Bithynici 1. Sosus
(Bullettino della comm, communale di Roma 1880 p. 55) gehört nur
in weiterem Sinne zur Familie unseres Aulus Pompeius Bithynicus.
16) (zu S. 145.) Appian. b. c. 4, 36 rühmt die Verdienste, die
sich Pompeius um die Proscribirten erworben. Nachweislich flohen
zu ihm: Acilius (Appian. b. c. 4, 3g), Arruntius (Appian. 4, 36), Corne-
lius Lentulus und Sulpicia (Valer, Max. 6, 1,3; Appian. 4, 39), Fannius
(Appian. 4, 84), Hirtius (Appian. 4, 43. 84), Oppius (Appian. 4, 41),
Sentius Saturninus Vetulo (Valer. Max. 7, 3, 9), Ventidius (Appian. 4, 46),
Vetulinus (Appian. 4, 25), Virginius (Appian. 4, 48).
17) (zu S. 146.) Ueber den Q. Salvidienus Rufus vgl. Weichert,
Imper. Caes. Aug. reliquiae p. 84. Kürzlich fand man in Rom die
Grabschrift der Freigelassenen seines Hauses, Not. d, scavi 1887 p. 288
n. 722 (Rom; Via Salaria): Locus j familiae | Salvidienae | Q • f • Ruf •
18) (zu S. 146.) S. Ephemeris epigraphica 6 p. 51, C. I. L. X
8337 P- looi und in Sallet's Ztschr. für Numism. 11 S. 71. Zange-
meister, Bonner Jhb. 75 S. 140.
19) (zu S. 146.) Der Versuch, Lederschiffe anzuwenden, scheint
später mit besserem Erfolg wiederholt zu sein. Anthol. Palatina IX 306:
Verherrlichung der Lederschiffe des Sabinus (cons. 762/9).
20) (zu S. 147.) Appian. b. c. 4, 86: iv aQLazEQa e'xav Zmelictv
ticil no(i7tiqiov. Dass die Flotte des Caesar (und wie Appian a. a. O.
behauptet, auch er selbst?) nothgedrungen um Sicilien herumsegelte,
da die Strasse von Messina gesperrt war, lässt sich verstehen. Dass
sie aber nach jenem unglücklichen Seegefecht erst in einem Hafen
der balearischen Inseln Schutz gefunden habe, ist in hohem Grade'
unwahrscheinlich. Die Worte Appian's b. c. 4, 85: vnoxcoQrjöag
(Salvidienus) ig hfiiva nqo xov noQ&fiov BaXccQOv, haben alte Ueber-
setzer und der neueste Herausgeber auf die balearischen Inseln
bezogen; eher könnte man an die BaXuQoi auf Sardinien denken, s.
II. 6. Asien. 5i
Paiisan. lO, 17, 9. Cluver uiul Drumann 5, 566 hielten BaXaQov für
verderbt. Während Antonius zur Abfahrt nach Griechenland drängte
(■KccXovvrog 6 avrov Avx(oviov xara öTCovöiqv Appian. b. c. 4, 86), konnte
die Flotte des Caesar nicht mehr Zeit finden zu einem Abstecher
nach denBalearen. — Wegen derLocalität im Allgemeinen s. dieKarten-
.skizze B. 3 C. 9, — Das Richtige haben, wie mir Sieglin nachweist,
die Herausgeber der Ravennatischen Cosmographie bereits gesehen,
die ausdrücklich unsere Stelle des Appian in ihren Noten zur Er-
klärung heranziehen. Geogr. Ravennas ed. Finder u. Farthey IV 34.
p. 278 — g: Guido 43 p. 483:
Balarum Ballarum id est Billari
Crater [d. h. ad Cratim fl.]
Scillaceum [rc. Scylacium]
Coccinium [rc. Cocynthum],
Um diese Route richtig zu verstehen, muss man sich Folgendes ver-
gegenwärtigen: Die Strasse führt vom tyrrhenischen Meere nach dem
ionischen und endet bei Cocynthum nördlich von Caulonia. Da nun
Scyllacium dem heutigen Squillace entspricht und die Lage von Crater
durch die Tabula Feutinger. und den Geogr. Rav. p. 278 zwischen
Caprasia und Consentia bestimmt ist, so ist der Hafen Balaros an
der Küste unffefähr in der Höhe von Crater zu suchen.
Crater
Silaceon
Cocineon
6. Capitel.
Asien.
Trebonius und Dolabella.
i) (zu S. 148.) Cic. ad Attic. 14, 10 (vom 19. April): Itane
vero? Hoc mens et tuus Brutus egit ut Lanuvii esset? ut Trebonius
itineribus deviis proficisceretur in provinciam? Cic. ad fam. 12, 16:
Athenis veni a. d. XI K. lunias. Freigelassene seiner Familie s.
C. I. L. VI 9933 („litt, vetust."), Ritschi F. L. M. E. 93 c:
C • F . F • Treb[oni]orum F • P • C • [f]
thurarie[is] • et - liberteis
P • Trebonius /// 1 • Nicostratus
M-
-onum. -
C
F • 1 • Malchio
D .
olus
C
1 • Olopantus
M .
ahis
C
F • 1 • Macedo
A .
-besto -
C
F • 1 • Alexander
Trebonia • C • F • 1 • Irena
Trebonia • C • F • 1 • Ammia
52 n. 6. Asien.
Ueber seine litterarische Thätigkeit s. Weichert, De L. Varii et
Cass. Parmensis vita p. 253 — 55. Teuffei -Schwabe, G. d. R. Lit.
§ 210, 9.
2) (zu S. 148.) Gellius n. att. 3, 9, i: Cornelium Dolabellam
consulem in Syriam proficiscentem fama istius equi [Seiani] adductum
Argos devertisse. Cass. Dio 47, 29: Slcc rs tT]g MaKsöovlag %al dia
ziig 0QaKrig ig rrjv ^AßCav. Auf seinen Aufenthalt in Griechenland hat
Kumanudes die Inschrift C. I. A. 3, 591 bezogen, jedoch mit Unrecht.
Dolabella wird dort axQarr^yog genannt, während Cicero's Schwieger-
sohn die Praetur übersprungen hat. Die Inschrift bezieht sich viel-
mehr auf den Consul des Jahres 10 n. Chr., s. Ephem. epigr. i p. 254.
3) (zu S. 149.) Cicero Philipp. 11, 2, 5 beschreibt in rhetorischer
Manier die Ermordung des Trebonius, die sich mit dem einfachen
Bericht bei Appian. b. c. 3, 26 nicht vereinigen Jässt.
4) (zu S. 149.) Cicero Philipp. 13, 10, 22 (gehalten am 20. März
711/43, s. Teuffel-Schwabe, Gesch. der Rom. Lit. § 179 Nr. 44—57):
dedisse poenas sceleratum — — intra finem anni vertentis. Nach
Cass. Dio 47, 29 starb Trebonius vor der Entscheidung des Krieges
von Mutina.
5) (zu S. 149.) Cicero Philipp. 13, 18, 39: Trebonii [mortem] satis
persecuti sumus hoste iudicato Dolabella. Appian. b. c. 3, 63: ''Etpr}-
cplöavro 8s zal Kdaacov ^Qxeiv ts SvQiag Kcd noXs^slv /doXaßilka' rovg
re alkovg, 0601 xtvog k'&vovg )) GtQavov 'P(0(iala)v ccq'iovGiv ano zTjg
^lovlov &cduaGi]g inl T'^v Iw, ndvTag VTtaKOVstv eg 0 Tt nQoöxÜGGoi Kdß-
aiog KOI Bqovxog. Cass. Dio 47, 28. Cicero Philipp. 11, 7, 16: Dola-
bella habet legionem.
6) (zu S. 149.) Pergamon setzte dem P. Cornelius Dolabella
eine Ehreninschrift, s. Jahrb. d. Preuss. Kunstsammlgn. 9 (1888) S. 91
Nr. 445 (Pergamon):
^0 örj^og ixlfitiöev
TJonXiov KoQvi]liov ^okaßlXkav
xbv dv&vnarov
yevofisvov eveQyix7]v xi^g TtöXsoag ,
die allerdings auf dessen Vater bezogen worden ist. Allein das Kenn-
zeichen, die beiden Statthalter (bei Waddington Nr. 2^ und 39) zu
unterscheiden, kann nicht als richtig angesehen werden. Der Imperator-
titel fehlte auch dem Schwiegersohn des Cicero bei seiner Ankunft
in Asien.
7) (zu S. 149.) Das ergibt sich aus einem Briefe des Cicero an
Brutus (i, 2), den ich für acht halte: Dolabellam quinque cohortis
misisse in Chersonesum.
8) (zu S. 149.) Valerius Max. 8, i, 2 erwähnt einen weisen und
II. 6. Asien.
63
vorsichtigen Urtheilsspruch eines Statthalters von Asien, Cornelius
Dolabella; er spricht aber nicht von unserem DoUabella, sondern von
seinem Vater.
g) (zu S. 150.) Brief des Dolabella an Ephesos wegen der Juden
(loseph. A. iud. 14, 10, 12) 711/43. Viereck, Sermo graecus p. 107.
Waddington, Fastes des prov. Asiatiques p. 72: Le premier jour du
mois L(inaeon dans le calendrier asiatique correspond au 24 janvier.
10) (zu S. 150.) Münzen des P. Cornehus P. f. Lentulus Spinther,
der später vom Senat in der Verwaltung Asiens (bei Waddington,
Fastes des prov. asiat. Nr. 40) bestätigt wurde und dort im Namen
des Brutus und Cassius Münzen prägte, s. I S. 148; vgl. Cohen i^
p. 28. Borghesi i, 186. Nur zwei seiner Briefe sind erhalten, vgl.
Köhler, Albr., Ueber die Sprache der Briefe des P. Cornelius Lentulus
Spinther (Cicero ad fam. 12, 14 u. 15), Progr. v. Nürnberg 1890.
11) (zu S. 150.) Wahrscheinlich war es das Andenken an diese
erfolgreiche Vertheidigung, welches die Antiochener durch Annahme
einer neuen Zeitrechnung feiern wollten. Eusebius (ed. Schoene 2
p. 138) a. 1974/43: Antiocheni sua tempora computant.
Cassius und DoUabella.
12) (zu S. 151.) Boeder, Dissert. de hello Cassii et Bruti,
Argentorati 1643.
^ 13) (zu S, 152.) Frontin. strateg. 2, 5, 35: C. Cassius in Syria
adversus Parthos ducens acies equitem ostendit a fronte, cum ab
tergo peditem in confragoso loco occultasset; dein cedente equitatu
et per nota se recipiente in praeparatas insidias perduxit exercitum
Parthorum et cecidit.
14) (zu S. 152.) Schon im October 710/44 wurde Cassius in
Syrien erwartet nach Cicero ad Attic. 15, 13, 4 vom 25. Oct. (über die
Datirung dieses Briefes s. o. S. 28): Interea narrat eadem Bassi servum
venisse, qui nuntiaret legiones Alexandrinas in armis esse, Bassum
arcessi, Cassiura exspectari.
15) (zu S. 153.) Murcus s. Wesseling, Observat. variae i c. 12.
Der Name des Murcus, der bei den Schriftstellern meistens entstellt
überliefert ist, wird festgestellt durch eine süditalische Inschrift Not.
d. sc. 1878 p. 298, Bull, archeol. 1879 p. 224 (Entrodacqua bei
Sulmona): L • Staio • Sex • f | Murco. Dieser seltene Name ist oskischen
Ursprungs. Eph. ep. 2, 188 n. 79 — 80 (Bovianum): Staius (oskischer
Name). Vgl. Mommsen, R. Münzwesen S. 653. Babelon i, 86 und
2, 467 n. I : (Neptun m. Dreizack), R (Tropaeum, links kniet d. Provinz,
rechts steht Murcus) Murcus • imp • S. I S. 151. Vgl. Cass. Die 47, 28:
64
n. 6. Asien.
TCO öe öri Sxaxia ■ v,al xo vavxtKov inixQS'tpev. Weichert, De L. Varii
et Cassü Parm. vita et carminibus p. 246 — 47.
16) (zu S. 153.) Q. Marcius Crispus s. Cic. Phil. 11, 12, 30.
Appian. b. c. 4, 58, 707/47 Kriegstribun bei Caesar (b. Afr. 77).
17) (zu S. 153.) Cicero (Philipp. 11, 12, 30) beantragte: senatui
placere C. Cassium pro consule provinciani Syriam obtinere, ut qui
optimo iure eam provinciam obtinuerit, eumque a Q. Marcio * Crispo
pro consule, L. Sta<(t)>io ]\Iurco pro consule, A. AUieno legato exercitus
accipere eosqne ei tradere, eumque eis copiis et si quas praeterea
paraverit bello P. Dolabellam terra marique persequi. Ueber die Voll-
macht des Cassius und Brutus s. Appian. b. c. 3, 63.
18) (zu S. 153.) Appian. b. c. 4, 59: KaöOiog — - — rbv xov
BdöGov GrQccxbv avxixa TtaQeXdfißavev inovxa.
ig) (zu S. 153.) Schon Caecilius Bassus hatte Verbindungen an-
geloiüpft mit den Arabern der syrischen Wüste, z. B. dem Häuptling
Alchaedamnus (Strabo p. 752 ; Alchaudonius nennt ihn Cass. Dio 47, 27).
Diese Verbindungen scheinen ursprünglich auf den Cassius übergegangen
zu sein, der sich in einem Briefe an Dolabella darüber beschwert zu
haben scheint, dass man ihm diese werthvollen Bundesgenossen ab-
spenstig gemacht habe. Charisius p. 123^^ ed. Keil: C. Cassius in
epistula quam ad Dolabellam scripsit: Arabi mirifico animo erga nos
fuerunt, inquit.
20) (zu S. 153.) A. Allienus hatte unter lulius Caesar 706/48
— 708/46 Sicilien verwaltet (Klein, Verwaltungsbeamten d. Prov. i
Nr. 84) und dort Münzen geprägt mit der Inschrift: C • Caesar imp •
cos • iter (Kopf der Venus). ^ A • Allienus pro cos • (nackter Mann
auf einen Schiffsschnabel tretend, in der Rechten die Triquetra), s.
Babelon l, 137: gens AUiena. — Ueber seine Freigelassenen s. C. I. L.
VI 5961 („litteris parum bonis"): Familiae | A • AUieni | in • fr • p •
XV I in • ag • p . XVI | et • familiae ( Poliae • Min|uciae • Q • f • Die
Verbindung beider Geschlechtsnamen erklärt sich durch die verwandt-
schaftlichen Beziehungen: Allienus, Praetor a. 705/49, war der Schwager
des Q. Minucius Thermus, Praetor 703/51. C. I. L. VI 192: (ex dextro
latere:) Allienus | T • Turfanii • (in fronte:) A • Allienus A • 1 • Priamus
basim Fort | Prim • don • dat •
21) (zu S. 153.) Cicero Philipp, 11, 13, s^' Allienus, familiaris
et necessarius maus, post interitum Trebonii profecto ne diel quidem
se legatum Dolabellae volet.
22) (zu S. 154.) S. Friedländer, de pretiis frumenti, Progr. v.
Königsberg 1866/67. Bull. d. corr. hell. 14 (1890), 481—82.
23) (zu S. 155.) Auf diesen marsischen Legaten des Dolabella
bezieht Borghesi eine in dessen Heimath gefundene Inschrift C. I. L.
II. 6. Asien.
65
IX 3688. Vgl. Borgh.4 (2) 490 (Marsi): ///Octavius • Laenas | /// Cer-
varius • P • f ) llllvir • quinq | viam post • Capitoliiim | silice • stemend •
ex • d • d I locarunt • idemq • proba[runt] , die mit Siclierheit der Zeit
des Uebergangs von der Republik zur Monarchie zuzuweisen ist.
Cicero erwähnt ihn Philipp. 11, 2, 4: praemisso Marso nescio quo
Octavio, scelerato latrone atque egenti, qui popularetur agros, ebenso
Appian. b. c. 4, 62 einfach als Marsus, nur Cass. Dio 47, 30 nennt ihn
Marcus Octavius.
24) (zu S. 155.) In Rom circulirten allerdings schon im Juni
Gerüchte de oppresso Dolabella (Cic. ad fam. 12, 9), Aber im An-
fang des Juli hatte Cicero (ad fam. 12, 10) noch keine sichere Kunde
von dessen Schicksal, und wenn der junge Caesar um den 19. August
die Acht gegen den Dolabella aufheben liess (Appian. b. c. 3, 95),
so ist es wenigstens wahrscheinlich, dass er von seinem Tode noch
nichts wusste.
25) (zu S. 155.) Strabo 16, 2, 9 p. 752: (Laodicea) ilvTtrjös
6 Ol) ^stQccog /doXaßiXXag Karacpvycov slg avrrjv Kai ifinoXiOQXfjd'slg vitb
Kaößiov }ii%Qt ^avccrov^ Gvvötacpd'ElQag iavva Kai rrjg TtoXscog noXXa fiSQt].
Appian. b. c. 4, 62. Vellei. 2, 69. Cass. Dio 47, 30 schildert das
Schicksal der Stadt mit günstigeren Farben.
26) (zu S. 155.) losephus ant. iud. 14, 11, 2: acpiKvelxai Kcia-
Giog iv, 'Pdi^)]g slg Svolav^ Ttuq(xX'Yii\>6^£vog xo ne^l rrjv ^Anä^suiv 6rQCi-
roTtEÖov, xal Xvßag xr]v TtoXiOQKLav aficporeQovg TCQOGayerat, rov rs BaGöov
%al Tov MovQKOv, vag ts TtoXeig ins^io^svog öitXa ze y.al GxQaxLOixag
Gvvri&QOi^e^ aal q)6Q0vg avxaig f.ieyaXovg iitEXi'&ei' [idXtGxa ös xr}v lov-
öalav eKaKcoGsv eTixanööLa xdXavxa dqyvQLOv elGTtQaxxofisvog. loseph. bell.
iud. I, II, i: (Cassius) iXsv&eQot ^ev ^Andfisiav xfig TtoXiOQKtag, 'r]yov-
fiEvog d' avxbg xT]g öxQaxiag inrjEi cpoqoXoyäv rag noXeig Kcci TtaQcc
övvafiiv xdg EiöitQd'^Eig noiov^Evog. Das syrische Talent hatte nach
PoUux 9, 86: 4500 attische Drachmen, s. Boeckh, Metrolog. Unters.
S. 71.
27) (zu S. 155.) losephus antiq. iud. 14, 11, 3. Wir besitzen
noch den Wortlaut eines Erlasses von M. Antonius an die Stadt
Tyrus, worin er die Verordnungen des Cassius aufhebt und die als
Sklaven Verkauften befreit, s. losephus antiq. iud. 14, 12, 5: xd
fiEv 6(6naxa iXEvd'EQa Eivai^ cog ijv ait a.^ir\g^ und ähnlich 14, 12, 3:
i'^£&t]Ka Öe Kai y^djjiixaxa Kaxd TtoXsig^ onag el xivsg eXev&eqoi rj öovXot
vjtb öoQV ETC^dd'tjGav vitb Faiov Kaööiov, 7} xcbv vit avxü xsxay^EVCov,
ccTtoXvd'cböLV ovroi.
28) (zu S. 155.) loseph. antiq. iud. 14, 12, i: MaQtcov öv TvQtcov
KaxaXeXoLTtEi KdöGiog xvQavvov, s. losephus b. i. i, 12, 2.
29) (zu S. 155.) Eine sehr realistische Darstellung der Geburt
Gardt hausen, Augastus und seine Zeit. 11. 5
56 n. 6. Asien.
des Caesarion findet sich auf ägyptischen Denkmälern, s. Lepsins,
Denkmäler Abth. 4, 60^ (Denderah). Auf ihren Münzen Hess Cleopatra
sich darstellen als Aphrodite mit dem Caesarion als Eros auf den
Armen, s. Greek coins in the Br. Museum (Aegypt.) pL 30, 6. — Die
Anerkennung durch die Triumvim galt dem Sohn der Cleopatra und
beweist also nicht, ob man ihn für einen Sohn des Dictators hielt
oder nicht. lulius Caesar scheint ihn als Sohn anerkannt zu haben.
Sueton. Caesar 5 2 : (Caesar) filium natum appellare nomine suo passus
est. Quem quidera nonnulli Graecorum similem quoque Caesari et forma
et incessu tradiderunt. M. Antonius adgnitum etiam ab eo senatui
adfirmavit quae scire C. Matium et C. Oppium reliquosque Caesaris
amicos, quorum Gaius Oppius quasi plane defensione ac patrocinio
res egeret, librum edidit, non esse Caesaris filium quem Cleopatra
dicat, s. Drumann 3, 764 — 5. Auch nach Nicolaus Damasc. vita
Caes. 20 soll lulius Caesar in seinem Testament den Caesarion ver-
leugnet haben; doch fällt sein Zeugniss nicht schwer in's Gewicht.
30) (zu S. 155.) Aus der Zeit bald nach der Thronbesteigung
des Caesarion stammt eine Stele in Turin, C. I. Gr. 4717: [Baai-
Xevovrcov KXeo7t]dTQag &s[äg] OdoTiccroQ[og nccl UJToXs^ctLov rov kuI
Ka[i]6aQog {d']eov OdoTtccroQog 0iXoiJi'q-\[TOQog Li rov %ul ß 'AQr]e-
^lölov (a. 712/42).
31) (zu S. 156.) Wenn v. d. Chijs, de Herode M. p. 18 be-
hauptet: „a. 42. Cassius videtur in Aegypto hibernasse", so verdient
das nicht einmal eine Widerlegung. Dagegen polemisirt er mit Recht
gegen Fischer, Rom. Zeittafeln S. 328, dass Brutus und Cassius schon
„gegen Ende des J. 7 1 1/43 in Smyrna zusammengetroffen seien".
^2) (zu S. 156.) loseph. antiq. i. 14, 11, 7: Kaöölov ö' sk SvQiag
anaQcivTog TaQu^r] yivtxcci. %u%a xriv lovdalav "EXiS, yccQ VTiolsicp&slg iv
'leQoöoXvfioLg fiSTcc GzQariäg cÖQfif^ßEv inl 0a6dijXov, 0 xe örifiog iv OTtkoig
riv. "^HQaÖTig ös naQU Odßiov etioqevbxo iv ^a^aß^a GTQaTriyovvra , nca
ßovXofisvog TtQoßÖQu^SLv TtQog rov ccösX(pbv vtco vogov utoXverai^ sag ov
0a6ccy]kog öi' avrov "EXtKog KQelrrcov YSvöaevog KaxanXEisi fxev avrov eig
TivQyov. S. bell. iüd. i, 11, i.
Cassius und die Rhodier.
33) (zu S. 157.) Vgl. Hertzberg, Griechenl. u. d. Rom. i, 471.
Andere Münzen , die sich auf die Eroberung von Rhodos , beziehen,
s. Cavedoni, Annali d. Inst. 1850 p. 156 — 7. Borghesi, Oeuvr. i, 389.
34) (zu S. 158.) Ob Cassius bei dieser Gelegenheit oder viel-
leicht schon vor Laodicea die feindlichen Schiffe durch Brander zer-
störte, lässt sich mit Bestimmtheit nicht sagen. Frontin. strateg. 4, 7, 14 :
II. 7- Macedonien und die Nachbarländer. 6y
Cassius onerarias naves non magni ad alia usus accensas opportuno
vento in classem hostium misit et incendio eam consumpsit. Jeden-
falls besass Rhodos auch nach der Eroberung noch eine ansehnliche
Flotte, Appian. b. c, 5, 2.
35) (zu S. 158.) Sueton. ed. R. p. 360 n. 224: Templa Rho-
diorum depopulatus est Cassius. Die Plünderung der Tempel in Rhodos
scheint doch nicht so gründlich gewesen zu sein, wie Appian. b. c. 4, 81,
Oros. 6, 18, 13 und Valer. Max. i, 5, 8 es darstellen, da Rhodos im ersten
Jahrhundert der Kaiserzeit immer noch reich war an Kunstschätzen; s.
Plin. n. h. 34, 7, 36: Rhodi etiamnum LXXIII signorura esse Mucianus ter
COS. prodidit. Plin. n. h. 34, 14, 141: (in Rhodos) ferreus Hercules
quem fecit Alcon laborum dei patientia inductus. Auch Plin. n. h.
S3, 12, 15 werden berühmte Kunstwerke in rhodischen Tempeln nam-
haft gemacht.
36) (zu S. 158.) Den Sieg über Rhodos verherrlicht eine IMünze des
Cassius (s. I S. 157) bei Cohen, Description i-p. 2g Nr, 10: C-Cassei imp-
(Kopf der Freiheitsgöttin), IJ M • Servilius leg • (ein Taschenkrebs hält
in den Scheeren ein Acrostolium, darunter ein gelöstes Diadem und
die Rose von Rhodos). Auch eine IMünze des Casca Longus (Annali
d. Instit. 1850 p. 156) wird von Cavedoni auf diesen Sieg bezogen.
7. Capjtel.
Macedonien und die Nachbarländer.
Vorbemerkung. Wegen der Münze des Koson s. Greek coins
of the Brit. JNIus. Thrace p. 208. Vgl, Friedländer, Ztschr. f. Numism.
3, 182. Mommsen, R. Münzw. S. 693, Vgl, u. A. 11.
i) (zu S. 159.) Lessing (ed. Lachm, 4 S, 28): Horaz war ein
junger Mensch ohne Ahnen und Vennögen, und demioch gelangte
er gleich Anfangs zu der Würde eines Tribuns. Ist es also nicht
klar, dass Brutus persönliche Eigenschaften in ihm müsse entdeckt
haben, welche den Mangel an Ahnen und Vermögen ersetzten? Was
konnten dieses aber für Eigenschaften sein, wenn es nicht entschie-
dener Muth und eine vorzügliche Fähigkeit zur Kriegskunst wären?
Vgl, Franke, Fasti Horatiani p. 15 n,
2) (zu S. 159.) Ueber Cicero's Sohn s. Weichert, De L. Vario
p. 328 — 34: De M. TuUio Cicerone filio. Suringar, Ann. Cic. 2, 827,
Waddington, Fastes d, prov. asiat. p. 684 no. 53, und M61anges de
numism. II. ser, p, 147. Borghesi, Oeuvres i p. 170. Res gestae Divi
Aug. ed. M.-p. 165, Liebenam, Vervvaltungsgeschichte 1,360. BemouUi,
58 II- 7- Macedonien und die Nachbarländer.
R. Iconogr. i, 134 u. 265 Taf. X. Sanclemente, Hnr. , De nummo
M. TuUii Ciceronis a INIagnetibus Lydiae cum eius imagine signato,
Rom. 1805. Revue numism. franv. 1867 p. 116: M. Tullius Cicero.
Numism, Chron. I 2 (1839 — 40) p. 107 (m. Fcs.).. Coin of Magnesia
(Lydia) with the head of Cicero.
Derselbe Name kommt noch später in Unteritalien vor: C. I. L.
X 482 (Paestum): [m • tullio m f • maec] | Cüer[oni laur ■ lav\ \ eq •
R ' p\_atr ■ col ■ cur- r • p\ Volceianox [atinati]? j um Acere.nimo\y\iXQ. j Veyien-
j/«;« Buxentin[or] | 7>^/anensium integr | et rarissimo -viro'^ • M • Tullius •
Commun[i]s | nutritor • multis • lar gitionibus • eius in se | conlatis • 1 •
d ■ d . d (cf. Nr. 25*). C. I. L. X 483 (Paestum): Digitiae • L • f •
Rufinae | ob eximiam castitatem • ei (sie) | dem verecundiamque eius ;
M • Tullius • M • f • Maecia Cicero | eq R • 1 • 1 • p • c • coniugi remis so
sumptu publico • de suo | posuit | 1 • d • d • d | Vgl. C. I. L.
X 704*.
3) (zu S. 159.) Plutarch. Brutus 26: (C. Anton.) KtneQOivi viaäzai'
Tovrio yciQ 6 B^ovrog i'/Qrjro GZQarrjya 'Accl itoWa 61 avrov naTooQ&aöe.
Vgl. c. 24. Plut. Cic. 45.
4) (zu S. 160.) Appian. b. c. 3, 79: %ai MaKeÖovag iitacvüv ovo
riXi] yMxiXe^sv i'^ avr&v yml ig rbv ^IzcdtKov xQonov nal rdöe iyv^va-
^ero. Vgl. 4, 75. Da die Legionen des Brutus und Cassius nach der
Niederlage von Philippi wenigstens zum Theil nach Syrien verlegt
wurden (Cass. Dio 48, 25), und wir in den s}Tischen Colonien des
Augustus in Berytus (s. Eckhel 3 p. 356. Cohen i^ 263 u. 138 — 39.
Monum. Anc. ed. INI.- p. 119) und Heliopolis (s. Eckhel 3 p. 335.
Ztschr. f. Alt. 1840 S. 654) Veteranen der V leg. Macedonica wieder-
finden, so könnte man dadurch die von Pfitzner (Kaiserlegionen S. 3)
ziemlich unbedacht hingeworfene Vermuthung stützen wollen, dass
diese beiden Legionen des Kaisers Augustus von seinen Feinden ge-
gründet seien. Allein grade die fünfte Legion ist älter; sie kämpfte
bereits unter lulius Caesar in Afrika gegen die Elephanten des Königs
luba, Appian. b. c. 2, 96: Kai vvv an iKsivov rwSs tc5 xilu iXicpav-
Tsg ig xa. 6i]^Ela imneLvxai. Dass hier nun wirklich unsere fünfte
Legion gemeint ist, nicht etwa die V Alaudae des Dictators, ergibt
sich schon daraus, dass die letztere unter den Flaviem nicht mehr
existirte, Appian also nur von der anderen fünften Legion reden
konnte, die zu seiner Zeit noch existirte. — Schon Willmanns, Exempla
inscr. lat. 1430, hat das Richtige gesehen, wemi er die V leg. ]Mace-
donica mit der V leg. Urbana identificirte, welche nach der Schlacht
von Philippi ihren Beinamen wechselte. Gegen Pfitzner's Vermuthung
spricht auch noch der Umstand, dass nicht nur die IV und V,
sondern auch die VII und IX leg. den Beinamen Macedonicae fülirten.
IL 7. Macedonicn und die Nachbarländer. (jq
s. Mommsen, Monum. Ancyr.^ p. 69 n. 4 und Epheraeris epigraph. 5, 84
Nr. 229.
5) (zu S. 161.) Livius per. 118: M. Brutus in Graecia sub prac-
textu rei publicae et suscepti contra M. Antonium belli e.xercitum cui
Vatinius praeerat cum provincia in potestatem suam redegit. Vgl.
Vellei. 2, 69, 3. Die barberin. Triumphalfasten C. I. L. I p. 478
(vgl. 461) erwähnen später einen Triumph des Vatinius: P • Vatinius
de Eillyrico prid • K • Sex • triumphavit | palmara dedit (a. 712/42);
das zeigt aber nichts Anderes, als dass Vatinius vor der Schlacht
von Philippi zu den Triumvirn überging und ihnen irgend einen Dienst
erwiesen hat,
6) (zu S. 161.) Cohen i" p. 59: C Antonius M • f • pro • cos
(Genius v. Macedon.), I^ (Opfergeräth) Pontifex • S. Bardt, Priester-
collegien S. 17.
7) (zu S. 161.) Appian. b. c. 5, 75: , . enl nciQ&rivovg
IlkvQiKov e&vog, Encöcciivoi ticcqoikov, TtQO&v^oicaovg yevo^ivovg Bqovko.
Parthinische Reiter beim Heere des Brutus s. Appian. b. c. 4, 87.
8) (zu S. 161.) Schmidt, O. E., Jbb. f. cl. Philol. 141 (1890) 123,
nennt den Brutus einen ,, Vertreter des Caesarismus, so fern er erst die
Nachfolge Caesar's, und als die Hoifnung darauf fehlgeschlagen war,
wenigstens die Aufrichtung einer grossen Herrschaft über den griechi-
schen Osten erstrebte". Wenn Brutus sich ein orientalisches Reich
hätte gründen wollen, so würde er den entschiedensten Gegner im
Cassius gefunden haben. Dieser Plan und der Gegensatz zwischen
Brutus und Cicero existiren nur in der Phantasie des Verfassers.
Gewisse Differenzen waren allerdings vorhanden und sind nie ver-
kannt; diese ergaben sich aus dem verschiedenen Standpunkt des
Senators in Rom und des Parteihauptes im hellenistischen Osten; ver-
schiedener Meinung waren sie nur über den Weg, nicht über das Ziel,
9) (zu S. 161.) Sueton, lul, Caes. 36: C, Antonius in Illyrico in
adversariorum devenit potestatem, Drumann 4, 453 — 54, Schmidt, O, E,,
de epistulis et a Cassio et ad Cassium datis p. 30 n. , vermuthet,-
C, Antonius sei gefangen bald nach dem 7, März.
10) (zu S. 162.) Wenn die Stadt Thessalonich einen Verwandten
(Bruder?) von Brutus' Adoptivvater durch eine Inschrift ehrt, so liegt
die Vermuthung nahe, dieses Denkmal der Zeit zuzuweisen, in der
Brutus Macedonien regierte, s, Archives des miss, scientif, III 3, 209
(Thessalonich): 'H noXig Fvaiov SsQOviXiov \ rvulov vlov KaiTCicova \
xa^Luv ^Pio^aliov \ yv^vaGiuQypvvxoiv /iaßid'iov tov IIoöEidcoviov AqiGxo-
cpilov , , . xov I IcpKißuQyovvxog QiXiccqxov xov Jiovv6 . .
11) (zu S, 162,) lieber die Goldmünzen des Koson s. Mommsen
Rom. Münzwesen S. 693, 895, Kosoh s, [v, Sallet] Antike Münzen
-jQ II. 7. Macedonien und die Nachbarländer.
[in Berlin] 2 (1889) S. 23 — 24 <Taf. II i6>; Greek coins of the
Br. Mus. Thrace p. 208: KOIJSIN (Consul Brutus, vorn und hinten
ein Lictor mit Fasces, vor dem ersten R, d. h. Brutus; nach Eckhel:
L. Brutus), I^ Adler steht mit einem Fuss auf einem Scepter und
hält mit dem andern einen Kranz. S. I S. 159. Eckhel 6, 2^ und
JNIommsen, Reges Thraciae inde a Caesare dictatore Ephem. epigr. 2,
251 n. 7 lasen das Monogramm: LB s. o. A. i.
12) (zu S. 162.) Ephem. epigr. 2, 252 (Bizye, Thracia):
BaöiXevg Korvg ßaßdsa ZaSülu
y,al ßaßihöGav IIoXe^o-ÄQcaetau
rovg iavtov yoveig
d'Eorg TtaTQtpoig.
= Rev. Arch. N. S. 17 p. 464. Rhangabe, Antiq. hellen. 2 p. 784
n. 1236.
Münzen des Brutus.
13) (zu S, 162.) Brutus s. Eckhel, doctr. numm. 6 p. ig. Appian.
b. c. 4, 75: ^Ev de roig 'd'rjaavQOLg (der Polemocratia) edQS naQccöo^ov
IqvGlov t£ nl.fiQ^og Kcd agyvQOv' ymI xovxo ^lev Ixottte, %al v6iA,L6(ia Inoiei.
Cass. Dio 47, 25: (Brutus in Macedonien) ig xa vo^tG^axa^ u i'KOTtxsro,
eiKova xe avzov zal TtiXiov ^ '^ig)iöia xs ovo ivexvTtov' örjX&v sk xs xovxov
xcd öuc x&v yQci^ixdxoii' , oxt xrjv TiaxQiöa ^exci xov Kaööiov i]Xev&eQ(o-
Kag si'f}. Numismatical Journal ed. by Akermann (1837) p. 69. Ann.
d. Inst. 1850, 154 — 57. Cohen i^ p. 25. [v. Sallet] Antike Münzen [in
Berlin] 2 (1889) S. 24 — 25. Vgl. dazu Imhoof- Blumer, Monnaies gr.
p. 60 (Macedonia): Kopf des Brutus, ^ Insignien der Quaestur. Berl.
Philol. Wochenschr. 1888 S. 1043: Goldmünze des Brutus mit Lorbeer-
kranz, R Tropaeon zwischen zwei Schiffsschnäbeln und Waffen.
Brutus schlug Münzen mit Freiheitshut, Dolchen und der Inschrift
Eid • Mart •, s. o. IS. 14. Babelon 2 p. 1 14 flf. Nr. 52 ; sein Porträt zeigen
auch einige seiner macedonischen Münzen, s. Friedländer, Medaglie
macedoniche di M. Bruto, Bullet, arch. 1870 p. 192. Er folgte darin
dem Vorgange der anderen Machthaber, der Triumvim, des Sext.
Pompeius u. s. w. Aber Mommsen (Rom. Staatsr. 2 S. 728 A. 5) hat
bereits hervorgehoben, dass die meisten seiner Münzen das eigene
Porträt nicht zeigen.
Friedländer gibt vier Porträts des Brutus, von denen zwei (Nr. 3
und 4) durch Beischrift des Namens gesichert sind. Dass auch Nr. i
sich auf Brutus bezieht, macht er wahrscheinlich. Nr. 2 dagegen mit
der räthselhaften Inschrift Principi Felix hat Nichts mit Brutus zu thun,
das zeigt eine Vergleichung mit dem vorzüglichen Lichtdruck bei
Imhoof-Blumer, Porträtköpfe auf Rom. Münzen (Lpzg. 1879) Taf. i Nr. 3.
II. -]. Maccdoniea iiml die Nachbarländer. ~ |
Dass Brutus in JMacedonien keine Colonien gegründet, versteht .sich
eigentlich von selbst, damit musste er warten bis nach dem Siege. Die
Colonialmünze, auf der Friedländcr (Bull. d. inst. arch. 1870 p. 193)
den Kopf des Brutus zu erkennen glaubte, kann nicht von dem Caesar-
mörder geprägt sein. [v. Sallet] Antike Münzen 2 (Berlin 1889) S. 76
— 77 weist die Münze zweifelnd dem macedonischen Dium, Imhoof-
Blumer (Monn. grecques p. 76) der Stadt Pella zu. Wenn zwei unserer
ersten Münzkenner die Münze Macedonien zuweisen, so ist es schwer,
zu widersprechen; dennoch muss man im Auge behalten, dass die
römischen Colonialmünzen dieser Zeit alle eine grosse Familienähnlich-
keit zeigen. Ausser den Worten Colon • lul • liest man auf der Rück-
seite noch in Ligatur ve — te, das ergänzt sich von selbst zu vetera-
norum (vgl. Emerita und Praetoria). Bis jetzt ist allerdings keine
Colonie mit diesem Namen bekannt, denn Diana veteranorum in
Afrika (s. C. I. L. VIII 4575 ff.) war, soweit wir bis jetzt sehen, nur
Municipium, und eine Münze von zweifelhafter Echtheit, Boutkowski,
Dictionnaire num. i p. 215: Rex • luba (sein Kopf, Contremarke),
R Col • I • F • Dian • vet P • Lael • Arrunt • pont • llvir • leg • — adi • s • f •,
kann für unseren Fall Nichts beweisen. Aber es erhebt sich die Frage,
ob nicht das V., das in den Namen verschiedener Colonien meist
Veneria oder Victrix gelesen wird, bei einigen Städten vielmehr Vete-
ranorum zu lesen ist.
14) (zu S. 162.) Cass. Dio 47, 24. 25 erwähnt ausdrücklich eine
zweimalige Anwesenheit des Brutus in Asien, während Plutarch.
Brutus 28, der hier kürzer ist, nur von der zweiten berichtet.
15) (zu S. 163.) Plutarch. Brutus 28: TtSQataöag 6e rbv arqaTOv
eig Aglccv ijdrj Xu^nqov ovra, vavrmbv (lev i^rjQxvEro GroXov iv Bi&vvla
aal TtBQi Kv^cxov' Tis^y 6 avrbg iittdiv Ka&löraro zag iiöXsLg v,al xoig
öwaGraig e'/Qi]^ccTt^E^ Kai TtQog Kcc6Slov ene^Ttev eig SvQiav tat Aiyvnxov
(.lETaKaXcöv.
16) (zu S. 163.) Epistologr. graeci ed. Hercher p. 177 bietet eine
Sammlung von Briefen Brutus', die ein König Mithridates (Cass. Dio 47,26?)
gesammelt und mit entsprechenden Antworten versehen haben will. Diese
Briefe gelten allgemein als eine Fälschung der Rhetorenschule. Vgl.
Fabricius-Harles i p. 678 — 79. Westermann, A., de epistolarum scrip-
toribus graecis pars quarta (Leipzig 1853) p. 3 ff. Teuffei, Gesch. d.
Rom. Litt. § 210, 4. Das ist der Grund, wesshalb ich von einer Ver-
wendung dieser Briefe abgesehen habe. Die Antworten wollen nichts
Anderes sein, als eine Schulübung, das gilt aber nicht von den Briefen
des Brutus. Sachliche Gründe geographischer oder historischer Natur,
diese Briefe zu verdächtigen, sind bis jetzt nicht geltend gemacht
worden.
•j 2 II. 7. Macedonien und die Naclibailänder.
17) (zu S. 163.) Treuber, O., Gesch. d. Lykier (1887) S. igi ff.:
Brutus und die Lykier. — Eine Anschauung vom Terrain der Belagerung
geben Spratt, Travels in Lycia' 1847 vol. i p. 28 — 2g: View from
the acropolis of Xanthus. Benndorf u. Niemann, Reisen in Lykien i
S. 84: Xanthos <(Taf. XX1II)>. Münzen, die sich auf die Eroberung
Lykiens beziehen, s, bei Cavedoni, Annali d. Institute 1850 p, 156 — 7.
18) (zu S. 164.) Brutus schreibt selbst, wie es scheint, einer
anderen Stadt Asiens: Plutarch. Brutus 2: Sävd'ioi, rrjv i^iriv evsQye-
eiav VTteQiöovrsg, rcccpov ccTtovoiag ißiiy/Möt rrjv TtaTQiöa' Tlaraoslg 6e
TtiötsvöavTsg savrovg i(iol, ovöav iXXiinovGi öiocKovvreg r« y.a&^ enaßra
rrig eXev^sqiug.
19) (zu S. 164.) Porphyr, zu Horat, serm. i, 7, i: P. Rupilius
cognomine Rex, Praenestinus post exilium in quod damnatus pro-
fugerat militavit in Africa sub Attio Varo. Deinde cum praeturam
gereret proscriptus a triumviris confugit ad Brutum et inter comites
habitus est. Ibi militantem Horatium Flaccum iurgio lacessivit propter
quod amaritudinem stili poeta in eum strinxit.
20) (zu S. 164.) loseph. Antiq. iud. 14, 10, 25 Psephisma v. Ephesus:
jtttjvog ^Aqxs^lOlov rrj ■Kqoxi^a (l. Artemisius ==24, März) MuQY.va ^lovXia
no^ntrjia viü Bqovxov, rc. Müqk(o ^IovvUo M<xqkov viü Bqovxov. Berg-
mann Philologus 2 (1847) p. 687.
21) (zu S, 164.) Plutarch. Pompei. 80: (Mörder des Pomp.)
SbÖSoxov 6e xbv 6oq}L6xriv 7j fisv in KaicaQog ölktj TiaQfjX&e' cpvymv yicQ
Aiyvnxov iitXaväxo xaneiva ngaxxcov aal i.ii6ovfi£vog' Bgovxog Ös MccQKog^
dx£ KalüccQa nxeivag iy.Qaxfjöev , i!^EVQG)v avzov ev ^ Aßta v,a.i n&Gav alnlav
ctimGccfievog aTteKxsivs. Vgl. Plutarch, Brutus ;^2.
22) (zu S. 164.) C. I. A. III 866: 'O 6ii(iog i:s(niQ(aviav, Aivv.iov\
&vy(xriQaj Aevulov FeXXIov j üonXLKoXa yvvaLxa^ \ aQEvf]g evekev. Horat.
sat. I, 85 ed. Kiessl. 2 p. iig. Cass. Dio 47, 24. Livius perioch. 122.
Vgl. Babelon i, 536 — 7.
23) (zu S. 165.) C. I. A. III 543: '0 d^fiog | ßaöiXia AQioßuQ^dvrjv
EvGißrj OiXo Qcofiatov, xbv ek ßaötXmg AQioßaQ'^d vov OtXonäxoQog y.al
ßa6iXL66r]g A^riyccvdog ^iXoGxoQyov , xbv savxov \ EvsQyirtjv ävid'rjTiEv.
Seinen Stammbaum zu Nr. 541. Ariobarzanes v. Cappad. regierte
ca. 702/52 — 712/42. Zwei Söhne in den Listen der att. Epheben
dieser Zeit C. I. A. II 481 (p. 297):
[AQi.oßaQ^dvr]]g nal A[^QL]aQd&rjg
ßa6i[XECüg ^A^QioßttQ^d[vov]
[E]v[6Eßovg xßjt 0iXoQco^[cciov viol].
24) (zu S. 165.) Horat. epist. i, 6, 39:
Mancipiis locuples eget aeris Cappadocum rex.
25) (zu S. 165.) Plutarch. Cato minor c. 73: (Sohn desselben)
II. 8. Philipj)i. 7 ^
Xeyerca de ^a&vfiog yevsG&ca, xal tieqI ywutKug oux (iveTtiXrjTCzog. iv
6e Kamtadoüicc i,iv(p xtvl '•iQi]aafievog^ MaQrpaöärri ^ tüv ßaadiKäv , i'/pvxi
yvvciiov EVTfQSTtig, Kcd nXeiovcc itaQ amoig, i) zaXoig ciye, dtatoißojv
IqÖvov, iöTicoTtmo, roiavta yoaq)6vrau elg avrov'
AvQiov Kurcov ßaöi^et [leru zqlukov&^ iifiioag.
Kai'
IIoQKiog xra MaQcpciöäri]g , ovo cpiXoi^ ypvyi] fiCa.
^vyri yuQ SKaXetro rov JVLciQcpaöäxov xo yvvaiov. '/.cd e'xi'
Evyevrjg %cil XafiTtQog o Kccxmv' ßuöiXf/.ijv ilwy7]u eyei.
8. Capitel.
Philippi.
i) (zu S. i66.) Athenodor aus Tarsus dichtete ein Epos auf die
Schlacht von Philippi, s. Müller, F. H. G. 3 p. 485, Nach Tibull. 4, i, 5
hat Messalla in seinen Memoiren den Krieg von Philippi beschrieben;
vgl. Plutarch. Brutus 40. 42. 45, ebenso Volumnius: c. 51.
2) (zu S. 167.) Plutarch. Brutus 29: yQacpei, 6s TtQog 'Axnxbv iqdt}
xü Kivövvco TtXrjöid^tov ^ iv reo xaXXiGxo) xfjg xvyrrjg sivat xcc x«^' avrov'
7} yciQ vinrjöag eXsv&eQcoßeiv xbv 'Pco(iaL(ov örjfxov, ij öovXsiag ccTto&avcov
aTtaXXayi]ße6&ai,' nal x&v aXXav ccGcpaXag avxoig y.al ßcßaioag iyovxmv 'ev
aSriXov dvai, noxeQov ßiwGovrai, ftet' iXevd'iqiag^ ■^ x£Q-vriS,ovxai. Vgl.
Valer. Max. 6, 4, 5.
3) (zu S. 167.) In Abydos soll dem Brutus sein böser Geist er-
schienen sein (s. Appian. b, c. 4, 134. Florus 2, 17, 8. Plutarch. lul.
Caes. 69, Brutus 36), der von Plutarch bis auf Shakespeare keine
Ruhe hat finden können. Man könnte die Sache als eine Einbildung
der überreizten Nerven des Brutus auffassen, aber damit thut man
der ganzen Erzählung, meine ich, noch zu viel Ehre an; sie ist wahr-
scheinlich Nichts als eine Erfindung der Historiker des Caesar, der
bekanntlich auf Vorzeichen grosse Stücke hielt. Ebenso werthlos ist
die Erzählung, dass auch dem Cassius vor der Schlacht bei Philippi
der Geist des gemordeten Caesar erschienen sei (Valer. Max. i, 8, 8).
Dieselbe Sache wird fast mit denselben Worten auch noch von einem
anderen Caesarmörder, dem Cassius Parmensis, erzählt (Valerius
Max. I, 7, 7) nach der Schlacht bei Actium. Entscheidend ist aber,
dass Volumnius, ein vertrauter Freund des Brutus, von dieser ab-
geschmackten Erfindung Nichts weiss; Plutarch. Brutus 48: UoTtXiog
de BoXovfiviog avrjQ (piXoßocpog xal övve6xQaxev(isvog (vgl. c 52) ajt
ciQX^lS Bqovxcj, zovxo fiev ov Xeyec xb Gr]^elov.
74
II. 8. Philippi.
Noch viel weniger beweist ein wunderbares Relief im Museum
von Stockholm (Ex museo regis Sueciae . . . [Stockholm] 1794, Bas-
reliefs No. 3: Caesars Skydds-ängel); das Relief mag echt sein; die
Inschrift ist es sicher nicht. Herr Prof. Arndt hatte die Güte, mir
von diesen drei Zeilen ein Facsimile in Stockholm anzufertigen, das ich
nachbilden lasse; Jeder sieht sofort, dass diese Buchstaben nicht antik
sind, und damit verliert Relief und Inschrift für uns Jedes Interesse.
4) (zu S. 168.) Polyaen. Strateg. 8, 24, 7 (p. 390 ed. Melber):
Ueßaßrbg iv rc5 TtQog Ku66iov %cd Bqovxov itoXi^ioi TteQcaovö&ca tbv
^ASqluv ißovXETO' MovQKiog, vavaqypg tcov noXsuCdiv ig)OQiiG)v iv r/y
vr]6i8i rfj KaTcc BQEvtrjötov ^ k(oXv6(Ov dT]Xog ijv. 6 EeßaGrog lS,anaxc( tbv
Movoy.tov cog ^eXXav TtQog avtbv vavfici'/^Eiv y.cd tag fihv TQi^rjQStg iv
ÖE^ta rov Aöqiov Ttaoa xriv IxaXUiv Exa^e nXEiv G)g xy vrjßiSi iitiitXEv-
üovfiEvag^ avrbg 6e (poQxiöag TtvQycov iTtXrjQOV Kcd fxr]'^avr}iiax(ov. Movq-
Kiog 6e i'E,a7tcar|^^Elg xfj nciQaOxEvfi xfjg vav(.iäitag ig xb niXayog avE'fOi-
Qfjösv ag iv evqvxeqo) fiäXXov rj axsvä vav^cr/riGaiv. b öe XEßaßxbg ov
6vvi]ipe ^d'j(;riv, aXXci iv xr] vrjötdi Ka&coQ^iGaxo^ MovqyJov öe aXXov oqjiov
OVK E'/pvxog^ aXXa ßiaö&Evxog vnb xCov 7CV£V(iax(ov ig xrjv &E67to(oxida
TiEQaiovGd^ai. . 6 SsßuGxbg xbv Ad^iav axivövvag öumXEvöag xf] MaxE-
öovla nqoGEG'/Ev. Vgl. Appian. b. c. 4, 82. 86.
5) (zu S. 168.) Appian. b. c. 4, 88: bnXLxäv ivvEciy.aiÖE-Ku xiXrj^
Bqovxov (.iev by.x(o, KuGGiov 8e iwia^ ivxsXhg ovÖev Heuzey, Expe-
dition en INIacedoine p. 100 n. i, macht auf den Fehler der Rech-
nung aufmerksam und liest ivÖExa st. iwia. Appian ed. Mendelssohn II
p. loio wird diese Conjectur noch einmal gemacht. Auch die fol-
genden Worte a.XX' ig ovo nov xiXr] ^dXiaxa ava7tXt]Q0vixEvc< sind wahr-
scheinlich verderbt und durch Zumpt's Conjectur (s. Ihne, Rom.
Gesch. 8, 88 A.) statt i.iccXi6xc( zu lesen vnb MaxEÖovcov nicht her-
gestellt. Das Heer des Cassius bestand aus :
II. 8. Philip])!. yc
3 Legionen des Murcus (Appian. b. c. 3, 77),
3 ,, ,, Marcius Crispus (Appian. b. c. 3, 77),
4 „ „ AUieniLS (Appian. b. c. 3, 78),
2 „ „ Caecil. Bassus (Appian. b. c. 3, 78),
12 „ (Appian. b. c. 3, 78),
— I Legion in Syrien (Appian. b. c. 4, 63)
II Legionen (s. Appian. b. c. 4, 108).
Das Heer des Brutus und Cassius war also in runder Summe
ungefähr zwanzig Legionen stark. Dann ist die Gesammtzahl dieser,
allerdings nicht vollzähligen, Legionen von 80,000 Mann eine auf-
fallend geringe. Seneca dialog. 1 1 (de consolatione), 16,2: IM. Anton,
ertrug gefasst den Tod des C. Anton. — — hoc fuit eius lugere
viginti legionum sanguine fratri parentare. Cass. Dio 47, 22 — 2^.
6) (zu S. 168.) Die Vortruppen der Triumvirn commandirten
L. Decidius Saxa und C. Norbanus Flaccus. Der Name des Decidius
ist richtig überliefert z. B. bei Cass. Dio 47, 35, nicht sicher dagegen
bei Appian. b. c. 4, 87 u. 103; hier bieten die besten Hss. KeyJöcog,
daraus machte Fabricius ^emdtog. Cicero erwähnt ihn öfter in gering-
schätziger Weise, Cicero Phil. 11, 5, 12: Saxa nescio quis ... castrorum
antea metator nunc ut sperat urbis. 14, 4, 10: quam iam peritus
metator et callidus decempeda sua Saxa diviserat. Vgl. Phil. 10, 10, 22.
13, 13, 27. Es muss allerdings auffallen, einen Subalternoffizier, der
nicht einmal geborener römischer Bürger war, hier als commandirenden
General wieder zu finden; man könnte an Kaviöiog denken. Allein
da die meisten Generale des Antonius von unten auf gedient haben,
so lässt sich gegen die Conjectur von Fabricius Nichts einwenden; es
unterliegt keinem Zweifel, dass L. Decidius Saxa zu den Generalen
des Antonius gehörte, da er bald nachher Syrien verwaltete. S. B. 3
C. 5 und Norisius, Cenot. Pisan. p. 281; Marquardt, R. Staatsverw. i-
416 ff. Der Name des Decidius findet sich mit manchen anderen
seiner Partei im südlichen Gallien, C. L L. XII 1954 (Vierma): Deci-
dius Gratus vivos sibi (cf. 1953. 2324). — C. Norbanus Flaccus (Consul
im J. 716/38, triumphirte 720/34) stammte aus keinem vornehmen
Hause; in den Fasten fehlt der Name seines Grossvaters. Jahrb. d.
Preuss. Kunstsammlgn. 9 (1888) S. 91 Nr. 236 (Pergamon):
'0 67]^og ir]t^ri6ev
FccLOv NoQßavbv 0Xcc]kxov av&vTCarov^
yeyovoxa r^g] TcöXsag svso{'yEr)fjv.
Waddington, Fastes No. 50. (Vgl. Bullettino comm. di Roma 1 886 p, 376.)
Seine Münzen s. Babelon 2 p. 60. loseph. antiq. iud. 16, 6, 3: Brief
des Augustus an Norbanus Flaccus, § 6 Edict des Norban. Flaccus
(s. Viereck, Sermo graec, p. iii u. 116), in doppelter Fassung, s.
76 II- 8. Philippi.
Philo legat. ad Gaium c, 40. Auf seine Diener sind wahrscheinlich zu
beziehen C. I. L. VI 2200: C • Norbanus | Flacci • 1 | Quietus | pul-
larius. C. I. L. VI 12 152: ApoUonia quae fuit | cum Bisyrco C. Nor-
bani | Flacci • ancilla • vix an- nis XVIII Hymnis | soror • oUam • dedit •
7 (zu S. 169.) Frontin. strateg. 4, 2, i : Bruti et Cassii exer-
citus memoriae proditum est hello civili, cum una per Macedoniam
iter facerent, priorque Brutus ad fluvium in quo pontem iungi opor-
tebat pervenisset, Cassii tarnen exercitum et in efficiendo ponte et
in transitu maturando praecessisse. Qui vigor disciplinae effecit ne
solum in operibus verum et in summa belli praestarent Cassiani
Bruttianos. Wenn sich diese Geschichte wirklich in JNIacedonien zu-
getragen hat, so kann es nur beim Marsch nach Philippi gewesen sein,
etwa beim Uebergang über den Nestus. Brutus und Cassius haben
zusammen nur den äussersten östlichen Zipfel Macedoniens betreten.
Auch der Umstand, dass Cassius die schwächste Stelle der Ver-
schanzungen von Philippi besetzte, spricht dafür, dass sein Heer für
das bessere gehalten wurde. Vielleicht überwogen unter den,Offizieren
des Brutus doch die vornehmen jungen Herren, die in Athen studirt
hatten. Plutarch hebt ihre übermässige Pracht in der Ausrüstung und
den Waffen hervor (Brutus 38), und dazu stimmt das Fragment eines
Briefes von Brutus aus dem Lager von Philippi; Plin. n. h. ^;^, 3g:
sed in militia quoque in tantum adolevit haec luxuria, ut M. Bruti
ex Philippicis campis epistulae reperiantur frementis fibulas tribunicias
ex auro geri.
Frontin behauptet nicht, dass die Soldaten des Cassius jene
Brücke auf dem Umgehungsmarsch des Rhascupolis geschlagen hätten.
Nur Appian. b. c. 4, 103 lässt jenen Häuptling von dem Harpessus
reden. Nach dem gewöhnlichen Texte des Appian ist dieser Harpessus
ein Nebenfluss des Hebrus. Es bleibt jedoch fraglich, ob eine Heeres-
abtheilung in einem Tage, wenn sie sich den Weg im Gebirge erst
selbst anlegen musste, aus dem Stromgebiet des Hebrus den Pass
von Philippi erreichen konnte, wie Appian a. a. O. behauptet: o&ev
Tj^SQCig ext niäg Iv Odimtocg l'ösad'ai. Wir müssen vielmehr die Les-
art der Hss. Hermus wieder herstellen ('Eßgov Gelen, iq^ov libri) und
diesen Fluss näher bei Philippi suchen.
8) (zu S. i6g.) Ueber die ungünstigen Vorzeichen vor der
Schlacht bei Philippi s. Sueton. Aug. 96. lulius Obsequens c. 130.
9) (zu S. 169.) Strabo 7 frgm. 41: rrjg 6' iv ra Stqv^ovlkco
kÖXtio} naQaXiaq TTJg ano rcdrjiljov Niörov VTcegKSivrai 01 (PiXmnoi, Kai
T« TtEQi QiXimtovc. Ol 8s Oilimtot KQtjviSeg iy,aXovvro ttqoteqov, xaxoc-
y.la iwüQcc. Appian. b. c. 4, 105: tan 81 rj iroXig (Philippi) eTtl X6q)ov
TtBQrAQi'jfivov TOGavrt] rb (leye&og ößou iöu tov l6g)0v ro evQog, i'/ti b\
II. 8. Philippi. --
rcQog ^Ev ÜQ'/.TOi ÖQv^iovg^ dl lov 6 'PaOKOVTtoXtg i'jyaye Tovg aiicpl toi/
BqovzoV TtQog öe xrj ^isarjiißQla skog k'özi, Kai &dXaa6a (ler' avvo. Der-
selbe gibt b. c. 4, 105 — 6 eine Beschreibung des Schlachtfeldes von
Philippi. Datos, das er nennt, war nicht ein anderer Name für Philippi,
sondern der eine Hafenort; der andere, westlicher gelegene, hiess
Neapolis (heute Kavala). Das Lager des Brutus war darnach 8 Stadien
von dem des Cassius, beide von Philippi 18 Stadien entfernt. Der
Abstand von ihrem Hafenort betrug 70 Stadien, von ihren Magazinen
Skizze von Philippi.
oBruius
^hilip/jL
Sumpf l ^ ^fieresufer
/ In Bezug auf die SchlacTit von Philippi verweise ich auf die Darstellung
und Karte bei Heuzey, Mission arch. de Macedoine p. 97. Leake, North. Gveece 3
p. 189. 216 — 24. Einen kleinen Plan von Philippi gibt auch C. I. L. III tab. I.
auf Thasos 170 (nicht 100 Stadien, wie Appian behauptet). Den
Fluss vor den Schanzen nennt Appian 4, io6 Gangas oder Gangites;
Herodot 7, 113 dagegen erwähnt einen 7toru(ibv 'Ayylrtjv höiöovza ig
UtQVfiova, dies kann nur ein Fluss sein, der nach Westen fliesst und
daher mit dem Gangites des Appian nicht zu verwechseln ist (s. d.
Karte bei Heuzey); wir müssen ihn vielmehr mit dem heutigen Angista
identificiren.
7 8 n. 8. Philippi.
Die Aufnahme von Heuzey zeigt ein ganz anderes Bild, als die
verschiedenen Karten von Kiepert, bei denen namentlich der Sumpf,
der schon im Alterthum nach Appian sicher existirte, nicht deutlich
genug hervortritt.
Die Angaben von Heuzey werden bestätigt durch die öster-
reichische Generalstabskarte von Mittel-Europa (Ausg. i88o) Sect. O. 13
(Xanthi), vgl. auch C. Vogel, Balkanhalbinsel in 4 Bl. No. 2 im
Stielerschen Atlas 1890. Was Heuzey Lac marecageux nennt, ist der
Bereketlü-Göl. Sein Zufluss von N, nach S. ist der alte Gangites;
sein Abfluss, die Lidza D(eresi), die in südwestlicher Richtung in's
Meer fliesst. Nur bei Hochwasser hat der See ausserdem noch einen
Abfluss nach Westen zu dem Angista (oder Dramania), der von Herodot
erwähnt wird. Dieser zeitweilige Abfluss nach Westen erscheint bei
Kiepert ' als dauernd , dadurch erhält seine Karte der Ebene von
Philipp! ein ganz fremdartiges Aussehen.
Die Berge südlich vom Bereketlü-Göl bilden bereits das Meeres-
ufer, das sich bis Kavala (Neapolis) nach NO. hinaufzieht. Sie
scheinen vollständig unzugänglich zu sein, da Antonius von Vornherein
darauf verzichtete, sich hier einen Weg zu bahnen.
10) (zu S. 169.) Drumann 2, 140 sucht das Lager des Brutus
und Cassius östlich von Philippi. Ihm folgt im Wesentlichen William
Smith in seinem Ancient Atlas (London 1874) d. h. K. IMüller T. 24,
der die Befestigung des Brutus und Cassius eingetragen hat in der
Linie von Philippi südöstlich nach Neapolis, in seinem Maassstab
60 — 70 Stadien lang! während Appian zeigt, dass die Ausdehnung
der Schanzen viel geringer (8 Stadien) und Neaj)olis nicht der End-
punkt war.
11) (zu S. 170.) Antonius schildert die Stellung der Feinde bei
Philippi in einem Briefe (an Hyrcan.); loseph. antiq. iud. 14, 12, 3:
roTtovg Evcpvstg KaraXafißavofievot. fi£%Qt d'aldTti]g cctiot st s 111,6 [levovg o^s-
Giv, ag nvh] fxui t^v naQOÖov taiiLsvßaG&ai, iy.Qarrjßafisv. Appian.
b. c. 4, 107: TK öe ev ^ieöco (zwischen beiden Lagern) Ttdvra öiELkrjTtro
xdg)Q(ß} Kai idoaKi y.at rsl'iet, Kai nvlaig^ vgl. c. 106.
12) (zu S. 170.) Plutarch. Brutus 40: MaQtvQOfiai 6s, MsaeuXa,
ravra Uo^Tttfta Mdyvco nuGyeiv , dvayxa^oiiEvog Std (iLäg (iccyi^g avaQQL-
i/;ai rbv nsgl t^g naxQiöog Kvßov. ayad'i]v [levrot ipviriv k'iofisv, sig rriv
tvpfjv axpoQ&vxsg^ rj^ kccv ßovXEvßaiie&ci naK&g, dniGtEiv ov SIkchov.
13) (zu S, 171.) Ueber die Legionen der Triumvirn s. Appian.
b. c. 5, 22, der die zurückgelassenen Legionen mitrechnet, Dru-
mann I, 364 u. 2, 141. Wenn die Triumvirn bei Abschluss ihres
Bundes den Wunsch hatten, ihr Heer soweit zu vermehren, dass
Antonius und Caesar jeder 20 Legionen gegen die Caesarmörder
II. 8. Pliilippi. ^g
führen k()nne (Appian. b. c. 4, 3, s. o. I S. 130), so haben sie dieses
Ziel nicht erreicht, denn man darf natürlich nicht voraussetzen, dass
sie über die Hälfte ihres Heeres ihm Westen zurückgelassen haben.
Ueber die Legionen der Triumvirn, die sich in der Schlacht aus-
zeichneten und vielleicht dafür den Ehreimamen Macedonicae erhielten,
s. o. S. 68 A. 4, vgl. Monument. Anc. ed. M.- p. 69 n. 4.
1 4) (zu S. 171.) Die Schanzarbeiten an der Küste von Philippi
eriimern vielfach an die Mauern und Gegenmauern bei der Belage-
rung von S^Tacus durch die Athener. Die Mauer der Belagerer lief
parallel mit der Festungsmauer, aber die drei Gegenmauern der Syra-
cusaner trafen die athenischen Linien im rechten Winkel (s. die
Karten zu Lupus, Syrakus), ähnlich wie die verlängerten I^inien des
Cassius auf die feindlichen trafen.
15) (zu S. 172.) Sueton. Aug. 13: castris exutus vix ad Antoni
cornu fuga evaserat. Ueber Artorius s. Weichert, Reliq. 220 n. 50.
Heinrich zu luvenal p. 127. C. L G. 3285: Mccqkov '^qtwqiov 'Aay.h]-
maSriv, d-sov KaißuQog 2sßc46rov iaxQÖv ^ tj ßovXt} Kai 6 öf]^og räv
EiivQVdLUiv iri^rjGciv ijQaa itolv^ad^lag %ä.Qiv. Die andere Inschrift 2283
von ]\L Artorius (ohne den Beinamen Asclepiades) beziehe ich nicht
auf den Arzt, sondern den Legatus Augusti, Appian. b. c. 4, iio:
— — To örqaxonEÖov eE,etXovy 0 koivov r]v ^Avroyvifo re Kai KatöccQi,
KaioaQog avrov öt evvnvtov k'vdov ovk oVrog, ccXXa (pvXa'£,a^evov rrjv
ijfiSQccVj cog avtbg iv roig 'TTiofivrjfjLaöiv l'yQaipsv. Valer. Maxim, i, 7, i:
(Augusti) medico Artorio somnum capienti nocte, quam dies in-
secutus est, quo in campis Philippiis Romani inter se exercitus con-
currerent, Minervae species oborta praecepit, ut illum gravi morbo
implicitum moneret, ne propter adversam valitudinem proximo proelio
non interesset, quod cum Caesar audisset, lectica se in aciem de-
ferri iussit: ubi dum supra vires corporis pro adipiscenda victoria
excubat, castra eins a Bruto capta sunt. Lactantius divin. inst. 2, 8:
(Caesar Augustus) cum hello civili Brutiano implicitus gravi morbo
abstinere proelio statuisset, medico eins Artorio Minervae species ob-
servata est monens, ne propter corporis imbecillitatem castris se con-
tineret. Itaque eodem die a Bruto castra capta sunt. Vellei. 2, 70:
oratus ab Artorio medico, ne in castris remaneret, manifesta denuncia-
tione quietis territo. Vgl. Peter, Frgm. bist. lat. p. 255 Nr, 10. Ter-
tuUian de anima 46. Ohne den Namen des Artorius: Sueton. Aug. 91.
Florus 2, 17, 9. Cass. Dio 47, 41. M. Artorius s. Plutarch. Brutus 41
— 42. Oros. 6, 18. 15.
16) (zu S. 172.) Plin. n. h. 7, 148: Philippensi proelio morbi[di]
fuga et triduo in palude aegroti et (ut fatentur Agrippa et Maecenas)
aqua subter cutem fusa turgidi latebra. Peter, Frgm. bist. lat. p. 261.
8q II. 8. Philippi.
Pliitarch. Brutus 42 : Kaißao ovöaiiov cpavEQog ijv. Vergebens sucht
Drumann 2, 142 den Caesar von diesem Makel zu reinigen.
17) (zu S. 173.) Valer. Max. 9, 9, 2: inter illum enim pugnae
quattuor exercituum apud Philippos varium ipsisque ducibus ignotum
eventum missus ab eo {C. Cassio) Titinius centurio nocturno tem-
pore, ut specularetur, quonam in statu res M. Bruti essent, dum cre-
bros excessus viae petit , — — tardius ad Cassium rediit. Quem is .
exceptum ab hostibus omniaque in eorum potestatem recidisse existi-
mans finire yitam properavit, cum et castra hostium invicem capta
et Bruti •copiae magna ex parte incolumes essent. (Titinius) — —
„etsi inprudens" inquit „imperator, causa tibi mortis fui, tamen, ne
id ipsum inpunitum sit, accipe me fati tui comitem", Cass. Dio 46, 46.
Appian. b. c. 4, 113 — 14, Plutarch. Brutus 43. Zu den Angehörigen
dieses Titinius dürfen wir wahrscheinlich rechnen: Eph. ep. 4 p. 36
n. 60 (Smyrna): L • Titinio • L • f • f • //// Fal • („litt, optimis") s.
C. I. L. III 7 1 1 1 und vielleicht den L • Ti[t]inius L • f • Aem • Sulpi-
cianus — — tr. mil. etc. C. I. L. III 605.
18) (zu S. 173.) Cass. Dio 47, 47. Appian. b. c. 4, 113. Valer.
Max. 6, 8, 4: Pindarus C. Cassium Philippensi proelio victum,. nuper
ab eo manu missus, iussu ipsius obtruncatura insultationi hostium sub-
traxit seque e conspectu hominum voluntaria morte abstulit, ita ut ne
corpus quidem eius absumpti inveniretur. Auch Appian spricht von
der Flucht des Pindarus, aber auch von dem Zweifel, ob er auf Be-
fehl des Cassius gehandelt habe.
19) (zu S. 174.) Die zweite Schlacht von Philippi wurde zwanzig
Tage nach der Seeschlacht im adriatischen Meere geliefert, Plutarch.
Brutus 47; ob letztere aber genau in dieselbe Zeit wie die erste
Schlacht von Philippi zu setzen ist, bleibt zweifelhaft, obwohl Appian.
b. c. 4, 115 dies ausdrückUch behauptet. — Fischer, Rom. Zeit-
tafeln 712/42, setzt die Schlacht von Philippi in den November oder
Anfang December; mit besserem Recht muss sie in die Mitte des
November gesetzt werden, weil Tiberius, der seinen Geburtstag am
16. Nov. feierte (vgl. Cass. Dio 57, 18. Acta fratr. Arval. z. J. 35 n. Chr.
C. I. L, I p. 329), geboren war: post bellum Philippense, Sueton.
Tiberius c. 5: natus est Romae in Palatio XVI K. Dec. M. Aemilio
Lepido iterum L. Munatio Planco consulibus, post bellum Philippense.
Sic enim in fastos actaque publica relatum est.
20) (zu S. 174.) Valer. Max. 6, 4, 5: M. Brutus — — ultimum
proelium initurus, negantibus quibusdam id committi oportere, „fidenter"
inquit in aciem descendo, hodie enim aut recte erit aut nihil curabo.
Vgl. seinen Brief an Atticus, Plutarch. Brutus 29. Brutus folgte vor
der Schlacht dem Beispiele der Triumvirn, indem er seinen Soldaten
II. 8. Phiiippi. 81
für den Fall des Sieges die Plünderung von Sparta und Thessalonich
versprach, Plutarch. Brutus 46. Das zeigt, dass Brutus seiner Soldaten
nicht sicher war. Auch der Uebergang des Amyntas zum Feind spricht
die Stimmung aus, die im Lager des Brutus herrschte.
21) (zu S. 174.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 5: bellum inferentis
rei publicae vici b[is a]cie. Ephem. epigr. 3, 192: Bellum in cam[p]is
Ph[ilippicis] | [cum] M. Brut[o] e[t c • c]a[ssio].
22) (zu S. 175.) Cass. Dio 47, 49 (Abschiedsworte des Brutus):
'5i tlrj^ov ccQerri, koyog a^' i]Gd'\ iyc) öi Ob
'Slq iQyov i^Oxovv, Gl) ö ccQ iöovkeveg xvyri.
Nach Volumnius (bei Plutarch. Brutus 51) und Appian. b. c. 4, 130:
Zev ^ ^rj Xa&oi 6s rävö^ ög alriog Kax&v. Eur. Medea ^2.
Brutus starb am Morgen nach der Schlacht, Appian. b. c. 4, 131.
2s) (zu S. 175.) Valer. Maxim, 5, i, 11: (M. Anton.) M. Bruti
corpus liberto suo sepeliendum tradidit, quoque honoratius cre-
maretur inici ei suum paludamentum iussit, iacentem hostem de-
posito aestimans odio. Plutarch. Brutus 53, Anton. 22. Appian. b.
c. 4. 135-
24) (zu S. 175.) Vellei. 2, 71: tum Catonis filius cecidit;
eadem Lucullum Hortensiumque fortuna abstuiit; namVarro
ad ludibrium moriturus Antoni, digna illo ac vera de exitu eins magna
cum übertäte ominatus est. Drusus Livius, luliae Augustae pater, et
Varus Quintilius ne tentata quidem hostis misericordia alter se
ipse in tabernaculo interemit, Varus autem liberti, quem id facere
coegerat, manu, cum se insignibus bonorum velasset, iugulatus est.
25) (zu S. 175.) Plutarch. Cato minor c 73 (vgl. Brutus 49):
(Sohn des Cato minor) ayavi^ofievog yccQ iv (Di.Umtoig nQog KaiöaQu
Kai ^Avx(üviov vtcsq rfjg eXavd'EQiag, Kcxl üXivofisvrjg tt)? cpdkayyog, ovrs
cpvyslv ovxe ka&etv cc^LcoGag^ akla TtQOKaXovfisvog TOÜg TtoXsfiLOvg, e'fiTCQO-
Gd'Ev iavrov i^cpavt^iov, Kol Gvveh,OQ(i&v rovg Gv^^ivovxag^ t'nsGe^ &avfia
xf^g aQBXTig xotg tvavxLoig TtaqaGypv.
26) (zu S. 175.) Mittheilungen d. athen. Inst. 9 S. 257 (Samos):
0 diifiog Mccgnov Aißiov /IqovGov, xbv naxega &eag lovkiag 2eßaGxjjg
— — — . C. I. L. IX 3660: M. Livius D[rus]us Claudia[nus]. Vgl.
Borghesi, Oeuvres 5 (3) p. 314.
27) (zu S. 176.) Einer der Legaten des Brutus, den Appian. b.
c. 4, 49 bloss Marcus nennt, soll sein Leben dadurch gerettet haben,
dass er sich als Sklaven an einen Barbula verkaufen Hess; Beide
sollen später zugleich Consuln geworden sein. Die Erzählung ist so
anekdotenhaft zugespitzt und widerspricht den Consularfasten so sehr,
dass sie wenig Glauben verdient, obwohl Borghesi, Oeuvr. 5 (3) p. 289
auf die Consuln des j. 733/21 hingewiesen hat. Vgl. u. B. 5 C. i.
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 6
Si II. 8. Philippi.
28) (zu S. 177.) S. Weichert, de Lucii Varii et Cassii Par-
mensis vita et carminibus p. 38. 137. 246. 259. 266.
29) (zu S. 177.) Sueton. Tiber. 61: obiectum et historico, quod
Brutum Cassiumque Ultimos Romanorum dixisset. Ueber eine Statue
des Brutus in Mailand s. Plutarch's Vergl. d. Die und Brutus c. 5. Plin.
epist. I, 17, 3: noch zu Plinius' Zeit gab es vornehme Herren, welche
Statuen des Brutus, Cassius und Cato besassen. Bqovtov iyxco^cov
schrieb Potarao von Mytilene: Müller, F. H. G. 3 p. 505. Weichert,
L. Varius p. 270. Brutus, Tragödie des Cass. Parmensis.
Drittes Buch.
Den Siegern die Beute.
I. Capitel.
Antonius im Orient.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Letronne, Recueil des
inscr. de l'Egypte 2 p. 92. Das Bild der Kleopatra, das allerdings
aus etwas späterer Zeit stammt, zeigt uns mindestens keine blendende
Schönheit, Doch gibt es auch günstigere Bilder (s. u.) der Königin
auf ihren Münzen.
i) (zu S. 181.) Cass. Dio 50, 18 (Anton.): ä^iXei kuI iv tolg
OLUmtoig ev reo avröS ay&vt eyo3 (isv inQdrrjOa insivog 6e i]TTri&y]. Appian.
b. c. 5, 14: t6 yciQ SQyov rö iv OiXiTCTCoig öia tijv zoxs KaiGccQog ccQQa-
Gtiav ciTtav rjyovvro ^Avxcovlov yeyovevat (ebenso 5, 53 u. 58).
2) (zu S. 181.) Plutarch. Anton. 22. Wahrscheinlich begrüssten
ihn seine Legionen schon nach der ersten Schlacht, als sie das Lager
des Cassius gestürmt hatten, zum zweiten Male als Imperator (s. u.
Vertr. v. Brundusium). Inschriften, die dies beweisen, gibt es nicht; auf
Münzen ist die zweite imperatorische Acclamation seltener erwähnt, als
die dritte. Wichtig — wemi überhaupt echt — wäre eine Goldmünze mit
dieser Iterationszahl, die eingeschmolzen ist (s. Annuaire de numism. 8
[1884] p. 161). Cohen i^ p. 38 no. 15: M. Antonius M. f. M. n. aug.
imp. ite- (M. Anton, im Kriegskleid setzt den Fuss auf ein Schiflfsvorder-
theil, hält eine Lanze und ein Parazonium), I^ Illvir r. p. c. cos. desig.
iter. et tert • (schreitender Löwe ein Schwert haltend, darüber ein
Stern). Diese Beschreibung stimmt ungefähr mit der Abbildung einer
Münze bei Cohen, Med. cons. pl. IV 28, die wohl sicher gefälscht
ist, obwohl Borghesi 2 p. 48 sie für echt hält. Die Thatsache, dass
Antonius seine zweite imperatorische Acclamation selten oder gar
nicht erwähnt, können wir bis jetzt nur constatiren, nicht erklären.
Dass die Rücksicht auf den Caesar ihn dazu bestimmt habe, lässt
sich nicht annehmen. — Bürcklcin, Rüm.-Parthische Feldzüge S. 59 A.,
6*
84
III. I. Antonius im Orient.
setzt mit Eckhel die zweite Acclamation in das Jahr 7 i 5/39 oder 716/38.
S. Borghesi, Oeuvr. 2, 42 — 60. Caland, Imperator-Acclamationen des
M. Anton, in v. Sallet's Ztschr. f. Num. 12, 137, vgl. '384.
3) (zu S. 181.) Cass. Dio 48, 22: 6 yag Aenidog iv Totg tqigIv
6v6(iari fiovov, &67tEQ eiitov, rjQxs^ kccI noXlaKig ys ovSe tovro iv zoig
yQixfifiaai TtQoGeveyQacpSTO.
4) (zu S. 182.) Appian. b. c 5, 3. Cass. Dio 48, 12 (a. 713/41):
(Gallia togata) 7] kkI ig wv zijg 'IxaXiag Tjdij vo^ov [06x1 firjöiva akkov
TCQogxxdat- i-^g ivruv9a ocq^V? arQuxiäixag ivxbg x&v "Almav xQicpeiv iöeyi-
yQccTtxo. Es ist allerdings auffallend, dass in einer Inschrift, C. I. L.
V 5027: Imp • Caesar Divi f • | Augustus cos XI • (731/23) trib • | po-
testate dedit -IM- Appuleius Sex • f • leg • \ iussu eius fac • curavit •,
ein Legat des Kaisers wahrscheinlich mit einer Legion in Trient er-
wähnt wird, und dass wir später unter Augustus einen Proconsul wie
L. Piso in Mailand Recht sprechend finden (Sueton. de rhetorib. 6),
den Mommsen (Rom. Staatsr. 2^ S, 239 A.) mit dem Consul des
J. 739/15 identificirt; aber dieser Proconsul kann nur ein ausser-
ordentlicher Beamter gewesen sein, ebenso wie der ungefähr zu
gleicher Zeit in Etrurien fungirende C. Clodius C. f. Vestalis pro cos
(C. I. L. XI 3310''), s. Mommsen in Sallet's Zeitschr. f. Numism. 15
p. 202, Aber auch in dem neugefundenen S. C. de sumptibus ludo-
rum gladiatorum minuendis (v. J. 176/7), s. Ephem. epigr. 7 p. 391
(v. 43) , wird noch ein Unterschied gemacht zwischen der Gegend trans
Padum und omnes Italiae regiones. Mommsen macht in seinem Com-
mentar (p. 397) mit Recht darauf aufmerksam, aliquid inter illam et
has interfuisse probabile est.
Eine Inschrift aus der Zeit Traians (C. I. L. X 6658) nennt den
C. lulius Proculus: leg. Aug. p. p. region. Transpadanae ; aber hier
weist schon der Ausdruck regio darauf hin, dass Oberitalien damals
nicht Provinz war. C. lulius Proculus war vom Kaiser dorthin ge-
schickt, um Census und Aushebung zu leiten. Vgl. auch die Inschrift
f, den Arrius Antoninus, C. I. L. V 1874: iur[i]dico per Italiam [rejgionis
Transpadanae pr[i]mo. S. Mommsen, Ephem. epigr. i, 138. Unger, L,
de censibus provinciarum Romanar. (1887), p. 5 — 7. Dass Oberitalien
eine Art von Ausnahmestellung und zunächst auch Besatzung behielt,
mag durch die Nähe der unruhigen Alpenvölker bedingt sein.
5) (zu S. 182.) Plutarch. Comparatio Demetrii c. Antonio i : Antonius
erhielt bei der Theilung xrjv inicpaveGxi^av (fiOiQav).
6) (zu S. 182.) Wir haben keinen Grund, an' dem kurzen, von
Plutarch. Ant. 23 erwähnten, aber von Appian. b. c. 5, 4 übergangenen
Aufenthalt des Antonius in Athen zu zweifeln, zumal da Antonius die
Stadt ganz besonders liebte. Vgl. Drumann i, 388.
III. I. Antonius im Orient.
8.5
7) (zu S. 182.) L. Marcius Censorinus: praetor 711/43, verwaltet
Achaia 713/41 (s. Drumann i, 514), cos. 715/39, triumph. a. 715/39 ex
Macedonia. C. I. A. III 567: 'H ßovXi] 7] t[6, 'Aqlrfiv nü\y\ov \ [Abv\kiov
MaQXiov KrjGcoQSivov \ läQ£r\T]g avena Kai svvoiag r^g slg T\bv\ \ öijfiov.
Censorinus blieb nicht lange in seiner Provinz; schon im Jahre 714/40
kehrte er heim, um am i. Jan. des folgenden Jahres zu triumphiren
und zugleich das Consulat zu übernehmen. Am 15. Aug. 71539
präsidirte er dem Senat; s. Bull, de corr. hell. 1887 p. 229.
8) (zu S. 182.) Auch Alexander der Gr. Hess sich als Dionysos
verehren, ebenso Ptolemaeus Auletes als viog Jtovvöog, s. die Münzen
bei Letronne, Recueil des inscr. 2 p. 94. — Selbst auf asiatischen Münzen,
den sogen. Cistophoren, erscheint M. Antonius als .Bacchus, s. Babe-
lon I p. 179 Nr. 60: M. Antonius imp. cos. desig. iter. et tert •
(im Kreise geschrieben, darin Kopf des ]M. Anton, mit Epheukranz ;
Lituus, am äusseren Rand Kranz von Epheublättern und Trauben),
R lllvir — r. p. c • (zwei Schlangen und Cista mystica, darüber Kopf
der Octavia).
9) (zu S. 183.) Auch die Gesandten der Juden begrüssten den
Sieger in Ephesus. M. Anton schreibt in einem Briefe an Tyrus,
loseph. antiq. iud. 14, 12, 4: vTtavTrjaüvrav (lot iv ^EcpeßM 'H^Kavov
rov ccQ'ji^iEQecog acd id-vaQxov TtQedßsvx&iv — — ; genannt sind diese Ge-
sandten bereits vorher § 3.
10) (zu S. 183.) Sueton. ed. R. p. 359. Hieronym. a. 1976/41:
Curtius Salassus in insula Arado cum quattuor cohortibus vivus com-
bustus est, quod tributa gravius exigeret. Euseb. ed. Seh. 2 p. 136.
Cass. Dio 48, 24, 3. C. I. L. III 546 (Rh. Mus. N. F. 18, 451 ; Megara):
Q • Curtio • Salassi I • Pothino | ex testamento arbitratu | Theophrasti et
[eu] angeli • 1 •
11) (zu S. 184.) loseph. antiq. iud. 14, 12, 2 — 13, i. bell. i.
I, 12, 4: TtQEößsvo^Evojv t(bv cclXcov Ttökecov TtQog ^AvTcoviov slg Bl-
%vviav^ 7}iiov Kcd lovöcdcov ot övvaroi^ naT)]yoQOvvTeg 0a6c(i^Xov re y.al
'HQtodov. § 5- civ&ig de 01 iv reXet ^lovöaicov incirov avögsg rjKov alg
rrjv TtQog Avtio^Etav ^cccpvrjv tn' 'Avtcovcov ^ ijötj tc5 KXeoTtatQag eocori.
öedovXcofiivov.
12) (zu S. 184.) Strabo 12 p. 540: naxiat^] (als König von Cap-
padocien) d' 6 ^Aqy^iXaog ovöev 7Tqo6i]K(ou amoigj ^Avrtoviov KaraßTi^-
öavxog. Appian. b. c. 5, 7: ncd ÖLi'jra (Anton.) noXeoi Kai ßaaiXevOi^ iv
(lev KunnaöoKla ^AQiaQcc&rj te Kcd Zliölvvr]^ cov reo 2t,oivvrj ßvvsTtQa^Ev
ig rrjv ßaGtXslav , naXijg ot q^avEtGrjg tf^g ^riZQog rov 2i6lvvov rXctcpvQag.
Nach Cass. Dio 49, ^2 wurde Ariarathes erst 718/36 abgesetzt
und getödtet (Valer. Max. 9, 15, 2). Nach Tac. ann. 2, 42, dem
Drumann i, 462 A. 2 folgt, wäre Archelaus erst 720/34 wirklich
35 III- !• Antonius im Orient.
König geworden; allein Tacitus gibt nur eine runde Zahl und wider-
spricht nicht der Angabe des Cassius Dio. Factisch herrschte Aria-
rathes X 712/42 — 718/36 über Cappadocien und schlug Münzen als
König, s. Mionnet 4 p. 452 und dazu Supplem. 7 p. 720. Vgl.
Coins of the kings of Cappadocia, Nuraism. Chronicle 11, 2 (1862)
p. I ss. Reinach, Essai dans la numismatique des reis de Cappa-
doce, Paris 1887, Extr. de la Revue Numismat. Head, hist. num.
p. 633. Marquardt, Rom. Staatsverw. i'^ 365 ff.
13) (zu S. 184.) Dass Xanthos bald wiederhergestellt wurde,
zeigt eine Inschrift, wahrscheinlich aus der Zeit des Augustus, s. Reisen
in Lykien, hrsg. v. Petersen u. Luschan, 2 p. 180 Nr. 230 (Xanthos):
Mokrjg ^Loyivovg xov MöXri-xog 6 Süv&ov irttöTcarj- Gag tov KcaGagog
vaov I [x]at z&v iv tw TteQißoXm \ navrcov 6vv reo 7r£f^ij3JdA[(aJ | 7icd uqu-
rsvöag KaißuQog [t-] (?) c5 KcdöcxQt v.cd öi]fia).
14) (zu S. 184,) Strabo 14 p. 680: (Cypern) öXlyov de -/^qovov
xhx> ixEza^v ^AvTCovLog KXsondrQcc nal ry äöeX(pri avTfjg ^Aqölvoyi nciQSÖco'/.E,
y.caaXvd'ivrog <J' EKeivov ßvy'KccrsXv&rjGav nal cd öiara£,6i; avrov TTäGcci.
15) (zu S. 184.) C. I. G. 2737 B Zeile 3:
a TS xivci STtad'Xa, reifidg, cptXdv&oco[7ra xQetg dvögeg^
[o]t ri]g Tcöv 8r][io6i(ov TtQccy^circov öiard^ecog tc5 idico IniKoi^axi J7A[ß^c-
GevGi y.cä ^AcpqoSeiGisv-]
[öt] TTQOöSfiEQiöav , TtQOGfieQiovGiv , GvveycoQTjaciv , övvycoQrjöovöiv , to;['Ctci:
Ttdvxa nvQia sivca]
ly^Evead-ai. Wegen den Ergänzungen s. Viereck, Sermo graecus p. 6.
16) (zu S. 184.) Caylus, Mem. sur la Diane d'Ephese et sur son
temple. S. Histoire de l'acad. des inscr. et b. lettr. 30 (1764), 428.
17) (zu S. 185.) Plutarch. Anton. 25: uTixoiievog xov üaQd-iKOv
noXi(iov l'Tts^iips TTobg kut^v (Kleopatra), KeXevojv sig K^XiKiav d.TiccvxTjGca.
Stahr, A., Kleopatra, Berlin 1864, IL Auflage 1879. S. von Gutschmid
in den Grenzboten 1865 IL S. 80 — 86. — Houssaye, H., Aspasie, Cleo-
pätre, Theodore, Paris i8go, kenne ich nur durch Revue critique i8go
p. 284 — 86.
18) (zu S. 185.) Nach Appian. b. c, 5, g wurde die Schwester
der Kleopatra in Milet getödtet, nach losephus antiq. iud. 15, 4, i
im Tempel der Artemis zu Ephesos. Cass. Dio 48, 24 spricht von
ihren Geschwistern: xovg K6sX<f)0vg ccvxovg dno xov iv ^EcpeGco ^Aqxe^iGiov
cmoGTtdGccg ciTteKxsLvsv — er denkt dabei vielleicht auch an den falschen
Ptolemaeus, der sich für einen Bruder der Kleopatra ausgab, aber
in Arados dem Antonius ausgeliefert wurde. Vgl. Appian. b. c. 5, g.
ig) (zu S. 186.) Cass. Dio 48, 24: %cil xiXog TIXdyKov fxsv iv tjJ
Agiu rc5 k'd'vet, EdE,av 8s iv xfj I/VQia YMxaXiTtoiv ig x)]v Aiyvitxov
dnfjQSv. Drumann i, 3g3 A. 75 verwirft den ersten Theil dieser Nach-
III, I, Antonius im Orient.
87
rieht. Lange, Rom. Alt. 3"^ 572 meint, dass T. Munatius Plancus
{Drumann i, 393 u. 4, 213) damals als Statthalter in Asien geblieben
sei; allein wenn ein Historiker schlechtweg von einem Plancus redet,
wird man stets an den bekannten L. Munatius Plancus denken. Vgl.
Bürcklein, A., Quellen und Chronologie der röm.-parth. Feldzüge 715
— 18 S. 53 ff. V. Gutschmid ,■ Geschichte Irans S, 94.
vVuf asiatischem Boden, vielleicht bei der Unterwerfung Armeniens
(s. u.), wurde Munatius Plancus zum zweiten Male von seinen Sol-
daten als Imperator begrüsst {C. I. L, VI 13 16 und X 6087. Eabelon 2
p. 239 Nr. 4). Dass er wirklich Statthalter der Provinz Asien war,
zeigt am Besten eine noch nicht verwerthete fragmentirte Inschrift aus
der Zeit 751/3 — 755/2, Bull, de corr. hellen. 11 (1888) p. 15 (Mylasa):
.... zog iSQSvg Asvniov Movuariov ... — Tempel und göttliche Ver-
ehrung eines Statthalters in seiner Provinz sind für diese Zeit in Asien
nicht auffällig. Sueton. Aug. 52: templa quamvis sciret etiam pro-
consulibus decerni solere, in nulla tarnen provincia — — recepit.
Cicero ad Attic. 5, 21 (von seinen eigenen Ehren in der Provinz):
statuas fana ri&QntTta prohibeo.
20) (zu S. 187.) Plutarch. Anton. 28: CAvxminov) ol'xeö&ca (peoo-
i.ievov vn avrrjg eig ^AXe'^dvÖQetav , eyiet 6h ixeiQuoiiov 6'/^oXi]v ayovTog
SiciXQLßaig 'Aal ncaSicdg y^QOi^evov avaliöneiv aal '/.a&rjSvTta&srv xo %oXv-
xsXiöxaxov ^ cog ^AvxicpCov elnev, avdXco^a, xbv y^Qovov.
21) (zu S. 187.) Catalogue of the gr. coins in the Br, Mus.
Epirus p. 97 <(pl. 18. 6)>: Buthr (zwei Füllhörner), li T Pomponius j
C Cocceius | II • virie p • [sie] | ex • dd • Vgl. Mionnet 2 p. 52 No. 50
— 30. Strabo 7 p. 324: BovQ^qmxov inl tk» axofiaxL xov TlriXdidovg
KaXovj.iivov Xiixevog lÖQVfievov Iv totcco '/^eQqovriGi^ovxi^ iitoL'Kovg l'y^ov
P(0[icciovg.
22) (zu S. 187.) Ueber die Colonie Philippi vgl. C. I. L. III
p. 120. Rudorff, Schriften der R. Feldmesser 2, 331 — ;^2. Kubitschek,
Imperium Rom, p. 243. Eckhel 2, 75. Strabo 7 frgm. 41 — 42: (Philippi)
ijij|')j'0'rj 8s fisxd xrjv tceqI Bqovxov kuI KaGötov rjTxciv. Vgl. Eph. epigr. 5
p. 670 No. 142g: Ilviri quinq. Philipp. vgl. C. I, L. IX 4684. IVIünzen
von Philippi s, v, Sallet, Berlins Antike Münzen 2, i i 7 ff , Head, Hist,
num, p, 192, Imhoof-Blumer, Monnaies grecq, p, 253:
A A[ntonii]
I I[ussu]
C C[olonia]
V V[ictrix]
P[hilippensium] •
Rev, nitm, fran^, 1874 — 77 pl, 16 No, 15: (zwei Altäre) Vic •, \yc (Pflug)
Col • Phil • Vgl, Mon, Anc. ed, M.^ p, 222, während v, Sallet, Berlins
gg III. 2. Caesar in Italien,
Antike Münzen 2 S. 121 diese Münzen wieder Parium zuweist. INIionnet 2
p. 577 No. 425. Mionnet, Supplem. 5, 392 — 3 unter Parium. 6g6:
A • I • C • V • (weiblicher Kopf, zwei Schlangen) , ß: Q • Paqui • Ruf •
leg • (Pflug, Lorbeerkranz). Ibid. 697: C • V • I • A • P • (Gefäss), ß: Q •
Paqui • Ruf • leg • c • d • (s. die Abbildung bei Sestini , lett. nura. 5
p. 42 t. II 20). Ibid. 698: C • V . I • A .. (Eber), R Q • Paqui • Ruf • leg •
Ibid. 702 : A • I ■ C . V • P • (Kopf des Antonius), R Q • Paquius • Ruf •
leg • c • d ■ (Togafigur auf einer Sella curul.). Ibid. 703: C • V • P •
(Kopf des Antonius), R Q • Paquius • Ruf • leg • c • a • d • (Ceres).
Leake, Nura. Hell. Append. Europa 141. Catalogue of gr. coins in
the British Museum, Macedonia p. 98 No. ly. Vic • Aug- (Siegesgöttin),
ß: cohor • prae • Phil • (drei Feldzeichen).
2. Capitel.
Caesar in Italien.
Landanweisungen.
i) (zu S. 188.) Vellei. 2, 74: Caesar in Italiam se recepit eam-
que longe quam speraverat tumultuosiorem reperit.
2) (zu S. 188.) C. I. L. I p. 461 (u. 478) zum i. Jan. 713/41:
L • Antonius M • f • M • n • cos • ex Alpibus.
3) (zu S. 189.) Ruggiero, E. de, Dizionario epigrafico di anti-
chitä romane s. v. adsignatio.
4) (zu S. 189.) Appiati. b. c. 5, 43 (L. Antonius hebt selbst seine
Betheiligung an der Acker\'ertheilung hervor): litii xayw xoio, zov äöeX-
(pov rileöLv olKiGrag edcoza, 01 xu r&v yeaQyäv ci(pcaQOv^tvoi, xofg Gxga-
x£v6a(ievoi-g SUve^ov.
5) (zu S. 189.) Macrob. saturn. 1, 11, 21. Vellei. 2, 76, 2. Serv.
z. Vergil's ecl. 2, 1 : Pollio — ■ — eo tempore Transpadanam Italiae
partem tenebat et agris praeerat dividendis.
6) (zu S. 189.) C. I. L. VI 1460 = XIV 2264 (Romae): L •
Memmius • C • f • Gal • q • tr • pl [pr] | frumenti • curator • ex • s • c
praefectus • leg • XXVI • et • VII | Lucae • ad • agros • dividundos j
pontifex ■ Albanus | Memmia • filia • testamento • suo • fieri ■ iussit • Vgl.
Hermes 4, 364. Philolog. 29 (1869) p. 43.
7) (zu S. 190.) Serv. zu Vergil's ecl. 6, 64: Gallus, a Illviris prae-
positus — — ad exigendas pecunias ab his municipiis, quorum agri
in Transpadana regione non dividebantur.
8) (zu S. 190.) Vellei. 2, 76, 2. Macrob. Saturn, i, ii, 21:
III. 2. Caesar in Italien.
89
Asinio enim Pollione acerbe cogente Patavinos ut pecuniam et arma
conferrcnt, dorainis ob hoc latentibus praemio serv'is cum libertate
proposito, qui dominos suos proderent, constat servorum nuUum, victura
praemio, dominum prodidisse.
9) (zu S. 190.) Cass. Dio 48, 6 (a. 713/41): näoav yuQ Kaz" v.Qiccg
rrjv ^iTCiXiav, Tfkvjv si' rtg rcov eötQaTSVfiivwv iv öcoQeccg (liget Xaßcov, 7)
xat i'K rov örji.ioötov TtQiccfievog ft;(£, ^sru rs t^g öovXeiag, y.cä ixera rrjg
aXkrjg iwruöKSviig Tovg öeönozccg 6 KcdßaQ ug)rjQeho, Kcd rKsivoig iöldov.
Appian. b. c. 5, 22: rrjv 'IraXiav ß^sSov unuGav a.vxl iiovuiv oxrconaL-
ösna Tiokecov roLg iözQcaev^ivoig 'ACizayQucpsiv. Vgl. Baudi di Vesme, C,
e Fossati, Sp., Vicende della proprietä in Italia, Memor. d. Accad.
d, Torino 1836 t. 39 p. 157 (p. 161: Condizione — — negli ultimi
tempi della republica. p. 166: IMutazioni introdotte da Augusto e da
Tiberio). Dureau de la Malle, Econom. polit. des Romains, Paris 1840.
10) (zu S. 191.) Auch Tibull (i, i, 19 u, 4, i, 182) verlor einen
grossen Theil seines Vermögens.
11) {zu S. 191.) Probus ed. K. (1848) p. 5 — 6: Italiae ergo civitatibus
diversas partes sequentibus Cremonenses et Mantuani neutri sunt auxi-
liati; sed hoc Augustus indignatus veteranis, quorum operam in hello
habuerat, agros Cremonensium dividi iussit, et si non suffecissent, i\Ian-
tuanos adiungi. Unde factum, uti Vergilius quoque agros amitteret,
quos sexaginta veterani acciperent. Sed insinuatus Augusto per Corne-
lium Gallum condiscipulum suum promeruit, ut agros suos reciperet,
et eo facto concitaverat in se veteranos adeo, ut a IMilieno Torone
primipilari paene sit interfectus, nisi fugisset, ut contestatur ipse
cum ait:
Quod nisi me quacunque novas componere Utes
ante sinistra cava monuisset ab ilice cornix,
nee tuus hie Moeris nee viveret ipse Menalcas.
Gratias ergo agens Augusto, quod recepisset agros, Bucoliea seripsit.
Vgl. TeufFel § 224. Donati vita Verg. (Sueton. ed. Reif. p. 59): (Vergilius)
ad bucoliea transiit maxime, ut Asinium Pollionem, Alphenum Varum et
Cornelium Gallum eelebraret, quia in distributione agrorum, qui post
Philippensem vietoriam veteranis triumvirorum iussu trans Padum di-
videbantur, indemnem se praestitissent. Peter, Frgm. bist. lat. p. 268 — 9
No. 3: (Asinio PoUioni) post vietum Antonium aput Perusiam sueces-
sor datus est Alfenus Varus, qui iratus Mantuanis agros eorum parti
Cremonensium iunxit. causa autem iraeundiae haec fuit. Oetavius Musa
enim, civis Mantuanus idemque magistratus, cum tributum ab Augusto
fuisset indietum, pecora Vari eapti pignori tarn diu in foro clausa
tenuit (nam Varus possessor Mantuanus erat), donee inedia morerentur,
unde molestiam Mantuanis super amittendis agris intulit Varus; Virgilio
go
III. 2, Caesar in Italien.
tarnen pepercit, quoniam condiscipulus eins fuerat. Serv. ad ecl. g, 7:
subducere clivo] alii medium clivum accipiunt, ex quo superior pars
subducitur in collem surgentem, inferior in subiectam planitiem mol-
liter deprimitur: usque ad eum autem locum perticam militarem
Octavius Musa porrexerat, limitator ab Augusto datus, i. e. per quin-
decim milia passuum agri Mantuani, cum Cremonensis non sufficeret,
offensus a INIantuanis, quod pecora eins in a.gro publico aliquando
clausissent. Donati vita Vergil. 8, ^o — 31 (Sueton. ed. Reiffersch. p. 5g):
Deinde Georgica in honorem Maecenatis edidit, cum sibi mediocriter
adhuc noto opem tulisset adversus veterani cuiusdam violentiam, a
quo in altercatione litis paulura abfuit quin occideretur. Vgl. Feilchen-
feld, A., de Vergilii bucolicon temporibus, Berl. 1886. Przygode, A,,
De eclogarum Vergilianarum temporibus, Berl. 1885.
12) (zu S. ig2.) Cass. Dio 48, g: iv Ttaöaig yao örj rcdq nohsiv
ö^iOiOig onrj nozE övvtv'/^olsv aklTqXoig ifidy^ovro.
13) (zu S. ig2.) Rudorfif, Sehr. d. Rom. Feldm. 201, 7: Ad-
signare agrum secundum legem divi Augusti eatenus debebimus, qua
falx et arater exierit (vgl. S. 203, 15).
14) (zu S. ig2.) C. I. L. X 3825 (Capua): iussu imp • Caesaris qua
aratrum ductum est. Ein ,,Pomerienstein der nach Caesar von den
Triumvim abermals gegründeten Colonie Capua". INIommsen, Rom.
Forschgn. 2 p. 36 A. 28. Marquardt, R. St.-Verw. i^ 118 n. 3.
15) (zu S. ig2.) Tac. arm. 14, 27: olim universae legiones de-
ducebantur cum tribimis et centurionibus et suis cuiusque ordinis
militibus.
16) (zu S. ig2.) C. I. L. X 5713 (Sora): L ■ Firmio L-f j prim-
pil • tr • mil | IIII vir i • d | colonia • deducta j prim • pontifici { legio IUI
Sorona | honoris et virtutis | caussa •
17) (zu S. ig2.) Zu den italischen Colonien der Triumvim rechnet
Mommsen, Hermes 18, i6g: Ancona, Ariminum*), Beneventum*),
Capua*), Cremona, Firmum, Luca, Nuceria*), Pisaurum, Sora, Ter-
geste*), Venusia. Dazu kommen vielleicht (S. 175): Allifae, Aquinum
Asetium(?), Bovianum vetus, Firmum Picenum, Florentia, Luna, Telesia,
Tuder, Ulubrae, Urbs Salvia. Vgl. Zumpt, Comment. epigr. i p. ^^2.
18) (zu S. ig2.) C, L L. XI 3583 (Castrum Novum): d(e) a(ssibus)
n1/ • IX L • Ateius M • f ■ Capito • duom vir quinq curiam • tabularium • |
scaenarium • subselliarium • loco ■ privato • de sua • pecunia ■ C[ol] • C[astr] •
N[ov] ■ f • coeravit porticus • cenacula • ex • decurionum • decreto • de- sua ■
pecunia • C • C • N • faciunda • coeravit • idenq • probavit • C. I. L. XI 3584 :
*) Bei Appian. b. c. 4, 3 genannt ausser Rhegium und Vibo, die später von
der Liste gestrichen wurden.
ITI. 2. Caesar in Italien.
9'
L • Ateio M • f • Capitoni duomvir • quinq | M Liguius / f • Ser • Rufus •
Ueber die colonia Iiilia Castr. Nov. vgl. Hermes l8 S. i8i.
ig) (zu S. 192.) Auch die Geschichte der englischen Bürger-
kriege bietet eine Parallele. Nach der Besiegung Karls I. wechselte
ein grosser Theil des englischen Grundbesitzes seine Herren; die
Domänen der Krone, die Güter der Bischöfe, namentlich aber die
Besitzungen des Adels , der den grössten Theil des Landes besass,
standen zur Verfügung des Parlaments, da die Mehrzahl des Land-
adels unter den Fahnen des Königs gefochten hatte. Dennoch wurde
diese Confiscation im Allgemeinen nicht so schwer empfunden, weil
die kleinen Bauern, die auf diesen Gütern wohnten, nicht vertrieben
wurden, sondern nur den Herrn gewechselt hatten. — Auch die An-
siedelung der Engländer in dem eben eroberten Irland durch Oliver
Cromwell bietet eine Parallele mit den Colonien der Veteranen in
der Triumviralzeit; aber der Unterschied besteht darin, dass in der
Neuzeit die Sieger die Rechte der Besiegten für erloschen erklärten;
im Alterthume dagegen besiegte die eine Partei eine andere und
confiscirte nach dem Siege die Güter der Neutralen.
20) (zu S. 193.) Beraoulli, Rom. Iconogr. i, 218, Wünztaf. IV 98.
Dittenberger, Sylloge inscr. 263 = Ergebnisse d. Ausgrab, zu Pergamon
p. 109 n. 9: 'O (J^[ju.]oj I AcVKiov '^vrro[v]tov M[äQ'Aov vibv ävri-]
rcifiCav Kai avriorodrrjlyov^ tqv 7TäxQ(iy\\vci Kcd öojrrjQa, 6LyMLo6o[Ti]6civrc(
T'^v] II BTTciQiciav Kci&aQmg '/.cd öilzauog ymI] \ oölcog (a. 49 v. Chr.).
Mriv6(pdog Mrjvoyivovg inoki. losephus, antiq. iud. 14, 10, 17: Brief
des L. Anton, an Sardes wegen Privilegien der Juden. INIünzen des
L. Anton., geprägt von ^I. Nerva proq. u. M. Barbat. proq., s. Cohen,
Description i'"^ p. 59 — 60. Welzl v. Wellenheim, Medailles Rom. p. 61
n. 9436: L • Antonius cos- (Kopf des L. Anton.), ^ INI • Ant imp •
aug • Illvir r • p • c • M • Nerva proq • p • (Kopf des I\I. Anton.). Ueber
die Statuen des L. Antonius auf dem Forum s. Jordan , Rom. Topo-
graphie I, 2 S. 215 A. Zwei asiatische Inschriften beziehen sich nicht
auf den Bruder des Triumvirn. Bull. d. corr. hellen. 10 (1886) p. 406
(Thyatira): 'Ayad'fj T[t;;;(i7]. | 'H ßovXrj Kcd 6 örjfiog hei firjßav eIkÖvcov
xf« avÖQi\dvr(ov cKvad-iöei iv roig in^i] 6rj{iotavoi,g rfjg nöXEcog t[ö-|
7to]ig A{ov%iov) Avrojviov . . . (vielleicht L. Anton, ütohavog, Bull. d.
corr. hellen, i p. 86). Ross, Inscr. ined. II n. 197 (Lesbos): '0 Säfiog^
AevKiov AvrcövLOv | MÖ:qk(o vtov Kanhiova \ riQCoa.
21) (zu S. 194.) L. Antonius spricht sich über seine Beweg-
gründe aus bei Appian. b. c. 5, 54.
22) (zu S. 194.) Der Beiname Pietas hat nichts Auffallendes,
s. Cohen, Description i- p. 45 No. 76 — 79: Ant • aug • imp • III v •
r • p • c • (Kopf des M, Anton.), R- Pietas ■ cos (Pietas m. Steuer und
Q2 III. 2. Caesar in Italien.
Füllhorn, davor ein Storch). Er wird bestätigt durch Inschriften,
C. I. L. VI 15210: Ti • Claudi • Pietatis • C. I. L. VI 20609—10:
lulia Pietas ■ BuUett. communale III ser. 3 (1888) p.,323: luliae Pietati.
Cohen, Med. consul. pl. IV No. 24.
2^) (zu S. 195.) Ueber Fulvia s. Drumann i, 371. v. Sallet,
Fulvie ou Octavie? Aureus de M. Antoine, s. Zeitschr. f. Numism. 11
(1884) S. 167, Annuaire de numism. 8 (1884) p. 159 <pl. III). Porträt
der Fulvia s. Waddington, Voyage numism, en Asie Min. p. 149
pl. IX n. 5 (von der Stadt Fulvia in Phrygien). Auch L. Mussidius
Longus (bei Babelon 2 p. 242 No. 4) wählte für seine Münzen das
Bild der Victoria mit den Zügen und der Frisur der Fulvia. Auch
auf Münzen des Deiotarus glaube ich das Bild der Fulvia zu erkennen
(v. Sallet's Ztschr. f. Num. 12 S. 371). Auf der einen Seite: Baaditog
Jrjioxdgov, „Adler auf einem Thyrsus sitzend, zu beiden Seiten Hüte
der Dioskuren mit Stern". Auf der andern Seite: „Brustbild der
Nike r. mit Flügeln". Diese Nike hat aber die Züge und die
charakteristische Frisur der Fulvia, wie auf der INIünze von Eumenia-
Fulvia (vgl. V. Sallet's Ztschr. f. Num. 11 S. 167). Wenn diese Ver-
muthung richtig ist, so wurde die Münze frühestens im J. 714/40
geprägt, sie beweist also, dass dieser Deiotarus damals noch König
von Galatien war. — S. Bernoulli, Rom. Iconographie i S. 211 — 12,
Münztaf. IV 93 — 96. Cohen, Description i" p. 51 n. i — 4. Ueber eine
Goldmünze (Unicum) des M. Antonius mit der Büste der Fulvia
nach R. vgl. Berliner Wochenschr. f. cl. Phil. 1888, 1043. Revue
numism. fr. 1853 p. 50 <(pl. 3)>: Octavie p Fulvia] representee en
Victoire sur un denier et un aureus des familles Mussidia et Numonia.
24) (zu S. 195.) Vellei. 2, 74: nihil muliebre praeter corpus.
Florus 2, 16. Oros. 6, 18. Plutarch. Anton, c. 10: (Fulvia) yvvcci.ov^
ovö^ avÖQog iöimrov KQarsiv cc^tovv cdV uQ%ovxog uQiuv y.cd arQcarjyovv-
rog GTQaxriyelv ßovXöfievov.
25) (zu S. 195.) Appian. b. c. 4, ^2: OovkßCag de räv &vqcöv
aTta&ovfXEvai,^ yaXeTtibg ti]v vßqiv i]VEyKCiv.
26) (zu S. 196.) Cohen i'' p. 51. Ueber die Sitte im Allgemeinen
vgl. Nöldeke, Persische Gesch. (1887) S. 36 A. 4. Der Name des
Valerius Zmertorix (vgl, Revue num, franc,-. 1851 p. 171) auf ]NTünzen
III. 3. Der peiusinische Bürj^erkrieg. q-j
der Stadt Fulvia [Revue num. fraiK,-. 1853 j). 248 (Fulvia Phryg.):
(Kopf der Fulvia als Victoria) (DovXoviavCov ■ ZiisoT6Qiyo\g\ (PdoiviSov •
(Pallas) <(pl. 10 n. 5)] und Kumenia [Numismatic. Chron. 1 7 (1844 — 5)
p. 8 (F.umenia Phrygiae): KmöaQ (Kopf desselben), R OvaXsQiog ZfieQzo-
Qi^ Ev^evicov (Stier nach rechts), a. 31 — 27 v. Chr.] zeigt, dass es die-
selbe Stadt war, die Fulvia und Eumenia hiess. Eumenia hatte also
seinen alten Namen zur Zeit des Kaisers Augustus wieder angenommen,
s, Imhoof-Blumer, Griech. Münzen (Abh. d. bayr. Akad. 1890, 21 1 (735)
No. 679 — 80.
27) (zu S. 196.) Ausführlich werden die Verse des Caesar gegen
die Fulvia besprochen von Weichert, Imperatoris Caesaris Aug. scr.
reliquiae p. 8g — 94, der die historische Verwerthung derselben ab-
lehnt in Uebereinstimmung mit Drumann i, 397: ,,Kein (jcschicht-
schreiber bestätigt, dass sie sich Octavian antrug, um ihn abhängig
zu machen". In diesem Fall kann aber das Zeugniss irgend eines
anderen Historikers gegen das des Caesar überhaupt nicht in Betracht
kommen. Widerlich sind diese Verse schon an und für sich; noch
widerlicher wären sie, wenn die Thatsache bloss fingirt wäre. Fulvia
und Manius waren bereit, jedes Mittel anzuwenden, um den Antonius
aus dem Orient nach Italien zurückzuführen. Appian. b. c. 5, 19:
triv OovXovLav 6 Mdviog TtcivovQywg (.ureölöa^ev cog EiQfjvevofiivjjg ^ev
Tjjj IxccXiag ini(ievetv Avrcoviov KXeoticctqu^ TtoXeiiovjiivtjg' 6 acpi^eö&at
KUTCi xayog. Vgl. Plutarch. Anton. 30. Wir haben keinen Grund,
den Worten des Caesar Glauben zu verweigern. Es gibt eben That-
sachen, zu denen ich auch diese rechne, die nicht erfunden sein
können: darum habe ich diese cynischen Verse des Caesar nicht
unterdrückt.
> 3. Capitel.
Der perusinische Bürgerkrieg.
i) (zu S. 197.) Florus 2, 16 (=^ 4, 5). Appian. b. c. 5, 14 ft'.
Eph. epigr. 4, 192: Bellum perusinu[m cum] L. Ant[o]nio. Boeder,
Dissert. de hello Perusino, Argentorati 1643. Bonazzi, L., Storia di
Perugia, Perugia 1875. — Unsere beste Quelle für die Kenntniss des
perusinischen Bürgerkrieges ist die Darstellung Appian's, die, wie ich
glaube, hier ebenso, wie später beim illyrischen Kriege (s. u.), in
allen wesentlichen Punkten auf die Memoiren des Caesar zurückgeht,
die Appian. b. c. 5, 45 ausdrückUch citirt werden. Die Gesammt-
auffasRung ist für den Caesar wohlwollend; die Nachrichten über
seine und seiner Feldherren Pläne und Thaten sind vorzüglich, ebenso
q^ III. 3. Der perusinische Bürgerkrieg.
seine Informationen über die Vorgänge in Perusia, die nichts Be-
fremdendes haben, da viele Offiziere und Soldaten der Belagerten
später in die Dienste des Caesar traten. Auch der militärische oder
officielle Charakter weist auf die Aufzeichnungen des Oberfeldherrn,
so z. B. die durchaus zuverlässigen Angaben über den Umfang und
die Details der caesarischen Umwallungsmauer , ferner die anschau-
liche Schilderung der persönlichen Zusammenkunft der beiden feind-
lichen Feldherren und der Uebergabe der Festung. Namentüch aber
tritt der officiell caesarische Charakter deutlich hervor in der kurzen,
kühlen Manier, mit der das grausige Menschenopfer am Altar des
Divus lulius fast als selbstverständlich erwähnt wird. Aus diesem
Grunde hat schon Weichert, Imperatoris Caesaris Aug. scr. reliquiae
p. 224 — 26, diesen Abschnitt über die Arae Perusinae mit Recht unter
die Fragmente der Memoiren mit aufgenommen.
2) (zu S. 197.) Appian. b. c. 5, 18: ovts T'^j 'IxccXiag öicc tovg
Ttolifiovg yefOQyovfiiv^^g. "O 6h accl yevouo , ig rovg ötQatovg iöaitaväro.
3) (zu S. 198.) Ueber den Schatz von Peccioli s. Mommsen in
V. Sallet's Ztschr. f. Numism. 11, 73.
4) (zu S. 199.) Ueber die Freigelassenen des Cocceius s. C. I. L.
1 1044 = VI 9320 (Ritschi tab. 89 J.): Familiae L • Coccei et liber-
teis et eorum. Dasius disp • de • suo • fac • coer. Aus späterer Zeit:
C. I. L. VI I0224^
5) (zu S. 200.) Cic. ad Attic. 16, 8 erwähnt den Caecina
Volaterranus als familiaris d. Caesar. Ueber die Familie der Caecina
in Volaterra s. C. I. L. XI 1760 ff".
6) (zu S. 201.) Livius per. 125: (L. Antonius) receptis in partes
suas populis, quorum agri veteranis adsignati erant, et M. Lepido, qui
custodiae Urbis cum exercitu praeerat, fuso hostiliter in Urbem inrupit.
7) (zu S. 201.) Drumann's (i, 406) Vorschlag, bei Appian. b.
c. 5, 31 die handschriftliche Lesart ZovßQcov (st. üovtQtov) festzuhalten
und mit Gelenius die Stellung des Agrippa im Lande der Insubrer
zu suchen, ist von Schiller, Gesch. d. R. Kaiserzeit i S. 82 A. 7,
mit Recht zurückgewiesen. Es ist nicht unwahrscheinlich, dass Dru-
mann hier das Opfer einer schlechten Ausgabe geworden ist.
8) (zu S. 202.) Amato Amati, Dizionario corografico: Perugia 5
p. 1104: (antiche mura etrusche) il cui giro, assai minore di quello
delle attuali mura, vuolsi non fosse che di metri 2640. Richter, O.,
Antike Steinmetzzeichen, Berlin 1885, gibt von Perusia eine Recon-
struction des antiken Mauerrings (T. III, 3), den Grundriss eines an-
tiken Festungsthores mit flankirenden Thürmen (T. III, 4) und die
Abbildung eines Mauerstückes mit etruskischen Steinmetzzeichen („Stein-
höhe durchschnittlich 0,53 Meter = zwei italische Fuss").
III. 3- ßer perusinische Bürgerkrieg.
95
Die Schanzlinien der Belagerer.
9) (zu S. 203.) Wir müssen dem Appian dankbar sein für die
genaue Angabe von 56 Stadien, denn sonst könnten wir uns kein
genaues Bild von den Schanzwerken machen. — Wenn wir uns die
Werke der Belagerer als einen Kreis vorstellen rings um Perusia als
Mittelpunkt, so können wir, da sich aus dem Umfang der Durch-
und Halbmesser berechnen lässt, natürlich zugleich den Abstand der
Schanzlinieu von der Festung imgefähr berechnen; darauf beruhen die
Zahlen im Text. — Ich weiss nicht, ob es Jemandem aufgefallen ist,
dass die Zahlen bei Appian. b. c. 5, ;^;^, wenigstens auf den ersten
Blick, nicht stimmen. 1500 Thürme in einem Abstände von 60 Fuss
führen auf einen viel grösseren Umfang, als jene im Anfang des
Kapitels erwähnten 56 Stadien (= 33,600 Fuss). Die Sache wird
wahrscheinlich so zu verstehen sein: Auf einen Umfang von 56 Stadien
müssen 560 Thürme gerechnet werden oder, da die Schanzlinie eine
doppelte Front hatte, für die innere und äussere Linie zusammen
II 20 Thürme, Der Rest von 480 Thürmen kommt auf die beiden
Schenkelwälle, welche die Verbindung mit dem Tiber herstellen.
Die Wälle sind über 28,800 Fuss vertheilt, damit erhalten wir also
den Umfang dieser beiden Verbindungsbauten, die zusammen reich-
1 1 20 Thürme
lieh eine deutsche Meile lang waren. Was Zumpt (s. Ihne, Rom.
Gesch. 8, 150) sich denkt, wenn er sagt: (Octavian baute) „Wall und
Graben um den Fuss des Hügels, auf dem die Stadt liegt, sieben Stadien
lang", ist mir nicht klar geworden. — Die Einschliessung von Perusia
erinnert auffallend an die Belagerung von Plataeae (Thukyd. 3, 21).
Auch die Peloponnesier hatten eine doppelte Mauer erbaut, eine
gegen die Angriffe der Belagerten, die andere gegen Entsatzversuche;
zwischen beiden war ein Zwischenraum von 16 Fuss, in dem das
Belagerungsheer untergebracht war; desshalb waren beide Mauern
durch ein Dach verbunden, so dass dieselben von Aussen wie Eine
g5 III. 3. t)er perusinische Bürgerkrieg.
breite Mauer aussahen , die nach Innen und Aussen mit Brust-
wehren versehen war. Bei jeder zehnten Brustwehr stand ein mäch-
tiger Thurm von der Höhe der Mauer, der den ganzen Zwischen-
raum der Doppelmauer sperrte. Ein nasser Festungsgraben wird bloss
bei der Aussenmauer erwähnt (c. 22).
10) (zu S. 204.) C. I. L. I 1341 = XI 3583. Einen L. Ateius
M. f. Capito finden wir als Duomvir quinquennalis von der Colonie
Castrum novum in einer Inschrift dieser Zeit (s. o.).
1 1) (zu S. 205.) Vor Perusia ist gekämpft liQ'OLg Kai xot,£v^a6L
xttl fxoXißöatvatg , Appian. b. c. 5, 36. Eph. ep. 6 p. 70 No. 86
[= C. I. L. I n. 687] ^~'' (Perusia): in un podere denominato „Selva
piccola" al S. E. a mezzo chilometro circa dalle mura attuali di
Perugia, di proprietä di questo monisterio di S. Pietro sono state
rinvenute, a ottanta centimetri di profonditä e a non molta distanza
le une delle altre, trentasette ghiande di piombo di cui 22 non iscritte
e delle quindici iscritte, 13 colla leggenda Lufinasia e due con
Lufnasia, provenienti da molte matrici.
12) (zu S. 205.) Eph. ep. 6 p. 58 No. 63 (Perusia): Caesar-
imp )( (Blitz). Eph. ep. 6 p. 62 No. 68 '^^ (Perusia): Rufus • imp )(
(Blitz). Eph. ep. 6 p. 62 No. 6g (Perusia): T • Etri pr • pil • leg • IUI •
Ibid. No. 60: D • M • Oc I l(eg.) IUI • Eph. ep. 6 p. 60 No. 66^: C •
Varro 0 • 1 • X • Ibid. No. 72 : Apidi pr • pil ■ 1 • VI )( (Blitz). Ibid.
No. 76: M . Fer[i]d[iu]s | tr(ib.) mil • 1 • XI (vgl. Cic. ad fam. 8, 9, 4).
Ibid. No. 79: 1 • XII • Scaeva pr(imus) pil(us). Vielleicht: M • Caesius
Scaeva (Val. Max. 3, 2, 2;^), Cic. ad Attic. 13, 2^, 3. 14, 10. 2. — Ibid.
Nr. 82: L • Rusti | Optati •
13) (zu S. 205.) C. I. L. I 1507—8 p. 559 (Perusia): peto )(
Fulviae [lajndicam == Eph. ep. 6 p. 55 No. 56.
14) (zu S. 205.) Eph. ep. 6 p. 59 No. 64: L Antoni Calve
peristi )( C ■ Caesarus victoria (a. 7 13/41 — 714/40), s. d. Anmerkung
dazu. Die Historiker reden nicht von seiner Kahlheit; aber man sieht
den kahlen Kopf des L. Antonius auf Münzen bei Cohen, Med. cons.
Cocceia No. i. Bei Babelon i p. 367 fehlt die Abbildung.
15) (zu S. 205.) Eph. ep. 6 p. 53: glandes perusin. der Antonianer:
52. 53. 58. 61. 62.
16) (zu S. 205.) Eph. epigr. 6 p. 56 No. 58: Pet )( culum
OCTAAIAI (umgekehrt geschrieben Octaviai?).
17) (zu S. 205.) Eph. ep. 6 p. 69 No. 84: Esureis et me celas
<tab. 10, I3>. Appian. b. c. 5, 35.
18) (zu S. 205.) Appian. b. c. 5, 36: ^EipeQsro 6e Kai xäcpQViv
iyiaöxTioia oQyava, Kai nvQyoL nxvKTol öaviöag ig xa xslyjtj ns&iivxeg^
Kai ßikij TiavxoTa, Kai Xl&oi, Kai ye^^a xotg exdAoi/;tv iin^mTrxHö&ai.
III. 3- Der penisinische Bürgerkrieg. gy
Unter diesen öKokoTisg darf man natürlich nicht die grossen Spitz-
pfähle verstehen, welche aus der Tiefe des Grabens emporragten,
denn diese konnten durch blosses Flechtwerk nicht unschädlich ge-
macht werden. — In der Sammlung des derzeitigen Rectors der Uni-
versität, Gius. Bellucci, in Perugia sah ich sogenannte bronzene
,,Hahnenfüsse", vierspitzige Stacheln, die von einem Punkte ausgehen;
nur drei derselben liegen in einer Ebene, so dass, wie dieselben
auch fallen, immer ein Stachel emporragt. Wenn diese ,,Hahnen-
füsse", die bei Perusia gefunden wurden, antik sind — was ich nicht
verbürgen kann — , so dürfen wir darin wahrscheinlich jene öKokonsg
erkennen, die durch hingeworfenes Flechtwerk unschädlich gemacht
werden. Aehnlich ist auch der Dreispitz bei Herodian. 4, 15, 2: roi-
ßöXovg re y.cd akXa riva rsivdöfiata GiöriQ(OV ^ oE,vrcixag i^O'/^ag 7i£qiy,£i-
(lEvay iqqinxovv.
19) (zu S. 207.) Die Capitulation erfolgte zwischen dem i. Januar
und dem 15. März des Jahres 714/40; die Soldaten wurden nachher
noch in die Winterquartiere geschickt. Weichert, Imp. Caes. Aug.
rel. p. 226 n. 64, entscheidet sich ohne genügenden Grund für den
Januar; wahrscheinlicher ist Ende des Februar. Die Scheusslichkeit
des perusinischen Menschenopfers verliert etwas von dem Abstossen-
den, wenn die Iden des März vor der Thür standen, und Caesar
seine Opfer nicht erst zwei volle Monate im Kerker schmachten Hess.
M. Antonius brach beim Beginn des Frühjahrs (Appian. b. c. 5, 52),
also doch wohl nicht vor Ende Februar, von Alexandria auf, machte
die Seefahrt über Cypern, Rhodos nach Kleinasien, wo er die Kunde
von der Capitulation erhielt; auch das ist mit Weichert's Annahme
unvereinbar.
20) (zu S. 208.) Die zweite imperatorische Begrüssung des Caesar
wird gewöhnlich mit der Ovation desselben nach dem Frieden mit
M. Antonius (714/40) in Verbindung gebracht (Mon. Ancyr. ed. M.-
p. 11). Borghesi, Oeuvr. 2, 43, geht sogar noch etwas weiter her-
unter. ,,Testimonia desunt" sagt Mommsen mit vollem Recht. Um
so mehr muss es aber hervorgehoben werden, dass die unbedeuten-
den Gefechte gegen die nunmehr befreundeten Legionen des Antonius
den Soldaten des Caesar keinen passenden Anlass boten zu einer
imperatorischen Acclamation, ebenso wie auf der andern Seite beim
Antonius (Appian. b, c. 5, 64); dieser ist vielmehr wahrscheinlich
schon an dem Tage von Philippi von seinen Soldaten so begrüsst
worden, als er den Cassius geschlagen hatte, während zu gleicher
Zeit der Caesar vom Brutus besiegt war. Da es sich nun nicht nach-
weisen lässt, dass Antonius bei der Ovation sich aufs Neue als Im-
perator hat begrüssen lassen (s. Calland, de nummis M. Antonii Illviri,
Gardthauscn, Augustus und seine Zeit. II. 7
q8 ni. 3. Der perusinische Bürgerkrieg.
Leiden 1883, v. Sallet's Ztschr. f. Num. 12, 137 — 142, 384 — 86),
so ist es bei dem mit peinlicher Genauigkeit in den Triumphalfasten
beachteten Parallelismus nicht wahrscheinlich, dass die zweite impera-
torische Acclamation des Caesar in diese Zeit fällt. Die Ehre war
viel besser verdient und der Zeitpunkt viel besser gewählt, wenn die
Legionen den Caesar gleich nach der Capitulation von Perusia im
Februar 714/40 auf diese Weise begrüssten.
21) (zu S. 208,) Appian. b. c. 5, 50 nennt unter Denen, die
keine Verzeihung erhielten: Canutius, den Volkstribun vom J. 710/44
(s. o. I S. 70, Weichert, Imp. Caes. Aug. reUq. p. 39 n. 87, p. 225
n. 61), Clodius Bithynicus und C. Flavius; dieser führte den Bei-
namen Hemic(illus) , war bei Philippi Legat des Brutus und hat JMünzen
(Babelon i, 497) geschlagen mit der Inschrift: C • Flav • Hemic • leg •
pro pr • (Kopf des Apollo) , ß: Q • Caep • Brutus imp • (Tropaeum,
Victoria), er ist vielleicht identisch mit dem ^Xdßiog Asvkiov As^a-
vice, der im April 710/44 ein Senatusconsult zu Gunsten der Juden
(loseph. ant. iud. 14, 10, 10) mit unterschrieb.
22) (zu S. 208.) Vellei. 2, 74: bellum Perusin. Appian. b. c. 5, 49.
2T)) (zu S. 209.) Die Erzählung von den Arae Perusinae (Seneca,
de dementia i , 1 1 ) ist so ungeheuerlich , dass die Historiker der
Kaiserzeit kaum laut davon zu reden wagen, aber unwahrscheinlich
wird sie desshalb nicht; sie ist zu gut beglaubigt (Cass. Dio 48, 14,
Appian. b. c. 5, 48. Sueton, Aug. 15. Vellei. 2, 74), als dass wir an
der Sache selbst zweifeln könnten. Auch psychologisch ist es erklär-
lich genug, dass dem 22jährigen Sieger nach den Gefahren und den
Erfolgen des letzten verwildernden Bürgerkriegs der Maassstab des
Erlaubten verloren ging. Ausserdem dürfen wir aber auch nicht ver-
gessen, dass Aberglaube ein her\'orstechender Zug im Charakter des
Augustus gewesen ist. S. Weichert, Lnp. Caes. Aug. reliquiae p. 225
— 26; dagegen: Drumann i S. 412. Schiller, G. der Rom. Kais, i
S. 83. Ihne, R. G. 8, 157 A.
24) (zu S. 209.) Ueber den späteren Namen der Colonia Vibia
Augusta Perusia s. Borghesi 5 (3), 258: Iscr. perug. della porta INIarzia.
Ohne genügenden Grund hat man neuerdings alle perusinischen
Inschriften, in denen Illlviri vorkommen, der Zeit vor der Belagerung
zugewiesen, C. I. L. XI 1934 (Perusia): C • Atilius • A • f • Glabrio j
IXIIvir • quinq • praef • fahr | delat ■ a • cos • praef • cohor | Tyriorum •
Sagittar | Titia A • f • minore natus • C. I. L. XI 1943 (Perusia): L • Pro-
culeius A • f I Titia -gnatus | Illlvir Ilvir • C. I. L. XI 1944 (Perusia):
P • Volumnio P • f • | Violenti | IIII • vir • U • vir | münicipes et | incoläe
ex • commodis • Ueber einen seiner Verwandten beinahe gleichen
Namens und gleicher Zeit im Familiengrab der Volumnier vgl. C. I. L.
III. 4- Krieg gegen M. Antonius und Sex. Pompeius. ng
I 1392. Namentlich C. Atilius Glabrio (C. I, L. XI 1934) mag der
späteren Zeit des Augustus, schwerlich aber der Periode der Triura-
virn angehören.
25) (zu S. 209.) C. I. L. XI 1922 (Perusia): Augusto | iucus | sacer.
26) (zu S. 209.) Diesen Statthalter von Hispania ulterior, der als
Sohn eines Proscribirten nach den Bestimmungen des Sulla von allen
Aemtern ausgeschlossen sein sollte, finden wir im Jahre 715/39 als
Senator in Rom wieder. In dem S, C. vom 15. Aug. 715/39 (Bulletin
de corr. hellen. 1887 p. 225) unterschreibt er sich: Fdiog Ka\QQ]Cvag
Faiov vlog Ro[vQtvu\. Er war damals also schon aus Spanien zurück-
gekehrt.
Cass. Dio 48, 45 erzählt diese afrikanischen Händel zusammen-
fassend ganz kurz bei ihrer Beendigung zum J. 716/38.
4. Capitel.
Krieg gegen M. Antonius und Sex. Pompeius.
Vertrag von Brundusium.
1) (zu S. 211.) Fulvia, die während des Kriegs Praeneste be-
setzt gehalten, floh nach der Uebergabe von Perusia nach Unter-
italien, s. Appian. b. c. 5, 50: k'cpsvye öh nal ^ovlovla (leta r&v
xeKvcov ig ^t-KaiaQ^siav Kai ccnb /iiKULaqyeLccg ig tu BQSVTediov, ^era
TQtöiiXlcov InTciav.
2) (zu S. 212.) Q. Fufius Q. f. C. n. Calenus, Volkstribun 693/61,
Praetor 695/59, Legatus Caesaris in Gallien 703/51, Legatus Caesaris
in Spanien 705/49, in Griechenland 706/48, Consul 707/47, hatte in
Olympia eine Statue mit seinem Sohne, s. Archaeol. Zeitung 34, 221:
^O dfi^og 0 x5)v
[XÖ]tVTOV OoVCpiOV^ [KoiVXOV ^OVCpLOVj]
[Xo/Jvroi; <I>ovcpiov Ko\[vxov viöv^
\yto\v, /du ^OXv^nia. 7r^£ö[j3£t;T^vJ
xat av\xLGXQaxy]yov^\
xbv iav\xov 6(oxi]QCi\
KCil £V£Qyi\x'riv ^li]
Ephem. archaiolog. III 3 (1885) S. 155 (Oropus):
'0 öi^fiog ^SlQooTticov
Koivxov Oovcpiov KoLvxov vibv KaX^vov itQSGßslvTriv]
%ca ävTtGxQccxrjyov xbv iavxov OcoxfjQa xal EV£QyEX}]v
^A^g)t.uQd(p.
joo III. 4. Krieg gegen M. Antonius und Sex. Pompeius.
Vgl. Borghesi, Oeuvres 4, 50. Desjardins, Gaule 3 p. 35. Seine
Münzen (s. Mommsen, R. Münzwesen 639 und BabeJon i p. 512), die
fein und sorgfältig ausgeführt sind und schon aus diesem Grunde
nicht in Gallien geprägt sein können, verherrlichen Honos und Virtus
und zeigen noch keine Hinweisung auf die Anfänge der Monarchie.
3) (zu S. 212.) Fuficius Fango. Vgl, Tissot, Fastes d'AfriqueNo. 33.
Appian. b. c. 5, 26. Cass. Dio 48, 22: ev re yuQ reo f.uß&ocpOQiKa iatQu-
TSVTO. Cicero ad Attic. 14, 10, 2 ärgert sich über die plötzlich so
wichtig gewordenen Veteranen und nennt als Beispiele : Tebassos, Scae-
vas, Frangones. Statt Frangones wird jedenfalls Fangones zu schreiben
sein. Scaeva wird bestätigt durch ein perusinisches Bleigeschoss
(s. o. S. 96 No. 79). Valer. Maxim. 3, 2, 23. Caesar d. b. civ. 3, 53. Cic.
ad Attic. 13, 23, 3. In welchem Verhältniss ein C. Fuficius Fango s.
C. I. L. X 3758 (Acerra): C • Fuficio C • f | Fal • Fangoni | h(ommi)
p(robo) aed(ili) | ex testamento [, zu dem Statthalter in Afrika ge-
standen, lässt sich nicht mit Bestimmtheit sagen.
4) (zu S. 212.) Brüggemann, F., De M.AemiliiLepidivita(i887)p. 57.
5) (zu S. 213.) C. I. L. IX 3662 (Marrucini): Ti • Claudius •
Nero • pater | Ti • Caesaris • Aug • S. Sueton. Tiber, c. 4. Tac. ann. 5, i :
hello perusino profugus. Vellei. 2, 75 — 76. Als Legat des Dictators
gründete er die Col. luUa Paterna Arelatens. Sextanorum, C. I. L. XII
p. 83. Er hat später seinen Frieden mit dem Caesar gemacht und
ihm seine Gemahlin, die Livia, abgetreten. An dem öffentlichen
Leben und speciell den Kriegen nahm er keinen Antheil mehr.
Zumpt (s. Ihne, Rom. Gesch. 8 S. 335) meint, er habe den illyrisch-
pannonischen Krieg des Caesar mitgemacht; allein wir dürfen nicht
bei Appian. b. illyr. 20 NsQcav statt 'IsQoav schreiben und noch weniger
voraussetzen, dass dieser Nero der Vater des späteren Kaisers Tiberius
gewesen sei.
6) (zu S. 213.) Sueton. Tiberius 6: Munera quibus a Pompeia
Sex. Pompei sorore in Sicilia donatus est, clamis et fibula item buUae
aureae durant ostendunturque adhuc Bais. — — (Tiberius) comes
— — parentum fugae, quos quidem apud Neapolim sub inruptionem
hostis navigium clam petentis vagitu paene bis prodidit, semel cum
a nutricis ubere, iterum cum a sinu matris raptim auferretur ab iis,
qui pro necessitate temporis mulierculas levare onere temptabant.
Cass. Dio 54, 7: (Augustus) Aaueöatfioviovg fisv xolg re Kvd^rjQotg %cd
Tri GvGöLxia iri^rjösv, ort 1) Aiovia, ors ix. T^g ^IxuUag 6vv ts tw avÖQi
Kai 6vv Tc5 viel erpvyev , ixet öietqiiIjsv. C. I. L. VI 13 179 wird eine
Freigelassene der Livia erwähnt: Leivia Drusillae 1. Galatea in einer
Inschrift aus der Zeit vor Livia's Vermählung mit dem Caesar; in der
späteren Zeit hat die Kaiserin den Beinamen Drusilla abgelegt.
III. 4- Krieg gegen M. Antonius und Sex. Pompeius. lOi
7) (zu S. 214.) Die Schiffahrt pflegte bis zum 5. März zu
ruhen, s. Friedländer, Darstelhingen a. d. Sitteng. 2}' S. 17. — Ueber
die Schnelligkeit des Reisens von Aegypten nach Italien a. a. O. 25.
Ueber die Reisen des Antonius zwischen den Schlacliten von Philippi
und Actium s. Lebas- Waddington , Voyage 2 No, 242* p. 121.
8) (zu S. 214.) Cn. Domitius L. f. Cn. n. Ahenobarbus (s. Borghesi,
Oeuvres 2, 50 ff. BemouUi, R, Iconogr. i, 198. Visconti, Iconogr. Rom. 1
p. 14g § Z'^, Neffe des Cato Uticensis, vielleicht einer der Caesarmörder,
als solcher proscribirt, siegte ungef. am Tage der Schlacht von Philippi
über den Domitius Calvinus, verwaltete Bithynien 714/40 — 719/35
(Borghesi, Oeuvr. 2, 548).
Einen Abriss der Geschichte des Domitius Ahenobarbus gibt
Sueton. Nero 3, darin heisst es: Post (Bruti et Cassii) — — in-
teritum classem olim commissam retinuit, auxit etiam, nee nisi parti-
bus ubique profligatis M. Antonio sponte et ingentis meriti loco
tradidit; — — restitutus in patriam amplissimos honores percucurrit.
Vielleicht bezieht sich auf unseren Domitius Ahenobarbus eine
athenische Inschrift, C. I. A. III 604: ^H ßovXri [rj i]'^ "Aqsiov nayov |
Kcd 7} ßovXrj r&v e^azoGtcov \ y.al 6 ö7]fiog \ \yva]tov z/o(ti [mo] v 'Arjvo-
ßaQßov I a^£T[^]g svEüev (cos. 722/32?).
Ahenobarbus hat Münzen geprägt, erst mit dem eigenen Bilde,
dann mit dem des Antonius. Cohen i^ p. 2g (s. o. I S. 210): (Kopf)
Ahenobar •, ^ (Tempel) Ne • pt Cn • Domitius L • f • imp • p. 37
n. 9. 10 (a. 714/40): Ant • imp • Illvir • r • p • c •, R Cn • Domit •
Ahenobarbus imp • (Vordertheil eines Schiffes, darüber ein Stern).
Seine Münzen sind im Jahre 7 1 4/40 wahrscheinlich in Spanien ge-
schlagen, s. Mommsen, S.-B. der Berl. Ak. 1883 S. 1162. BuUettino
munic. di Roma 4 (1876) p. 85 tav. XIII Porträt mit Münze. Die Aehn-
lichkeit zwischen Marmorbüste und IMünze ist jedoch keineswegs gross.
Von seinem Sohn sagt Tacitus ann. 4, 44: Domitium (y 25 n. Chr.)
decoravit pater civili hello maris potens, donec Antonii partibus, mox
Caesaris misceretur. Vgl. Sueton. Nero 3.
9) (zu S. 214.) Admiralschiff des Antonius mit Admiralsinsignien
Cohen 1^ p. igg — 200, s. B. 4 C. 7. Ueber die Insignien des Admirals
s. Alterth. v., Pergamon 2 (Berlin 1885) S. 118 — ig. Assmann s. Jahr-
buch d. arch. Inst. 4 (i88g) Archaeol. Anzeiger S. 140 — 41. — Appian.
b. c. 5, 55: ig IJaXoevta yMrinlevöEv , ev&a fjv ^A^jvoßccQßco nal t6 tis^ov.
Drumann i, 419 denkt hierbei wie Freinsheim an Valetium auf der
iapygischen Halbinsel. jNIendelssohn denkt an die Küste von Epirus
(Palaeste oder n}^k6drjg X(.(ii]v). Valetium liegt ganz dicht bei Brun-
dusium, desshalb hätte der Caesar diesen Platz niemals einem Feinde
wie Ahenobarbus überlassen können, wenn er Brundusium behaupten
jQ, III. 4. Krieg gegen M. Antonius und Sex. Pompeius.
wollte; ausserdem ist Valetium ausgeschlossen, da es keinen Hafen
hatte. Es ist hier vielmehr das Gebiet der Stadt Pale im Westen der
Insel Kephallenia (s. Biedermann, Die Insel Kephallenia im Alterth.,
München 1887, S. 45 — 4g) gemeint, wo früher Staius Murcus sein
Hauptquartier gehabt hatte (Appian. b. c. 5, 25). Die Form Ilalovvra
braucht Polyb. 5, 5, 10. Nachträglich sehe ich, dass auch Zumpt
(s. Ihne, Rom. Gesch. 8 S. 191 A.) schon das Richtige gesehen hat.
10) (zu S. 215.) Stammbaum der Scribonier: Borghesi, Oeuvr.
5 (3)' 301; richtiger Ephem. epigr. i, 146.
11) (zu S. 215.) Marcus Lurius, Statthalter von Sardinien 714/40,
Führer bei Actium 723/31, darf nicht verwechselt werden mit dem
gleichnamigen Münzmeister (ca. 742/12), Babelon i, 90. 2, 154. Vgl.
Klein, Verwaltungsbeamt. d. Provinzen i. Sardinien No. 61.
12) (zu S. 216.) Orientis pars post pacem Brundisinam s. Spruner-
Menke, Atl. antiq. t. XIII.
Octavia.
13) (zu S. 217.) Octavia, die Tochter des C. Octavius und der
Attia, hatte eine ältere Schwester und einen jüngeren Bruder, den
Augustus. Ihr Geburtsjahr ist allerdings nicht direct überliefert, aber
nach Plutarch. Anton. 57: (Cleopatra) ovte KaXXsi- r-^g ^0%raovlccg ovrs
a)QCi öic<q)EQ0v6av, war sie mindestens nicht älter als Kleopatra, die
um 69 v. Chr. geboren sein mag (s. u.); andrerseits war sie schon im
J. 700/54 mit dem C. Claudius Marcellus verheirathet ; wenn sie da-
mals also mindestens 15 Jahr alt war, so wäre sie also ungefähr in
demselben Jahre wie ihre Nebenbuhlerin geboren.
Die beiden Schwestern des Caesar, die Octavia maior und minor
(Sueton. Aug. c. 4) sind oft verwechselt, schon im Alterthum bei
Plutarch. Anton. 31: ^OKxaovla yccQ tjv aöeX(pri TtQSßßvreQa jiieV, ov^
OfjLOiifiTQia de KaloaQi' iyeyovei yccQ i'^ Ayiaqiag^ 6 öh v6tSQ0v e'^ Axlag.
Diese Angabe fand Vertheidiger in Weichert, Cassius Parmensis p. 348,
— , Imp. Caes. Augusti scr. reliquiae p. 118 n. 13 und Moll, E., Zur
Geneal. des lul.-Claud. Kaiserh. S. 9 — 10, welche folgenden Stamm-
baum aufstellen:
Ancharia , C. Octavius , , Attia
Praetor 6 1 ,•{• 5 8 v. Chr.
Octavia maior, Octavia minor, C. Octavius
vermählt mit vermählt mit (später
i) C.Claudius Mar- C. Claudius Mar- Augustus).
cellus, cos. 49. cellus, cos. 50.
2) M. Antonius. ri 7;^ .^ . , .
' Marcella^^Sex. Appulems,
COS. 29.
III. 4- Krieg gegen INI. Antonius und Sex. Pompeius. 103
Drumann 4, 235 A. 83 dagegen begründet ausführlich folgende
Genealogie :
Ancharia C. Octavius Atita
Octavia maior Octavia minor, C. Octavius
(„Ihre Schicksale sind un- vermählt mit (= Augustus).
bekannt.") ^ j c. Claud. Marcellus,
COS. 50,
2) I\I. Antonius.
Durch einen glücklichen Fund in Pergamon ist diese Streitfrage
jetzt zu Gunsten von Drumann entschieden; s. Ergebnisse der Aus-
grabungen von Pergamon 1880 — i S. 50 — 51: '0 örjiiog irlfirjaev \
^ÖKTCioviav xi]v Kcd GaQog (.dv adekq^rjVj \ fi]7]TeQCi öe 2s^rov | ^AnoXriiov
rov I afoxfiQOg xe nal evSQyixov. \ Vgl. d. Anm. und Tac. ann. 2, 50.
Fälschlich bezieht Bernoulli, R. Iconogr. 2, 117, diese perga-
menische Ehreninschrift auf die Gemahlin des Marcellus und Antonius.
Die ältere Octavia war also nicht mit einem Claudius Marcellus,
sondern mit dem Sex, Appuleius vermählt. Darnach stellt sich das
Verhältniss in folgender Weise:
Ancharia C. Octavius Attia
Sex. Appuleius , Octavia maior Octavia minor C. Octavius
\ Sex Appuleius _ Claudia Marcella iNc^^aaudiur^lr- ^"^"^"'^"^^
Sex. f. Sex. n., cos. ^^Ij^^^^ ,^ ^^ ^^^^^_
7 -5/- 9" (Stammbaum s.C.I.L.
, '■ , VI 2 p. 909.)
Appuleia Varilla Sex. Appuleius, ,^_^ Fabia Numantina
(Tac. ann. 2, 50.) cos. 767/14.
(Muratori 1123, 9:
ultimo gentis suae.)
C. I. L. IX 2637.
Auch die Inschriften Hermes 7, 37 und Leb as- Waddington 3
n. 1034 (== C. I. G. 11 p. 112g No. 3571) beziehen sich wahrschein-
lich auf den Consul vom J. 767/14.
Das Schicksal der älteren, an den Appuleius vermählten Octavia
kennen wir nicht, wahrscheinlich ist sie früh gestorben. Beim Marsch
des Caesar gegen Rom flüchteten nur ihre Stiefmutter und -Schwester
in den Tempel der Vesta. Wahrscheinlich war die ältere Octavia
damals entweder abwesend oder schon gestorben.
Wegen der jüngeren Octavia s. Drumann 4, 235 (Octavii No. 18)
und Grothof, C, Octavia, ein Lebensbild aus dem röm. Alterthum,
Heiligenstadt i86g.
Die Porträts dieser Octavia sind oft nicht ganz leicht von denen der
Fulvia zu unterscheiden; ich verweise desshalb auf Revue Numism. fr.
JQ1 III. 4- Krieg gegen M. Antonius und Sex. Pompeius.
(Paris) 1868 p. 63 — loi, Bompois, Des portraits d'Octavie soeur
d'Aug. Pinder, Cistophoren (Berl. 1856) p. 602: Octavia ist die
erste Römerin, deren Porträt auf der Münze erscheint. Ueber das
Porträt der Octavia vgl. BernouUi, R. Icongr. 2, 116, Gazette
archeol. 10 (1885) p. 132 — 33:
i) Münzen von Pella, Thessalonich, Corcyra, Ephesus, Tripolis
(Phönicien), geschlagen von M. Antonius.
2) Cistophoren von Kleinasien und Bronzemünzen von Sicilien, ge-
schlagen von C. Fonteius Capito, M. Oppius Capito, L.
Sempronius Atratinus, L. Calpurnius Bibulus, L. Pinarius.
3) Kopf in grünem Basalt (Louvre), s. Chabouillet, Descript. des an-
tiquites et objets d'art du cabinet de M. Louis Fould, pl. VI.
4) Bronze-Büste (gefunden in Lyon) im Louvre. Longperier, Notice
des bronzes antiques du Musee du Louvre, no. 640^'^; vgl.
Froehner, Les Musees de France, pl. IL
5) Cameo, Gazette archeol. 1875 p. 121 pl. XXXI.
6) Gaz. archeol. 10 (1885) pl. 17 No. 2.
Die numismatische Seite dieser Frage hatte fast gleichzeitig v. Sallet
behandelt im Annuaire de la numism. 8 (1884) p. 159 <(pl. III rc. IV>,
der schöne Lichtdrucke von Münzbilder der Fulvia und Octavia zu-
sammengestellt hat:
i) IMünze der Stadt Fulvia (s. o.), 2) Aureus der Familie Numonia,
3) u. 4) Münzen von Lugdunum (s. o.), 5) Aureus d. Antoniusu. d. Octavia,
6) u. 7) Cistophoren des Antonius und der Octavia (s. o. S. 85 A. 8),
8) Aureus des Antonius und der Octavia.
Octavia wird erwähnt in einer Inschrift von Mytilene s. Cichorius,
Rom und Mytilene S. 35. Vgl. C. I. G. 2 167*^ add. — Ueber ihren Tempel
in Corinth s. Pausan. 2, 3, i (Corinth): vtcsq öh t^v ayoQav ^Oxxaßiag
vabg ädeXfpiig Avyov6rov. Curtius, Peloponnes 2, 532. Im Journal
of the hellen, stud. 6 (1885) p. 71, Numismatic commentary of Pau-
sanius, geben Imhoof-Blumer und P. Gardner eine Zusamrüenstellung
der Münzen mit Abbildungen, auf denen dieser corinthische Tempel
dargestellt ist; wahrscheinlich war der Tempel der Gens lulia ge-
weiht, die aber die Porträtzüge der Octavia erhalten hatte.
14) (zu S. 217.) Plut. Anton. 31: %Qi]^a d'aviiaöxbv ywaMog.
Seneca, consol. ad Marc. 2: mulier admirabilis.
15) (zu S. 219.) C. I. L. I p. 461 (a. 714/40):
Imp. Caesar. Divi. f. C. f. III. vir r. p. c. ov[ans an. dccxiii]
quod. pacem. cum. M. Antonio, fecit . . .
M. Antonius, M. f. M. n. III. vir. r. p. c. ovan[s an. dccxiii]
quod. pacem. cum. imp. Caesare. feci[t] . . .
Das Tagesdatum fehlt leider auch in den barberinischen Triumphal-
III. 4« Krieg gegen M. Antonius und Sex. I'onipeius. 105
fasten (I p. 478). Cass. Dio 48, 31 — ^2: in i^oöoi ^di] roi; l'rovg.
Monumentum Ancyr. ed. M.' p. 10: [bis] ovans triumphavi. /!lg i[7ii
iiiX7]rog i&Qidfxßev6a]. Wesseling, Observationes variae 2 c. 4: Augustus
quoties ovaverit.
16) (zu S. 219.) Vellei. 2, 76: Salvidienus natus obscuris-
simis initiis.
17) (zu S. 2 IQ.) Eckhel d. n. 5, 29g. iNIommsen, G. d. Rom. Alünz-
wesens 65g. Babelon2 p. 45 n. 91 u. p. 414: C -Caesar Illvir r • p • c •
(sein Kopf), Q • Salvius imp cos • desig • (geflügelter Blitz). Weichert, Rel.
Imp. Caes. Aug. scr. p. 84 n. Borghesi, Oeuvr. 4 (2), 63. S. Mommsen,
D. Denar des Q. Salvidienus in den Schätzen von Peccioli und Metz:
V. Sallet's Ztschr. f. Numism. 11 S. 71. Grabschr. seiner Freigelassenen
s. o. S. 60. Seine Nachkommen scheinen zu sein: L. Salvidienus Ruf.
Salvianus, cos. 52 n. Chr., und Ser. Cornelius Salvidienus, cos. 149 n. Chr.
(C. 1. L. XIV 2369). Auch ein Proconsul Salvidenus Asprenas (unter
Titus s. Annali d. Instituto 1861, 140 — 41) scheint zu derselben
Familie zu gehören.
18) (zu S. 220.) Auch die späteren Münzen zeigen noch den
Kopf des Caesar bärtig; das erklärt sich aber ganz einfach durch die
bald folgenden Unfälle, bei denen er den Bart wieder wachsen Hess.
S. Eckhel, d. n. 6, 76 — 7.
ig) (zu S. 221.) Appian. b. c. 5, 72: Movmccg de avxov (S. Pomp.)
zf^g ^y]XQog Kcd ^lovXlag xrig yvvaL%og evayovGäv nrX. Wie Appian dazu
kommt, die Gemahlin des Sex. Pompeius hier lulia zu nennen, ist
bis jetzt noch nicht aufgeklärt.
Vertrag von Puteoli (Misenum).
20) (zu S. 221.) Plutarch. Anton. ^2: Kcaa riiv Iv Miörjvotg ockquv
Kai xb %m(xci, Cass. Dio 48, 36: jtQog Mi6r]va, Vellei, 2, 77: circa
Misenum, bestätigen Misenum als Ort der Zusammenkunft; Appian.
b. c. 5, 72 dagegen nennt Dicaearchia (Puteoli) als den Ort mindestens
der zweiten Zusammenkunft. JinaiaQ^icov ist eine allerdings sichere
.Conjectur von Musgrave (die Hss. haben ör} Kai aQyaiov). Misenum
wird von Appian hier überhaupt nicht genannt, Dicaearchia noch
zweimal (c. 71 und 74).
Wenn man nun ferner bedenkt, dass der Weg des Pompeius
von Ischia nach Misenum gar nicht bei Dicaearchia (Puteoli) vorbei-
führen würde, das ungefähr um ein Drittel noch weiter entfernt ist,
wenn man ferner zugibt — was jedenfalls zuzugeben ist — , dass
der vorzügliche und detaillirte Bericht des Appian auf einen Augen-
zeugen zurückgeht, so wird man auch seine Ortsangabe müssen gelten
lassen. Die Ausdrücke von Plutarch und Velleius (und vielleicht auch
jq5 m. 4. Krieg gegen M. Antonius und Sex. Ponipeius.
von Cassius Dio) können auf die ganze Bucht zwischen IMisenura und
Puteoli bezogen werden. Man braucht nicht so weit zu gehen, zu
behaupten, dass Misenum damals noch keinen Hafendamm gehabt
habe, da der dortige Hafen durch zwei natürliche Landzungen ge-
bildet wird; aber die eigentlichen Hafenbauten stammen erst aus
späterer Zeit, als Misenum Kriegshafen des Augustus wurde. Erst
Agrippa Hess zwei Molen anlegen (Beloch, Campanien S. 196). Eine
Handelsstadt wie Puteoli hatte einen weitvorspringenden Hafendamm
(Sueton. Caligula 19: ad Puteolanas moles), von dem mehr als zwölf
Pfeiler noch heute aus dem Wasser hervorragen und fälschlich Ponte
di Caligula genannt zu werden pflegen. Vgl. die Karten in Baedeker's
Unteritalien (1889) S. 98—99. Drei Bogen des Hafendammes von
Puteoli mit zwei Leuchtthürmen und der Beischrift pilas sieht man
Archaeol. Zeitung 1868 T. 1 1. Vgl. BuUettino archeolog. Napoletano 1853
T. IX p. 133. Ueber die bildlichen Darstellungen der puteolanischen
Küste s. Beloch, Campanien 125 — 27. C. I. L. X 1640 (Puteoli): Imp.
Caesar Divi Hadriani fil. | — | opus pilarum vi |
maris conlapsum a Divo patre | suo promissum restituit • (a. 139
n. Chr.). C. I. L. X 1641 (Puteoli): [op]us pilarum. Seneca ep. 77, i.
21) (zu S. 22^.) M. TuUius Cicero, cos. 724/30, Appian. b.
c. 4, 51. S. o. S. 67 A. 2.
22) (zu S, 223.) L. Saenius Balbinus, cos. 724/30, Appian. b.
c. 4, 50, s. C. 1. L. I p. 47 1 : K. Nov. L. Saenius. Ueber die Lex
Saenia s. Tacitus ann. 11, 25.
2s) (zu S. 225.) M. lunius Silanus, cos. 729/25. Cass. Dio 46, 29.
38, 51; Cicero ad fam. 10, 30. S. Borghesi, Oeuvr. 5 p. 180. Ephem.
epigr. I p. 60 (über seinen Vater p. 151), als Senator erwähnt im
J. 737/17 (C. L L. VI 877).
24) (zu S. 223.) C. Sentius Saturninus, cos. 735/19, Cass. Dio
54, 10. Vellei. 2, 92. Von den Freigelassenen seiner Familie kennen
wir C. I. L. VI 16208: Sentia C • 1 • | Artimisia • C. L L. VI 6124:
C . Sentius • Satumin | 1 • Primus • Vgl. 6125. C. I. L. VI 6126: Sentia
C • 1 • Symbiusa •
25) (zu S. 223.) L. Arruntius L. f. L. n., cos. j^2/22, s. C. I. L. I
p. 471 — 72. Ueber seine Flucht nach Sicilien Appian. b. c. 4, 46.
Vgl. Teuffei -Schwabe, G. d. R. Lit. § 259, 7.
26) (zu S. 223.) M. Titius s. o. I S. 138.
27) (zu S. 22^.) Nero Claudius, der Vater des Kaisers Tiberius,
kehrte nicht nnter dem Schutze des Pompeius (Vellei. 2, 77. Tacitus
ann. 5, i), sondern im Gefolge des Antonius nach Italien zurück, s.
Drumann i, 431 A. 17.
III. 5- Der Einfall der Parther. I07
5. Capitel.
Der Einfall der Parther.
Q. Labienus.
i) (zu S. 224.) Vgl. Schneiderwirth, J. H., Die Parther nach
griech. -röra. Quellen (Fleiligenst. 1873) S. 67. Spiegel, Eränische
Alterthumsk. (Lpzg. 1878) 3, 113. v. Gutschmid, Geschichte Irans
(1888) S. 94 flf. u. 171: Quellen und Hilfsmittel für die Partherzeit.
— Ausser den classischen Schriftstellern vgl. Langlois, CoUection des
historiens de TArmenie 2 p. go. Moses v. Khorene c. ig. Das
Porträt des Q. Labienus Parthicus Imp. s. I S. 224; Cohen i^ p. 29 — 30.
BemouUi, R. Iconogr. i, 197, Münztaf. III 73. Ueber seinen Stamm-
baum und seine Verwandtschaft mit T, Labienus s. Weichert, Luc.
Varius et Cass. Parmensis p. 31g — 20.
2) (zu S. 224.) Cass. Dio 48, 24: (Labienus) neficp^Elg de nQog
rbv ÖQcodrjv tcqo xfig ^ayriq^ oncog rtva ßori&eiav Xdßrj. Vellei. 2, 78:
Labienus ex Brutianis castris profectus ad Parthos. Florus 2, ig.
lustin. 42, 4, 7.
3) (zu S. 225.) Cass. Dio 48, 24: KatöuQ fiev iv rrj 'IxaXia Kai
rrj TtSQt rbv 2eE,rov aGioUa öifiyEv, 'Avrcovcog 6e sv rf] AiyvTftco i]Qa.
Drumann i, 436 setzt den Ausbruch des Krieges fälschlich in den
Anfang des J. 71440.
4) (zu S. 225.) Labienus Parthicus imp. s. Perizonius Animadvers.
histor., ed. Harles p. 70. Cass. Dio 48, 27: (Labienus) -/mI 6 (.lev '/Qrjfiard
ze eitt Tovzoig ETtQccOGero nal tu lsqcc aGvXcc, avxoKQccTOQu re ambv y.ca
üaQd'ixov ys £x rov ivavricordrov rotg ^Pcofiaioig k''&vovg avojia^ev. Plutarch.
Anton. 28: . . Aaßirjvbv 01 ßaGtXicog öTQarrjyol TlaqO'iy.bv avayoQZvöccvxeg
avxo-KQccxoQci. Dies bestätigen die INIünzen, s. o. I S. 224. Cohen i-
p. 2g — 30: Q. Labienus • Parthicus • imp. (sein Kopf), ^ Pferd von
kurzem, gedrungenem Hals mit Zaum und Sattel (?). Ein Schleuder-
blei mit ähnlicher Aufschrift (S.-B. d. berliner Akad. 1875 S. 468) ist
gefälscht.
Schon im Alterthum spottete man über diesen Beinamen, den
sich Labienus gegeben. Strabo 14 p. 660: exeivov yaQ avetnovxog
iavxbv TlaQ&iKov avxoKQaxoQcc „oi5xovv" e'cp7j \^IpQsag} „jcayoj Xeyco i^iav-
xbv KcHQMbv CtVXOKQUXOQCc''''.
5) (zu S. 225.) Gardner, Parthian coinage p. 41. Orodes I
und Pacorus pl. III 29: Kopf des Orodes I mit Diadem zwischen
Stern und Halbmond, R BaöiXmg ßaGiXmv AqGcckov cpiXiXXr^vog Kai
'AQüanov TlaKOQov, Arsaces thronend, Anker und Monogramm. III 30
Io8 in. 5. Der Einfall der Parther.
ähnlich. Pacorus I pl. IV i: Kopf des Pacorus bartlos mit Diadem,
hinter ihm eine Nike, ^ Baodicog ßaGcXicov ^AqGcckov Evegyerov ölkulov
inL(puvovg cptXskXrjvog , Arsaces thronend, Halbmond und Monogramm,
s. Head, hist. num. 694.
6) (zu S. 226.) Tacitus ann. 3, 62: Stratonicenses — — recens
divi Augusti decretum adtulere, laudati quod Parthorum inruptionem
nihil mutata in Pop. Rom. constantia pertulissent. C. I. G. 2715 (vStra-
tonicea) = Lebas- Waddington 3 Asie Mineure 51g — 520: t-»jv
jfohv ävcodsv I rrj tcov nQOcörarcov avrf]g ^eytGrcov d'E&v [jc^ovom, ^ibg
IT]avt]^s\QLOV aal 'Enjatt^g, iz TtolXav %al fisydXcov xal \ 6vv£'/Giv KivSv-
vcov aeß&öd'ai, av xal tu [sQa aGvlu | Kcd tyJrai aal i) ieqcc GvvKlrjwg
doyficm ZE[ßa6tov KalaaQog etcI] t^j r&v KVQtcov 'Pcofiaicov aicaviov
^QXV? I i'^oiTjGavro nqocpavElg EvaQysiag — . Vgl. C. I. G. 27 1 7
add. p. 1108. Cass. Dio 48, 26: rri yccQ SxQo.xovL'KELa nolvv ^ev
TtQOörjdQEvöE iQOvov^ ovÖEva ÖE avrrjv XQOTtov ikeiv TjSvvTq&t]. Strabo 14
p. 660: Eöri, (J' iv Tri %'^Q'^ '''^^ HtQaroviKECov dvo ieqcc, ev (iev Actyi-
voig ro T^g 'Enccrrjg intcpaveörarov TtavrjyvQSig fisyccXag ovvccyov Kca
ivtccvrov, iyyvg ös r^g noXEcog t6 roß XQvGaoQEtog /iiog koivov ccTtavroiv
KaQ&v, slg 0 GvviaGi ^vGovxig xe ■koi ßovXEvGofievot tieqI xäv koiv&v.
7) (zu S. 226.) Bulletin de corr. hellen. 11 (1887) p. 151—52
(Lagina): Avxohqcctcoq Kcüguq dsov vibg &£bg ZEßaGxog naxrjQ xrjg ita-
XQtöog 'jiai EvGEßsia \ anavxag öiEvivyMg, T/Jg 0£cg 'EKmt]g äGEßijd'EiGrjg,
%Q0Ev6t]G£v (ÖGXE TiEKOfilG&at \ tiuJq^ avxov aal avTriv xrjv ccnb t^g «9%f;[g]
iv reo ßico tceqI d'scöv ev civ&QdoTtotg aXrj&ivlrjv \ TtJQoXtjiptv. Vgl. Newton,
Cnidus and Halicarnass 2 p. 793. Gleichzeitige Inschrift von Lagina,
geweiht der Hekate Soteira, Bull, de corr. hellen. 1887 p. 162 (Lagina):
[xovg a]G£ßrjGavxag [Eig x-r]v | 2Coqc(]v rj(i[a)v ovG\av [EQ[av %]al aGv-
Xov . . . I . . . ETtEßaXEv iXaGGoö^[axa . . . | ETtjoiriGaxo [x]ßt cc^icog x&v
yEyEvi]{iiv(ov \ i]'^ avxwv si'g xe xb dsiov Kai Eig xbv Gv(i7tavxa [örj fiov
a8i,[K]i]^axo3V (oGxs (pavEQav jcäGtv avd-[Q(a\Ttoi.g vnaQysiv X7}v xfjg &£äg
EvccQyEtav' \ xv'p]i ayaQ-fiL 8£Ö6%^cii^ xvQco&ivxog xov[Ö£ | xov i^rjcplG^cixog,
xa fiEv aXXa nävxa v%aQ'i\£Lv y.xX.
8) (zu S. 226.) Strabo 14 p. 660. Cass. Dio 48, 26: (Labienus)
MvXaGa 8e Kul 'AXdßavöa öta Ktvdvvcov sXav. ovxot yccQ iSi^avxo fihv
naq' avxov g)QOVQOvg., cpovEvGavTsg Öe avxovg iv ioQxrj xivl anEGxrjGav'
Kai öia xovxo xovg ^£v ^AXaßavÖiag avxbg Xaßmv iKoXaGE, xa öe 8rj Mv-
XaGa EKXEtcp&ivxa KaxEGKail^Ev. Lebas-Waddington 3 Asie Mineure 441
== Viereck, P., Semao graecus p. 7 No. VI. = Dittenberger, Sylloge
inscr. No. 271. (Der Brief des Caesar wurde wahrscheinUch von
Samos aus geschrieben im J . 72 ;^!s i ! <^ie Inschrift stammt aus Mylasa,
ist aber jetzt in Paris):
AvxoKQccxcoQ KalGaQ &£ov 'lovXiov \ vlög, vnaxog xe xb xqixov kuQ^eG-^
ITI. 5. Der Einfall der Parther. lOQ
Tßjiifvog*), MvXa6ecov Üq'/^ovGi ßov Xy örjfico 'jiaiqEiv' zi iQ§co6&s ku Xwg 5
av i'/pi' Kai avrbg 6e (isra r\ov] \ OrQarsvfxarog vyUavov. Kcä [7roö|Tf^oi'
jLi£v ri8r\ Ttsql tfjg y.aT\a620v]6rjg vfiäg rvyrjg 7tQ0ßEJii\ßtpare\ (lot, ymI
vvv TCaQaysvofiEviolv r&v} || TtQSößsvrcöv , Ovkidöov — — — 10
g Twv noXs^iav nxaiGui. nal %Qar7]\d'ei] örjg xiig noXscag**),
TtoXXovg (isv al')(^ficcXoiro\vg] | a7toßaX(e)tv TtoXlrag, ov/. oXiyovg ^£v q)OV£v-
x)'E[v\rag, xivag 81 nal avvKara(pXeye(v)rag xy 7toAf[tJ, || xrig x&v noXs- iS
(xicov m^oxrjxog ovds xav | vacbv ovÖe xä>v tsQäv x&v ayicoxdx(ov ccnoö^o-
(livrjg' V7tiö{s)i'^av Ss f.ioc %al itsol xT]g %o]Qag xfjg XeXerjXaxyiievrjg y.cd
xcöv I STtavXeav xwv ifntSTCQrjöfjiivcov coöxe Eft naöiv v^äg riXV'/rjKEvat' icp^ 20
oig Ttäßi 6vve[i6ov***) TCa&ovxag^ xavxa TtccGrjg xEL^Tjg %al %ccQt [xog
cc^lovg civÖQag yevo^Ev^ovg vfiäg 7t£[oi Poi^aiovg ].
Lebas-Waddington, Asie Mineure 3 No. 442 — 43 (Mylasa): ...-/.cd
\x\ccg vnEQ xCov örjjxooiav | «TttJxTTjöfig (?) Eig xs rbv y.oivbv [t^j] noXEcag
%aQ(pi6^bv XLVüv ccva\ß rd\6£i,g vitovo&EVEiv, oig Sr] kcIv E7Tt\xo£]7i(0(i£v
(poQoXoysiv xi]v [Mv Xaöicov nöXiv £lg öovXLv.'i]v TtEqi[ov\6iav ^ ijfiEiv ^ev
av i'öcog y i(p[oQG> öiv ciißy^qcc XE Kccl 7]ii&v dvcc^iog^ ct.\8v]vaxog dh av
oficog KccKEily^oig yivoixo 7tQd\6]6ov6i ötjuooia xovg drj^ooia KVQtovg,
(i[rj\x£ ')(^Qf]^dxG)v pjre 7tQ0668a\_v] öy^oGiav vTto%Eifi£v[(o v , Ei ^r] oiaxa
x£Xg)v ETttQEtipiv Xoyl^i^^Eiv xovg Evbg izdöxov . .'vg xdg xe Y.£(paXdg etu
xeXüv El . . . ^eXoiev, xf]g TtöXEcog ovö\£ xrjv \ ETtavÖQ&aGiv xav e% xfig
Aaßirivo\v\ h]Gxriag eqeitiicov £xoi(i(og d[v\ag)EQ0v6rjg , 0 ör] kui avxoi
TtQoiöofiE^voi] TtQOÖavEiG^oig iSiaxCov \Eig \ %QEa örj^ööia xr}v noXiv vnrj-
ydyo[v]xo, ov öid xb naQ-^ vTtaXXayrily dvaX]iofidxiovQ) ttjv KaiGaQog
vTtEQ MvXa6E[cov ... Zu diesem Erlass eines römischen Proconsnls
von Asien, der einen Blick in die traurige, finanzielle Lage der Stadt
thun lässt, gehört wahrscheinlich auch C. I. G. 2701 (Mylasa): x . . . xEg
xiova . xt . . . \ Kco x^rjg MvXaöiav noXEcog — xoig [va^oigQ) x^g
avxTjg TtoXEtog — ' xo[v]xov(?) xov d'Eiov 7tQayi.iaxi[y.ovQ) j SYeQ) Elvai 1) Eig
i'6[i}aQ) KEQÖr} Svva[iiigQ) \ — ■^J noXig t(»[v] löicov 7tQo[66]6cov — £ig
xag ccvayxcciag %QEiccg xri[g TtdAgcog] | — 7CQoy(OQri\6\ovGiv EvöoS, j vixX.
Die Inschrift ist so sehr verstümmelt, dass man an ihrer Herstellung
verzweifeln muss.
9) (zu S. 226.) Strabo 12, 8, 9 p. 574: (Kleon) XyGxi^Qicp ö'
EXQrjTO Kai OQfir^xi^Qico xar' ocQ^dg xü KagxEQCOxdxo) x5)v icoQiav, ovoj-ia
KaXXvöim' vnfjQ'E,£ ÖE Avxcovito ^sv y^Qyßi^og, inEX&mv etti xovg dqyvQO-
Xoyovvxag Aaßirivo), x«^' oi^ 'jiqovov inEivog xriv ^ Aalav %axE6'f£^ y.ai
Kcokvöag xdg naQaGnevdg.
*) a. 723/31-
**) Einfall des Labienus a. 71440.
***) hergestellt von Dittenberger.
HO ni. 5. Der Einfall der Partlier.
10) (zu S. 227,) losephus, antiq. iud. 14, 13, 3: (iazQarsvöav)
üccKOQOg ^sv Sicc rfjg naQaO^ccXaxxLov ^ 6 de öarQccnrjg BaQ^acpaQv^jg 6ia
r7]g (lEöoysiov. Tvqlol (isv ovv änoKleiovöi, UänoQov, 2!i8covioi ös aal
TlxoXe^caug iöi'^avro. bell. iud. i, 13, i. Cass. Dio 48, 26: tskevri]-
Gavrog de avrov (Decidius Saxa) 6 }iev UaKOQOg ri}v Slvqiav eieiQOvxo
Kai näöav ye avrrjv TtXrjv Tvqov yMxe6XQii\)uxo' xavxt]v yaQ oi' xe 'Pco^aioi
Ol TteQtXmeig %at 01 ent,'f(OQioi ol OjxocpQOvovvxeg öcptßi, nQOKaxeXaßov , Kai
ovx^ ävaneiöd'fjvai- ovxe ßia6&)p'C4i (^vavxr/.bv yccQ ovöev elyev) i]8vvi']Q'r]6<xv.
11) (zu S. 227.) Madden, Coins of the Jews p. 99. Die In-
schriften der Münzen des Antigonus (Mattathias) sind meistens auf
einer Seite griechisch, auf der anderen hebräisch. S, Head, Hist.
numor. p. 682. Wenn Antigonus nach loseph. ant. iud. 20, 10
(s. u. S. 119) bei der Einnahme Jerusalems (d. 3. Oct. 717/37) drei Jahre
und drei Monate regiert hatte, so muss er ungefähr am 3. August
des Jahres 714/40 König geworden sein.
12) (zu S. 227.) loseph. antiq. iud. 14, 13, 4: Ou6ci-r]kov <J'
vnavvfiGavxog Kai de'^aiiivov ^evCa, HccKOQog Ttei&ei TtQeßßevßaG&ai. Ttaga
BaQ^ag)dQvi]v avxov, 86Xov xivcc xovxov Gvvd'eLg. nal 0a6ccf]Xog ovdev viti-
Sö^evog nel&exai, fii} enaivovvxog ^HqcoÖov xoig TtQaxxofiivoi-g dta xb xav ßc(Q-
ßaQcav aniöxov, aXXa aal TlaKoqco Kai xoig ^Kovöiv ini,tld-ea&ai KeXevovxog.
13) (zu S. 227.) Masada (Ansicht und Grundriss) s. Survey of
Western Palestine, Memoirs III 416 — 421. Plin. n. h. 5, 17, 73: Masada
castellum in rupe et ipsura haut procul Asphaltite.
14) (zu S. 227.) loseph. antiq. iud. 14, 14, 4: avvayayövxeg xe xrjv
ßovXrjv MeßöaXag Kai ftsr' avxov ^AxqaxLvog, TtaQaöxrjßa^evoi xov 'Hqco-
drjv, xdg xe xov naxQog avxov eveQyeoiag öie^'^eßav Kai i)v avxbg itQog
PeofiaLovg elyev evvoiav vTce^iixv7]6Kov. M. Valerius Messalla Publicola
Corvinus s. Borghesi, Oeuvres i, 407. Schulz, Hemi., de M. Valerii
Messallae aetate, Progr. v. Stettin 1886. Teuffel-Schwabe , G. d. R.
Litt. § 222, I. Peter, Hist. Rom. fragm. 266. Die umfangreiche
Litteratur, die sich an diesen Namen anschliesst, s. u.
15) (zu S. 227.) L. Sempronius Atratinus s. Teuffel-Schwabe
§ 20g, 10. Im J. 714/40 war er ins CoUegium der Augurn cooptirt.
C. I. L. I p. 464: L, Sempronius L. f. Atra[tinus cooptatus], Inschriften
und Münzen s. u.
16) (zu S, 228.) Gumpach, J. v., Ueber den altjüdischen Kalender
S. 238. 245. loseph, antiq. iud. 14, 14, 5: 6 fxev (Herodes) ovrw
rrjv ßaüiXsLav naqaXa^ßccvei^ xvi(ov avxfjg enl xt]g eKaxoGxTjg Kai oydorj-
KOßxJjg Kai xexccQxrjg OXv(jintdöog^ vTiaxevovxog Faiov ^o^iexiov KaXovivov
xb öevxEQOv, Kai Fatov Aöiviov IlaXimvog (d. h. 714/40). Vgl. 14, 15, 14.
15, 10, I. bell. iud. I, 9. Appian. b. c. 5, 75. Tac. hist. 5, 9. Ueber
die Dauer seiner Herrschaft s. loseph. antiq. iud. 17, 8, i.
III. 5- Der Einfall der Parther.
P, Ventidius.
17) (zu S. 228.) loseph. antiq. iiul. 14, 15, i: 'HQO)di]g J' h
ri]g IxaXlaq rjörj nataTtBTtXsvKcbg eig rrjv nroXsfiatöa, %cd GvvuyriO'/iüig
övva^iv ovK oXiyrjv ^eVcov ts afia Kai ofioqpvXcov , ijXavvs öicc rfjg Fcdi-
Xaiag in Avxlyovov. GvvsXdfißavov ö avtü UiXav rs Kai Ovcvxlötog,
nEiö&evrsg imo /izXXiov övyacauyEiv "Hqcoö^^v, tov 7tsn(p&evrog vn L4i/-
xfoviov. bell. iud. i, 15, 3.
1 8* (zu S. 228.) Einen Ueberblick über die Geschichte des Ventidius
gibt GeUius n. a. 15, 4. Vgl. Gentile, Iginio, Publio Ventidio Basso Asco-
lano, Roma, Torino, Firenze 1884. Borghesi, Oeuvres 2, 61 ff. P. Ven-
tidius P. f. hat in den Consular- und Triumphalfasten keinen Grossvater.
Ob sein Vater, wie Gentile meint, jener P. Ventidius war, den
Appian. b. c. i, 47 unter den Führern des Krieges nennt, ist sehr
zweifelhaft. Die paterna lora (Vergil. catalecta 8, 2t,) sollen andeuten,
dass sein Vater ebenfalls Maulthiertreiber gewesen. Der Name P. Venti-
dius war auch später noch in seinem Geburtsort heimisch. C. I. L.
IX 5254 (Asculum Picenum): Ventidia ■ P • I • Arescus[a] • C. I. L.
XI 1771 (Benevent): . . T. Ventidio.
ig) (zu S. 228.) Ventidius, s. luvenal. sat. 7, iggff. rec. Hermann:
Ventidius quid enim? quid TuUius? anne aliud quam
Sidus et occulti miranda potentia fati?
Servis regna dabunt, captivis fata triumphos.
Cass. Dio 49, 21: tv yaq xoig xov Iloiiniqiov xov I^XQaßcovog emviKioig
7tOfi7C8v6ag Ttoxs (lexa r&v üXXoav ali^aXcoxcov avxbg iitivlnia xcbv IldQ&cov
7tQa>xog 'Pcofiaicov ^yccysv. Valer. Max. 6, g, 7 : Asculo capto Cn. Pom-
peius, Magni pater, P. Ventidium aetate impuberem in triumpho suo
populi oculis subiecit. hie est VenticHus qui postea Romae ex Parthis
— — triumphum duxit — — in eodem etiam illud eximium, quod
eodem anno praetor <^et consul)> est factus.
20) (zu S, 228.) Plin. n. h. 7, 135: triumphare P. Ventidium de
Parthis voluit quidem solum, sed eundem in triumpho Asculano Cn,
Pompei duxit puerum, quamquam Masurius auctor est bis in triumpho
ductum, Cicero mulionem castrensis furnariae fuisse, plurimi iuventam
inopem in caliga militari tolerasse. Cicero behandelt den Freund
des Antonius ziemlich glimpflich, Phil. 12, g, 2^: (Ventidius) cui fui
seraper amicus, antequam ille rei publicae — — est factus inimicus.
21) (zu S. 22g,) GeUius n. a. 15, 4: mox tribunum quoque plebi
ac deinde praetorem creatum atque in eo tempore iudicatum esse a
senatu hostem cum M. Antonio, post vero coniunctis partibus non
pristinam tantura dignitatem reciperasse sed pontificatum ac deinde
consulatum etiam adeptum esse. Drumann i, 362.
112 ni. 5. Der Einfall der Parther.
22) (zu S. 229.) C. I. L. I p, 466. Vellei. 2, 65: (Ventidiiis)
per quam urbem inter captivos Picentium in triumpho ductus erat, in
ea consularem praetextam iungentem praetoria; idem hie postea
triumphavit.
2T,) (zu S. 229.) Florus 2, 19: Bellum Parthicum sub Ventidio.
Ueber das Jahr, in welchem P. Ventidius nach Asien geschickt wurde,
s. Bürcklein, Röm.-parthische Feldzüge 713 — 18 S. 51 ff. , der sich
gegen die bisherige Annahme mit Recht für Appian entscheidet.
Appian. b. c. 5, 65: Kcci evd-vg (d. h. nach dem Frieden zw. Caesar
u. Anton.) ig rcc Indyovxa xovq qjiXovg eKccrsQog avrav 7tsQi,ine^7tEv,
Ovsvrlöiov fisv ig rr}v 'Aölav Avrcoviog, avccöTekXsiv UaQ&valovg re y.al
Aaßirivov xov Aaßi-rjvov, fiSTcc r&v IlaQO'vaitov iv raißde raig a.G'fpXiaig
SvQiav T£ YMi xa ^ii%Qt, xrjg Icoviag iniSqanovxcc. Plutarch. Antonius ;^;^
meint, Ventidius sei erst abgesendet nach dem Frieden mit Sextus
Pompeius, und fährt fort : Siaisi^a^ovxi. d' avxa (M. Anton.) n^Qi Ad-rivag
ccnciyyiXXBxai xa rcQ&xaQ) x&v OvevxtSiov zaxoo&a^axoiv , oxi ^oc'^r] xovg
UaQ&ovg KQaxTjöag AaßLTjvov ansKxövoi. Nach Dio Cass. 48, 39 hätte
Antonius ihn sogar erst von Griechenland entsendet. Drumann i, 439
A. 75 entscheidet sich für die Angabe Plutarch's, ,,weil Antonius erst
jetzt über seine Streitkräfte frei verfügen konnte". Das konnte Antonius
in der That schon seit dem Frieden von Brundusium. An den
Kämpfen gegen Sex. Pompeius theilzunehmen , hatte Antonius weder
den Willen noch die Verpflichtung. Die rasche Rückkehr des Herodes
nach Palästina noch im J. 714/40 spricht dafür, dass Ventidius un-
gefähr zu gleicher Zeit nach Asien abging. Dass Herodes' Kräfte
allein nicht ausreichten zu einem Defensivkriege gegen die Parther,
geschweige denn zu einem Offensivkriege, hatten die Ereignisse der
letzten Jahre deutlich gezeigt.
Es ist also wahrscheinlich, dass Ventidius noch im Winter 714/40
den Auftrag erhielt, sein Heer concentrirte und im Frühjahr 715/39
auf asiatischem Boden den Feldzug eröffnete.
24) (zu S. 230.) Cass. Dio 48, 39. Bei Rufus Festus breviar. 18
(ed. W. Foerster) heisst es nach den Hss. : P. Ventidius . . . Parthos
. . occurrens in Capro monte cum paucis fugavit.
25) (zu S. 230.) Cass. Dio 48, 40: oi 6e 6i] FlaQd-OL ex xe xov
nXiq&ovg Gcp&v '/ml iz xov nQOVEvi'Kyy/Avai noxl y.axacpQOvrficivxEg it^og xe
xov yiqXocpov u^iu xy l'co, nqlv y.al reo Aaßi,}]vü 6v^^tS,ai, TtQoariXaGav,
%al ag ovösig 6(piGt,v avxETts'^'^Ei. , aal nQog xb oQ&tov avxb nQoßißaXov.
Kai avxovg ivxavd'u ^8t] ovxag ol 'Pco^aioi imÖQa^ovxEg QaSitog TtQog xb
ydxavxEg ixQiipavxo. Kai Gcpäv noXXol (lEv iv xeqgIv ccTtE&avov. Frontin.
strateg, 2, 5, 36: Ventidius Parthos et Labienum alacres hostes suc-
cessibus victoriarum, dum suos ipse per simulationem metus continet,
III. 5- 15er Einfall der Partlier. II^
evocavit, et in loca iniqua dcductos, adgressus per obreptionem adeo
debellavit, ut destituto Labieno provincia excederent Parthi.
26) (zn vS. 230.) Wenn die Triumphalfasten (s. u.) den Vcntidius
triumphiren lassen ex Tauro monte, so bezieht sich das auf den
Sieg über Labienus, der nicht direct erwähnt werden konnte.
27) (zu S. 230.) Wir kennen einen luhus Demetrius C. I. L.
VI 10356 und Not. d. scavi 1886 p. 384 — 5 No. 32g C. luhus De-
metrius, die natürhch nicht mit jenem Freunde des Antonius in Ver-
bindung gebracht werden dürfen.
28) (zu S. 230.) Macrob. Saturn, i, 11, 18: Labienum ope hber-
torum latentem, ut indicarent liberti nullo tormentorum genere com-
pulsi sunt; wahrscheinlich von Ventidius besiegt, in Cilicien verborgen,
Cass. Dio 48, 40 (ein anderer Labienus wird erwähnt bei Appian. b.
c. 4, 26, s. Schweighäuser zu d. St.).
2g) (zu S. 231.) Cass. Dio 48, 41 nennt den Legaten IIov'Jti]8iov
Silava; der Gentilname ist wahrscheinlich entstellt. In einer Grab-
schrift aus der Zeit des Augustus bei Wilmanns, Exempla inscr. 406,
wird ein Sex. Poppaedius genannt. Dazu schreibt mir Ritterling:
„Vielleicht JZbfiTtijiov? Eine ganz ähnliche Verderbniss findet sich bei
Joseph, ant. iud. ig, i, 5: no(ji7trjöi,og, welcher nur der bei Seneca
D. benef. 2, 12, i genannte Pompeius Pennus sein kann. Cass. Dio
5g, 26, 4 nennt ihn ÜOfiTCcoviog.^' Vielleicht würde der Name Pom-
peius oder Pomponius den Vorzug verdienen, da beide Geschlechter
wirklich den Beinamen Silo geführt haben, vgl. C. I. L. V 2547:
Pomponio Siloni. Ferner war INI. Larcius Magnus Pompeius Silo Consul
im J. 835/82, s. Klein, Fasti consul. p. 47.
30) (zu S. 231.) Strabo 16, 2, 8 p. 751: 'TjttQ'KHxca ö' amMv
{xov MeXeccyqov 2^Qa%og Kai rov OivoTtÜQa TToraf-iov) locpog T^cms^üv
UTto rfjg o^oi6r}]rog KaXov^evog, ig) co OvEvxiSiog nQog (I>QCi\mTax}]v toj'
UaQ&vcucov GzQcarjybv I'gie tbv aycbva.
31) (zu S. 231.) Frontin. strateg. 2, 5, 37: Idem adversus Pharna-
stanis Parthos, cum ipse exiguum nuraerum militum haberet, illis
autem fiduciam ex multitudine videret increscere, ad latus castrorum
octodecim cohortes in obscura valle posuit, equitatu post terga pedi-
tum collocato. Tum paucos admodum milites in hostem misit, qui
ubi simulata fuga hostem effuse sequentem ultra locum insidiarum
perduxere, coorta a latere acies, praecipitatis in fugam Parthis, in Ins
Pharnastanen interfecit. Vgl. Langlois, V., CoUection des historiens de
l'Armenie 2 p. gi (Moses v. Khorene c. 20): Arrive en Syrie Ventidius
met en fuite l'armee annenienne laisse , Silon pour leur resister pres
de l'Euphrate et, apres avoir mis ä mort Pacorus, il retourne a Jeru-
salem pour attaquer Antigone. Cependant les Armeniens, ayant re^u
Gardt h auscn , Augustus und seine Zeit. II. 8
II A in. 5. Der Einfall der Parther.
de nouveaux renforts de la Perse, fondent sur Silon, le ciübutent, le
rejettent sur Ventidius et fönt couler des flots de sang.
^2) (zu S. 231.) loseph. antiq. iud. 14, 15, 12 und b. iud. i, 17, 5:
rjvhöro öe negl ri]v KaXov^ivy]v Kavä xoSfiTjv. Es ist kaum eine Aen-
derung zu nennen, wenn man hier das K auflöst in IC.
^7,) (zu S. 2;^2.) Gutschmid, Iran S. 95. Frontin. strateg. i, 6:
Ventidius Parthico bello adversus Pacorum regem non ignarus Phar-
naeum quendam natione Cyrresten, ex iis qui socii videbantur, omnia
quae apud ipsos agebantur nuntiare Parthis, perfidiam barbari ad
utilitates suas convertit. Nam quae maxime fieri cupiebat ea vereri se,
ne acciderent: quae timebat ea ut evenirent optare simulabat. Solli-
citus itaque, ne Parthi ante transirent Euphraten quam sibi super-
venirent legiohes quas in Cappadocia trans Taurum habebat, studiose
cum proditore egit, ut solemni perfidia Parthis suaderet per Zeugma
traicerent exercitura., qua et brevissimum iter est et omisso alveo
Euphrates decurrit. Namque si illac venirent, adseverebat se oppor-
tunitate collium usurum ad eludendos sagittarios: omnia autem vereri,
si se in, patentes campos proiecissent. Inducti hac adfirmatione bar-
bari inferiore itinere per circuitum adduxerunt exercitum, dumque
fusiores ripas et ob hoc operosiores pontes iungunt instrumentaque
moliuntur, quadraginta amplius dies impenderunt, quo spatio Venti-
dius ad contrahendas usus est copias, eisque triduo antequam Par-
thus adveniret receptis, acie commissa vicit Pacorum et interfecit.
Vgl. Cass. Dio 4g, ig nennt den Verräther Xavvcaog. Bürcklein,
Römisch-parthische Feldzüge S. 35 — 36.
34) (zu S. 2^2.) Humann u. Puchstein, Reisen in Kleinasien u.
Syrien, Atlas Karte IL Strabo 16, 2, 8 p, 751: 'Evrav&a [iv ry
KvQQf^GTLTifj] d' iarl TCoXig FivdaQog aKQonoXig rfjg KvQQtjGTtKfig y.al Xri-
öTrjQiov evcpvig, kccl 'HqcckXeiov xi ymIov{1£vov Ttlrjßiov uqov. 7t£^t ovg
TOTtovg vTtb Ovsvridiov UccKOQOg öistp&aQr} 6 nQeößvrarog r&v rov IIccq&v-
uiov nalöav, im0xQax£v6ag xri SvqUi. Frontin. strateg. 2, 2, 5: Ventidius
adversus Parthos non ante militem eduxit, quam illi quingentis non
amplius passibus abessent; atque ita procursione subita adeo se ad-
movit, ut sagittas, quibus longinquo usus est, comminus adplicitus elu-
deret. quo consilio quia quandam fiduciae etiam speciem ostenta-
verat, celeriter barbaros debellavit. Vgl. Gellius i 5 c. 4. Florus 2, 19, 6:
passus est hostem castris succedere, donec absumpto iactus spatio
adimeret usum sagittarum.
35) (zu S. 2^2.) lustin. 42, 4, 8: (Ventidius) simulato timore diu
continuit se et insultare Parthos aliquantisper passus est. Ad post-
remum in securos laetosque partem legionum emisit, quarum impetu
fusi Parthi in diversa abiere. Pacorus cum fugientes suos abduxisse
III. 6. M. Antonius im Orient. 11 =
secum legiones Romanas putaret, castra Ventidii veluti sine defen-
soribus adgreditur. Tum Ventidius reliqua parte legionum emissa
universara Parthorimi maniim cum rege ipso Pacoro interfecit; nee
uUü bello Parthi umquam maius vulnus acceperunt.
36) (zu S. 2;^2.) Eutrop. 7, 5: (Ventid, Bassus) Pacorum, regis
Orodis filium, interfecit eo ipso die, quo olim Orodes, Persarum rex,
per ducem Surenam Crassum occiderat. Oros. 6, 18, 2^. Cass. Dio
49, 21, 2: rrji> övfiq)OQav rrjv enl xov KquCGov öcpiGL ysvoiiiv)]v iKavco-
xaxtt Totg ITdQ&oig öia rov UanoQOV , Kai ^äXiGxa oti sv vf] ccvvTj i](iiQa
snaraQOv rov e'rovg a^cpöxeoa 6vvr}vi')(^&r], vo(.il^ovrsg avtanoöeöaKevai.
37) (zu S. 233.) Cohen, Description i'"^ p. 45 No. 75 (s. Borghesi,
Oeuvres 2, 61): M. Ant. imp. IIIv. r. p. c. (bärtiger Kopf des M.
Antonius nach rechts) , R: P. Ventidi pont. imp. (ein nackter Mann stützt
sich mit der erhobenen Rechten auf eine Lanze; die gesenkte Linke
hält einen Oelzweig), s. o, I S. 228. Antonius nahm es nicht sehr genau
auf seinen Münzen mit den Wiederholungen der imperatorischen Be-
grüssung; mindestens die zweite ist älter als diese Münze; aber wahr-
scheinlich wurde er nach den Siegen des Ventidius schon zum dritten
Male als Imperator begrüsst (s. v. Sallet's Ztschr. f. Num. 12, 137 u.
384. Borghesi, Oeuvr. 2, 42. 59 — 60), jedenfalls aber vor seinem
zweiten Consulat 720/34, das zeigen Münzlegenden wie imp, III cos.
desig. iter. et ter, bei Eckhel 6 p. 45 u. 67. Drumann i, 460. 463.
Babelon i p. 195.
38) (zu S. 233.) . C. L L. I p. 461 z. J. 716/38:
P. Ventidius P. f. pro cos. ex Tauro an. DCCX[v]
monte et Partheis V K. Decem.
vgl. p. 478. Pltitarch. Anton. 34. Gellius n. a. 15, 4: (Suetonius)
scribit eum primum omnium de Parthis triumphasse et morte obita
publico funere sepultum esse.
6. Capitel.
M. Antonius im Orient.
Vorbemerkung. Die Münze gibt den Kopf des M. Antonius
und auf der anderen Seite den Namen des C. Sosius, des Ueber-
winders von Jerusalem, der hier noch nicht als Imperator, sondern
bloss als q(uaestor) bezeichnet wird. Genau genommen hätte sich eine
andere Sosiusmünze noch besser geeignet, bei Babelon i p. 194: Kopf
des Antonius ohne Beischrift, R Siegeszeichen; rechts und links kauern
Il5 ni. 6. M. Antonius im Orient-
Gefangene, C • Sosius imp. Hier tritt die Bezeichnung auf die Er-
oberung Jerusalems deutlich hervor.
i) (zu S. 234.) Athenaeus 4 p. 148'''': (Socrates rhod.) ißtoQsi: öe
Kai avrbv xov ^Avrcoviov iv A&iqvaig (istä ravra duaQLipavxa nEQionxov
VTiEQ xo &iaxQOV KaxaöKSvdöavxa G'/EÖiav ^ l^^Q^^ ne7tvKa6fievi]v vX^,
coßTteQ inl xG)v BaKiixav avxQcov yivexca, ravxt]g xvjxnava ymI vsßQLÖag
Kai navxoöan aXX' a&vQitaxa /iiovv6iuy.a l^aQXTqaavra^ fiexa x&v cpilav
e'E, ea&ivov KaxaKhvo^svov ixs&v6K£6&at, ketrovj'yovvxfov avxa x&v i'^
^IxaUag ^uxans^cp&svxcov ccKQoa^drcov , 6vvf]^^QOi6l.levo}v inl x'i]v &iav r&v
T[av£lh]vo3v. (xexißaLve <5' ivioxe, cprjöl Kai im xr]v äxooTioXiv, anb xöji>
Tfywv XafiTtaöi 6c<öov')^ovfiEvrjg naörjg xi]g A&rjvaioiv TtokEcog. Kai ektox
iKeXEvGEv Eavxov Aiövvßov avaKr}0vxxE6d'at Kaxa xag noXcig uTtdßag.
2) (zu S. 234.) C. I. A. II 482: Iv xolg Avxo}vii']oig roig TJava-
[Q'i]vaCy.oig 'Avx(ov]lov &eov veov Jiopvüov. Cass. Dio 48, 39: (Antonius)
Atovvßov Eavxov veov avxög xe eymXei Kcd vno xcov aXXav ovo^cc^Eö&ai
')]'^lov' ETteiör} xs oi ^A&^vatoi nqog xe xovxo Kai nqog xa aXXa xi]v
^A&rjväv avxa Katrj'yymjöav , 8iyE6d'ai xe xov yd^iov tcpi] Kai 7tQ0iY.a
fivQtdSag EKCixhv naq' avx&v i^ETtQa^Ev. Vellei. 2, 82: (Antonius) cum
ante novum se Liberum Patrem appellari iussisset — — .
3) (zu S. 235.) Seneca Suasor. 7 p. 4 ed. Burs.: Nam cum
Antonius vellet se Liberum patrem dici et hoc nomen statuis sub-
scribi iuberet, habitu quoque et comrtatu Liberum imitaretur, occurre-
runt venienti ei Athenienses cum coniugibus et liberis et AiövvGov
salutavenmt. Belle illis cesserat, si nasus Atticiis ibi substitisset; [set]
dixefunt despondere ipsos in matrimonium illi Minervam suam et ro-
gaverunt ut duceret. Antonius ait ducturum, sed dotis nomine im-
perare se illis mille talenta. Tum ex Graeculis quidam ait: KvQie, 6
Ze-ug xrjv firjXEQa 6ov Ze^eX^v anqoiKOv eIiev. Huic quidem impune
fuit, sed Atheniensium sponsalia mille talentis aestimata sunt. Quae
cum exigerentur complures contumeliosi libelli proponebantur, quidam
etiam ipsi Antonio tradebantur; sicut ille qui subscriptus statuae eins
fuit, cum eodem tempore Octaviam uxorem haberet et Cleopatram:
'O-Axuovla Kai A&)]vä 'Avxcovup. Cass. Dio 48, 39 (: 7 15/39).
4) (zu S. 235.) IMit diesem Aufenthalt des Antonius in Griechen-
land hat Sauppe, Gott. gel. Nachrichten 1865 S. 461, 1867 S. 157,
eine lange Inschrift von Gythion in Verbindung bringen wollen, die
jedoch bei Lebas-Waddington 2 Explication No. 242* p. 121 richtiger
auf eine frühere Zeit und einen anderen Antonius bezogen ist.
5) (zu S. 236.) C. I. L. I p. 478: L. Marcius Censorinus ex
Macedonia K. lan.; palmam dedit. Vgl. p. 461. Appian. b. c. 5, 75:
(M. Anton.) rovg (jlev — • — inl JlaQd-i'jvovg ETtEfiTtEv — — xovg ö inl
AaQÖaviag^ exsqov ^IXXvqicov yivog aEl MaxEÖoviav inixQExovxag. Die
III. 6. M. Antonius im Orient. . i -,
Dardaner wohnten au der Grenze Dalmatiens. Florus 2, 25 nennt
in ähnlicher Weise die Kriege, die Antonius chirch seine Feldherren
führen Hess: Bellum Delmaticum. Delmatae plerumque sub silvis
agebant, unde in latrocinia promptissimi. hos iara pridem Marcius
consul incensa urbe Delminio quasi detruncaverat, postea Asinius
Pollio gregibus, arniis, agris multaverat. Diese Stelle könnte man mit
dem macedonischen Triumph des Marcius Censorinus in Verbindung
bringen wollen; sie wird aber vielmehr mit Recht auf den C. Marcius
Figulus (cos. 598/156) bezogen, der mit den Dalmatern gekämpft hat.
Livius perioch. 47: C. Marcius consul adversus Dalmatas parum pro-
spere primum, postea feliciter pugnavit; cum quibus confligendi causa
fuit, quod lUyrios populi Romani socios vastaverant. Vgl. Polybius
;^2, 26, 2 (ed. H.). Appian. Illyr. 1 1 beschreibt ausführlich seine Be-
lagerung von Delminium. An den Marcius Censorinus kann hier also
nicht gedacht werden.
6) (zu S. 236.) Vgl. Zippel, Rom. Herrschaft in Illyrien S. 22;^.
Cass. Dio 48, 41 (a. 715^39)- Jcra« de rbv avtbu xovtou -/qovov iyevero
^lev Kcd iv IlXvQi.otg roig UaQ&yjvoLg KLvtjßig, ncd amt-jv 6 Tlakkov i.ic'c-
'jljciLg iTicwöev. C. I. L. I p. 46 1 :
C. Asinius Cn. f. Pollio pro cos an. [dccxiiii
ex Parthineis VIII K. Novem. (vgl. p. 478).
Strabo 7 p. 326: rT]g yu^ ^Enidä^ivov xat r^g ^ATtoXkoiviag ^i%Qi z(öv
KeQCiVvicav VTtSQOtKOvGi- BvXUoveg xs xort TavlccvxLOL xai. JJaQQ-ivot ncd
BqvyoL. Wenn Asinius Epicadus bei Sueton. Aug. ig genannt wird:
ex gente Parthina ibrida, so können wir voraussetzen, dass seine
Mutter bei diesem Kriege zur Sklavin gemacht wurde. Auf den C.
Asin. Pollio beziehen sich wahrscheinlich einige griechische ÖNIünzen bei
Rollin et Feuardent, Catalogue d'une coUection de medailles p. 168
-(lUyricum; Drachme), 2488: Kopf des lupiterp] mit Lorbeerkranz,
\\ JvQ Faiov (Dreifuss). Ibid. 248g: Kopf des lupiterp] mit Lorbeer-
kranz, R JvQ UoXXicovog (Dreifuss).
7) (zu S. 237.) Plutarch. Anton. 68: 6 öe ylaiccQrjg vn 'Avxcoviov
h]6xdcig ciixia TtSQmsöojv iTceleniö&t]. Die Zeit der Entscheidung des
Antonius bleibt fraglich, jedenfalls dürfen wir nicht an den Aufent-
halt des Antonius im J. 723 31 denken; damals waren die Spartaner
seine Feinde.
8) (zu S. 237.) Tac. annal. 4, 43: Auditae dehinc Lacedaemo-
niorum et Messeniorum legationes de iure templi Dianae Limnatidis,
quod suis a maioribus suaque in terra dicatum Lacedaemonii tirma-
bant annalium memoria vatumque carminibus; sed Macedonis Philippi,
cum quo bellassent, armis ademptum, ac post C. Caesaris et ]M. Antonii
sententia redditum.
jjQ III. 6. jSI. Antonius im Orient.
g) (zu S. 237.) riutarch. Anton. 34: ^E'^ievai de ^Ekkcov int rbv
TTolefiov ccTtb rfig iSQÜg eXalag Gxicp-avov e'Xaßs^ zcd y.atd n Xöyiov änb
TT/g KksipvÖQag vdarog E(.ntkii6dfievog dyysLOv ino^i'^ev.
10) (zu S. 237.) Antiochus von Kommagene hatte eben sein
wunderbares griechisch -orientalisches Denkmal mit langen, schwül-
stigen Inschriften vollendet, sich selbst und seinen Ahnen zur Ehre.
S. Humann und Puchstein , Reisen in Kleinasien und Nordsyrien
(Berlin 1890) S. 272, Geschichte des Königs S. 27g, Skizze des
Denkmals S. 328. Die Titulatur der langen Inschrift stimmt über-
ein mit der bereits bekannten bei Lebas- Waddington lU 2 p. 61
no. 136'' (Ephesos): ['0 djjftog] ßaödea ^Avxio'/ov Oebv JUcaov ^Eni-
(pavTj OikoQCO^aiov Kcd OiXsXXrjva , rov iy ßaaiXicog Mi&QCiSärov KaX-
XivUov Kcd ßaöiXiGörjg Oscig 0daöeXq)ov, rrjg iy ßciödecog 'Avxiöiov
^Eitiq)avovg 0i-Xofii]TOQOg KcdXivUov EvGeßäg öumci'iisvov Ttgbg t'tjv &£bv
öia TtQoydvcov, ccQexfig Kcd cvvouig evsKev xf]g eig ia[v)xbv dvE&tjKev.
Vgl. die Anm. u. Bull, de corr. hellen. 8 (1884) p. 165 (Delos).
Das Horoskop des Antiochus ist gestellt auf den i 7. Juli 98 v. Chr.,
s. Humann u. Puchstein, Reisen in Kleinasien u. Syrien S. ^^s — 34!
gestorben ist der König vor der Schlacht bei Actium. Vgl. Mommsen,
Mittheil. d. D. Instit. in Athen i, 27 (mit Stammbaum). Puchstein,
S.-B. der berl. Akad. 1884 S. 49. Auf seinen Bronzemünzen sieht
man seinen Kopf in der Tiara, R Baadecog Avxioypv (schreitender
Löwe), s. Imhoof-Blumer, Portraitköpfe T. VI 11. Head, Hist. num.
p. 652.
11) (zu S, 238.) loseph. antiq. iud. 14, 15, 7: iv b\ tw |ii£rß|v
UaKOoov Tteüovrog iv fid^r} kuI xäv nccQ&cov 7txai,6ccvx(ov , Tteunsi ßorjQ-bv
6 OvsvxiSiog 'HQcäöt] MaycuQtcv 6vv 8v6l xdy^aöt nal %dioig [nnevOiv^
iTiiöTtcvSovxog Avxaviov. MayaiQccg jiifv ovv, \4vxty6vov 'KccXovvxog avxbv
nccqa xr^v 'HqoiÖov yvcourjVj y^Qi^aßi öiscp&aq^iivog aitriu oag 'naxaGK£t\)6-
iisvog avxov xu TtQccy^axa bell. iud. i, 16, 6.
Eroberung Jerusalems.
12) (zu S. 239.) Auf Grund einer Angabe des Cassius Dio 49, 22:
inl (.iEv 6r] xov xe KXavöiov xov xs NoiQßavov [716/38] xovd' ovxcog
iyevsxo, ist die Belagerimg von Jerusalem in das Jahr 716/38 verlegt
worden von Norisius, Cenot. Pisan. p. 145; Clinton, Easti Hellenici 3
p. 220. 595; Fischer, Rom. Zeittaf. S. 350. — Drumann i, 446, Schürer,
Neutestamentl. Zeitgesch. i- S. 253. 291. 292 A. 1 1, der die Belagerung
in die Zeit vom Frühjahr bis Juli 717/37 setzt, und van der Chijs, de
Herode INIagno p. 36, folgen dagegen mit vollem Recht den ausführ-
lichen und von einander unabhängigen Angaben des losephus, der
III. (i. M. .Vnlüiiius im Orient. j jq
für diese Sachen der ghiubwürdigste Gewährsmann ist, losepii. ant.
iutl. 14, 15, 14: xQixov (Je civiü (lierodes) xovxo e'xog rjv e'^ ov ßaat-
kevg iv 'Pcofir] anodiöeiKxo (beim Anfang der Belagerung). Herodes
scheint also seine Regierungsjaiire doppelt gezählt zu haben nach
seiner Thronbesteigung in Rom und seiner Alleinherrschaft im J. 717/37.
Herodes hat seine Münzen selten datirt; s. de Saulcy, Rechcrches
sur la numismatique judaique <(pl. VI i u. 2)» p. 127: Baatkiag 'Hfjaöov,
dreifüssiger Altar, überragt von einem Gefäss, links LF, rechts 1';
R Helm mit Stern und Palme.
Die wenigen Monate, die noch vom J. 717/37 übrig waren,
wurden als das erste Regierungsjahr des Herodes gerechnet, die
Schlacht von Actium fällt also in das siebente. loseph. antiq. iud.
15, 5, 2: eßö6[.iov ovxog 'HqcoÖov xTjg ßaGilsiag Ixovg. Da Herodes im
|. 750/4 starb (v. d. Chijs S. 63), so geschah das in seinem 34. Re-
gierungsjahre, loseph. antiq. iud. 17, 8, i:
ßccaikevüag (isd- 0 ^ev ccvetkev Avxiyovov exi] xeöOaQa aal x^iäKovxa,
jttsO'' ö öe VTtb 'Pco^cdcov ccTieöiösiKto enxu %al xQiänovxa.
losephus gibt aber noch weitere chronologische Angaben: a. i.
14, 16, 4: xovxo xo Ticc&og ovviß)] xfj 'l£qoGoXv^ux5)v nöXst vTtaxsvovxog iv
Pdtfir} MccQKOv 'AyQLTtTta y.al Kaviviov Fäkkov (717/37)? ^'^^ t^VS Tti^Tttrjg
nal oyöotjKOGzTig Kcd £KCixo6xT]g oXvjjLTtiddog^ to5 xqlxo) fit]vi (September bis
October), xi] eoQxrj xT]g vi]6x£iag^ coöneo iy, 7i£Qi-XQ07tT]g xijg yEvo^ivrjg
BTtl UofiTtrjlov xoig lovdaioig öv^tpoQccg' nal yccQ vtc i'/.sivov xfj avrrj
idX(06av -^fti^«, ^exa k'xt} el'xoGt nal mxä. (Von 691/63 — 717/37
sind in Wirklichkeit nur 26 Jahre.) 20, 10: \Avxiyovov\ xqlu ös ext}
Kai XQSig ^Tjuag aQ^avxa xovxov HoGGiög xe 'Kcd 'HQCoöt]g l^E7toXi6QKy]6av^
Avxcovtog 6e avsiXev eig tt^v ^Avxto'Kßiav äva'fß'ivxci. 20, 10 (Schluss):
XQÖvog Ö£ xovxiov (Hohepriester nach Antigonus bis zur Zerstörung der
Stadt) txi] nqog xolg snaxbv enxu.
Die Angaben der Neueren über den Tag der Eroberung gehen
weit auseinander. Zumpt (bei Ihne, Rom. Gesch. 8 S. 252) meint,
die Stadt sei erst im December erobert. Vgl. Wieseler, Chronol.
Synopse der 4 Evang. (1843) S. 53. Gumpach, Ueber den altjüdischen
Kalender S. 22^: Ueber das Jahr der Eroberung Jerusal. durch
Sosius.
Da losephus antiq. iud. 14, 6, 4 (s. o.) ausdrücklich berichtet,
Sosius habe Jerusalem an demselben Jahrestage erobert, wie Pom-
peius, so gewinnen die chronologischen Angaben der ersten Erobe-
rung auch Bedeutung für die zweite: losephus antiq. iud. 14, 4, 3
(a. 691/63): ccXovGrig xi]g JtoXscog tieqI xqlxov ju-^v« xtj x)]g vrjöxetag rjfiEQa
KCixcc xr]v ivdx}]v Kcd £ß6o^}jKOöxr}i' xal £'>iaxoGx)]v 6Xvix7ti.döc(, VTtaxevovxoii'
Fatov Avxaviov Kai Mccqkov TvXXiov KiKSQovog.
J20 III- 6. M. Antonius im Orient.
Wenn losephus antiq, iud. 14, 4, 3 behauptet, Jerusalem sei ge-
nommen tisqI xqvxov fiT}va und (14, 16, 4) reo r^irw ^}]vi, so bezieht
sich das sicher nicht auf ein Jahr, das nach römischer Rechnung
mit dem i, Januar beginnt, und ebenso wenig auf den jüdischen
Jahresanfang. Vgl. Gutschmid, der nabataeische Kalender, s. dessen
Kleine Schriften, hrsg. von Rühl 2, 645.
,,Für die syrisch-mesopotamisch-babylonischen Länder", so schreibt
mir Nöldeke, „können nur zwei Jahresanfänge in P^rage kommen: der
I. Nisän (ca. März — April) und der i. Tischri (ca. Sept. — October).
Da nun INIischna und Toseftha gleich als ersten Satz des Tractates
vom Neujahr haben: 'Der Nisän ist Jahresanfang für die Könige und
für die J^este', so nehme ich bis zum Beweis des Gegentheils an,
dass auch Herodes so gerechnet habe. Die Redaction dieser Schriften
fällt zwar erst ungefähr um 200 n. Chr., aber die Sätze sind zum
grössten Theil viel älter. An welche 'Könige' sollten die jüdischen
Gelehrten hier sonst denken?" Weder die eine noch die andere Rech-
nung der Juden kann losephus hier gemeint haben, weil nach ihm
das Fest der Fasten in den ,, dritten INIonat" fällt; während es nach
jüdischer Rechnimg in dem siebenten Monat (s. u.) gefeiert wurde.
Wenn losephus den dritten Monat erwähnt, so bezieht er sich auf
die unmittelbar vorher erwähnte Olympiade, also auf die griechische
Jahresrechnung. (S. Ideler, Handb. d. Chronol. i, 377. Unger, Der
Olympienmonat, Philolog. s^, 229. Nissen im Rhein. Mus. 40 S. 34g, '
Seipt, O., de Polybii olympiadum ratione, Leipzig 1887, und Steige-
mann, H., de Polybii olympiadum ratione, Breslau 1885.) Das stimmt
vortrefflich zu der Angabe des losephus: rrj eoQTfj T7~;g vtjöTeiag. Das
Fest der Fasten ist der grosse Versöhnungstag, den die Juden am
10. Tage des 7. Monats (Tischri) feierten. (Vgl. Ideler, Handb. der
Chronologie i, 499 u. 523. Real-Encyclopaedie für protest. Theol.
und Kirche, hrsg. von Herzog-Plitt, 16- S. 411 u. d. W. Versöhnungs-
tag. Keil, Bibl. Archaeol. [Frankf. a I\I. 1875] S. 368; der Vf. nimmt
ohne Grund Anstoss an dem „dritten Monat".)
Das jüdische Jahr begann mit dem Neumond nach dem Früh-
lingsaequinoctium. Ein Astronom kann also mit Sicherheit diese Frage
lösen, die dem Historiker unlöslich scheint. Ich wandte mich also
an Hrn. Prof. Bruns, der auf der hiesigen Sternwarte die Neumonde
nach dem Frühlingsaequinoctiura der J. 38 u. 37 v. Chr. für mich
berechnen zu lassen die Güte hatte:
„Die mit Oppolzer's Syzygientafeln durch Hrn. Dr. Hayn be-
rechneten Daten lauten, in bürgerlicher Zeit (Meridian von Greenwich)
ausgedrückt, so:
III. 6. M. Antonius im Orient.
1 2 I
Neumond a. 38
a. Chr.:
a.
37 a. Chr.:
Febr. 12: 8'' lo'"
Abends.
Febr. 2 :
8'' 38"' ^lorgens
März 14: 5 2
Morgens.
März 2 :
8 38 Abends.
April 12: 12 58
INIittags.
April' I :
6 0 INIorgens
Mai 12: 8 24
Abends.
April 30:
I 26 Mittags.
Sept. 24: II 46 Vorm.
Oct. 24: 4 4 Morgens.
Das Aequinoctium kann auf den 21. März gesetzt werden; tla-
nacli sind die ersten Neumonde nach dem Aequinoctium:
38 a. Chr.: April 12,
37 a. Chr.: April i."
Um nun das Fest der Fasten zu finden, dürfen wir keineswegs
7 Monate und 10 Tage nach moderner Berechnung hinzu addiren.
Die Juden hatten ein strenges IMondjahr; jeder INIonat begann mit
dem Neumond, dessen Sichtbarwerden in Jerusalem durch einen be-
sonderen Beobachtungsdienst den Juden in Palästina und in der
Diaspora mitgetheilt wurde. — Da die Monate des Mondjahres kürzer
sind als die des Sonnenjahres, so begann im J. 717 37 der 7. Monat
schon am 24. September; sein zehnter Tag fällt also auf den 3. October,
damit haben wir also den Tag der Fasten und der ersten und zweiten
Eroberung Jerusalems durch die Römer.
Wir gewinnen auf diese Weise nicht nur zwei chronologische
Daten, sondern zugleich auch die Möglichkeit, mit Hülfe dieses
hellenisch-jüdischen Synchronismus die Probe der verschiedenen Hypo-
thesen zu machen, die den Anfang der Olympiaden bestimmen sollen.
13) (zu S. 240.) C. I. L. I p. 461 (720/34): C. Sosius. C. f. T.
n. procos. ex. ludaea. an. DCCXIX. III. Non. Septembr., vgl. p. 478.
Selbst der Urenkel des Sosius, L. Nonius Quinctilianus , rühmt sich
noch, von einem Triuraphator abzustammen, s. Wilmanns, Exempla
No. 1134. loseph. antiq. iud. 14, 14, 4. 14, 16, 2. bell. iud. i, 14, 4.
I, 18, 2. Madden, Coins of the Jews p. gg. Gardener, Percy, Numism.
Chronicle III ser. 5 (1885) p. 104 No. 2 <(pl. V ii>. Greek coins of
the Brit. Mus. Peloponnes p. 102 No. 84—86 <(pl. 20 No. 18— ig>.
Babelon 2 p. 463 No. i — 4.
14) (zu S. 240.) loseph. antiq. iud. 15, i, 2 : ^Avrcoviog 6e Xaßiov cvi;((tia'-
X(orov zov ^Avxtyovov öiö^iiov l'yvco fiixQi rov d'Qicc^ßov q)vkdrrsiv. Dort
werden auch reichliche Geschenke erwähnt für den Antonius und seine
Freunde. Die Hinrichtung des Gefangenen wird Herodes also mit
schwerem Gelde erkauft haben. loseph. antiq. iud. 15, i, 2: Zxqäßoiv 6
KciTTTtccöo'^ Xiycov ovrtog ,,\4vr(ioviog (ihv ^Avxiyovov roi' ^lovöcdov ayßivxa slg
Avxiö-jiHCiv TteXeKi'^ei' nal eöo^e ^uv ovxog TiQcöxog 'Pco^alav ßaaiXeu TteAe-
J22 HI- 6. ^I. Antonius im Orient.
xiöca^ ovK oiy]&dg ezegov tqÖtiov f.i£Tad^eh'CiL civ rag yvafiag lav lovöcdtov
W6T8 6eE,a6&at zbv avt' izcLvov Kad^eöiaf.iivov 'Hq(ÖÖ}jv. ovös yccQ ßaöcau^o-
^lEvOL ßaadici ambv ccvayoQSvsiv vns^eivav' oviio f-ieya it, iq^QÖvovv tisqI
Tov TTQcoTOv ßa6i,Xi(og. ri]V ovv arifiiav ivofitGe {iei(o6SLv rijg TtQog amou
l.ivi]^u]g^ ^leitoöEiv 6s nal rb Ttgbg 'HQ6öi]v juiffog". bell. iud. i, 1 8, 2.
Cass. Dio 49, 22: ixeivovg (isv ovv 'Hqc6S}j nvl 6 ^Avrcäinog ciQ-fßLv
ineTQBipe, toi' <J' ^AvxLyovov s^iaöriycoße eravQÜ TtQOööipag, '6 i.u]öelg
ßaötXEvg äkkog vTib i&v 'Pco^cdav eTisitovd-ei,, nal ^sra rovzo xal äns-
Gcpa'^ev. Plutarch. Anton. 36. Tac. histor. 5, g. Münzen des Antigonus
s. Head, Hist. num. p. 682. Barthelemy, sur deux med. samaritaines
d'Antigonus roi de Judee, Mem. de l'ac. des inscr. et b. lettr. 24
(1756) p. 49.
15) (zu S. 240.) loseph. antiq. iud. 15, 3, 7: (Eine Legion bei
Jerusalem) rov 'P(oi.icä%ov rayuarog, 0 tou TtSQi rrji^ Ttohv inl cpQovqä
rffg ßaßtXeiag ißxQCixoniSevEv 'rjyovfiivov ^lovXiov.
16) (zu S. 240.) loseph. antiq. iud. 15, 3, 8 (Cleopatra wünscht
das Land des Herodes): dövtog Avxaviov äv&^ (hv i/^iov x)]v Roih]v
ZvQiav. 15, 4, i: (Antonius) SiSaGi §s Kcd rag ivxbg 'Elevd^EQOv nora-
fioü nohig ^XQ''? Alyvnxov ^ %(OQlg Tvqov '/.cd 2iöG)vog, ek Ttgoyovcov
eidoig ikEvd-EQag^ noXka hita^ovörig ccvxri Sod'Tjvat. Strabo 16 p. 753'
Ueber die ,neue Aera der Cleopatra, die sich an die Erwerbungen
dieses Jahres anschliesst, s. u. (z. J. 720/34).
17) (zu S. 241.) Ueber die Balsamdistricte von Jericho s. losephus
antiq. iud. 15, 4, 2.
18) (zu S. 241.) Müller, F. H. G. 3 p. 724. Porphyr, tyrius § 9:
xeXsvxriGavrog Av6l^cc%ov {AvGuviov mgo. Scaliger) xf^g ev Svqlo. XuXni-
80g ßaGLXiag MaQKog Avxcoviog 6 avxoy.occrcoQ xrjv te XaXyJSa ncd xovg
tveqI avxijv xÖTtovg TtaQEÖaKE T?y KXEOTtuxQa. Renan, E., IMission en
Ph^nicie p. 318 (== C. L G. 4523; Byblos): .... d'vydxrjQ ZrjvoöooQo)
ylv6\aviov x^sxQaQyov k<xI ylv6[avui . . . [xaJ. xot]g vloig ^v\ri^^}]g %ccQt,v
[£V()£|3cög] avi&riY.Ev, ^lünzen des Zenodor s. Eckhel 3 p. 496 — 97.
Renan, Mem. sur la dynastie des Lysanias d'Abilene (Mem. de l'acad.
des inscr. et b. lettr. 26, 2 (1870) p. 49 — 84), bespricht zugleich die
Münzen dieser Dynastie.
19) (zu S. 241.) Vgl. Fabricius, W., Theophanes v. Mytilene
(1888) S. 233-4.
20) (zu S. 241.) Nicias hat sogar Münzen mit dem eigenen Bild-
niss im Stil der Diadochenzeit prägen lassen, s. Mionnet, Supplem. 6
p. 578. Visconti, Iconogr. gr. 43 No. 18. Text 2 p. 216 — 19. Head,
Historia numor. p. 537: NmCag (sein Kopf), ^ Kcoicav (Kopf des Askle-
pios und Name des Beamten). Borghesi, Oeuvr. 2 p. 327 = ossen'.
num. XVII 8.
III. 6. ^I. Antonius im Orient.
123
Die Zeit, wann Nicias als Tyrann auf der Insel Cos herrschte,
ist durchaus unsicher. Strabo 14 p. 658 sagt allerdings: xa{^' »'jjitä^
NLyj'ag « nal rvQCivviqöag Äwcoi', und nennt den Theomnestos : og y.cd
avziTTolLXcvGcixo TCO NfMCi^ allein auch dessen Zeit ist unbekannt.
Ein MccQyog ylimSog^ der auf seinen INIünzen erwähnt wird, darf
aber wie Eckhel, d. n. 2, 601, gezeigt hat, nicht mit dem Triumvini
in Verbindung gebracht werden. Allein für die Zeit des Augustus
spricht doch, dass dieselben Münzmeister bald mit dem Bilde des
Augustus, bald mit dem des Nicias prägten. S. Borghesi, Oeuvr. 2
p. 331: Carmilo e Callipide impressero egualmente suUe loro monete
ora l'imagine di Augusto ora quella di Nicia.
21) (zu S. 242.) Strabo 12 p. 547: aTto&avovrog 5' heCvov (Deio-
tarus) TtoXkcd öiaöo^ul räv inelvov yeyövaßi Cass. Die 48, ^;^ (714 40):
KäöroQi ri xtvi ?] xe xov ^AxxaXov v,al 1] xov /lt]LOxaQOV OLQiri iv xi'j
rcilcixia xEksvxr]6dvxcov eöod-i]. Castor's Sohn Deiotarus beherrschte nur
noch ein kleines Fürstenthum nördlich vom Halys. Strabo 12 p. 562:
vOxccxog de xTjg Hacpkayoviag rjQE,s A)]i6xaQog^ KccGxoqog vibg 6 nooGayo-
QEv&elg 0LXäd£Xq)og^ xb MoQ^eov ßaöiXeiov ey^cov xh Fäyyoa TToXia^uaiov
äfia Kcd cpQOVQiov. 12 p. 567: eixa eig eva Tj-kev rj dvi'aöxeia (v. Gala-
tien), eig zJrjioxaQov^ eixa ey.elvov öieSe^axo ''A^ivvxa:. Amyntas hatte
sogar das Recht, Goldmünzen zu prägen. jMommsen, R. ]Münz\v.
703. 709.
22) (zu S. 242.) Appian. b. c. 5, 75: (M. Anton.) "loxt] öe 7ti]
Kcd ßaüiXeag^ ovg Soy.iiidGeiev ^ enl cpÖQOtg dga xexayfxevotg, Uövxov usv
JccQelov xov (PciQvdxovg xov MiQ-Qiödxov, ^ISovf.ic<uov öe zcd ^a^agenv
'HQ(X)Si]v^ Aiivvxav öe TIiGiöäv y.cd UoXe^icova (.leQOvg KiXiyJag y.cd exeqovg
ig exeQCi e'd-vr]. Münze des Darius s. v. Sallet's Ztschr. f. Num. 2, 358
(m. Abbild.): ,,Ganz roher, schlecht geprägter Kopf, unbärtig (?), mit
Diadem (?), rechtshin, R Jageiov ßaaiXicog. Zeus Nicephorus thronend
linkshin, vor ihm im Felde Mondsichel und Stern (das Achaemeniden-
zeichen) und F, hinter dem Scepter des Zeus J7." Vgl. v. Sallet's
Beitr. z. Gesch. u. Num. der Kön. des Cimm. Bosp. S. 34.
2^) (zu S. 242.) Belley, Observations sur les med. des grands-
pretres, princes d'Olba en Cilicie, s. M6m. des inscr. et bell, lettres
(Paris 1754) 21 p. 421. Eckhel, doct. n. 3 p. 369. Koehne, Die
Münzen der bosporan. Könige Asander u. Polemo I. , Berl. Blätter f.
Münzk. 3 (1866), 267. Marquardt, Rom. St. -Verw. i'-' p. 385.
v. Sallet, Beiträge z. Gesch. u. Numismatik der Könige des Cimme-
rischen Bosporus und des Pontus, Berlin 1866. Waddington, Sur la
Chronologie des rois du Pont et du Bosphore et des princes d'Olba,
s. Melanges de numismatique II ser. p. 109.
Die einzige erhaltene Münze (nach Waddington S. 114), die
J24 III- 6. M. Antonius im Orient.
Polemo als König hat prägen lassen, trägt die Inschrift: Bccadeag
UoXi^avog Evösßovg. Vgl. INIionnet, Suppl(^ment 4 p. 475 No. 44,
Die Abbildung eines anderen Exemplars mit derselben Legende s.
Boutkowski, Dictionnaire numism. i p. 252. Andere Münzen des
Königs erwähnt Mionnet 2 p. 364 No. 30 (Pontus): Baadeag Uokeiicovog
(sein Kopf), ß: M. 'Avrmvtog avx. xqmv avöqcov (sein Kopf). Nr. 31
ebenso, ft KcÜGaQog Zsßaörov (sein Kopf).
Stammbaum des Polemo s. Ephem. epigr. 2 p. 250. Strabo 12,8, 16:
Zi]v(ov 6e 6 Qi]x(aq vGxsqov ymI 6 viog avxov TJoXe^fov ^ 6g %cd ßaat-
keiag ri^ico&}] 6ia T«g dvÖQayad-lag vn Avxwviov [liv tiqoxsqov, vnb
KalöctQog de tov IJsßaöxov ^lexa xavxa.
Polemo.
24) (zu S. 242.) Die schwierigen Fragen, welche sich an den
Polemo anknüpfen, sind neuerdings mehrfach behandelt.
Den Namen des IM. Antonius Polemo, den wir unter den Dynasten
Ciliciens finden, treffen wir ungefähr zu gleicher Zeit bei dem Könige
von Pontus wieder. Sind diese beiden Fürsten identisch oder nicht?
Waddington, M61anges II p. 128 entschliesst sich schliesslich, diese Frage
zu verneinen; er unterscheidet den M. Antonius Polemo in Cilicien von
dem Polemo, König im pontischen Reiche. Entscheidend sind für ihn
die Münzen, Waddington, Melanges de num. II ser. p. 121 No. i:
M. 'Avxmviov TIoU^i (sein Kopf ohne Diadem, unbärtig), R Jv-
vciGxov ^OXßiav xi]g leQccg y.al Ksvväxcov Kcd ylctXaööicov i. 7. iit, Nuovog
(Sessel). No. 2: M. Avxcovtov Tlols^avog aQiiEQecog (ders. Kopf),
FV Jvvdßxov 'OXßecov xijg legäg Kevvccxcov xc« ylaXaOGmv. L la. (Sessel;
im Felde: Triquetra). Abgebildet: Mem. des inscr. et b. lettr. (Paris
1754) 21 p. 423^
Diese Münzen waren früher allerdings bekannt, aber falsch er-
klärt. Visconti, Iconogr. gr. 3 p. 6 n. , wollte statt der Jahreszahl
£. ü( vielmehr lesen ix. a ; damit wären alle Schwierigkeiten be-
seitigt; jedoch die Lesung lA wird auf das Nachdrücklichste von
Waddington bestätigt. Aber in welche Zeit sollen wir eine elfjährige
Regierung des späteren Königs Polemo in Cilicien verlegen? Nach
Strabo 14, 5, 10 p. 672 (s. o.) herrschte in dem Priesterstaate von
Olbe die Dynastie der Teucriden; dann folgte die Herrschaft des
Zenophanes und seiner Tochter Aba, bis die Teucriden wieder in
ihr Recht eingesetzt wurden. Waddington meint nun, M. Antonius
Polemo sei der Teucride gewesen, den die Aba heirathete; aber
davon wissen v/ir Nichts, im Gegentheil, die Teucriden hiessen ent-
weder Aias oder Teucer, wie Strabo bezeugt und die INIünzen (bei
Waddington p. 126) bestätigen. — Ich sehe in der That keinen anderen
III. 6. M. Antonius im Orient.
125
Ausweg, diesen Schwierigkeiten zu entgehen, als durch eine andere
Erklärung der Zahlen 1 und in. Wenn sie auf derselben Seite der
Münze unmittelbar neben dem Namen des M. Antonius Polemo ständen,
so würde man nicht umhin können, die Zahlen auf seine Regierungs-
jahre, obwohl er nicht König, sondern nur Dynast war, zu beziehen.
Allein die Jahreszahlen stehen auf der Rückseite, einmal sogar neben
einem eponymen Beamten; ich möchte sie desshalb lieber als Jahre
einer localen Aera auffassen, wahrscheinlich der Aera Caesariana,
die in Syrien und Kleinasien vielfach angewendet wurde, z. B.
C. 1. G. 3973 (Phrygien), s. Waddington, Ere Ccsarienne d' An-
tioche, Revue Archeol. N. S. 1 1 {1865) p. 270 — 72. Die caesarische
Aera begann wenigstens in Antiochia am i. October 705/49, das 10.
und II. Jahr dieser Zeitrechnung würde also grade auf die Jahre
J^^S^SQ — 716/38 fallen; bald nach dieser Zeit wäre er denn, um für
die Herrschaft der Aba Platz zu machen, nach dem Pontus versetzt.
Dann braucht Polemo nicht länger als zwei Jahre Dynast in Cilicien
gewesen zu sein, wo er in der Zeit der Verwirrung den Grund zu
seiner Herrschaft gelegt hatte. Vielleicht war sogar sein Vater Zeno
ein Verwandter des Zenophanes (s. o.), da ähnliche Namen häufig
in derselben Familie wiederkehren. Aber auch wenn diese Ver-
muthung falsch sein sollte, erklärt es sich doch, dass ein Privatmann
sich dort eine Herrschaft gründen konnte. Kurz vor dem Jahre 7 18 '36
übertrug ihm der Triumvir, sein Patron, das Königreich Pontus, das
erst Kaiser Claudius wieder seiner Familie genommen hat, indem er
ilir für jenes Königreich einen dürftigen Ersatz bot in dem Fürsten-
thum Olbe, dem Ausgangspunkt der Macht ihres Hauses. In diese
Zeit gehört eine Münze bei Waddington, Melanges d. nura. II p. 127
(s. Berlin. Blätter f. Münzk. 1864 p. 265. v. Sallet's Ztschr, f. Num. 12
[1885] 365): TloXs^covog ßaailswg (Keule), R . . . . av ylcdaöicov zal Ksi'vcc-
x(ov (Harpe). Diese Anordnung des Claudius erklärt sich nur imter der
Voraussetzung, die Waddington bestreitet, dass der König Polemo imd
jener M. Antonius Polemo identisch sind. Dafür spricht ferner der Um-
stand, dass auch in späterer Zeit noch die Nachkommen des Königs,
die entweder Polemo oder Zeno heissen, stets auch den Namen
M. Antonius führen, was sich nach Waddington's Auffassung nicht
erklären Hesse. Vgl. Eckhel, nummi vet. anecd. p. 257.
25) (zu S. 242.) Münzen der Teucriden s. Waddington a. a. O. 126.
Mionnet 3 p. 597 No. 276 — 78. The site of Olba in Cilicia s. Clas-
sical Review 4 (1890) 185.
26) (zu S. 243.) Waddington, Melanges de numismatique 1867
II ser. p. 123 — 24: il faut donc — — placer l'intervention du trium-
vir et de la reine d'Egypte en 711, epoque 011 ils se virent pour la
J26 m« ^- ^^- Antonius im Orient.
premiere fois. Im Jahre 711/43 sahen Beide sich überhaupt nicht;
das erste Mal hatten sie sich gesehen beim Feldzug des Gabinius;
eher wird man an den Besuch der Cleopatra in Tarsus denken, den
Waddington im Sinne hatte; aber Polemo war noch 716/38 in Olbe.
27) (zu S. 243.) S. Leipziger Studien 11 Suppl. S. 184 — 5.
Strabo 12, 3, 38 p.560 — i {verbessert v. Meyer, E., Gesch. d. Pontes
p. 109): 'Evrav&a ös ic'dco %cd öiecpd'dm] [vnb] t&v QaQvdaov rov ßa-
GtXiaq nalöcov ^AQöuKiqg övvaßxevcov xal veaTcgl^cov.
28) (zu S. 243.) Clinton, Fasti Hellenici 3 Append. c. 9 p. 429
— 48. Reinach, Th. , Essai dans la numismatique des rois de Cap-
padoce, Paris 1887 (91 p. et 4 pl.), Extr. de la Revue Numismatique.
Coins of the kings of Cappadocia: Numism. Chron. II, 2 (1862) p. i
(6 p. 16). Valer. Max. 9, 15, 2: (Augustus) barbarum quendam ob
eximiam similitudinem Cappadociae regnum adfectantem tamquam
Ariarathes esset, quem a M. Antonio interemptum luce clarius erat,
quamquam paene totius orientis civitatium et gentium credula suffra-
gatione fultum caput imperio dementer inminens iusto inpendere sup-
plicio coegit. Cass. Dio 49, ^2 (z. J. 718/36). Münzen des Ariarathes
s. Mionnet 4 p. 452 und Supplement 7 p. 720. Mommsen, R. G. 5
p. 368 A. bringt die Hinrichtung des Ariarathes bereits mit dem
armenischen Kriege in Verbindung.
29) (zu S. 243.) Strabo 12, 2, 11 p. 540: ■nareGxäd'r] 6^ 6 ^AQyßlaog,
ovöev TtQOöT^Kcov avroig, ^AvxavLov KaTaGf^öavrog. Cass. Dio 49, ^2
(z. J. 718/36). S. Marquardt, R. St.-Verwalt. i^ S. 365. Münzen des
Archelaus s. Mionnet 4 p. 453 (mit den Regierungsjahren bis zu l&,
ft, fiß).
30) (zu S. 244.) Plutarch. comparatio Demetrii c. Anton.: t«
tisqI tov KavKaaov k'd'vri ßccQßaga ^i%Qt TT]g Kccßniag lößaöd-ai, 'd'alccGGtjg.
Plutarch. Anton. 34: Kai yciQ ZÖGGiog AwovCov öTQarTj'ybg iv Zvqicc
TtoXXu ötSTtQurrsro, Kai Kuviöiog o.noleicpd'eLg vn ctvrov nsQt AQfieviav
tovrovg rs viKav xat rovg ^Ißi]Qcov y.al Alßavwv ßaGiXiag ä%Qi' tov Kav-
xaßov TCQofjXd-ev. Cass. Dio 49, 24 (a. 718/36).
31) (zu S. 244.) Oreschnikow, AI., Nouvel essai de Chronologie
des monnaies d'Asandre, s.Annuaire de la soc. frany. de numism.
et d'archeologie 1888 p. 5 — 9. Mommsen, Rom. Gesch. 5 S. 287 A.,
meint, die Anerkennung des Asandros als König sei noch durch
lulius Caesar erfolgt. Rev. Arch. N. S. 41 p. 238 (Kertsch):
Ba^ßiXevovrog ßaCiXiag ßuöLXiiov]
^£yccXov ^AßuvÖQOv [cptXjOQCO^ccioVy öcot^-
Qog Kcd ßaöiXiöörjg ^vvd(iS(og JJav-
raXeiov vavaqypg Uoöeid&vi 2(o6ivsco
III. 7- Der Krieg ge^jen Sex. Pompcius. j27
Seine Münzen s. Mionnet 4 p. 470 No. 26 f(. (Jreek coins of tlie Br.
Mus. Pontus p. 48 Asander: No. i als Archont; 2 — 4 als König
mit den Jahreszahlen y.rj und &k.
^2) (zu S. 244.) A. 718/36 Beginn der Aera von Chersonesus
C. I. G. II, I No. 8621 introd. go. Sallet's Ztschr. f. Numism. 4 (1877)
274^5. Mommsen, R. G. 5 S. 28g — go. v. Sallet, Antike Münzen
(Berlin 1888) i vS. 7 ; die Aera v. Chersonesus beginnt 718/36 v. Chr.,
man kennt bis jetzt auf Münzen: k'xovg oy — o»/, ^d, qQ' (das O hat
mehrfach einen Punkt in der Mitte).
7. Capiteli
Der Krieg gegen Sex. Pompeius.
i) (zu S. 246.) Varro rerum rusticarum 1. 2 praef. § 4: manus
movere maluerunt in theatro ac circo, quam in segetibus ac vinetis,
[ac] frumentum locamus, qui nobis advehat qui saturi fiamus, ex
Africa et Sardinia.
2) (zu S. 246.) Livius perioch. 128: Cum Sextus Pompeius rursus
latrociniis mare infestum redderet, nee pacem quam acceperat prae-
staret, Caesar necessario adversus eum bello suscepto, duobus nava-
libus proeliis dubio eventu pugnavit.
3) (zu S. 246.) Poetar. latin. reliq. ed. Weichert p. 443. Ohne
hinreichenden Grund hat man eine Inschrift von Aleria auf den Menas
bezogen, C. I. L. X 8034 (Aleria; „litt. saec. II,"): [terr]ae ■ Cors j//ius •
Menatis | // marmoribu // | • pecunia • d // | [dedjicavit • r • c • Renier,
Revue d. soc. sav. d. depts. IV. s. t. VI (1867) p. 321 hat das ergänzen
wollen: . . ae • Cors[icae | sex • pompeijus • Menatis [lib | porticum_ (?)]
marmoribu[s exornavit | sua] • pecunia d[ono dedit | idemque dedjica-
vit • r • c •
4) (zu S. 246.) Cass. Dio 48, 30: "EXbvov i^eIevQ-eqov rs rov
KaißaQog oj/tot kuI ccQEönovxa avxKt xa ^dXiGxcc (vgl. 48, 45). Auf ihn
bezieht sich wahrscheinlich die Inschrift C. I. L. X 5808 (Aletrium):
C • lulio • Augusti • 1 • I Heleno | ex • decreto • decur j municipii • Aletrinat \
et • poUicitatione ■ sevir | et • municipum et • incolar | ob • merita • eins .
5) (zu S. 246.) In einer lusitanischen Inschrift C. I. L. II 1 80 könnte
man C. lulius phi[ladelphus] ergänzen wollen, doch ist es nicht wahr-
scheinlich, dass diese Inschrift sich auf jenen Freigelassenen bezieht.
6) (zu S. 246.) Appian. b- c, 5, 78. Cass. Dio 48, 45. Orosius
6, 18: Mena libertus Pompei cum sexaginta navium classe ad Cae-
sarem defecit, eidemque classi ipse iussu Caesaris praefuit.
j ^ 8 III. 7- Der Krieg gegen Sex. Pompeius.
7) (zu S. 246.) Di alcuni ripostigli di monete Romane, s. Museo
Italiano i (1886), 253: i) Ripostiglio di Fiesole, republikanisch,
p. 283: 2) Rip. di Aleria.
8) (zu S. 248.) Sueton. Aug. 74: Valerius Messala tradit, neminem
unquam libertinorum adhibitum ab eo caenae excepto Mena, sed as-
serto in ingenuitatem post proditam Sexti Pompei classem. Appian,
b. c. 5, 80. Diese Auszeichnung mag Missgunst und Neid erregt
haben; aber Horaz (epod. 4) hat sicher nicht, wie schon Porphyrio
(z. dieser Stelle) meint, den Menas im Sinne, sondern irgend einen
Parvenü. Vgl. Ztschr. f. Alterth. 1844 No. 65 S. 513.
9) (zu S. 247.) L. Cornificius L. f. (cos. 7i9'35)- S. Drumann
2, 616 ff. Tissot, Fastes d'Afrique Nr. 37. Appian. b. c. 5, 80. 86.
III — 15. Plutarch. Brutus 27. lieber seinen Tempel (Sueton. Aug. 29)
der Diana s. C. I. L. VI 4305. Jordan, Forma urbis Romae T. I.
10) (zu S. 247.) Florus 2, 18: Puteolos, Formias, Vulturnum,
totam denique Campaniam, Pontias et Aenariam, ipsa Tiberini fluminis
ora populatus est (Sex. Pomp.).
11) (zu S. 247.) Strabo 5, 4, 4 p. 243: (^vkrj) avvÖQog aal cifxficoöijg,
ijv raXXivaQLav vXrjv %aXov6LV. ^Evtav&a xa. XrjGxrjQLa GvveörriGavro ot
IIo^Tttftov 2Je^rov vavaQioi^ %ad' ov KaiQOV UiKsXiav aTtaörrjösv iKSivog,
12) (zu S. 248.) Drei Calvisii Sabini s. Borghesi, Oeuvres 5 (3)
p. 1 50. Calvisius Sabinus, Commandant des lulius Caesar in Aetolien
(Caesar d. hello civil. 3, 34), Praetor 710^44, sucht den Caesar zu
schützen an den Iden des März (Nicol. Damasc, vita Caes. 26),
715/39 cos. Anwesend im Senat 715/39, Bull. d. corr. hell. 1887, 225.
C. I. L. X 6223 (Fundi): C • Calvisio • C • f | Sabino • cos • C. I. L.
X 6899 (Via Latina): C • Calvisius [c • f] | Sabinus co[s] | imp • | Ix]
XXV' Ibid. 6901: einer seiner anderen Meilensteine mit der Zahl
XCVI. Vgl. C. 1. L. X 6895. 6897. 6899. Seine Thaten in Spanien
s. u. C. I. A. III 868: (Die beiden Rathsversammlungen Athens ehren)
KaXovsieidv Q>XccYMiXav KaXovsiGiov Uaßeivov \, wohl kaum die Tochter
des Calvisius Sabinus, den wir unter Caesar (b. civ. 3, 34, 2. 35, i.
55, i) in Achaia finden.
13) (zu S. 248.) Appian. b. c. 5, 81: ot (ihv ig xov koXttov xov
V7TEQ Kv(.u]g (}Vvsq}vyov. xal xrjv vvKxa avSTtavovxo^ ymI MsvsoiQcnijg sg
Aivaqiav naQijXd'Ev. Vgl. Beloch, Campanien S. 26: ,,Der Fusaro hiess
wenigstens im späteren Alterthume Acherusia (Sen. Ep. 55); der Lago
di Licola wird nirgends erwähnt, was allerdings noch kein Grund ist,
an seiner Existenz im Alterthum zu zweifeln. Gewöhnlich wird an-
genommen, die Lagune von Licola habe sich erst in Folge der
Kanalbauten Nero's gebildet." Alles erklärt sich vielmehr, wenn diese
Lagune damals der Meerbusen oberhalb Kyme's war, für den die Küste
III. 7- Der Krieg gejjen Sex. Pompeius. I2Q
sonst keinen Platz bietet. Ein Jahrhundert später muss der Eingang
durch Versandung bereits so schmal geworden sein, dass er bei der
Anlage der Via Domitia überbrückt wurde.
14) (zu S. 249.) Strabo 6 p. 256 — 57: iKÖäxeua d' ivrevd-ev tb
E%vXXaiov^ TtixQcc yEqqovri6it,ov6a viprjk'^y xov la&(i6v cc^cpiövfiov Kai ra-
neivbv iypvGa.
15) (zu S. 250.) Vgl. vom Rath, Ztschr. d. Deutsch. Geolog.
Ges. 25 (1873) S. 185. Axt, Zur Topogr. von Rhcgion u. Messana,
Progr. V. Grimma 1887. Seetiefen in der Strasse von Messina s.
Reclus, E., Nouv. geogr. univ. i, 528.
16) (zu S. 250.) Die beim Plinius n. h. 7, 148 erwähnten nau-
fragia Sicula et alia ibi quoque in spelunca occultatio sind wahrschein-
lich auf diese Zeit zu beziehen.
1 7) (zu S. 2 5 I ,) Cass. Dio 48,48: Mrjmg, üxs in TtoXlov ^akaTrovQybg
covj x6v x£ yjBL^biva Ttgoeiöexo %cd ig xb nekayog ev&vg xag vavg avcoQiiiöev.
18) (zu S. 251.) Strömung und Strudel der Meerenge (Strabo 6
p. 268) s. Holm, Gesch. Siciliens i S. 32g.
19) (zu S. 251.) Plin. n. h, 9, 55: Neptunum patrem adoptante
tum sibi Sexto Pompeio — tanta erat navalis rei gloria — . Porphyr,
z. Horat. epod. 9, 7: (Sex. Pomp.) — ut Neptuni filium se diceret et
cyanea veste obduceretur. Cass. Dio 48, 48: ücoöeLÖävog vtbg ovxo3g
iTtlöxsvsv eivai, %ca 6xoXr}v KvaposiÖT] iveövöaxo. Appian. b. c. 5, 100,
Cohen i^ p. 30 — ;^2 No. 2 (vgl. Babelon 2 p. 348): (Pharus, Ruder-
galeere, links Legionsadler auf einem Schiffsthurm (?) ; rechts Admirals-
insignien) Mag, Pius imp. iter. — R (Scylla) Praef. das. et orae marit.
ex SC. (s. I S. 245). No. 3: (Aehnliche Darstellung, aber am Acro-
stolium noch ein Dreizack) Mag. Pius. imp. iter. — fi (Scylla) Praef,
orae marit. et das. SC.
20) (zu S. 251.) Das Epigramm des Lucilius (Anthol. pal. XI 247
ed, Dübn. 2 p. 327):
AovKtXXlov.
H TceXayog nXsofjLSv, /itovvGis^ Kai ysysfiiGxca
xb TtXoiov Tiavxbg navxaypd^ev TteXccyovg.
AvxXsixai ö AÖQLag^ TvQQrjviKog, 'JcTötJcdg, Aiyav'
ov TtXoiov, niqyr\ 6 ^neavov '^vXivij.
^ÖTtXi^ov^ Kalöaq' Aioi'vCiog ccQisxai iqdi]
ovKEXi vavnX'TjQeiv ^ ccXXu &aXa6607iQaxeLV.
beziehe ich auf Sex, Pompeius, der als Herrscher von Sicilien und Syracus
Dionysios angeredet wird. Sein Gegner ist Caesar, der zum Kampf her-
ausgefordert wird. Das Gedicht bezieht sich auf die letzten Jahre des Pom-
peius, weil seine Kreuzer auch die Küsten bedrohen, welche dem Antonius
unterworfen sind, den Pompeius bis dahin zu schonen Ursache hatte,
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 9
I -iQ m. 7. Der Krieg gegen Sex. Pompeius.
21) (zu S. 253.) Ueber die Chronologie des iter Brundusinum s.
Fischer, Rom. Zeittafeln z. J, 717/37.
22) (zu S. 253.) Kromayer, Joh. , Die rechtliche Begründung des
Principats S. 5 1 : Chronologische Bestimmung des Vertrags von Tarent :
„in einen der letzten Monate des Jahres 37, etwa September oder
October, zu setzen".
2s) (zu S. 253.) Fasti Colotiani, C. I. L. I p. 466 (711/43):
[m • ajemilius IM • Antonius imp • Caesar • III • vir • r • p • c | ex • a • d •
V • K • Dec • ad . pr . K . lan • sext • C. I. L. I p. 440 (Fasti cos. ca-
pitolini XXVI ^; 717/37):
M • Aimilius • M • f • [q • n • lepidus ii]
M -■ Antonius • M • f • [m • n • ii] [iii • viri r • p • c •]
Imp • Caesar • Divi • [f • c • n • ii]
M • Agrippa • L • f • [1 • caninius 1 • f • (?) • n • gallus]
[abd -in e • 1 • f • e] etc.
Eine Münze des Agrippa bei Cohen i^ p. 14 (Babelon 2 p. 56
No. 130): imp • divi luli f • ter Illvir r • p • c •, IJ M • Agrippa cos •
desig • ist früher falsch gelesen und erklärt, s. v. Sallet, Ztschr. f.
Num. 4, 140; sie beweist für unseren Fall Nichts. S. Mommsen, Rom.
Staatsr. 2^ S. 708 A. i. 782 A. i. Borghesi, Oeuvr. 2 p. 252.
24) (zu S. 254.) Weder Inschriften noch Münzen des Antonius
oder Lepidus haben eine Iterationszahl des Triumvirats, s. Mommsen,
Rom. Staatsr. 2-^ S. 718 A. 4; von Caesar haben wir wenigstens eine
Inschrift in Triest (C. I. L. V 525), die sich nicht anders ergänzen
lässt: [imp • caesar] cos • design • tert • | [Illvir r • p ■ ] c • iter — — .
Manche Münzen haben die Iterationszahl, Cohen i^ p. 76 (s. o. S. 52):
Imp • Caesar Divi • f • Illvir iter • Babelon 2 p. 5g no. 140: Imp •
Caesar Divi f • Illvir iter r • p • c •, R Cos • iter • et • ter • design • (zwischen
721/33 u. 723/31). Borghesi, Oeuvr. 2 p. 252 — 53: Caesar IIIv • r-p -c-II •
Bei manchen fehlt sie; über eine andere Münze bei Mommsen, Rom.
Staatsr. 2^, 708 A. i, s. o. A. 23. Im Monumentum Ancyranum sagt er
(gr. 4, I — 2): Tql&v ccvÖq&v iysv6(ir]v örifioßicav TtQay^drtov \ KaroQ&corrjg
avveyiGLv ersaiv öekk. Anders berechnet Appian. b. illyr. 28 die Jahre
des Triumvirates, s. u. B, 4 C. 6.
25) (zu S. 254.) Plutarch. Anton. 87. Cass. Dio 48, 54 ver-
wechselt den Cn. Domitius mit seinem Sohne L. Domitius Aheno-
barbus. Er lässt den Vater, der zu den Caesarmördern gerechnet
wurde, der im Kriege von Philippi die Flotte commandirt hatte, sich
mit der zweijährigen Tochter des Antonius verloben; gemeint ist natür-
lich L. Domitius Cn. f. Ahenobarbus. C. I. A. III 581. C. I. L. VIII 1 180.
S, Henzen, Acta fratr. Arvalium p, 185.
III. 8. Neue Rüstungen gegen Sex. Pompeius. I -i 1
8. Capitel.
Neue Rüstungen gegen Sex. Pompeius.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Saussaye, Num. Nar-
bonnaise pl. 15, 3.
i) (zu S. 255.) Sueton. Aug. 21: Suebos et Sigambros dedentis
se traduxit in Galliam atque in proximis Rheno agris conlocavit.
2) (zu S. 257.) Peter, Hist. rom. frgm. p. 261 (717/37): Agrippa
in secundo vitae suae dicit excogitasse se, ut ex Lucrino lacu portum
faceret. verum huius gloria Augusto cessit. Cassiodor ed. Mommsen
zum Jahre 717/37 His coss. lacus Lucrinus in portum conversus est.
3) (zu S. 257.) Diodor. Sicul. 4, 22: Kshat fisv ovv 7} U^vr]
(Avemer See) ^£xaE,v MlG)]vov Kcd ^iKatciQy^iav, nkrjötov räv Q-EQfi&v
vödxcov^ e'isi ös rr/v fiev nsqi^exQov rog nsvrs Graöicov^ xo §s ßu^og uni-
6xov' l'^ovßa yaQ vöcoQ %a&aQcoraxov , cpaivsxat xy XQoa %vavovv öia xrjv
VTtSQßokriv xov ßd&ovg.
4) (zu S. 257.) Vgl. Beloch, Campanien S. 168.
5) (zu S. 257.) Eine Anschauung von der Gegend gibt Morghen,
Antichita di Puzzuoli tab. 25: Avemer (und Lucriner) See.
Portus lulius.
6) (zu S. 257.) Fazio, Giulio de, Osservazioni dell' Architettura
dell Porto Giulio (Napoli 1834) 4°. Criscio, L'antico porto Giulio,
Napoli 1856. Beloch, Campanien S. 172. Preller, Ueber den Monte
Nuovo bei Pozzuoli, S.-B. der Sachs. Ges. d. Wiss. 1850 S. 153.
— , Philologus 2, 484 — 5. Schultess, Die Nordküste des Golfs von
Neapel im Alterth. s. Mitth. d. Geogr. Ges. (Hamburg 1886) S. 173 — 198.
Von der Gestalt des Portus lulius würden wir uns eine klare Vor-
stellung machen können, wenn wir zuverlässige Karten aus der Zeit
vor 1538 n. Chr. besässen. Aber bei den antiken Karten (tab. Peuting.)
ist die Projection sehr mangelhaft, bei den Karten der Renaissancezeit
(s. Nordenskiöld , Facsimile-Atlas (Stockholm 1889) Tab. VII a. 1490)
ist der Maassstab so klein, dass sich nicht viel damit anfangen lässt.
Nur der Geologe sieht natürlich bei genauer Durchforschung der Gegend
auch heute noch Mancherlei, das ihm Schlüsse erlaubt auf den früheren
Gang der Küstenlinie. S. Deecke, W. , Ueber die Gestalt des Lukriner
Sees vor dem Ausbruche des Monte Nuovo im J. 1538 (III. Jahresber.
d. Geogr. Gesellsch, zu Greifsw. 1887). Der Vf. hat eine farbige Karte
beigegeben im Maassstab von i : 250,000 zur Vergleichung der antiken
und modernen Küste. Beide trennen sich nach Deecke bei Punta
Q*
i3-
III. 8. Neue Rüstungen gegen Sex. Pompeius.
Caruso; die antike Küste geht von da nach dem heutigen Monte
Nuovo, der halbirt wird, und senkt sich von da nach Süden fast bis
zum Ufer des heutigen Lago Lucrino, der natürlich im Alterthum eine
Meeresbucht bildete. Im Westen war das Meer begrenzt durch eine Linie
vom Avemer See südwärts bis zu den sogenannten Bagni di Nerone.
S. Wimmer, J., Historische Landschaftskunde (Innsbruck 1885) S. 17.
III. 8. Neue Rüstungen gegen Sex. Pompeius. I 1 1
7) (zu S. 258.) Strabo 5 p. 245: 'O de AoY.olvog KÖlnoq nXaxvvexca
^i£%qI Bamv, lOi^iaxi elqyo^evog uno xfjg e'^co d-cdaxxrig d^xaCxadlip xo
[.ifjxog, TtXccrog de c:(ia^txov nXaxetag, o qiaCtv 'HQaxXea Öiay^5)6ai.
8) (zu S. 258.) Diüdor. Sicul. 4, 22. Anthol. Palat. 7, 379 (Anti-
philus von Byzanz unter Augustus):
EiTti, jMcciaQx^ia, xi 6ol xoGov elg uXa y&^a
ßeßXy^xai^ fiioöov yevonevov TceXayovg;
KvxXtanoiu xtcöe x^tQeg iviÖQv6avxo d-aXdößi]
reiyea' (lixQi noGov^ yaia^ ßicc^o^ed'a;
xoG^ov vTfi'i'xriv öe^ofiai 6x6Xov' ei'ßtde 'Pca^rjv
iyyv&ev, el xavxrjg [lixQOvk'xfo Xtfisva.
Dieses Epigramm wird gewöhnlich allerdings auf den Molo von Puteoli
bezogen (so z. B. von Beloch, famp'anien S. 131 — 2), der aber sonst
nicht als ein Werk der Cyclopen bezeichnet wird. Richtiger bezieht
man diese Verse auf den Cyclopendamm des Lucriner See zwischen
Puteoli und Baiae. "
g) (zu S. 258.) Servius z. Verg. Georg. 2, 16.1: In Baiano sinu
Campaniae contra Puteolanaiji civitatera lacus sunt duo, Avemus et
Lucrinus: qui olim propt^r copiam piscium vectigalia magna praesta-
bant. Sed cum maris impetus pleruraque inrunspens exinde pisces
excluderet, et redemptores gravia damrfa paterentur, supplicaverunt
senatui. et profectus C. lulius Caesar, ductis braccl^js exclusit partem
maris, quae antea infesta esse consueverat, reliquitque breve spatium
per Avernum, qua et piscium copia posset intrare, et fluctus non
essent molesti: quod opus lulium dictum est. Sed hie ambitiöse undam
luliam appellavit frementem contra moles a lulio oppositas. Dazu
die Anmerkungen zu Vers 162:
— — contingit — — ut duo lacus miscerentur et tanta tem-
pestas orta est, ut prodigii loco habita sit, ac nuntiatum sit simu-
lacrum Averni sudasse; propter quod pontifices ibi piacularia sacra
fecerunt.
10) (zu S. 258.) Florus 2, 18, 6: quippe interciso Herculanae
viae limite refossisque litoribus Lucrinus lacus mutatus in portum eique
interrupto medio additus est Avernus, ut in illa aquarum quiete classis
exercita imaginem belli navalis agitaret. Sueton, Aug. 16. Horat,
carm. 3, i, 33 f.:
Contraeta pisces aequora sentiunt
lactis in altum raolibus.
11) (zu S. 258.) Strabo 5, 4, 5 p. 244: Nvvl de, xrig (xev vXrjg
T-^g TieQi xbv "Aoqvov noTtetörjg vnb IdyQtmia^ x&v 8e yaQioiv xaxoMoöo-
(ir}d^evx(i3v, aitb 6e xov ^Aoqvov ötcoQvyog vTtovofxov xi.itj&et6)]g i^ie-^Qi Äi^jitj/g
(Grotta della Pace) anavx' ixeiva ecpuvt] (.ivd^og. Scherilli, Della mera-
l TA III. 8. Neue Rüstungen gegen Sex. Pompeius.
vigliosa spelonca Romana tra l'antica cittä di Cuma e il lago Averno:
Bull. Napolitano N. S. 6 (1858). p. 172. Ob auch der Weg über den
Monte Grille mit dem Arco Feiice bereits vom Agrippa angelegt wurde,
wie Beloch, Campanien S. 164, vermuthet, ist zweifelhaft,
12) (zu S. 259.) Strabo 5, 4, 5 p. 245: rov Koy.iii]tov rov notri-
ßavrog xrjv ötcoQvya heivtjv t£, xal [rrjv] im Neav nohv iz JiKcaaQiElag
[rfig] inl xaig Bataig . Vgl. 5, 4, 7 p. 246. Beloch, Campanien 84.
Eine Andeutung dieser berühmten, noch heute brauchbaren Grotten
hat Mommsen (Sitzungsberichte der sächs. Gesellschaft der Wissen-
schaften 1851, 86 A.) sogar auf der tabula Peutingeriana gefunden,
s. o. S. 132.
13) (zu S. 25g.) INIorghen, Antichitä di Puzzuoli t, 2;^ — 24: Auf-
riss und Grundriss des „Tempio di Apolline" am Avemer See.
14) (zu S. 260.) Strabo 5, 4, 6 p. 245: el'önXovv 6^ k'iet nkoiocg iXa-
(pQOig, ivoQ(ii6aa&at (ihv ai^rjazog, r&v oGr gicov öe &'qQav e'xav acp&o-
vcoxarrjv.
15) (zu S. 260.) Cass. Dio 48, 43 (a. 716/38): t6 rcXfj&og TtQog
rovg rekoovag ßaQvrarcc GcpiGuv iyneifiivovg iöTdöiaae, nal avxoig xe lv,d-
voig Kcd xoig VTtrjQExaig xoig xe 6TQaxi(oxaig xotg GvvEGnqäGöovoi GrpLGi
xcc iQri^cixa ig %siqctg ysGav.
16) (zu S. 260.) Sueton. Aug. 16. So hart auch die Lieferung
der Sklaven für den Flottendienst den einzelnen Besitzer treffen mochte,
so muss man doch im Auge behalten, dass eine derartige Forderung
in Zeiten der Noth nicht ohne Beispiel war; in den punischen Kriegen
hatte der Staat, um rasch eine Flotte ausrüsten zu können, zu dem-
selben Mittel seine Zuflucht ergriß"en, Livius 24, 11, 7. 26, 35, 3.
17) (zu S. 261.) C. I. L. X 3036 (Misenum): C • Val[erius] |
C • Norb[anus] | L • Valerius Lu// | T • Claudius • Hime// | L • Octavius
Phoebu[s] I C • lulius Evangelus | T • Oculatius • Eutychus | Ti • lulius
Crescens | T • Livius Secundus | T • Rutilius Fructus | M • Naevius
Auctus I // • Caninius • Agathop • C. L L. IV 1090 (Pompei): G-
Maecenatis • C. I. L. X 2687 (Puteoli): C • Maecenati | Maecenatis •
ipsius • 1 1 Lysiae • C. L L. X 2688 (Puteoli): Maecenatia • Erusa |
vix • ann • XV • u. s. w,
18) (zu S. 26.1.) Sueton. Aug. 16: In quo [dem neuangelegten
Hafen] cum hieme tota copias exercuisset, Pompeium inter Mylas et
Naulochum superavit.
19) (zu S. 261.) Servius z. Verg. Aeneid. 8, 682 : Hadrianus scribit
Agrippam solitum tempestate orta milites cogere naves in fluctus urgere,
ut consuetudine discriminis dempto metu redderet eos adversum peri-
cula fortiores.
20) (zu S. 261). Serv. zu Verg. Aeneid. 8, 693: turritis puppibus
III. 9- Entscheidungskampf gegen Sex. Pompeius. 12c
instant] hoc de historia traxit: nam Agrippa primus hoc genus turrium
invenit, ut de tabulatis subito erigercntur, siraul ac ventum esset in
proelium, turrcs hostibns inprovisae navigando essent occultae. Thurm-
schiffe sind in der Zeit der Diadochen nichts Seltenes, s. Droysen, H.,
Heerwesen und Kriegführung der Griechen (Hermann's Gr. Antiquit.
[1889] 2, 2) S. 290 A. I. Der Scholiast aber nriöchte die Erfindung
der zerlegbaren SchiiTsthürme dem Agrippa zuschreiben, jedoch mit
Unrecht; sie sind, wenn nicht früher, schon von Cassius bei der
Blockade von Rhodus angewendet, Appian. b. c. 4, 72 (Belagerung
von Rhodos): tbv KaGGiov, rotg TtQog &c(kcc667] xzi/iGv xo vuvxinov ovn
avevoifiov eig xufpyiafiav litayuyövxw iXTci^fov yccQ xt xoiovvov, imcpi^exo
nvQyovg enxvyiiivovg , o'i xoxe aviGxavxo, und es ist nicht unwahrschein-
lich, dass die Schiffsthürme bei dieser Gelegenheit den Mauerthürmen
gegenüber gestellt wurden. Dass die Thürme keinen festen Bestand-
theil des Schiffes bildeten, sieht man aus der Erzählung (s. I 275),
dass die Seeleute des Pompeius nach der Schlacht bei Naulochus,
um schneller fliehen zu können, die Thürme in's Wasser stürzten,
und aus einer Stelle bei PoUux i, 92: iav 8s i] v,axü(poc<y.xov xo nXolov^
87tivav7trjyovvxai 7tvQyov'j(^oi. xorl iit avxm nvQyiSui Ovo , df^iov Y.cä
EVCOVVflOV.
21) (zu S. 261.) Vgl, Reinach, Th,, Le collectivisme des Grecs
de Lipari, in der Revue des etudes grecques 3 (1890) p. 86 — 96,
der die Worte des Diodor 5, 9: ndhv oihjQOvxovaiv, oxav 6 %q6vog
ovxog diil&rj, mit Recht auf eine wiederholte Verloosung der Aecker
bezieht. Vgl. Fustel de Coulanges, Revue des questions historiques
1890 avril, und VioUet, P. , Caractere collectif des premieres proprietes
immobilieres: Biblioth. de l'Ecole d. chartes 1872 p. 455, vgl. p. 467.
9. CapiteL
Entscheidungskampf gegen Sex. Pompeius.
i) (zu S. 263.) Florus 2, 18: Bellum cum Sex. Pompeio. Vellei.
2, 79, 3. Sueton. Aug. 16. Cornelius Severus schrieb ein bellum
Siculum, hrsg. nach 762/9, vgl. Wernsdorf, Poet. lat. min. 4, i p. 25.
Vielleicht bezog sich auch die Sicilia des Augustus (Weichert, Imp.
Caes. Aug. scr. reliq. p. 87 — 88) auf diesen Krieg. Vgl. Drumann 4, 576.
Hitze, de Sex. Pompeio p. 15: de hello Siciliensi.
2) (zu S. 263.) Cass. Dio 49, i : KaTöaQ 6i, ag xo xe vavtixbv
i}xoi^cc6xo aal xo eciQ iviöxt}, rjQS re in xav Bcccäv, setzt allerdings die
I ,5 III. 9- Entscbeidungskampf gegen Sex. Pompeius.
Abfahrt der Flotten in den Anfang des Frühjahrs; diese Angabe ist
aber der viel genaueren des Appian gegenüber zu verwerfen, Appian.
b. c. 5, 97: xal T^g avaycoyjig rov KaißaQog 7} TjfieQa nQOSLQrjto Ttäöi,
Kai r^v öenartj tQOTtöov &eQivä)v, TJvriva 'PcofiaiOL vov^rjvLav ijpvGi xov
(ir)vbg ov inl rtfit] tov KaiaaQog rov TtQOteQOv ^lovXiov avrl KvivxiUov
KaXovöiv. xrivöc ^sv 6 KcclOaQ &qi6s ttjv tj^eqccv, alöiovfxevog i'öcog dca
tÖv TtaiEQa vi'>i}]g)6Q0v ael yevoiievov.
3) (zu S. 263.) Appian. b. c. 5, 98: ''Aitnlov ö' aqxi t6 ^A&^vatov
ccnQOv ■TtSQinXiovTog ctv (lev övvsxQißovxo x5>v vs&v a^cpl xcdg nh^aig, at
ö' ig xiX^axa i^atKeXXov vnb ^vfitjg, at ös xccl 6t,cQQt(pri6av ovk aöivstg.
4) (zu S. 264.) Greswell, E. , Origines kalendariae 4 p. 71.
5) (zu S. 264.) Wenn Plennius Nichts weiter ist, als die griechische
Form des Namens Plinius (s. Klein, Verwaltungsbeamten i, i S. 136),
so tritt dieser Name hier zum ersten Male auf; etwas jünger, aber
immer noch älter als 6 n. Chr. ist die Grabschrift eines Soldaten
L. Plinius Sex. f. Fab. domo Trumplia (Arch.-Epigr, Mittheil. a. Oe. 10
S. 204 = C. I. L. III Suppl. 7452).
6) (zu S. 265.) Oros. 6, 18, 21: Mena libertus Pompei cum
sexaginta navium classe ad Caesarem defecit eidemque classi ipse
iussu Caesaris praefuit. Idemque continuo cum Statilio Tauro adversus
Menecratem Pompeianum ducem navale bellum gessit. Deinde Caesar
adversus eosdem Pompeianos cruentissimum bellum navale confecit;
sed continuo victricem classem paene universam apud Scylaceum nau-
fragio amisit. — — § 25: Mena libertus cum sex navibus ad Pom-
peium rediit, a quo clementer receptus Caesaris classem incendit,
quamvis nuper Caesar alteram secundo naufragio perdidisset. Idemque
Mena postea ab Agrippa navali proelio circumventus cum sex triremi-
bus ad Caesarem transiit, sed hunc Caesar tertio transfugam indulta
tantum vita segnem reliquit.
7) (zu S. 265.) Einen Fdiog K\avivt,og Fatov vcbg TriQrjxivcc
PißiXogQ)] finden wir als Senator wieder bei der Redaction eines S. C.
vom J. 729/25 (s. S.-B. der berliner Akad. 1889 p. 968) und in einer
Inschrift von Tusculum, C. I. L. XIV 2622: C • Caninius C • f • Rebilus
(,,aetatis fere Augusti"). Aber mit Sicherheit lässt sich die Identität
nicht behaupten.
8) (zu S. 265.) Cicero ad famil. 15, 17, 2 (a. 709/45): Mindius
Marcellus et Attius pigmentarius valde gaudebant se adversarium per-
didisse.
9) (zu S. 266.) Nicht nur die alte Schiffersage von der Scylla
und Charybdis zeigt, wie verrufen die Strasse von Messina war, sondern
auch Inschriften, wie C. I. L. X 3813 (Capua): Neptuno sacrumüü
Votum in Siculo fretu (sie) | susceptum solvit •
III. 9- Entschcidungskampf gegen Sex. Pompeius. 177
10) (zu S. 266.) Unter den Legionen, die den sicilischen Krieg
mitmachten, sind zu nennen: leg. I (Appian. 5, 1 12), leg. XIII (Appian.
5, 87). Die leg. X Fretensis hat ja bekanntlich durch ihre Thaten
in diesem Krieg wahrscheinlich ihren dauernden Ehrennamen erhalten,
s. Monum. Anc. ed. M.^ p. 69 n. 5. Dass z. B, die leg. XII nach dem
Kriege in Sicilien (Thennae) angesiedelt wurde (C. I. L. X 7349), be-
weist nichts dafür, dass sie den Krieg mitgemacht hat.
11) (zu S. 267.) Nach Appian. b. c. 5, 105 commandirte De-
mochares die Flotte des Pompeius vor Mylae, und doch glaubte
Agrippa dort nur den Papias zu finden (c. 106 u. 107). Nach Cass.
Dio 49, 8 commandirte kurz vorher Demochares an der Südküste;
nach Appian. b. c. 5, 104 ist es Papias, der von dort siegreich zum
Pompeius zurückkehrt; desshalb hat schon Drumann 4, 579 A. 8 ver-
muthet, „beide Namen bezeichnen offenbar dieselbe Person". Aber
derselbe Freigelassene kann doch nur entweder Demochares oder
Papias geheissen haben; ich möchte desshalb statt Papias Papius
schreiben; diesen römischen Gentilnamen erhielt er bei der Frei-
lassung und hiess von nun an Papius Demochares. In diesem Sinne
ist also der Text des Appian zu corrigiren. Die gens Papia speciell
für die Triumviralzeit finden wir C. I. L. IX 2770 in Bovianum vetus
(„litteris antiquioribus").
12) (zu S. 268,) Vgl. Appian, b. c. 5, 106 ff. Cass. Dio 4g, 2 ff .
Vellei. 2, 7g. Liv. perioch. 129. Oros. 6, 18, 26 — 34.
13) (zu S. 269.) Appian. b. c. 5, iio: y.cd avrbg (Agrippa) inav-
ilXd'Sv ig 'leQav. Vgl. die Anmerkung von JNIendelssohn zu dieser
Stelle. Cass. Dio 49, 7 nennt wiederum den Hafen des Agrippa
Lipara statt Hiera; wahrscheinlich denkt er im Allgemeinen an die
liparischen Inseln.
14) (zu S. 269.) Livius per. 129: Adversus Sex. Pompeium vario
eventu navalibus proeliis pugnatum est, ita ut ex duabus Caesaris
classibus altera, cui Agrippa praeerat, viceret, altera quam Caesar
duxerat, deleta expositi in terram milites in magno periculo essent.
15) (zu S. 269.) Sartorius v. Waltershausen, d. Aetna, hrsg. von
Lasaulx, Lpzg. 1880, identificirt den Onobalas mit dem heutigen
Alcantara, Holm dagegen hält den Onobalas nicht für identisch mit
dem Akesines (Cantara), sondern eine ,,Fiumara bei Tauromenion".
,,Der Archegetes muss zwischen Tauromenion und C. Schisö (Naxos)
gesetzt werden", s. Holm, Gesch. Siciliens i, 33g.
16) (zu S. 269.) Appian. b. c. 5, iio: 0" fisv avxmv ig K6k%vvov
«KQav (OQfiiGavro^ ol ns^ol 6 ovk a^tovvrsg ayfpv r&v TtoXsfiicov öxqccto-
TtsSsvEiv ig OoiviKcc noXiv civeyÜQovv. — Holm, Gesch. Sicilien i S. 332,
hält Konnvvog für das heutige Vorgebirge San Alessio.
138
III. 9- Entscheidungskampf gegen Sex. Pompeius.
17) (zu S. 270.) Druraann 4, 582 A, 20 meint, Pompeius habe
für diesen Erfolg zum zweiten Mal sich als Imperator begrüssen lassen,
da er sich auf Münzen (s. o. I S. 244) imperator iterum nennt. Allein
das bezieht sich wohl auf frühere Zeit ; nach diesem Sieg hat Pompeius
schwerlich noch viele Münzen prägen lassen.
MaasstcLb 1: 1500.000.
i8) (zu S. 270.) Der Legat Titinius ist vielleicht der Adoptiv-
vater des L. Titinius Sulpicianus, vgl. C. I. L. III 605: L • Ti[t]inio
L • f • Aem • Sulpiciano | pontif • praef ■ pro Ilvir • et Ilvir quinq | tr •
mil • et • tr • mil • pro legato et praef quinq | T • Statili Tauri patri •
19) (zu S. 270.) Appian. b. c. 5, 1 1 1 : tö [lev öe'^LOv sTtirQsne
TtttviG), t6 de Xaiov KccQnto). Drumann 4, 581 A. 14 nimmt Anstoss
an dieser Stelle, ohne aber die Lösung zu finden. Ein Legat des
Augustus KuQKiog wird nirgends sonst erwähnt; der Name ist über-
haupt nicht römisch; man braucht aber nur einen Buchstaben zu
ändern und statt K IC zu schreiben, so ergibt sich der Name des T.
Carisius, bekannt als Münzmeister des lulius Caesar ca. 705/49 — 709/45.
Mommsen, Rom. Münzw. S. 651. Babelon i p. 313. Sabatier, Familles
romaines pl. 2 n. 24: T • Carisius Illvir (Sphinx); wohl zu unterscheiden
von dem gleichnamigen Münzmeister von ca. y^2/2 2 und kaiserlichen
Legaten P. Carisius (Borghesi 2, ^;^;^. Babelon 2 p. 68 no. 166). Auch
die Inschrift von Avignon C, I. L. XII 1028 („Htt. optimis et antiquis"):
III. 9- Entscheidungskampf gegen Sex. Pompeius. i :jq
T • Carisius T-f- | pr(aetor) Volc(ano) ar(am) dat, ist wahrscheinlich
nicht auf unseren Legaten des Augustus zu beziehen. An den jüngeren
P. Carisius, den wir 12 — 14 Jahre später als leg. Aug. in Spanien
wieder finden, möchte ich um so weniger denken, als der Caesar
seine Flotte in dieser Noth nicht einem Anfänger kann anvertraut haben.
20) (zu S. 270.) Sueton. Aug. 16: Traiecto in Siciliam exercitu,
cum partem reliquam copiarum continenti repeteret, oppressus ex in-
proviso a Demochare et Apollophane praefectis Pompei, uno demum
navigio aegerrime effugit.
21) (zu S. 270.) Auf diese Flucht des Caesar aus Sicilien scheint
allein die Angabe des Plinius zu passen. Plin. n. h. 7, 148: naufragia
Sicula et alia ibi quoque in spelunca occultatio iam in navali fuga
urguente hostium manu preces Proculeio mortis admotae. Caesar,
der es nicht liebte, seine Person zu exponiren, ist sonst niemals
nach einer Seeschlacht bei Sicilien in solcher Gefahr durch nachsetzende
Feinde gewesen, dass er an Selbstmord dachte. — • Dass sein Schiff
genommen wurde, schliesse ich daraus, dass er nur mit einem Be-
gleiter das Festland erreichte (Appian. b. c, 5, 112),
22) (zu S. 271.) Hierher ziehe ich wegen der persönlichen An-
wesenheit des Pompeius eine Erzählung beim Plin. n. h. 7, 178: Bello
Siculo Gabienus Caesaris classium fortissimus captus a S. Pompeio
'iussu eius incisa cervice et vix cohaerente iacuit in litore toto die.
deinde cum advesperavisset, gemitu preeibusque congregata multi-
tudine petiit uti Pompeius ad se veniret aut aliquem ex arcanis mit-
teret, se enim ab inferis remissum habere quae nuntiaret. misit com-
plures Pompeius ex amicis, quibus Gabienus dixit inferis diis placere
Pompei causas et partes pias, proinde eventum futurum quem optaret.
23) (zu S. 271.) Erst kurz vorher in demselben Sommer hatte
Caesar den Maecenas nach Rom schicken müssen öicc rovg eTtrorj-
(livovg ext, nqoq xr]v fivrjfi'Yjv UofiTtritov Mdyvov' ov yaQ avrovg e^eXmev
1] 66^a rov avdQog rovtov (Appian. b. c. 5, 99, vgl. 5, 112).
24) (zu S. 271.) Axt, Zur Topographie von Rhegion und INIessana,
Progr. von Grimma 1887.
25) (zu S. 271.) ,,In demselben Gebirge (bei Messana) werden
zwei Engpässe erwähnt, der von Tauromenion und der von Mylai,
worunter Zugänge nach INIessana von jenen beiden Städten her zu
verstehen sind. Jener ist die Wegesenge an der Küste bei S. Alessio.
Hier erhebt sich der aus gelbem Kalkstein bestehende Berg schroff
aus der See, und die Strasse hat in den Felsen gehauen werden
müssen. INIoderne Befestigungswerke zeigen die Bedeutung, die man
noch lange diesem Punkte beigelegt hat. Der Pass von Mylai ist der
Weg über das Gebirg, den noch heute der Reisende zwischen IMc?-
I^O ni. 9. Entscheidungskampf gegen Sex. Pompeius.
sina und Milazzo zurückzulegen hat. Auf seinem höchsten Punkt steht
ein verfallener, mittelalterlicher Wartthurm und ein Telegraph, 6 Miglien
von Messina." Holm, Gesch. von Sicilien i, 14; vgl. Axt, Zur Topogr.
von Rhegion und Messana S. 26: Das Gebiet von Zankle-Messana.
26) (zu S. 271.) C. I. L. X 8041, 18 (iNIonteleone) : Q • Laronius •
cos • imp • iter • (cos. a. 721/33). Ueber Ziegelstempel mit diesem Namen
s. Borghesi, Memorie d. Institute p. 178. In welchem Verhältniss
ein Quattuorvir gleichen Namens und ungefähr gleicher Zeit zum
Consul gestanden hat, ist schwer zu sagen, Not. d. scavi 1882 p. 395
(Monteleone, = C. I. L. X no. 49): Q • Laronius Q • f • [augur] | L ■
Libertius C • f • pont • max • IUI • vir • i • d • q • c • p • ex S • C ■ con • IIS.
27) (zu S. 273.) Plinius n. h. 9, 55 spricht von einem Vorzeichen,
das sich zeitlich nicht näher bestimmen lässt: Siculo hello ambulante
in litore Augusto piscis e mari ad pedes eius exilivit quo argumento
vates respondere Neptunum patrem (Florus 2, 18, 3) adoptante tum
sibi Sexto Pompeio — tanta erat navalis rei gloria — sub pedibus
Caesaris futuros qui maria tempore illo tenerent.
28) (zu S. 273.) Tisienus Gallus s. Klein, Verwaltungsbeamte i, i
S. 137-
29) (zu S. 273.) Caesar verwüstete bei dieser Gelegenheit zr}v
TIcilcaar)]vä)v yijv (Appian. b. c. 5, 117). Da wir die Lage dieser
Landschaft nicht kennen, so vermuthet Cluverius statt dessen 'j4ßa-
%uiviv(ov. *S. Holm, Gesch. Siciliens i, 72. 91. 367. Abakainon bei
Tripi: Not. degli scavi 1886 p. 463. Statt TIuXaiGxrivovg liest Hitze,
de Sex. Pompeio p. 2t, n. 66: 'AXai6i^vovg.
30) (zu S. 273.) Appian. b. c. 5, 118: 0 de (Caesar) wQQaöei (isv
xa ivccXia nccvra.
31) (zu S. 274.) Drumann 4, 584 bezweifelt ohne Grund die von
Appian. b. c. 5, 118 bezeugte Herausforderung zur Seeschlacht; man
braucht aber nur auf die gegenseitigen Herausforderungen vor und
nach der Schlacht von Actium zu verweisen.
32) (zu S. 274.) XsiQsg GcörjQKi waren schon vom Archimedes
(Plut. iMarcell. 15) und Duilius angewendet. Die Erfindung ist eine
griechische. Vgl. Diodor. 13, 106: (Lysander) aiörjQccg iTttßaX^v xeiQag.
Plinius n. h. 7, 205 schreibt sie dem Pericles zu. S. Droysen, Heerwesen
u. Kriegführung der Gr. (Hermann's Gr. Antiquitäten [1889] 2, 2)
S. 306 A. Agrippa scheint also das bereits Bekannte verbessert zu
haben. Vgl. Appian. b. c. 5, 118: insvoet, de aal xov zaXov^iZvov uQnctya
o ^AyQiTCTtag, '^vXov nevxcmriyy oiöriQa neQißeßXrjfiivov (s. d. INIünze S. 255),
KQiKOvg k'iov TtSQ^ KBQuiag ey.ccxsQag' xcöv öe kqikcov el'xexo xov fisv 6
aQTca'^, GidrjQiOV nafiTtvXov, xov 6e xaXnöia noXXu, finjyavcdg iTtiöncofiEvcc
xov uQTtaya, oxe xfig 7toXE(xtug veag in %axciniXxov Xdßoixo. Vgl. c. 119.
III. 9- F-ntscheiclunfjskampf fjegcn Sex. Pom])eius. 141
Den Zweck des einen Rings ersielit man aus Pollux i, 94: k'ort 6s
rig fjLfJiavrj Kcd tQOiog Kcd xqo'iLUa nal 8l cov oi y.uXoi diaiQOVvrca y.ol-
%oi' t6 yccQ Ktqv.01 noiy]xt%6v^ I'ölov de xh y.vxXoi', der Enterhaken sollte
erst das feindliche Schift' fassen und dann in den zweiten Ring eingreifen.
;^^) (zu S. 274.) In der Gegend des heutigen Bagni, 17 Miglien
von iMessina, hat man bei Gelegenheit der Ausgrabungen vom J, 1835
antike Reste gefunden, die mit dem alten Naulochus in Verbindung
gebracht werden, s. La Farina, C., sul sito dell' antico Nauloco,
Bull. d. inst. arch. 1836 p. 95 — 6 {= Faro, fasc. 3 marzo 1836).
34) (zu S. 274.) Ebenso betont Antonius bei Cass. Dio 50, 19:
TtEQt ZiKeXiav 'AyqiTmag ivavKQuxrjös, dass Agrippa, nicht Caesar bei
Sicilien gesiegt habe.
35) (zu S. 275.) Orosius 6, 18, 29: nam centum sexaginta tres
naves aut demersit aut cepit. Pompeius cum decem et Septem navi-
bus vix elapsus evasit. Wenn diese Zahl von 163 Schiffen richtig ist,
kann sie sich nur auf die grossen Schlachtschiffe beziehen, da Pom-
peius die Schlacht bei Naulochus mit 300 Schiffen begonnen hatte.
Im Monum. Ancyr. (lat. I 19. 20) sagt Augustus nur im Allgemeinen:
Naves cepi sescen[tas praeter] eas si quae minore[s quam trirjemes
fuerunt. Ueber die Berechnung im Einzelnen s. Mommsen's Commen-
tar dazu S. 9.
36) (zu S. 276.) Strabo 6, 2, 3 p. 268: (Messana) UofiTcrfiog
2lS,xog ivtav'd'Ci Gvveiyß xo vavrixou, noXe^&v Ttobg xbv 2sßa6xbv KcaöaQU.
^Evxsv^^Ev öh Tial xtjv cpvyriv inoLrjGcixo, innsGojv r/Jg vifiov. Florus 2, 18, 9:
non alia post Xerxem raiserabilior fuga. quippe modo trecentarum
quinquaginta navium dominus cum sex septemve fugiebat extincto prae-
toriae navis lumine anulis in mare abiectis, pavens atque respectans.
37) (zu S. 276.) '£1/ TtoAcf KC(X&g xsxstxiöfiEvrj sagt Appian. b.
c. 5, 122 von Messana.
38) (zu S. 276.) Drumann i, 21 A. 18 meint, Plennius sei nur
mit einer Legion von Libybaeum heimgekehrt; ,, sieben andere aus
dem Lager bei Naulochus vereinigten sich mit ihm" (Drumann 4, 586);
aber das wird nirgends berichtet.
39) (zu S. 276.) Strabo 6, 2, 3 p, 268 sagt von Messana: oIksl-
xai 6 iTiav&g rj nohg, iiäXlov 6s Kuxdvr}.
40) (zu S. 276.) Appian. b. c. 5, 123 spricht von 22 Legionen;
ähnlich Velleius 2, 80: inflatusque amplius viginti legionum numero;
andere dagegen von 20 Legionen. Sueton. Aug. 16: Post Pompei
fugam coUegarum alterum M. Lepidum, quem ex Africa in auxilium
evocarat, superbientem viginti legionum fiducia summasque sibi partes
terrore et minis vindicantem spoliavit exercitu supplicemque concessa
vita Circeios in perpetuum relegavit. Auch Orosius 6, 18, 30 spricht
1^2 ni. 9. Entscbeidungskampf gegen Sex. Pompeius.
von 20 Legionen. Drumann i, 21 weist darauf hin, dass Lepidus
mit 12 Legionen von Afrika kam und 8 Legionen vom Plennius er-
hielt. Dennoch ist zwanzig wahrscheinlich nur eine runde Zahl. Nach
Appian. b. c. 5, 104 hatte Lepidus noch vier Legionen aus Afrika
nachkommen lassen, von denen zwei bei der Ueberfahrt durch die
Flotte des Papius vernichtet wurden (Tov 6e axQarov ovo fiev reh]
öicoXezo iv rrj ^aldaaij). Zwei Legionen sind also gerettet, und damit
gewinnen wir grade die Zahl von 22 Legionen. Vgl. Brueggemann,
De M. Aemilii Lepidi vita et rebus gestis p. 63 — 64.
41) (zu S. 278.) Ueber die Jahreszeit der Katastrophe auf Sici-
lien haben wir nur die Angabe des Appian. b. c. 5, 117: iv q)&tvo-
Ttdooco; genauer sind die inschriftlichen Zeugnisse im C. LL. X8375:
Sept. 3. [III non • Septembr. Eo die exerjcitus Lepidi • tradidit • se •
Caesari. Suppli[c]a[tio] ... S. Hermes 17, 632. Ephem. epigr. i
p, 37 — 38, Sept. 3.: Feriae et supplicationes ad omnia pulvinaria, q(uod)
e(o) d(ie) Caesar August(us) in Sicilia vicit. C. I. L. IX 4192, Fasti
Amitern. Sept. 3.: Fer(iae) et supplicationes aput omnia pulvinaria
quod eo die Caes(ar) divi f • vicit in Sicilia Censorin(o) Calvis(io) cos •
(715/39). Vgl. Eckhel, d. numm. 6, 72. ,,Dass die Jahresdaten des
Friedens von Misenum und der Niederlage des Sex. Pompeius . . . ver-
wechselt sind, ist allgemein anerkannt" (Mommsen, Hennes 17, 633 A.).
Ehe das Feriale Cumanum (C, I. L. X 8375) in seinem jetzigen
Umfang bekannt wurde, bezog man natürlich die Notiz der Fasti
Amiterni zum 3. Sept. auf den Sieg bei Naulochus. Bei der Publi-
cation der neugefundenen Reste des Festkalenders von Cumae hat
aber Mommsen gezeigt (Hermes 17, 632), dass man nicht an dem
einen Ort den Seesieg, an dem anderen die Unterwerfung des Lepidus
und seines Heeres als Abschluss des sicilischen Krieges gefeiert haben
kann. Vielmehr ist in beiden Fasten dasselbe Ereigniss gemeint, d. h.
die Entscheidung am 3. Sept. Der Sieg von Naulochus fallt also un-
gefähr in die letzten Tage des August.
42) (zu S. 278.) S. Brüggemann, De M. Aemilii Lepidi vita et
rebus gestis (Münster 1887) p. 71.
43) (zu S. 278.) Cass. Dio 50, 20: Tcdvrag fisv cog slneiv rovg
fisrd rov 2e^tov räv eXKoytiicov yevo[isvovg aTtsxrovorsg , TtoXXovg äe Kai
zäv ^erd rov Aenldov GvvaQa^ivoiv ocplßiv dnoXatXenorsg.
44) (zu S. 278.) Die Feinde des Caesar machten ihm später
Vorwürfe, Tac. ann. i, 10: sed Pompeium imagine pacis, sed Lepi-
dum specie amicitiae deceptos. Was den Lepidus betraf, waren diese
Vorwürfe sicher nicht gerechtfertigt, da Lepidus es war, der die
Feindseligkeiten eröffnet hatte.
Viertes Buch.
Die Zweiherrschaft des Caesar und Antonius.
I. Capitel.
Caesar nach dem Kriege.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Sabatier, M6dailles Rom.
Imp. pl. 3 n. i6 und Cohen i- p. 82.
i) (zu S. 282.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 118: Siciliam et Sardiniam
occupatas belle servili reciperavi.
2) (zu S. 282.) Oros. 6, 18: Taurus Caesaris praefectus totam
paene Siciliam ferro pertentatam conterritamque in fidem recepit.
Cass. Dio 49, 14. Später fand Statilius Taurus in Afrika einigen
Widerstand, über den er aber bald triumphirte. C. I. L. I p. 461 (z.
30. Juni 720/34):
T • Statilius • T • f • Taurus • procos • ann • DCCXIX ex Africa
pridie K. lul.
Vgl. C. I. L. I p. 478.
3) (zu S. 282.) Oros. 6, 20, 6 (vgl. 6, 18, S3 — 34): Deinde cum
secundo, in Sicilia receptis a Pompeio legionibus XXX milia servorum
dominis restituisset et quadraginta et quattuor legiones solus imperio
suo ad tutamen orbis terrarum distribuisset, ovansque Urbem ingressus
omnia superiora populi Romani debita donanda, litterarum etiam monu-
mentis abolitis censuisset — — .
4) (zu S. 283.) Livius perioch. 131: Caesar seditionem veterano-
rum cum magna pernicie motam inhibuit.
5) (zu S. 283.) Cass. Dio 49, 34: (Caesar) ag d' ovöhv fiäXkoi'
iGacpQOi'lo&rjGav, oXiyovq k'S, avrcöv rovg TtQEößvtdrovg ig raXavtav xXrjQOV-
Xi^Govrag ms^ips. INIonum. Anc. ed. M."'^ p. 119: Colonias in — —
Gallia Narbonensi militum deduxi. Lieber die gallischen Colonien
s. Desjardins, Gaule 3, 65.
6) (zu S. 283.) Borghesi, Oeuvr. 2 (numism. 2), 209: le colonie
d'Augusto nella Sicilia [Panormus, Thermae, Tyndaris] non furono de-
j ^^ rV. I . Caesar nach dem Kriege.
dotte se non che nel 733 siccome impariamo da Dione [54, 7]. Vgl.
Henzen, Annali d. Inst. 2g (1857) p. 115. Marquardt, R. Staatsverwalt. i^
S. 246, Agrigent z. B. , das später lateinische Münzen prägte, schlug
um diese Zeit, nach der Besiegung des Sex. Pompeius, griechische; s.
Catalogue of anc. coins British Mus. (Sicily) p. 22 No. 165: AKQayav-ivcov
(Kopf des Augustus, ohne Kranz), l^ AKQayav-tivcov (Kopf des Agrippa?).
Ebenso Panormus p. 124 f. No. 42: JlavoQ fittrcv (Kopf des Augustus),
5t Triquetra und Gorgoneion, dazwischen Gerstenkörner.
7) (zu S. 283.) Es bleibt in hohem Grade auffallend, wie Caesar
über eine Stadt in der Reichshälfte des Antonius verfugen konnte,
zumal da die Stadt römische Colonie war wohl schon seit der Zeit
des Dictators Caesar, Das schUesst wenigstens Mommsen (Mon. Anc.^
p. 120) aus dem Umstand, dass Freigelassene dort Duumvirn wurden
(vgl. die Münze in v. Sallet's Ztschr. f. Num.. 6 S. 13). Auch in der
Triumviralzeit hat die Stadt als Colonie Münzen geprägt, s. Imhoof-
Blumer, Monnaies gr. p. 213: C • I • N • C ■ ex • d • d • (Kopf des M.
Anton.), ß: T • Fufius • M • Aimil • Ilvir (Kopf des Caesar), Catalogue of
gr. coins in the Br. Mus. (Crete and the Aegean Islands; Cnossus) p. 26
No. 72: [c • i] N • C [ex d • d • (?)] (Kopf des M. Anton,; Labyrinth),
C -I -N-
B: T • Fufio • M • Aimi[lio llvir] (Kopf des Caesar), No. 74—76: ^
(Kopf des Caesar), ^ C • Petronio [M • Antonio] Ilvir [ex d • d •]
(Labyrinth). Revue numism. frany. 1845 p. 340 ss.: C • I • N • C • ex •
d.d. (Kopf des M, Anton,; Labyrinth), R T • Fufio • M • Aimilio Ilvir
(Kopf des Caesar). Ibid. p. 341 : C • I • N • C • (Kopf des Caesar),
R C • Petronio • M • Antonio ex . d ■ d . Ilvir (Labyrinth), Vgl, Leake,
Num, Hellen. Insular Greece p. 9 und Append, Islands p, 158 Cnossus.
Head, Hist. num. p. 391.
Zum zweiten Male wurde die Stadt wahrscheinlich colonisirt
zwischen 723/31 und 727/27, Strabo 10 p. 477 nennt die Stadt eine
römische Colonie, ebenso die Inschriften: Ephem. epigr. 7 p, 424
No. I (Creta): Col • Col • I • N • Cn • dedit. No. 2 (Creta, Cnossus):
— — In hoc muner(e denarii) D sunt quos e lege coloniae pro ludis
dare debuit. Auffällig bleiben dann nur griechische Münzen aus
späterer Zeit, s. Mionnet 2, 271 No. iii (Creta): KataaQ Avyovörog
(sein Kopf), R, rVcoffötojv (sie; Labyrinth). Vgl. C. I. G. 2597 (s. d.
Commentar) und Kubitschek, Imperium Rom. p. 260.
8) (zu S. 284,) Strabo 6, i, 6 p, 259: (Rhegion): UofiTttfCov d'
iKßaXcov TTjg ^LKeXlag 6 SeßaGxog Kaiöa^ oqüv XemavdQovGav Trjv nohv
GvvoiKOvg k'öanev ccvroig r&v in rov 6t6Xov xivag' %al vvv inav&g
evavÖQEi. C. I. L. X 4 (Regium): Regm/'s luh'ensibus. Vgl. Ptole-
maeus 3, i.
rV. I. Caesar nach dem Kriege. I^c
9) (zu S. 284.) Vergil. Aeneid. 8, 682 fr.:
Parte alia ventis et dis Agrippa secundis
Arduos agmen agens, cui belli insigne superbum
Tempora navali fulgent rostrata Corona.
Ovid. de art. amator. 3, 392: Navalique gener cinctus honore caput.
Plin. n. h. 16, 7. Seneca de benef. 3, ^2. Cass. Dio 49, 14:
roig TS VTioör Qarij'yoig hXXoiq xs cikXa nal to5 Ayqijnta 6xi(pavov IQV-
Govv ifxßoXotg ■ijöKijfiivov idwQiiaazo. 0 firj TtQoteQov jhiJt' avd-i,g uWa
reo iyivexo' %cd oTKog ye 6ia Ttaird?, oGamg oi' tiva imvi'Ki.cc ni^i\)avx£g
xov 6xicpavov rov ödcpvivov , SKeivog xovxoi to5 vcvx^c<T?jTtxc5 ^^^coto,
öoy^avt vaxsQov ißEßaico&rj. Serv. zu Verg. Aeneid. 8, 684: contra
quem (Sex. Pomp.) primo cum Agrippa dimicavit Augustus; postea
Agrippae cura data est, qui eum delevit, ob quod ei Augustus rostra-
tam dedit coronam, quia vicerat navali certamine. Livius per. 129:
M. Agrippa navali corona a Caesare donatus est; qui bonos nuUi ante
eum habitus erat. Vellei. 2, 81, 2. S. Frandsen, Agrippa S. 206. Vgl.
Cohen i^ p. 175 ff. No. i. 8. (Gades). 13. (Caesar. Augusta); p. 177
No. I. — 4. Am Besten sieht man diese SchifTskrone verbunden mit
der Mauerkrone des Agrippa bei Imhoof- Blumer, Porträtköpfe auf
röm. Münzen (Lpzg. 1879) Taf. i, 9. Die meerblaue Admiralsflagge
erhielt Agrippa nicht nach der Schlacht von Naulochus (Sueton. Aug. 25),
sondern von Actium (Cass. Dio 51, 2 1), s. Frandsen, Agrippa S. 204 ff.
10) (zu S, 284.) Cass. Dio 49, 7: xoßovxov yccQ nov %cd 6 Koqvov-
cpiKiog ETtl xT] rcdv (jxqccxlcot&v GcoxrjQUi icpqovei aöxs oial iv xy 'Pcofitj inl
iXicpcivxog, bGccKLg l'^ro xfig ohtag iöslnvEt,, ccvanoiiL^eö&ai,.
1 1) (zu S. 284.) Vgl. Boucher-Leclerq, bist, de la divination 4, 367.
An diese Würde seines Herrn erinnert die Grabschrift eines seiner Frei-
gelassenen, Not. d. scavi 1887 p. 240 n. 657: M • Valeriu /// | Mes-
sallae | 1 • Philarg | viat • augur | 0 • Thais | Philarguri | in fr • XII • in •
agr I p . XX .
12) (zu S. 284.) Cn-DomitiusM-f-M-n- Calvinus, s.Drumarm3,3,
Ephem. epigr. i p. 215. C. I. L. I p. 461 z. J. 718/36: Cn • Domitius
M • f • M • n • Calvinus an • DCCXVII procos • ex Hispania XVI K • Sextil •
C. I. L. X 63 1 4 (Tarracina ; Ziegelstempel) : [cn • dojmitius • M • f |
[cjalvinus | [co]loneis • dedit • (cos. 701. 714?). C. I. L, VI 1301
(Palatin; cos. 701 u. 714): Cn • Domitius • M • f • Calvinus | pontifex. |
cos • iter ■ imper | (ca. 718) de • manibeis • Waddington, Fastes No. 36.
Münzen: Ecldiel 5, 203. Jordan, R. Topogr. i. 2 S. 427 A. 143. Eph.
epigr. 5 p. 59 No. 151 gehört wahrscheinlich einem anderen Domitier.
13) (zu S. 285.) Vgl. Zumpt, stud. Rom. 197: De dictatoris
Caesaris honoribus. Plutarch. lul. Caes. 57.
14) (zu S. 285.) lieber coluranae rostratae s. u. Actium.
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. 11. 10
Ia6 IV. I. Caesar nach dem Kriege.
15) (zu S. 285.) Appian. b. c. 5, 130: '£% de twv iipTjcptönevcov
xi^&v iösyeto no^mjv, etiqöiov xe tzQO^iqviciv slvca, xor-O"' ag i)(iiQag evi'na.
Auf eine solche Feier weist die Notiz im Feriale Cumanum (s. o. S. 142).
Sueton. C. Caligula 22,: [C. Caligula] Actiacas Siculasque victorias ut
funestas P, R. et calamitosas vetuit soUemnibus feriis celebrari.
16) (zu S. 285.) C. I. L. I p. 461 (a. 718/36): Imp • Caesar Divi
II • III • vir r • p • c • II a • DCCXVII | ovans ex Sicilia Idi-
f. C- f
bus Novembr. Vgl. C. I. L. I p. 478. Monura. Ancyr. i, 21 (ed. M.-
p. 10): [Bis] ovans triumpha[vi]. Cass. Dio 4g, 15. Eusebius erwähnt
diese Ovation, aber nicht am rechten Ort.
17) (zu S. 285.) Monum. Ancyr. lat. 4, i ed. M.^ p. 78: Curiam
— — - templumque ApoUinis in Palatio cum porticibus — — feci; und
gr. 18, 20 — 22 p. 157- 'Egya %cavci iyivsTO vn avtov vaol — — — -
^yiTtoXlcovog . Vgl. Cass. Dio 49, 15. Vellei. 2, 81. Sueton. Aug. 2g,
Vollendet wurde der Apollotempel erst am g. Oct. 726/28. Auch die
Münzen des Augustus mit Darstellung des Apollo und der Diana
(Eckhel, d. n. 6 p. 85 und 93) hat man auf diesen Tempel bezogen,
da er den sicilischen Sieg der Diana (s. I S. 263), den actischen dem
Apollo danken zu müssen glaubte.
18) (zu S. 285.) Vellei. 2, 81, 3. Sueton. Aug. 2g. Gazette
Archdol. 14 (1888) p. 147. Das Nähere über diesen berühmtem Tempel
des Apollo Palatinus s. u.
ig) (zu S. 286.) Sicilische Diana: Mittheil. d. Rom. Inst. 3 (1888)
T. 10. Friedrichs- Wolters No. 442 und Cohen i- p. 87 No. 171 (vgl.
No, 177), mit imp. XII und XV. Vgl. Schneidewin, F. W., Diana Pha-
celitis et Orestes apud Rheginos et Siculos, Götting. 1832.
20) (zu S. 286.) Mon. Ancyr. 2, 23 (ed. M.^ p. 45): [Pontif]ex
maximus ne fierem in vivi [c]onle[gae locum, populo id sacejrdotium
deferente mihi, quod pater meu[s habuit, recusavi], Sueton. Aug. 31:
pontificatum maximum, quem numquam vivo Lepido auferre sustinuerat,
mortuo demum recepit.
21) (zu S. 286.) Mon. Ancyr. 2, 21 (ed. M.- p. 44): et sacrosan[ctus
ut essem .... et ut q]uoa[d] viverem, tribunicia potestas mihi [esset,
lege sanctum est]. Appian. b, c. 5, 132. Cass. Dio 49, 15. Oros.
6, 18, 34. Vgl. Mommsen, Rom. Staatsr. 2^, 872 A. 6 u. 874. Die
Iterationszahlen bei der Angabe der tribunicia potestas begiimen erst
mit dem Jahre 731/23. Räumlich erweitert wurde Caesar's tribunische
Gewalt 725/2g (s. u.). Drumami 4, 26g A. g7 verwirft die Nachricht
des Appian und Orosius. Ueber die tribunicischen Vorrechte der
Livia und Octavia s. u.
22) (zu S. 286.) Einen Proaedilen finden wir C. I. L. VI 1501.
Doch gehört die Inschrift wahrscheinlich einer etwas späteren Zeit an.
IV. I. Caesar nach dem Kriege. jaj
2^) (zu S. 287.) Appiaii. b. c, 5, 131. Mon. Ancyr. 5, i (ed.
M.^ p. 97): Mare pacavi a praedonibus. Eo bello servorum qui fugerant
a dominis suis et arma contra rem publicam ceperant triginta fere
millia capta dominis ad supplicium sumendum tradidi. Vgl. Vellei. 2, 73.
Oros. 6, i8, 33.
24) (zu S. 288.) Von den Proscribirten wurden Räuber: Varus
(Appian. b. c. 4, 28), Appuleius und Arruntius (4, 46), [Atilius 4, 30,]
Hirtius 4, 43.
25) (zu S. 288.) Sueton. Aug. 32: grassatorum plurimi palam se
ferebant succincti ferro quasi tuendi sui causa et rapti per agros via-
tores — — — . Igitur grassaturas dispositis per opportuna loca sta-
tionibus inhibuit.
26) (zu S. 289.) Appian. b. c. 5, 132 (a. 718/36): AyöTsvonivrjg
ös Kcaa avOidöEig rJjg zs PcofiTjg ccvvrjg %al rfjg ItaXiag TtEQKpavcög ^ Kai
rcbv yiyvo^ivcov ccQTtayy (xstcc t6}.ji'i]g rj hjGrsia kav&ccvovG^^ fiälXov
ioiKOTfov, Saßivog vno KalßaQog aiQS&slg ig di6^d^a)6iv TtoXvv ^ev ei^yd-
ßaro g)&6Q0v icbv dXiüKOfiEvav ^ ivtavxü 8 ofiag £tg SiQrjvrjv dcpvkaKvov
anavxci TteQirjyaye. Kai i^ enEtvov (paöl naqu^Bivca xo xr]g Gxquxiag xüv
vvKXocpvXccKGiv E&og xs Kai elöog.
27) (zu S. 289.) C. I. L. IX 3907 (Alba Fucens; „litt, antiq. non
pulchris"): Herculei • d • [d] | milites • africa[ni] | Caecilianis • j mag • cura-
vit I C • Saltorius • C • f • C. I. L. IX 4503 (Ager Amiternus, Pizzoli; „litt,
pulchr. antiquiorib.") : // et(?) Sabino • praef | [aujxsiliariei • Hispan[ei] • —
Caecilianis (n. 3907) wahrscheinlich mit Bezug auf Castra Caecilia
(C. I. L. II p. 82) in Lusitanien, s. die Anmerkung C. I. L. IX 3907.
Ritschi, P. L. M. E. t. LXXVUD liest statt des zweifelhaften et (n. 4503)
ein verstümmeltes F, d. h. f(ilio); etwas Aehnliches wird zunächst er-
wartet, weil das Fehlen des Gentilnamens sehr auffallend sein würde;
man müsste sonst annehmen, dass der College des Sabinus denselben
Geschlechtsnamen geführt habe.
Schon Drumann, Rom. Gesch. 4, 268 A. 91 hat die Frage auf-
geworfen, wer dieser Sabinus gewesen sei, der so energisch die Räuber
in Italien ausgerottet habe. Er denkt an den ,, Vater des Titius Sabinus,
welcher unter Tiber's Regierung auf Betrieb des Seianus getödtet
würde. Tacit. A. 4, 18. Cass. Dio 58, i." Aber einmal wäre der zeit-
liche Unterschied zwischen Vater und Sohn recht gross, und ausser-
dem wissen wir nichts von dem Vater, am allerwenigsten, ob er den
Namen Sabinus geführt hat. Mich wundert, dass Drumann nicht an
den kurz vorher (Appian. b. c. 5, 81) erwähnten Legaten C. Calvisius
Sabinus (s. o. S. 128 A. 12) gedacht hat. Er war allerdings schon im
Jahre 715/39 Consul gewesen, aber für ein derartiges ausserordent-
liches Militärcommando durchaus nicht ausgeschlossen. Seitdem ist
j^8 IV. I. Caesar nach dem Kriege.
nun aber die Inschrift C. I. L. IX 4503 bekannt geworden, deren
Sabinus praefectus mit dem Cons.ular nicht identisch sein kann. Da
also der Beiname Sabinus häufig ist (bei mehr als zwölf Familien)
und das vorangehende et auf einen CoUegen des Präfecten schliessen
lässt, so ist hier doch wohl nur ein untergeordneter.Befehlshaber gemeint.
28) (zu S. 28g.) Appian. b. c. 5, 129: rag vavg tag 'AvxavLov
öiSTiefinev ig Tarawa. Cass. Dio 4g, 14: reo tc AvTiovta xov l'öov
rcbv ccTtoXofiivcov veöov u.qlQ-^ov ciTcinsiiipsv. Auch ein Fragment aus
den Briefen des Augustus wird sich kaum in anderem Sinne er-
gänzen lassen. Appian. frgm. 2^ ed. Didot p. 576 (frgm. No. 15
II p. 1187 ed. Mendelssohn): ''Amtiavog %' [extco cod.]* '''Ag öe i%Q'>]-
ßdfjirjv naQcc Avxaviov vavg. Die Schiffe, welche nach den Schlachten
noch übrig waren, standen schon im Frühjahr 719/35 wieder zur
Disposition des Antonius, Appian. b. c. 5, 13g: 0ovqvIco öh ov fxaKQav
naQaGT^aroTteÖEvovTt ngürai, ju,£v rjKOv ioi 2!i,oieXtag, rjQog ciQ')(^0(iEvov, vfjsg
eßdofii]xovta oöac TteQießa&rjßav i'^ offov 'Avttoviog ky.ziqriKZL viaxa Ilofi-
Ttrjiov KaiöaQi,' fiexa yaQ xo EvüeXikov EQyov avväg 6 KaiGaq ccniXvGsv.
Aber auch für die vernichteten Schiffe wurde Ersatz geleistet. Wenn
also Antonius (Plutarch. Anton. 55) sich beklagt: oxl xQriGafievog vavg
naq' avxov TiQog xbv noXefiov ccTtEöxeQTjös ^ so lässt sich das nur so in
Einklang bringen, dass die Ersatzschiffe noch eine Zeit lang in Tarent
festgehalten und erst auf die Reclamation des Antonius hin in den
Orient geschickt wurden. Von einer Rückgabe der Legionen, die der
Caesar dem Antonius geliehen hatte, erfahren wir Nichts. Der Rück-
zug aus Medien hatte ihre Reihen wahrscheinlich stark gelichtet.
29) (zu S. 28g,) Babelon i p. ig2 No. go: M • Ant • imp • cos •
desig • iter • et tert • III vir • r • p • c • (Köpfe des M. Anton, und der
Octavia, gegenüber Kopf des Caesar), ^ M • Oppius Capito pro • pr ■
praef • class • f • c ■ (Galeere unter Segeln, darunter F und triquetra).
Ueber M. Oppius Capito vgl. Babelon 2 p. 277.
30) (zu S. 28g.) Babelon i p. 184 No. 71: (Köpfe des M. Anton,
und der Octavia) M • Ant • imp • ter • cos • des • iter • et • ter -III vir r • p ■ c •
ß: L • Atratinus augur • praef • class • f • c • (M. Anton, und Octavia mit
einer Quadriga von Hippokampen [im Felde: HS]. Unter der Qua-
driga A und ,,autel allume"(?). Auf anderen Münzen (No. 74) nennt
Atratinus sich Consul designatus (cos. 720/34). Statt der Hippokampen:
2 Galeeren; statte: B. Ueber Sempron. Atratinus s. Babelon 2 p. 434 — 5.
Annuaire de la numism. 8 (1884) p. 163. Ausserdem gibt es noch
Münzen der Colonie Parium mit dem Namen des Atratinus (s. IMionnet,
Suppl. 5 p. 3g2 ff. No. 694 — g5): (lanuskopf; Füllhorn) Contremarke CC,
R L • Atratinus C • Pari . . . Diese Münzen gehören vielleicht einer etwas
früheren Zeit an.
rV. 2. Der Parlherkrieg des M. Antonius. I4Q
31) (zu S. 28g,) Catalogue of gr. coins in the Br. Mus. Sicily p. 95
no. 4—6 (Lilybaeum): Advßca[ncag] (weibl. Kopf mit Mauerkrone),
\^ Axqcixivo Tfv&icov (eine Schlange windet sich um einen Dreifuss).
Catalogue of gr. coins Br. Mus. Sicily p. 61 no. 8 (Entella): Axquxlvo-v
(Sonnengott im Strahlenkranz mit Chlamys), I^ EvxzXXivav (Concordia[?]
mit Schale und Füllhorn). In ähnlicher Weise sind auch die Osowa-
viKu auf Chios verschmolzen mit den ZeßaGxa 'Pcoi.iau(, s. Mittheil. d.
D. arch. Inst. 13 (1888) S. 178. Vgl. C. I. G. 3082 (Teos): ccyoivo-
d-extjv — — x\a}v TfevlxaexrjQi'K&v ccycovcov Ji,ov[v6taKa)v\ Kca6aorj(av.
2. Capitel.
Der Partherkrieg des M. Antonius.
i) (zu S. 290.) Ueber unsere Quellen für den Partherkrieg des
M. Antonius s. Gutschmid, Geschichte Irans (Tübingen 1888) S. 97 A. 3,
der mit Recht betont hat , dass alle erhaltenen Darstellungen direct oder
indirect auf das Werk des Dellius zurückgehen. Ueber die Fragmente,
die wahrscheinlich dem Werke des Dellius entlehnt sind, s. Fabricius,
W. , Theophanes v. Mytilene u. Q. Dellius S. 220 ff. Vgl. Plutarch.
Anton. 37 — 51. Cass. Dio 49, 23 — 31. Livius perioch. 130. Florus2, 20:
Bellum Parthicum sub Antonio. lustin. 42, 4 — 5. Auch in Arrian's
Parthica (Müller, F. H. G. 3 p. 586) war der Feldzug des Antonius
beschrieben. Aber die Sammlung der Fragmente ist noch sehr im
Rückstand. Appian hat sein Versprechen, eine parthische Geschichte
zu schreiben, wahrscheinlich nie ausgeführt (s. v. Gutschmidt, Philo-
logus 8, 356 — 7). Was unter diesem Namen überliefert wird (z. B.
im Anhang der Ausgabe von Schweighäuser), ist eine Fälschung, meist
nach Plutarch.
2) (zu S. 290.) Plutarch. Anton. 57: 'Pa^aloi ös mnxetQOv ovk
eKEivriv^ ccXX^ Avxcovlov , Kai (.iccXkov ot KksondxQav ioiQccKOxeg ovxe %cckXet
r^g OKxaovlccg ovxe lOQce 6ia(pEQ0v6av.
3) (zu S. 291.) lustin. 42, 4, 1 1 : (Orodes) repente filii morte et
exercitus clade audita ex dolore in furorem vertitur. Multis diebus
non adloqui quemquam, non cibum sumere, non vocem mittere, ita
ut etiam mutus factus videretur. Post multos deinde dies, ubi dolor
vocem laxaverat, nihil aliud quam Pacorum vocabat: Pacorus illi videri,
Pacorus audiri videbatur; cum illo loqui, cum illo consistere; interdum
quasi amissum flebiliter dolebat. Post longum deinde luctum alia
soUicitudo miserandum senem invadit, quem ex numero triginta filio-
rum in locum Pacori regem destinet.
j cQ IV. 2. Der Partherkrieg des M. Antonius.
4) (zu S. 291.) Ueber Phraates IV. (717/37 — 752/2) «• Monum,
Ancyr. ed. Mommsen- p. 136. Eckhel 3, 52g. Mordtmann in v. Sallet's
Ztschr. f. Num. 3, 225 Taf. III: Baadsvg Q^adn^ig) oder n^adri^^g);
auch mit der Pehlevilegende S. 226: Malka Ferhad zak Vorod (== König
Phraates, Sohn des Orodes). Gardner, Percy, Parthian coinage p. 42.
Head, Historia numorum p. 694. Revue numism. frany. 1841 p. 252 ff.
Imhoof- Blumer, Monn. gr. p. 452 No. 70—72 (Seleucia). .
5) (zu S. 291.) Ueber den Namen Monaeses s. Spiegel, Erän.
Alterth. 3, 119 A. i.
6) (zu S. 292.) Nach Vellei. 2, 82 führte Antonius 13 Legionen
in's Feld; nach Aurel. Victor, d. vir. ill. 85: 15; nach Florus 2, 20, 10
und lustin. 42, 5: 16; beim Livius perioch. 130 hat die beste Hand-
schrift, der cod. Nazarianus , wie ich mich selbst überzeugt habe, sogar
18 Legionen. Diese starken Differenzen lassen sich nur so erklären,
dass die Legionen des Antonius beim Partherkriege, ebenso wie später
vor Actium, nicht vollzählig waren. Plutarch. Anton. 43: Ka&oXov fiev
yao om aXYMiq o^Tc VTto^ovutg ovte i^XtKicc XctfntQOZcQOV likkog avronQd-
Tw^ öTQcabv zKHvov donet avvayayeiv iv zoig rote ')(^Q6votg.
7) (zu S. 292.) Plutarch. Anton. 36: Kcdxoi Ttolloig h/tcQit,cxo •
xErqciQ^iag v.ca ßaGileiag e&väv [leyccXcov, iöicoraig ov6i, noXXovg d &g)]]-
QeiTO ßccßiXeiccg.
8) (zu S. 293.) Damascus prägte bald, nachdem Coelesyrien
ägyptisch geworden war, eine Münze (s. Visconti, Iconogr. gr. 3, 316
pl. 57 No. 10) mit einer ägyptischen Lotosblume und der Jahres-
zahl E02 (das 276. Jahr der Seleucidenära beginnt im Herbst 717/37.
Es ist wohl nur ein Versehen, wenn im Museum Sanclement. i
p_ g — 10 — ausser einer Münze mit der Zahl 112 — eine Münze
von Damascus mit E02J angeführt wird). Dass Damascus damals
zum Reiche der Cleopatra gehört habe, dürfen wir sicher nicht aus
diesen Münzen schliessen. Ob die Stadt damals noch zum Reiche
der Nabatäer gehörte (Mommsen, R. G. 5, 476 — 77 A.), ist schwer
zu entscheiden. Rohden, P. v. , de Palaestina et Arabia provinciis
romanis (Berlin 1885) p. 4 hat schwerwiegende Bedenken dagegen
geltend gemacht. Ueber eine Münze von Arados (v. Sallel-'s Ztschr. f.
Num. 13 S. 75) mit dem Regierungsjahr K_A toö nal C &£ag ^(ecö-
xiQdg^ s. u. S. 169. Zwei Jahre jünger ist eine phönicische Münze
bei Mionnet, Descr. d. med. 5 p. 285 n, 2t, — 25 Damascus; p. 397
n. 401 — 3 Tripolis. Aber diese Münzen haben nur das Bild der Cleo-
patra ohne Beischrift. Welzl v. Wellenheim p. 326 n. 6902 (Tripolis;
Phönicien): Kopf des M. Antonius, ß: Kopf der Cleopatra .... LFK.
9) (zu S. 293.) Head, B. V., histor. num, p. 564 Fulvia (Eumenia) :
It is remarkable that the portrait of Fulvia on these coins bears a
IV. 2. Der l'iirllierlcriej^ des M. Antonius.
151
striking resemblancc to that of Cleopatra. Abbildungen, die diese
Behauptung Head's als richtig erweisen, kenne ich nicht,
10) (zu S. 293.) Amyntas (s. Norisius, Cen. Pi.san. II c. 11 p, 209)
prägte im Stil der Ptolemaermünzen Gold- und Silbermünzen mit dem
Kopf des Zeus, Heracles, Hermes, der Pallas, Artemis mit ver-
schiedenen Symbolen, s. Mionnet 4 p. 403 No. i — 7 u. Supplcm. 7
p. 656 No. 99 — 107. Mus. Sanclementian. i p, 27. Leake, Num.
Hellen, p. 67. Rollin et Feuardent p. 404 No. 61 71 — 75. v. Sallet,
Ztschr. f. Num. i S. 330. Revue num. fran«;. 1845 p. 252 <(pl. 12 No. 1.2^.
Besonders wichtig ist die letzte Publication; pl. 12, i zeigt auf der
einen Seite den Kopf der Pallas mit zurückgeschobenem Helm, da-
neben das Monogramm der pamphylischen Stadt Magyd[os]. Auf der
Rückseite eine langbekleidete, geflügelte Nike, die in der aus-
gestreckten Rechten Scepter und Binde hält. Die Beischrift lautet:
Ba6ds\cog] 'A^vvxov. Zwischen Nike und Scepter: IB. Diese Zahl
darf natürlich nicht, wie dort (Revue num. fram;. 1845 p. 263) ver-
sucht wird, auf ein zwölftes Jahr der caesarischen Aera bezogen werden;
es ist vielmehr das 12. Jahr des Amyntas gemeint. Da nun Amyntas
729/25 beim Gebirgskrieg (also ungefähr im Sommer) gegen die
Homonadcnser ermordet wurde, so führt diese Zahl spätestens auf
das Jahr 717/37 als Anfang seiner Regierung. Aber die Möglichkeit,
dass Amyntas länger als 12 Jahre regiert hat, ist durchaus nicht aus-
geschlossen. Natürlich hat er die ersten Jahre, ehe er König von
Galatien wurde, bei dieser Rechnung mit eingeschlossen.
11) (zu S. 293.) Cass. Dio 49, t^i: öwaötsiag 'A^vvxa fihu FaXa-
rlag, zaineQ yQa(i.ficiTst rov ^rjiorccQOv yevofxevco, sdcone, aal Avxaouiag
Ha^cpvXiug re xiva avrw TtQOO&eig., AQysXcca ös Kanitadoniccg ^ eKßaXcbv
xov ^AQt(XQ(X&r]v.
12) (zu S. 293.) loseph. b. iud. i, 18, 5: TtQOTtEfxipaaa (xexQI'S
Ev(pQaxov xov Avxmviov eniöXQaxtvovxa nccQ&oigj ■jjjcev (Cleopatra) elg
'lovöatciv öi-^ Anafietag nal ^a^aßnov. loseph. ant. iud. 15, 4, 2: Tov-
x(ov rj KXeoTtdxQCi xvy^ovßcc, oial na^anifiipccGa ^£%Qi-g EivcpQKtov xov Av-
Tcoviov in ^AQfieviav öxQaxevo^ievov , aveöxQecpE. Van der Chijs, de Herode
Magno p. 45.
13) (zu S. 293.) Plutarch. Anton. 37. lustin. 41, 2, 6: Denique
Antonio bellum Parthis inferenti cum quinquaginta millia equitum oc-
currerent, soli quadringenti liberi fuere, — Bei diesen 50,000 ist
natürlich das medische Contingent mit eingerechnet.
14) (zu S. 293.) Augustus erwähnt den armenischen König Arta-.
vasdes im Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 109 u. iio n. i. Unsere Ge-
währsmänner, die dem Dellius folgen, stellen den Verrath des Arta-
vasdes als unzweifelhafte Thatsache hin. Plutarch. Anton. 39 nennt
j e.2 IV- 2. Der Partherkrieg des M. Antonius.
den Artavasdes akicoTCitog tov tioXejxov yevofievog. Strabo i6, i, 27
p. 748: ^Avrcoviog 6s GvfißovXo) tc5 ^AqjjlevCco y^Qcofisvog TtQOvöod'r] nctl
xaxög inoXi^rjasv, vgl. p. 524. Plutarch. Comparatio Demetrii c. Antonio:
(Verrath des Artavasdes) cc7t£X£iq)d"r} yaQ iv Mrjöoig vn ''Aqxaßalov^ xat
itqoeSod'ri. — Artavasdes war ein feingebildeter Mann, der griechische
Tragödien, Reden und geschichtliche Werke geschrieben (s. Müller,
Fragm. hist. gr. 3 p, 311), wahrscheinlich in der unfreiwilligen Müsse
seiner Gefangenschaft in Alexandria. Ueber seine INIünzen s. INIionnet 4
p. 456. Eckhel 3, 208. Langlois, V., numismatique de l'Ann^me p. 34.
Head, hist. numorum p. 636. Sie zeigen auf der einen Seite das
Porträt des Königs mit einer Tiara <(Langlois pl. III i — 2^, auf der
anderen die Legende BaGiXiag ßaöcXicov ^A^xava^dov , daneben eine
Quadriga oder eine Nike. Seine Münzen sind selten, noch seltener
solche mit genauen chronologischen Angaben; wichtig ist daher eine
Silbermünze des Königs aus seinem 7. Regierungsjahr. S. Mem. de
la societe d'arch. et num. 3 {1849) p. 179: Unbärtiger Kopf, bedeckt
mit fünfspitziger Tiara, hinten Nackenschleier. ^ Mann mit Strahlen-
krone um den Kopf auf einem Dreigespann. Baadiag ßaadeoiv
^AQtav(xa[öov]; über den Pferden Z (= 7); vor denselben: Monogramm,
3 wagrechte Striche durchkreuzt von einem P (Symbol des Mithras).
Ueber den Anfang seiner Regierung s. Langlois , V. , Collect, des
historiens de l'Armenie 2 p. 9 1 n. 3 : Artavazt I associe au tröne par
son pere Tigrane, en l'an 55 avant notre ere, reste seul maitre du
pouvoir en 36. Die Münze ist also geprägt im 7. Jahr seiner Mit-
regentschaft, d. h, 48 v. Chr. Auf die abweichende Erklärung des
Hrsg. dieser Münze brauche ich nicht weiter einzugehen.
15) (zu S. 294.) Sueton. lul. Caesar 44: mox Parthis inferre
bellum per Armeniam minorem, nee nisi ante expertos adgredi proelio.
16) (zu S. 295.) Plutarch. Anton. 37: (Antonius) lypqzi öl ^Aqk-
ßiag nal Agnsviag. Schiller, R. K. 1, 115 vermuthet Aravene; nach
Plinius n. h. 5, 24, 85 reichte aber Arabia sogar noch weiter nach
NW., bis an die Grenzen von Kommagene. Plin. n. h. 5, 24, 86: Arabia
. . habet oppida Edessam — — Callirrhoen — — Carrhas, Crassi
clade nobiles. Strabo 1 1 p. 524: Avtcovlco de iciXcitrjv ttjv GtqaxsLav inocTj-
6ev ovy^ Tj trig '/öiQag (pvGig^ alX'' 6 rav oS&v 7]y£^(ov, 6 r&v AQ(.iEVi(ov ßa-
ßtXEvg 'AQxccovdoörjg , ov eiki^ inEivog ETtißovXEvovxa avxü öv^ßovXov inoi-
Eixo v,ai KVQiov xTJg TtEQt xov TtoXifiov yvcofiyjg' ixtfiaQ'qöaxo fiev ovv eivxov,
aXX'' ö'^E, Tivina noXXmv al'xiog KdXEGxt] Ka%a)v 'PcofiaCoig xal avxbg Kai
EKEivog^ oßxig xtjv ccno xov ZEvy^axog odbv xov Kcaa. xov EvcpQaxt^v inEiQi
xov K'^aß&ai xfig AxQOTtaxrjvTig otixaKtöy^iXtav GxccSLiov ETfoirjöE, nXsov rj
SinXciöiccv T'^g ev&eiag^ öik oqcöv nal ccvoöicov Kai KVKXonoQiag. Aus
diesen drei Stellen ergibt sich klar, was Schiller leugnet, dass Antonius
IV. 2. Der PartherkricjT des i\r. Antonius. 1 c -j
bei Zeugma wirklich den Euphrat überschritten hat. Entscheidend ist
namentlich die Stelle des Strabo. Zeugma war damals überhaupt noch
nicht wie später eine Stadt, sondern nur der Uebergangsort. Antonius
hatte dort Nichts zu suchen, wenn er nicht dort über den Euphrat
gehen wollte. — Vgl. Rawlinson, Geo., The sixth great oriental monarchy
(London) p. 200 ff.
17) (zu S. 295.) C. I. L. XI 137 (Ravenna; saec. 1): C • lul •
Mygdonius | generi • Parthus | natus • ingenuus • capt [ pubis • aetate •
dat • in • terra [ Romana • qui ■ dum • factus | cives • R • iuu(= b)ente •
fato • CO locavi • arkam • dum • esse | annor • L peti(i) • usq • a • pub ertate •
senectae • meae • perveni re • nunc • recipe • me • saxe • libens | tecum •
cura • solutus • ero • Vgl. Hermes 10 S. 406. Auch der Kaiser Traian
unternahm später einen Partherkrieg, an den eine stadtrömische In-
schrift erinnert, die mit der unsrigen Verwandtschaft zeigt. In einer
Weihinschrift, Notizie degli scavi 1889 p. 22^, nennt sich: M. Ulp.
Cresimus — — | natione Parthjus ex gener osis — — . Wenn wir
trotz der Angabe des Hg. (,,caratteri del secolo terzo") die Inschrift
ungefähr dem Ende des zweiten Jahrhunderts zuweisen dürfen, so
könnte M. Ulp. Cresimus ein Gefangener des Traian sein, der später
vom Kaiser oder einem seiner Freigelassenen freigelassen wurde.
18) (zu S. 295.) Die Marschroute des Antonius ist nicht zu be-
greifen, aber auch nicht zu bezweifeln. Auf jeder grösseren Karte,
z. B. Kiepert's Wandkarte der Reiche der Perser und Macedonier,
Berlin 1889 (Maassstab i : 3000000), lässt sich die ungefähre Route
durch Armenien nachmessen; 8000 Stadien (Plutarch. Anton. 38.
Strabo 11 p. 524) kommen nur heraus, wenn Antonius colossale Um-
wege gemacht hat,
19) (zu S. 295.) Müller, F. H. G, 3 p. 587. Arrian. Parthica
frgm. 3 : rd^anci noXig fjisyiörrj r^g Mt^ölag ag KovdÖQccrog iv oyöooi
IlriQd^LK&v. ^Aqqicivog 6\ xcofXTjv ^eydXrjv avniv (prjüLV iv IIciQ&tK&v
rerccQxto Kai svtKcbg xTjg Fa'^dKOv Xiycov. Tb i&viKov Fa^aKVjvog, ag rov
Md^ciKa Mci^aKtjvog. Auch Plutarch. Anton. 38 nennt ^qcidxa jtisyaAi^v
nöUv. Plin. n. h. 6, 43. Theophylactus Simok. 5, 10, 2 nennt die
Stadt Kdv^dKov. Vgl. Ammian Marc. 27,, 6, 39 u. 70. Strabo 11, 13
p. 523: Baßlleiov d' avrcov d-EQCvbv ^ev iv TtEÖ/oj löqv^evov Fd^aKa [;^eiju,£-
Qivbv 6e\ iv cpQOVQico igv^vco OveQCi, otieq AvrcovLog inoXtoQnriGe xard trjv
ini UaQ&vaiovg GxQCixdav. öiiisi öh rovro xov ^Aqd'^ov Ttoxa^ov xov oql-
^ovxog xi]v xs ^Aq^iEvlav v,cd xrjv AxQOTfcarjvvjv Gxadlovg SiG'iiXiovg Kai
x£XQc<K06L0vg , cog q}\]6iv 6 /diXhog 6 xov ^Avxcoviov tpiXog, övyyqdrpag
xrjv inl naQ&valovg avxov öxQaxeiav iv r] jrorp^v xai avxbg Tjysfioviav
h'xcov. Fd^ana (st. Fd^a) ist verbessert von Gutschmid (Philol. 8, 357).
S. u. S. 156 A. 30 über die Entfernung Phraaspa — Araxes. Vgl. Kiepert,
j e 1 IV. 2. Der Partherkrieg des M. Antonius.
Alte Geogr. S. 71, und über die Namen Phraaspa, Gazaca, Vera
(Strabo 11, 13, 3 p. 523) s, Fabricius, W., Theophanes von Mjiilene
u. Q. Dellius S. 228—230. OveQa streicht P. Otto als Dittographie
des Folgenden (Lpzgr. Studien 11, Supplem. p.^193).
20) (zu S. 296.) Houtum- Schindler, Reisen im nordwestlichen
Persien 1880 — 82, Ztschr. der Ges. f. Erdkunde 18 (Berlin 1883)
s. 327-28.
21) (zu S. 299.) Frontin, strateg. 4, i, 37: M. Antonius, cum
agger ab hostibus incensus esset, ex his, qui in opere fuerant, duarum
cohortium militem decimavit et in singulos ex his centuriones animad-
vertit, legatum cum ignominia dimisit. reliquis ex legione hordeum
dari iussit.
22) (zu S, 299.) Antonius trat den Rückzug an etwa um die
]\Iitte des October. " Plutarch. Anton. 40: iqör} xov aeQog Gvviöxcc^dvov
ftET« (p&LVOTtfOQivrjv lörjfieQiav.
2;^) (zu S, 300.) Florus 2, 20, 4 sagt: unus ex clade Crassiana,
und Vellei. 2, 82: clade Crassiani exercitus captus. Plutarch dagegen
nennt den Führer (Anton. 41): avrjQ tc5 yivei MccQÖog. Die Conjectur
von Freinsheim, statt dessen Mdgaog zu lesen, ist paläographisch sehr
leicht, darf aber doch in den Text des Plutarch, der sechsmal
ohne Schwanken die Form MccQÖog hat, nicht eingesetzt werden; s.
Bürcklein, Röm.-Parth. Feldz. S, 19 — 20. Plutarch hat diesen Fehler
schon in seiner Quelle gefunden. Velleius und Florus dagegen reprä-
sentiren uns den Bericht des Livius (und indirect des Dellius), also
eines Zeitgenossen.
24) (zu S. 300.) V. Gutschmid, Iran S. 99, vermuthet, dass der
Rückmarsch weiter östlich über INIianeh erfolgt sei; und in der That
scheint die nach Rawlinson (Journal of the Geographical Society
[London 1841] vol. 10 pl. i) eingezeichnete Marschroute des INI. Anton
die oben angeführten Zahlen nicht ganz zu erreichen. Allein diese
Zahlen, die wohl auf den Dellius zurückgehen, werden bei der Eile
und Verwirrung des Rückzugs schwerlich genau sein, und ausserdem
gibt die Luftlinie zwischen Phraaspa und dem Araxes natürlich be-
deutend kleinere Zahlen, als der wirkliche IMarsch durch unbekanntes,
schwieriges Gebirgsland. Da für die Wege dieser Gegend niemals
viel geschehen ist, so wird der Unterschied der modernen und antiken
Wege nicht gross sem. — Die Umgebung des Urmia-Sees hat neuerdings
auf unseren Karten durch die russischen Aufnahmen ein anderes Aus-
sehen erhalten, als auf der Terrainskizze von Rawlinson; das musste
natürlich berücksichtigt werden, wenn auch Rawlinson's Marschroute
beibehalten wurde. Es braucht wohl nicht besonders hervorgehoben
zu werden, dass die anderen Theile, die vom Marsche des Antonius
IV. 2. Der Partherkrieg des M. Antonius.
155
nicht berührt wurden, unausj^efülirt blieben, wie schon die Höhen-
zahlen zeip-en,
Jloheii.3iiIU;cti.'xii.. Maasslab 1; t.500.000.
25) (zu S. 300.) Plutarch. Anton. 44: liyovtca xexQWKiG^vQiav ovk
lläxxovzg Imtoxca yeviöd-ui ßaGcXeog, v,cd xovg mql avxbv del xexuyfiivovg
cog im öacpei %m ßsßaim KawQ&ajjiaxi, Ttifitljavxog. Vgl. lustin. 41, 2, 6.
26) (zu S. 300.) Plutarch. Anton. 45. Frontin. strateg. 2, 2, 15:
I\I. Antonius adversus Parthos, qui infinita multitudine sagittarum exer-
citum eius obruebant, subsidere suos et testudinem facere iussit, supra
quam transmissis sagittis sine militum noxa exhaustus est hostis. Ge-
nauer beschreibt Cass. Die 4g, 30 die Formation eines Schilddaches.
27) (zu S, 301.) Plutarch. Anton. 42: ^Avxcoviog t6 xqlxov
xuy^ia öicc x&v q)Svy6vxcov inl xovg noXefitovg ihöd^evov tG'fß xov nqÖGin
diioTieiv. Noch ein Jahrhundert später wird dieser tapfere Kampf in der
Geschichte der Legion ganz besonders hervorgehoben, Tac. arm. 3, 24:
plura ad tertianos , veterura recentiumque admonens , ut sub M. Antonio
Parthos, sub Corbulone Armenios, nuper Sarmatas pepulissent.
28) (zu S. 301.) Ueber die Preise des Korns s. o. S. 64 A. 22
und Monum. Ancyr. ed. Bergk p. 63 n. 3.
I c5 IV. 2. Der Partherkrieg des M. Antonius.
2g) (zu S. 301.) Philologus 8, 355. Simplicius schol. zu Aristot.
Kategorien ed. Venet. 1499 fol. 125: Kai vtco cpaQficcKov de litiXa^i-
ö-^ßt övvißr] TtccvTCOV ag roig (isxcc ^Avrovivov*^ tov 'Ptoficdav Gxqci-
rtjyov näQd'oig noXsfjiOvöi avveßt] eitl ßordvrig ttvbg iöcaörj, ag ^Aqik-
vog **) töroorjöev iv xoig UaqQ^tKolg ' nliiv ort exsivoi '/q6v(o nüXiv
ccTtSKureörtiGav ig xb aara cpvßiv 0601 -jtcoteGcö^ypav olveXaiov no^caog
evnoQrjGavrsg' romo yccQ ek nsQtmcoßeiog evQS&r] tov nd&ovg ßorj^rifici.
Vgl. Pseudo-Appian. Parth. c. 34. Plutarch. Anton, c. 45. Serv. z.
Verg. Aeneid. 8, 678: ipse animalium cadaveribus pastus cum paucis
ad Aegyptum est reversus. Gutschmid, Iran S. 100.
.30) (zu S. 302.) Frontin. strateg. 2, 13, 7: Antonius cum ex
Parthis sibi instantibus reciperet exercitum et quoties prima luce mo-
veret, toties urguentibus barbarorum sagittis infestaretur abeuntium
agmen, in quintam horam contimüt suos et fidem eo stativorum fecit.
Qua persuasione digressis inde Parthis, iustum iter reliquo die sine
interpellatione confecit. — Nach der Angabe des Dellius bei Strabo 13
p. 523: oneQ (Vera) ^Avtcoviog inohoQKTqae acaa rrjv enl Uuqd-vcdovg
axQdxticcv. Sii'/£i de xovxo xov ^Aq(xS,ov noxa^ov xov bqL^ovxog xi^v xe
^AQiLtviav YML xrjv ^AxQOTtaxrjvrjv Gxaöiovg öiöyiXiOvg y.al xEXQCiKoötovg, wg
(pYlGiv 6 /ülXiog, wurde die Entfernung von Phraaspa bis zum Araxes
(2400 Stadien) in 27 Tagen zurückgelegt. Also kommen auf den
Marsch eines Tages ungefähr 90 Stadien, das sind noch nicht einmal
zwei deutsche Meilen. Diese 2400 Stadien des Strabo (ungefähr
60 deutsche Meilen) entsprechen genau den trecenta milia des Livius
(s. u. A. 32).
31) (zu S. 302.) Phraates kehrte natürlich, nachdem er die Ver-
folgung des Antonius als nutzlos aufgegeben, heim nach Parthien;
der Winter machte weitere Eroberungszüge unmöglich. Aber bald
darauf scheint es ihm geglückt zu sein, wenigstens vorübergehend
die Landschaft Persis mit seinem Reiche zu vereinigen. Das wird
wenigstens wahrscheinlich durch einen Schatz von 700 parthischen
Münzen mit dem Gepräge von Orodes und Phraates, den man bei
Schiraz gefunden hat (s. v. Sallet's Ztschr. f. Numism. 3, 225), der
also in den Wirren dieser Zeit dort vergraben sein muss.
32) (zu S. 302.) Plutarch. Anton. 50: "^öevGav (isv ovv anb
0QCidxfov TjiiEQag enxu Kai eIkoGi, ^d'faLg de oxto) kcu öekcc TlaQ&ovg ivt-
KrjGav. Livius perioch. 130: (Antonius) ingenti trepidatione et magno
totius exercitus periculo in Armeniam reversus est, viginti et uno
diebus trecenta milia fu^^a emensus. — Livius rechnet also auf die
*) rc. 'Avtaviov.
**} 'jQQiavog.
rV. 3. Das Ende des Sextus Pompeius. i cj
eigentliche Flucht nur 21 Tage, d. h. wahrscheinlich so lange die
Römer von den Parthern verfolgt waren. Dennoch widersprechen Livius
und Plutarch, die beide derartige Zahlen dem Dellius entnommen
haben, sich keineswegs, denn auch Plutarch macht einen ähijlichen
Unterschied. Plutarch Anton. 49: "Eurrj 6' rj(isQC( fiera tt/v rekevzuiav
^d'K^rjv ETtl zbv ^AQcc'^rjv itoTCi^hv r}xov. Rechnen wir also die 21 Tage
der Verfolgung und die 6 letzten Tage des Rückzugs zusammen, so
erhalten wir grade jene 27 Tage, von denen Plutarch spricht.
^^) (zu S. 304.) Plutarch. Anton. 50. Nach Vellei. 2, 82, 3 verlor
Antonius ein Viertel seines Heeres und den dritten Theil vom Tross.
34) (zu S. 304.) Nach Cass. Dio 49, 31 erhielt jeder Legionär
zunächst nur 35 Drachmen (ungefähr 30 Mark), eine Summe, die
dann aber später erhöht wurde.
35) (zu S. 304.) Vellei. 2, 82: hanc tamen Antonius fugam suam,
quia vivus exierat, victoriam vocabat. Cass. Dio 49, ^2.
3. Capitel.
Das Ende des Sextus Pompeius.
i) (zu S. 306.) Vgl. Drumann 4, 586. Auch der Duc de Luynes
gibt eine Schilderung der letzten Schicksale des Sex. Pompeius in
Asien: Revue numismatique fr. 1845 p. 256.
2) (zu S. 307.) Cass. Dio 49, 17: züv AsaßLav n^od^v^oxocta avxov
diu rrju rov TtaxQog avrov fivi]fi7]v nal dst,a(iEv(ov nal Kcae^ovrcov ■ — — .
Inschriften zu Ehren des Cn. Pompeius Magnus auf Lesbos z. B. Mit-
theilungen d. D. archäol. Inst. 13 (1888) S. 68.
3) (zu S. 308.) Orosius 6, 19, 2: (Antonius) iussit — — Pom-
peium, qui victus a Caesare exercitum bellumque reparabat, cum paucis
ad se venire.
4) (zu S. 308.) Appian. b. c. 5, 140: OovqvLco (piXa rs
Mdyvov ysyevfjfiivco, %ul a^Koöst nQOvyovxi, xav alloav Kcd ßsßaioxi^co
xbv x^oTtov. Vgl. Hieronymus z. J. 1980: Furnii pater et filius clari
oratores habentur, quorum filius consularis [cos. 737/17] ante patrem
moritur. S. Teufliel- Schwabe, G. d. R. Lit. § 209, 9. Vgl. Seneca
de benef. 2, 25.
5) (zu S. 308.) Appian. b. c. 5, 137. Vgl. Haubold, P., De rebus
Iliensium (Leipzig 1888) p. 44.
6) (zu S. 309.) Q. Nasidius, Flottenführer von Pompeius,
Vater und Sohn, später des Antonius, war dem Sextus Pompeius
j'eg IV. 3. Das Ende des Sextus Pompeius.
auch in Spanien treugeblieben, s. Urumann 3, 467. Seine Münzen
bei Babelon 2, 251 — 2.
7) (zu S. 309.) Cassius Parmensis s. Weichert, De L. Varii
et Caisii Parmensis vita et carminibus (Grimma 1836) p. 247. Teuflfel-
Schwabe, Gesch. d. R. Litteratur § 210, 7.
8) (zu S. 309,) Antistius (Labeo). Von den Antistii waren
die Labeones bekannt wegen ihrer republikanischen Gesinnung, sowohl
der berühmte Jurist (s. Pernice, A., M. Antistius Labeo, Halle 1873),
wie sein Vater, der bei Philippi fiel. Unseren Antistius hält man
gewöhnlich für einen Bruder des Juristen, s. Drumann i S. 57 No. 16.
Willems, Le Senat i p. 529, 346.
9) (zu S. 309.) Sentius Saturninus geleitete nach dem peru-
sinischeu Kriege mit dem Scribonius Libo (s. u. A. 12) die Mutter
des Antonius zu ihrem Sohne. Trotz seiner Rückkehr nach Rom im
J. 715/39 (Vellei. Paterc. 2, 77 s. o. S. 106 A. 24) finden wir ihn noch
zuletzt wieder im Lager des Pompeius.
10) (zu S. 309.) Q. Minucius Thermus (s. o. S. 59 A. 10),
Praetor 703/51, hatte bereits, wenn auch unglücklich, unter Pompeius
Magnus gekämpft, und später an den Verhandlungen mit dem Sohne
Theil genommen. Cic. Philipp. 13, 6, 13. Drumann 3, 180—2.
11) (zu S. 309.) C. Fannius (vgl. Borghesi, Oeuvr. i, 287) scheint
vom Pompeius besonders ausgezeichnet zu sein. Er gehörte zu den
Gesandten, die im Auftrage des Senates mit Pompeius im J. 711/43
verhandelten. Im folgenden Jahre wurde er proscribirt, floh nach
Sicilien und half dem Pompeius bei der Besetzung der Insel, Appian.
b. c. 4, 84. Wenn wir in einer römischen Inschrift, C. I. L. VI 9398,
eine Fannia C. 1, Callist[e] mit einem Titier verheirathet finden, so
lässt diese Ehe der Freigelassenen vielleicht auch auf persönliche Be-
ziehungen ihrer Patrone schliessen.
12) (zu S. 309.) Scribonius Libo, Waffengefährte und Freund
des Pompeius Magnus und Schwiegervater seines Sohnes, Schwager
des Caesar, mehrmals mit diplomatischen Sendungen an die Triumvirn
betraut, im folgenden Jahre College des M. Antonius im Consulate,
s. Klein, Fasti consulares z. J. 720/34. Vgl. Borghesi, Oeuvr. 5 (3), 301.
Henzen, Monum. Ann. BuUett. 1855, 12. Willems, Le Senat i, 495.
C. I. L. I p. 246. Mommsen, Ephem. epigr. i, 146, s. o. S. 102 A. 10.
13) (zu S. 310.) Cichorius, Rom imd ]\Iytilene S. 8 — 9, meint, dass
Titius sich nach der Katastrophe des Sex. Pompeius mit seiner Flotte
gegen Mytilene gewandt habe, ,,um es für die Unterstützung des
Sex. Pompeius zu züchtigen". Das schliesst er aus einer Ehreninschrift,
C. I. L. III (455) 7160, welche die römischen Bürger von Mytilene dem
Titius gesetzt haben. Diese Inschrift gehört aber einer späteren Zeit an,
IV. 3- ß^^ Kndc des Sextus Pompeius. I eg
da Titius, der den parthischen Feldzug noch als Quaestor (Plutarch.
Anton. 42) mitmachte, bereits Proconsul und designirter Consul ge-
nannt wird. Da er im J. 723/31 Consul geworden ist, so fällt die
Inschrift in's Jahr •]2 2l2,2, beweist also Nichts für einen Aufenthalt
des Titius in Mytilene bald nach dem J. 719/35.
14) (zu S. 310.) Cass. Dio 49, 18: %al avzbv imdioV^avteg u rs
Tlxiog v.al 6 0ovQvtog ev re Miöasi(p r-^g ^Qvyiag xariXaßov Kai nsQi-
G'jiövxzg llüiyqr\Gav. Strabo 3 p. 141: (Sex. Pompeius) sxTTEGcbv lv%iv8z
zig xr[v Aoiav ccXovg vno x&v AvxMviov GxQaxtjyäv iv Miötasico vMxi-
öxQEips xbv ßiov. Oros. 6, 19, 2:, Pompeius fugiens a Titio et Purnio
Antonianis ducibus saepe terrestri navalique hello victus et captus ac
post paululum interfectus est. Livius per. 131. Eutrop. 7, 6. Cass.
Dio 49, 18 (a. 7^9/35)- ^'^'^ ovxcog 0 xs I^i'^xog int xa xov KoQvovcpimov
xov AovKiOv 'licci inl 2^eE,xov xtvbg UofjLTtifjlov vitaxcov ccTtid'avevy Kai öia
xovxo Kai 6 KalöaQ t7i7foÖQO(iiav xs inoiriGs Kai tc5 ^Avxcovia aQjxa xs
SfXTtQoß'&sv xov ßrjfxaxog Kai siKovag iv xa ^O^iovosi(a sGxrjGs. Nach Cass.
Dio 49, 18 hatte Antonius das Todesurtheil des Pompeius in einem
zweiten Briefe wieder zurückgenommen. Andere behaupteten, dass
Antonius von dem Todesurtheil Nichts gewusst habe. Appian. b. c.
5, 144. Pompeius starb am Ende des Jahres 719/35, kurz vorher, ehe
Antonius nach Armenien aufbrach (Appian. b. c. 5, 145), s. u. I S. 334.
Vgl, Martial. 5, 74:
Pompeios iuvenes Asia atque Europa, sed ipsum
Terra tegit Libyae, si tamen uUa tegit.
Quid mirum toto si spargitur orbe? lacere
Uno non poterat tanta ruüia loco.
Ganz ungerechtfertigt ist der Vorwurf, den Caesar und die Caesarianer
dem Antonius später machten: Vellei. 2, 86: S. Pompeium ab eo
devictum idem Antonius cum dignitatis quoque servandae dedisset
fidem, etiam spiritu privavit,
15) (zu S. 311.) Ueber die Tochter des Sex. Pompeius s. Ephem.
epigr. 5, 52 (= C. I. L. III 7043):
Cn. Pompeius Magnus
Sex. Pompeius Magnus Scribonia
L. Scribonius ^^ Pompeia, geb. ,^^ L. Arruntius L. f. L. n.
Libo vor 7 i 5/39 cos. 6 n. Chr.
M. Licinius Crassus M. Furius Camillus Arruntius Scribonianus,
Frugi, COS.27 n. Chr. cos. ^2 n. Chr.
16) (zu S. 311.) Hitze, De Sexto Pompeio p. 24: de Sexti in-
eenio ac moribus. Die Alten redeten sosrar von der stultitia des Sex.
1 6o rV- 4- Caesar's erster illyrisch-pannonischer Krieg.
Pompeiiis, Seneca suasor. 6 g 14 (p. 32 ed. Eurs.): ferendam esse aut
Cassii violentiam aut Bruti superbiam aut Pompei stultitiam.
1 7) (zu S. 311.) Die Charakteristik des Velleius kann man lieblos,
aber nicht ungerecht nennen: Vellei. 2, 73: (Sex. Pompeius) adulescens
erat studiis rudis, sermone barbarus, impetu strenuus, manu promptus,
cogitatione celer, fide patri dissimillimus , libertorum suorum libertus
servorumque servus, speciosis invidens, ut pareret humillimis.
18) (zu S. 312.) Im Texte folge ich der gewöhnlichen Annahme
in Bezug auf das Geburtsjahr des Sex. Pompeius (s. Drumann 4, 560),
aber Hitze, De Sex. Pompeio p. 2 — 10: de Sex. Pomp, anno natali,
suchte die Meinung zu begründen, dass Pompeius jünger gewesen sei.
19) (zu S. 316.) Vellei. 2, 79: (Titius) cui in tantum duravit
hoc facinore contractum odium, ut mox ludos in theatro Pompei
faciens execratione populi spectaculo, quod praebebat, pelleretur.
20) (zu S. 316.) Heroische Ehren sind dem Sex. Pompeius nicht
zu Theil geworden, auch nicht in Mytilene, wie CiChorius meint (Rom
und Mytilene S. 9). Mioimet, Descr. 3 p. 46 No. 104- — 106 beschreibt
die betreffenden Münzen sehr ungenau; etwas besser: Supplem. 6
p. 63 No. 81. Zuverlässig ist dagegen Visconti, Iconogr. gr. 37, i:
Kopf eines bärtigen INIannes nach rechts mit Andeutung des Gewandes.
Vorm Gesicht: CETCToN; hinten: HP9.A. I^ Weiblicher Kopf nach
rechts. Das Haar ist hinten in einen Knoten zusammengefasst. Am Hals
Andeutung des Gewandes. Vonn Gesicht: ^AA NEIK0M-; hinten:
AXIC MTTIAH. Vgl. Head, B. V., Hist. numorum p. 488. Sextus
Pompeius kann hier nicht gemeint sein; denn die Aehnlichkeit unseres
Porträts mit dem des Sex. Pompeius beschränkt sich auf den Vollbart;
die Frau dieses Sextus hiess Flavia Nicomachis ; Beide lebten also höchst
wahrscheinlich nach der Zeit der Flavier, vielleicht sogar nach Hadrian,
als die Sitte, einen Vollbart zu tragen, wieder zur INIode wurde.
4. Capitel.
Caesar's erster illyrisch-pannonischer Krieg
719/35 — 721/33-
Vorbemerkung. Die Zeit der Münze lässt sich nicht ganz genau
bestimmen. Die eine Seite zeigt den Kopf des Caesar ohne Beischrift.
^ Imp. Caesar (Siegeszeichen für einen Land- und Seesieg auf einem
Schiffsschnabel mit gekreuztem Anker und Steuerruder).
i) (zu S. 318.) Vgl. Mommsen, röm. Gesch. 5 S. 8 f. La guerra
IV. 4- Caesar's erster illyrisch-pannonischer Krie». j^j
illiria di Ottaviano, BuUett, dalm. 3 (1880) p. 143. 157. 174. i8gff.
Zippel, Die Römische Herrschaft in Illyrien bis auf Augustus, Leipzig
1877. Marquardt, Rom. Staatsverw. i^ S. 295. Mit Recht betonen
Drumann 4 S. 271 A. 8, Weichert, Imp. Caes. Aug. scr. reliquiae
p. 230, und Zippel S. 226 — 27, dass die Memoiren des Caesar die
Grundlage für den Bericht des Appian geboten haben.
2) (zu S. 318.) Die Grenzen lUyricuras sind schwankend; sehr
weit werden sie gefasst von Sueton. Tiber. 1 6 : [lUyricum] , (juGd inter
Italiam regnumque Noricum et Thraciam et Macedoniam, interque
Danubium flumen et sinum maris Hadriatici patet.
3) (zu S. 318.) Im Monum. Ancyran. ed. IM.^ p. 98 — 99 werden
die Provinzen des Caesar vor der Schlacht von Actium aufgezählt:
Galliae, Hispaniae, Africa, Sicilia, Sardinia; ebensowenig wird lllyricum
in der Liste der Provinzen genannt, in die Augustus Colonien geführt
hat (p. 119); er kann also nur seine drei illyrischen Colonien Emona,
lader und Salonae zu den italischen gezählt haben. Vgl. Mommsen
im Hermes 18, 137.
4) (zu S. 318.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 124: Signa militaria
complur[a] re[cipe]ravi ex Hispania et [Gallia et a Dalmjateis. Appian.
lUyr. 12. 25.
5) (zu S. 318.) Vgl. die Beschreibung lUyriens bei Strabo 7, 5, 10.
Fortis, A., Viaggio in Dalmazia i. 2, Venedig 1774. Hoernes, M.,
Dinarische Wanderungen, Cultur- u. Landschaftsbilder aus Bosnien u.
der Hercegovina, Wien 1888. L. B. B., Der westliche Theil des
illyrischen Gebirgslandes (dazu Taf. XXI), s. Mittheilungen der k. k.
geograph. Gesellsch. in Wien ^2 (1889) S. 416 ff,
6) (zu S. 320.) C. I. L. I 623 = III 582 (epirot. Küste, Höhle;
a. 710/44): Sex • lulius • Sex • 1 • Me[n]o[pi]lus • o • f | a • d • XIIX •
K • Sex • [m • an]t • P • Dol • cos | memor • q • fuit • deorum • et | feili •
suei • et • libertae • suae • Moni | mes • vale • Vgl. Letronne, Recueil 2
p. 138 n. 109.
7) (zu S. 322.) C. L L. III 1820, vgl. 1821 (Narona): Q Safinius •
Q • f • I Sex • Marius L • 1 | mag • Naro | Q • Marcius Q • f | P • Annaeus •
Q • 1 • I Epic(adus) q | tur • fac • coir • C. I. L. III 1784, vgl. 1785
(Narona ; republikanisch) : P • Annaeus Q • 1 • Epicadus \ aedem • Leiberi j
patrus faciund • | coir • lub • mer •
8) (zu S. 322.) Caesar d. b. civ. 3, 29, i: conventus civium Ro-
manorum qui Lissum obtinebant, quod oppidum iis antea Caesar attri-
buerat muniendumque curaverat.
9) (zu S. S-3-) Strabo p. 207. Livius per. 131: Caesar —
lapydas et Dalmatas et Pannonios subegit. Sueton. Aug. 2 i : Domuit —
— Delmatiam cum Illyrico omni. Appian. b. c. 5, 145" 6 KaiöaQ enl
Gardt hausen Augustus und seine Zeit. II. II
j52 IV. 4. Caesar's erster ilh'risch-pnnnoni scher Krieg.
^IklvQiovg, OL xrjv huUccv iki^özcvov, ov (lev ov% inuv.ovGcivxig nco ^P(o-
luximv, di d' iv xotg ificpvUoig UTtoöTuvtsg. Vgl. Appian. Illyr. 16 ü\
Ueber die Japyden s. Strabo 4, 6,- 10 p. 207. 7, 5, 2 u. 4 p. 314—15:
i'SQvvrac yccQ ol 'Idnoöeg inl to5 'AXßio) oost rsUvxaioi x&v "Alneav ovxt
vTprjla GcpoÖQu, xrj fiev inl xovg Tlavvoviovg ymI xov "Igxqov 7,ccd"r}novxsg
xy ö' int xov ^AÖQiav, ccQSifidvioi fihv i-KTCBTtovrifievoi öe vnb xov Zsßa-
ßxov xeXicog' nolsig ö' avxmv MexovXov 'ÄQOvnivoL Movrjxiov OvevScoV
Xvnqa Ss xa xcoQLa, Kai ^sia xal KsyxQco xu nollu xQecpofievoW 6 d
OTihßfibg Kslxi-Kog. !Ji;~iil
10) (zu S. 324.) Appian. Illyr. 20. Cass. Dio 49, 35: avxov xs
i%£ivov änb Tri^^yov xcvog '^vXivov ircißrivca xov TteQißoXov TtecQOj^evov
xaxixQco6av. Sueton. Aug. 20: Delmatico [bello] etiam vulnera excepit
una acie dextrum genu lapide ictus, altera et crus et utrumque bra-
chium ruina pontis consauciatus. Plin. n. h. 7, 148: Pannonicis bellis
ruina e turri. Livius per. 131. — Florus 2, 23 macht aus diesen Enter-
brücken Flussbrücken und erfindet dann noch den Fluss hinzu.
11) (zu S. 324.) Dass Caesar damals auch die Taurisker nörd-
lich von der Drau unterworfen habe, ist nicht unwahrscheinlich. Cass.
Dio 49, 34 nennt diese Völkerschaft nur unter denen, welche den
Tribut verweigerten, in Verbindung mit den Salassern, Liburnern und
lapyden. Appian. 111. 16 nennt dagegen die Taurisker in Verbindung
mit den unterworfenen illyrischen Stämmen.
12) (zu S. 324.) M. Helvius (Appian. Illyr. 21) darf nicht ver-
wechselt werden mit einem andern kaiserlichen Legaten, T. Helvius
T. f. Basila (C. I. L. X 5056—7). Vielleicht waren M. Helvius M. 1.
Hermogenes und M. Helvius M. 1. Ingenuos (C. I. L. XII 4847) Frei-
gelassene des Ersteren.
13) (zu S. 324.) Plin. n. h. 3, 25, 148: Praeterea amnes memo-
randi Colapis in Saum influens iuxta Sisciam gemino alveo insulam
ibi efficit quae Segestica appellatur. Cass. Dio 49, 36.
14) (zu S. 325.) Cass. Dio 49, 37: 6 ovv Kaiöa^ nXota nccQu xG)v
xcivxi] avfi(idi(ov Tcoirj&svxcc Xaßav, aal Sid xe xov "Iöxqov ig xov 2aovov
v.ul 81 iKsivov ig xov KoXona avxd dyaymv.
15) (zu S. 325.) Zippel, lUyrien S. 230, denkt an die norischen
Taurisker; diese hätten einen weiten Umweg machen müssen, um
mit ihrer Flotte nach dem Kriegsschauplatz zu gelangen; viel natür-
licher ist es, an die Stämme zu denken, die an der Save wohnten.
Dieser Fluss ist bereits von der Mündung der Laibach an schiffbar
(s. o. I S. 322).
16) (zu S. 325.) Strabo 7, 5 p. 313: evcpveg 6Qfii]xi^Qiov tc5 nobg
/ta/.ovg TtoXiixfo. Appian. Illyr. 22: üg xa^idvi yQy]66^iSvog ig xbv /day.&v
Kul BaßxaqvCov TCoAfjuoi', oV Tteqav dol xov "iGxoov. Cass. Dio 50, 24, 3 — 4
rV. 4. Caesar's erster illyriscli-pannonischer Kricff. 1 6 ^
(Caesar bei Actium zu seinen Soldaten): avuS,iov jU£v zdv nareQcov
ava^iov ÖS nal r)(ia)v amäv rcou rovg Fcddrag narsGxQaixfiivcitv ,
TCüv (xixQt rov "löTQOV TT^OKSxcoot^KOTcov, TÖv Tov 'i^vov öiaßsßrjuotoiv,
tG)v ig BqaxxavCav neTtSQuim^ivcov. Im Monum. Anc. ed. M.""^ p. 128
heisst es: protulique fines lllyrici ad r[ip]am fluminis Dan[u]i; das
bezieht sich aber auf die spätere Eroberung.
17) (zu S. 326.) Fasti Venusini C. I. L. 1 p. 471 (a. 720/34):
Bellum illuricura. Livius per. 132: Caesar in Illyrico Dalmatas domuit.
Vgl. Cons, La province romaine de Dalmatie (Paris 1881) p. 144.
18) (zu S. 327.) Die Burg von Promona wurde nicht am nächsten
Tage den Römern übergeben (Zippel, lUyrien S. 2^^), sondern erst
am fünften (Appian. lllyr. 26). — Eine römische Cohorte, welche den
Eingang der Burg bewachen sollte, Hess sich überraschen und von
ihrem Posten vertreiben. Zur Strafe wurde sie decimirt und erhielt
statt des Weizens nur Hafer. Appian. lUyr. 26. Cass. Dio 4g, ^8.
Damit stimmt Polyän strat. 8, 24 (p. 388 ed. Melb.) und Sueton
Aug. 24 — 25 überein.
19) (zu S. 327.) Strabo 7, 5, 5 p. 315 unterscheidet eine Alt-
und Neustadt: Eiväiiov rö xa vtov Kai x6 ncdaiov, ag iviTtQrjßev 6
EsßaGxog.
20) (zu S. 328.) C. I. L. I p. 461 (vgl. p. 478; 720/34):
T. Statilius T. f. Taurus pro cos. ann. DCCXIX
ex Africa pridie K. lul.
Ueber den T. Statilius Taurus (C. I. L. II 3556. III 605. VI 6213.
X 40g. Lebas- Waddington 2 No. 54) s. u. Ueber die Besitzungen
der Statuier in Dalmatien s. C. I. L. V 323 (Parengo), 40g (Montona),
457 (Piqwento), 636 (Triest), 878 (Aquileia).
2 i) (zu S. 328.) C. I. L. III 3224 (Putincze): . . . cemaes ■ Liccav[iJ j
f Amantinus ho[b] se[s] (coni. Katanksich) a[n]norum- dec[e]|m, gente •
Undius •, centuria secun da, in flumen per it Hemona. posu'ere Liccaus
pate]r • Loriqus et Licajios • cognati. Diese interessante Inschrift lässt
sich schwer datiren, zumal für den, der die Abbildung (\\"iener Zeitung
vom II. Jan. 1783) nicht kennt. Jedenfalls aber dürfen wir sie nicht
mit Zippel, lUyrien igg, in die Zeit des lulius Caesar setzen. Die
Römer schafften ihre Geiseln erst nach Emona, seit die Stadt durch
dessen Sohn Colonie und Festung geworden war. Alles passt für
die Zeit des Augustus. Dieser war der Erste, der sich nicht nur
Weiber als Geiseln stellen Hess (Sueton. Aug. 21), sondern auch
Hunderte von Knaben (Appian. lUyr. 28), daher hier centuria secunda.
Die Anmerkung im C. I. L. erinnert an die Amantiner i) zwischen
Sau und Drau, 2) im nördlichen Pannonien (bei Stuhlweisseiiburg).
Ich möchte eher an Amantia an der illyrischen Küste ^denken (Cic.
l()A rV''- 4- Caesar's erster illyiisch-pannonisclier Kvie;:^.
Phil, II, II, 26. Caesar d. b. civili 3, 40). Da wir die Lage der
Stadt Amantia nicht genau kennen, so wäre die Möglichkeit nicht aus-
geschlossen, dass jener illyrische Knabe, der in den Fluthen der Save
ertrunken ist, zu jenen 700 Geiseln des Augustus gehört hat. Auch
Namensformen wie Licaios scheinen unter griechischem Einfluss ent-
standen zu sein, passen also für lUyrien. In der lateinischen Form
kommt der Name vor in einer Inschrift derselben Gegend und der-
selben Zeit: Pais, Suppl. Ital. 1 194 (Aquileia; litt, vetustis): L +Minatio |
L + P + 1 • Damae | Liccaeus + 1 ■ | sibi + et + sueis | et 4- Fäustäe 4-
coUib I I q p XVI •
22) (zu S. 328.) Appian. Illyr. 28: zu atjfisia 6s 6 Kai6aQ anid-t]-
K£V iv rrj Gzoä zy 'Oxraovi'a lEyofievr}. Vgl. Festus p. 178.
23) (zu S. 328.) C. I. L. V 525 (Tergeste; um das Jahr y 22/22):
Imp • Caesar cos • desig • tert | III • vir • r • [p] • c • iter | murum •
turresque • fecit • C. I. L. III 2907 (lader): Imp • Caesar divi • f • Aug |
parens coloniae murum et turris dedit — — — • Die entsprechenden
Inschriften von Tridentum (C. I. L. V 5027) und Arba (C. I. L. III 311 7)
in Dalmatien gehören späterer Zeit an. C. I. L. III 1 704 (Lissa) ist so
mangelhaft überliefert, dass sich die Zeit nicht genau bestimmen lässt.
24) (zu S. 328.) Bei Salonae, Tergeste, Pola und Emona weist
allein schon das Fehlen des Namens Augusta auf eine frühe Gründungs-
zeit dieser Colonien; ob auch Narona durch Augustus das Recht einer
römischen Colonie erhielt, bleibt zweifelhaft.
25) (zu S. 329.) C. I. L. V 526 (Tergeste; vgl. V 525): [i]mp •
Caesare [divi f] • | Imp • V • III • v[iro r • p • c • iter] | cos • de[sig ■
tertium] •
26) (zu S. 329.) Cass. Dio 49, 38: zrj ö^ ^ÖKzaovia zy zs Aiovia
Kul elKovag v,al zb zu aq)EZSQcc üvev tivqIov ztvbg öiomciv, zb ädeeg nal
avvßQtazov SK zov ofiolov zoig öy^ccQ'/^oig e'xstv sÖcokev. S. Zumpt, stud.
Roman, p. 263. Mommsen, Rom. Staatsr. 2^ S. 819 A. 3. Es liegt
in der Natur der Sache, dass Caesar diese Ehren durch den Senat
übertragen Hess.
27) (zu S. 330.) Tibull. 4, I, 107 — iio (paneg. de Messala):
— — testis mihi victae
Fortis lapydiae miles, testis quoque fallax
Pannonius, gelidas passim disiectus in Alpes
Testis Arupinis et pauper natus in armis.
IV. 5- Vertheilung des Orients. j^c
5. Capitel.
Vertheilung des Orients.
Vorbemerkung. Die Münze bezieht sich auf den armenischen
Krieg des Antonius: Antoni • Armenia • devicta (Sein Kopf; dahinter
die armenische Tiara). R Cleopatrae • reginae • regum filiorum • regum •
(Ihr Kopf mit der königlichen Binde, darunter: Schiffsschnabel). Andere
Münzen, die Cleopatra Königin von Armenien nennen, sind gefälscht,
wie schon Eckhel, d. n. 6 p. 66, gesehen hat.
i) (zu S. S32-) Cass. Dio 49, S3' (Anton.) ovrco yÜQ nov vTisQija&ri
arjQvxBiag rrjv fiiKQorsQav AQ^ieviav jwet« xavxtt dovvai. 49, 44: kkk
rovrov 6 fiev Avraviog rw ts UoXefxvovi xrjv (iLKQOZEQav ^Aq^sviav^ toönso
eiTtov, yjxQiGcc^Evog.
2) (zu S. T,T,^.) Wer dieser Niger war, können wir nicht sagen;
sicher war er verschieden von dem Niger, den wir im J. "j 22/2,2 unter den
Centurionen des Antonius in Philae genannt finden, C. I. G, 4931 7.2.
3) (zu S. 333) Die Nachricht, dass Antonius um diese Zeit in
Anagnia Münzen zu Ehren der Cleopatra habe prägen lassen, klingt
so unglaublich, dass Nichts damit anzufangen ist. Servius z. Verg.
Aeneid. 7, 684: Antonius Augusti sorore contempta postquam Cleo-
patram duxit uxorem, monetam eins nomine in Anagnia (fort. Alexandria.
Letronne) civitate iussit feriri. Vgl. Eckhel, d. n. 4, 2t,: [Ä]A£07r[arp«]
^[t'v^] M.\(UQKOv] c(\yxo'K^axoQog^^ x^qvxov], s. o, I S. 341.
4) (z" S. 334.) Cass. Dio 49, ^t,: kuI 6 fiev (Antonius) exi (läUov
To5 xe BQaxL yial xij yorjxelo: xy xiqg KXsondxQag iSovkevsv.
5) {zu S. 334.) Appian. b. c. 5, 145: 'AXka noi^mqiog [lev ixe&vrj-
Kei. Avxcovtog 6s avd'ig ig AQ^sviav iaxQccxevs. Cass. Dio 49, 39 (nach
Erwähnung von dem zweiten Consulat des Antonius [i. Jan. 720/34]):
Kvi'vxov xLva JiXhov — — — jtifiipag Kai nokkcc xiva avxä (dem
Artavasdes) öcoöelv vTtiöxsro. Kai xskog k'g xs xrjv NcnonoXiv xrjv xov
ITofiTtrjtov al^pviSiov afia rc5 rjQi ijk'd'e. Vellei. 2, 82 : [Antonius]
tertia aestate [nach dem medisch-parthischen Feldzuge] reversus in
Armeniam regem eins Artavasden fraude deceptum catenis —
aureis vinxit. Livius per. 131: Antonius Artavasdem, Armeniae regem,
fide data perductum in vincula conici iussit. Tac. ann. 2, ^:
scelus Antonii qui Artavasden, regem Armeniorum, specie amicitiae
inlectum dein catenis oneratum postremo interfecerat.
6) (zu S. 334.) Ueber die Lage der Burgen des Artavasdes s.
Strabo 11, 14, 6 p. 529: Ov noXv d' cmad'ev xijg noXeag iöxi (Artaxata)
j56 IV- 5- Vertheilung des Orients.
Tß Tiyqävov '/.al ^AqxaovcceSov ya^ocpvluKKx , q)QOVQia eQVfivü, BäßvQCä
re Kai ^Okavi^' r]v 6e acd akXa inl td5 EvcpQccrrj.
7) (zu S. 334.) Tac. ann. 2, 3: Eius filius Artaxias memoria patris
nobis infestus, Arsacidarum vi seque regnumque tutatus est. Auch
losephus ant. iud. 15, 4, 3 nemit den neuen König Artaxias, s. Dru-
mann i S. 363 A. 97, der noch nicht wusste, dass Augustus den
armenischen König Artaxes nennt: I\Ion. Ancyr. ed. M.^ p. 109:
Armeniam maiorem interfecto rege eius Artaxe — — mahii Tigrani
tradere — — (im griechischen Text fehlt der Name). Diese richtige
Form ist auch bei Cass. Dio 49, 39. 40 etc. die gewöhnliche. —
Mommsen gibt in seinem Commentar zum IMonum. Anc."^ P- 1 1 7 den
Stammbaum der armenischen Dynastie:
Artavasdes j 724/30
Artaxes , König Tigranes (II) , Artavasdes ?
720/34—734/20 König seit 734/20 f ca. 753/1
Tigranes (III) _^ Erato,
t ca. 753/1
iNIünzen des Königs Artaxes sind nicht bekannt, s. Head, bist, nummor.
p. 636. Babelon, E., Catalogue des monn. grecques de la Biblioth.
Nationale: Les rois de Syrie, d'Armenie et de Commagene, Paris 1891.
8) (zu S. 334.) Cohen, Descr. histor. i^ p. 39 n. 19: Antonius
augur cos • des • iter • et tert • (sein Kopf nach rechts) , ^ imp • tertio
Illvir r • p • c • (achtspitzige Tiara vor einem gekreuzten Scepter und
Bogen). Vgl. i^ p. 57 n. i (s. o. I S. 290). Langlois, V., CoUection des
historiens de TArmenie 2 p. 92 (INIoses v. Khorene c. 2;^): Antoine
rugit comme un lion furieux et — — — devint bourreau, non seule-
ment des Armeniens, mais de beaucoup de rois, dont il confisqua les
etats. — — Antoine, avec ses troupes, marche contre Ardavazt, et,
etant entre en Mesopotamie, taille en pieces l'armee annenienne, fait
le roi prisonnier et revient en Egypte pour offrir ä Cleopätre Ardavazt,
fils de Tigrane, avec beaucoup de butin fait pendant la guerre.
g) (zu S. 334.) Charisius I p. 104, 18 ed. K.: M. Messalla de
Antonii statuis
Armenii regis spolia gasaupae,
10) (zu S. 334.) Vgl. C. I. L. X 6087. Babelon 2 p. 239 no. 4:
M • Anton • imp • aug • Illvir r • p • c • (Lituus und Praefericulum),
^ L • Plancus • imp • iter • (Bhtz, Praeferic. und Caduceus).
Anaitis.
11) (zu S. 335.) lieber das Heiligthum der Anaitis s. Strabo 11
p. 532: "Anavxa ^ev ovv rcc rröv Usqgcov leQK Kai Mfiöoi y.al AQfiivioi
IV. 5- Verlheilunf,' des Orients. j5t
Tenixi'jKaöt, tu de tr}g Avatxiöog du<g)£o6vT(og 'Aq^evioi, k'v re aXloig
idQVödfjiSvoi xonoig %ai dr) kuI iv t'?j AndiGiivfi. Perrot, Exploration de
la Galatie p. 377 ff. Windischmann, Die persische Anahita oder Anaitis,
Abh. d. bair. Akad. 1858 philos.-philol. Cl. S. 85 ff. 96. Labcgue, A.,
Le taurobole et le culte d'Anahita, s. Revue archeol. 1888 III 12
p. 132; 1889 III 13 p. 65. Schiller, Gesch. d. Rom. Kaiserzeit i
S. 116 A. 5, verlegt ohne Grund die Plünderung des Tempels in das
Jahr 718/36 und denkt an den Marsch der Römer nach Medien, der
aber die Landschaft Acilisene schwerlich berührte. Desshalb, meint
Schiller, spreche Plinius von irgend einem anderen Tempel der Anaitis.
Allein sehr viele goldene Statuen wird diese Gottheit nicht gehabt haben. ,
Auch der Volksglaube, dass die Göttin selber den Frevel der Plün-
. derung gestraft habe, der bis zum Augustus gedrungen war (Plin. n. h.
^^, 82 — 83), macht es wahrscheinlich, dass beim Plinius der berühmte
Haupttempel der Anaitis gemeint sei. Auch Mommsen (Hermes 18
S. 173A.) legt den Raub der goldenen Statue der Anaitis in's Jahr 718/36.
Eine Abbildung der berühmten Statue hat, wenn auch zweifelnd,
Head, bist. num. 432 <(fig. 2 66)>, wiedererkennen wollen auf einem
persischen Stater von Amastris. In späterer Zeit zeigen die Münzen
des pontischen Zela nur noch den Tempel der Gottheit s. Numism.
Chronicle 1843 5, 184. Ueber Verehrung der Anaitis in der Kaiser-
zeit s. Class. Review 3 (1889) p. 69 (Koloe, Lydien):
Osa 'Avdeiti nal Mrjvl Ttccfiov (216 n. Chr.)
MeXrtvrj — — e'tovg x ' ^{ii]vog) SavöiKOv . . .
p. 70: MyjxqI ^Avdsixi AvQ. Mov-
6aiog (a. 245 n. Chr.)
— — k'xovg XY.d'' fi7](vbg) TLeqeLxiov ß.
Bull, de corr. hell. 4 (1880) p. 128 (Koloe, Lydien):
AqxsiiiÖi Avdetxi nal
Mfjvl Tid^iov MelxlvY} — — .
Lebas -Waddington, Asie Mineure 655: Usßaaxcc ^Avaeixia. Mouseion
k. Biblioth. ev. schol. (Smyrna 1880) period. III p. 127. 158. 164 — 5.
12) (zu S. 335.) Plutarch. Anton. 50: "TöxeQOv fiiurot, nccXiv i^ßa-
kow elg AQfiEviav Kai noXXcdg vnoG^EOeöi y.cd ■n.QO'KXipeGt netßag avxbv
iX&eiv eig xeigag GvviXaße, nal öeGficov Kaxayaydiv eig AXe^ccvÖQEiav
i&QidiißevGEV. 'Sli ftaAiffTa ^Pui^icäovg iXvTtrjGev, vag xd KaXd %cd öe^vcc xTjg
naxQiöog Aiyvnxioig öid KXsondrQav ')(^c<QL^6^evog. loseph. ant. iud. 15, 4, 3
(s. b. iud. I, 18, 5): Avxcoviog öe xr}v A^fisvLCiv naxaXaßcov , AQxaßd^rjv
xbv Tiyqdvov 6vv xotg ncciöl xal oaxqdnaig öeßfiiov eig Al'yvnxov ccTto-
TtijjiTcei^ öcoQovfievog xovxoig ttjv KXeoTtdxqav xat rc5 nccvxl koö^io) ttjj
ßuGiXeiag ov e^ avxfig e'Xaßev. — Aehnlich wie später Constantinopel, so
wurde wahrscheinlich bei diesem Triumphzuge Alexandria zum neuen
l68 IV. 5. Vertheihing des Orients.
Rom ernannt; nur so erklärt sich eine alexandrinische INIünze bei
Eckhel, doctr. num. 4 p. 44: Caput M. Antonii nudum, pendentibus
e coUo leonis exuviis, retro clava. )( 'Pcofir^g LA. Prora navis. Vgl.
Mionnet, Description d. med. 6 p. 45 No. i. Head, B. V., Historia
num. p. 721 : 'P(a^r].
13) (zu S. 336.) Strabo 11 p. 532: (Artavasdes) avax&elg yciQ eig
Ah'£,av6Qei.av vn avrov, öiajiLog ■wof.msvd'slg öici rfig noXscog rmg (ilv
iqjQOVQEiro, ensir avrjQed^y] avvccnrovrog rov ^Aktiukov noXi^ov.
14) (zu S. 336.) Wahrscheinlich diesen armenischen Triumph ver-
herrlicht eine alexandrinische Münze (s. Head, Historia num. p. 720:
Aq^ivCa [Tropaeum zwischen Gefangenen], I^ Wölfin und Zwillinge).
Cohen i^ p. 57 No. i (s. o. I S. 331 und die Vorbemerkung zu
diesem Capitel). Bull, archeol. i86g p. 211 (Scavi nel Bolognese). .
Vielleicht ist es kein Zufall, dass diese Münze grade bei Bononia
gefunden wurde, das in einem besonderen Pietätsverhältniss zum
Antonius stand. Aber nach Cohen i- p. 57 hat sogar die römische
Colonie Sinope ihre Münzen mit dem Kopf der Cleopatra (mit INIauer-
krone) geschmückt mit der Inschrift: C • I • F • S • an • XV (= 724/30).
Wahrscheinlich ist wohl nur die Stadtgottheit gemeint. Münzen von
Cyrene aus dem Jahr 723/31 sind geprägt im Namen des Antonius
und der Cleopatra, s. Müller, L., Numism, d'Afrique 4 p. 30: Avxto
v%« ■ — y, B: ßa6L\ • &ea vs.
15) (zu S. 336.) Plutarch. Anton. 54: (Antonius) 'EimX'qaag yccQ
oxXov To yvfjivdßiov — — . Strabo 17 p. 795: nccXXiörov 6e xo yv^ivä-
610V (in Alexandria) ^uL^ovg r] Graöiaiag k'^ov tag Groccg' iv ^e6(o \ßa]
TO T£ ÖLKaßvijQiov nul T« äXörj.
16) (zu S. 336.) De Saulcy, Numism. de la Terre Sainte p. 34
pl. 2 No. 4 (Damascus): Kopf der Cleopatra ohne Beischrift, ^ (weib-
liche Figur mit Füllhorn) AafiaaKrjväv LTIS (280 aera Seleuc. =
2,2 \. Chr.). Andere Münzen der Königin s. A. 14, 22, 26.
17) (zu S. 336.) Strabo 14 p. 669: Afia^ia inl ßovvov KazoMta
Tig V(poQiJi,ov S'/^ovöa, oitov nuTayarai, 1] vavTtrjyrjGcfiog vXrj — — — .
— — Kai 6ta xovx Avxcoviog KXeoTtaxoa xu yaQia xavxa nQOöevEifiev
intxrjdeia ovxa jiQog tag x&v GzoXoiv KaxaGKevag. Wegen Elaeus s. p. 671.
18) (zu S. 336.) Rosellmi, Monum. d. Egitto p. I t. II p. 518:
Porträt des Caesarion. Eine gewisse Aehnlichkeit mit seinem berühmten
Vater meint Rosellini zu erkennen. Caesarion trägt den gewöhnlichen
Helm der ägyptischen Könige <(Taf. XXIII, 83). p. 519: Cleopatra und
Caesarion, Colossalbilder der Hinterwand des Tempels in Denderah.
Voran Caesarion mit Helm und Pschent, den Göttern ein Rauchopfer
darbringend, über seinem Haupt der Sperber. Cleopatra mit den Insignien
der Göttin Athyr. Hinter der Göttin das Scepter von Unterägypten
IV. 5- Vertheilung des Orients. i5q
<Taf. XXIII No. 25 u. 2 6>. Vgl. Lepsius, Denkmäler Abth. 4, 53
u. 54'' (Dendcrah). Müller, Frgm. h. gr. 3 p. 724 n.: Le regne simul-
tane de Cleopatre et de Cesarion ou Ptolemee C^sar doit, selon toute
apparence, avoir ete compris entre l'an IX de Cleopatre (3 sept. de
l'an 37), cpoque oü commence celui d'Antoine. Letronne II p. 91 et 93.
19) (zu S. 336.) Antonius beabsichtigte hierbei nach Cass. Dio
49, 41: OTKog rbv Kcdßaoa xhv OKxaoviavov ly, xovxov^ ort itoirjrbg tdX^
oO yvtjGcog avrov naig ^v, öiaßuXXr]. Vgl. 50, 3.
20) (zu S. 337.) Oikonomopoulos, D. L, Alexandr. Diakosm.
(Alexandr. 1889) I 2 p. 241. Auf Delos weihte in der kurzen Zeit von
720/34 — 723/31 einer der römischen Anhänger des Antonius dem Cae-
sarion eine Statue mit Inschrift, Ephem. epigr. 5 p. 67 n. 183 (== C. I, L.
III 7232; Delos): [? regem] regu[m ^ cleojpatrae • f | // Cn • f • Apo //
Es ist jedoch die Möglichkeit nicht ausgeschlossen, dass einer seiner
beiden Brüder gemeint sei, die wenigstens nach Plutarch. Anton. 54 den-
selben Titel führen durften. Vgl. Greek coins in the Br. Mus. (Ptolemaer)
p. 124 pl. 30, 9: Bärtiger (?) Kopf, ^ Tlrokefiaiov QiXofirjr ^eo lö (?)
(Adler mit gespreitzten Schwingen auf einem Blitz), Contremarke,
21) (zu S. 337.) Plutarch. Compar. Demetr. c. Antonio: (Cleo-
patra) vnEQßakofiii'ijg övvcifxsi. ■naX Xa^n^öxrixi nävxag itXriv ^Aqöcckov
Tovg Kccx avxr]v ßaötXeLg.
22) (zu S, 337.) Porphyrius bei Müller, Erg. h. gr. 3 p. 724, und
Eusebius ed, Schoene i p. 170 spricht von den Erwerbungen in Syrien,
besonders Chalkis: Kai ano xovöi Kcd xu xovxfov vaxega s'xrj fiixQt, xov
eiKOGxov öevxEQov , 0 xal xsXevxaLov iyivexo KXeonäxQcig^ v.axa xov avxov
xQOTCov TtQOGxi&EfiEvov XOV ccQi&fiov ., iyQcccpexo , cbg yaviß&ai xb dsvxsQov
%ca eiKoßxbv avxT]g^ xb Kai eßdofjiov. Diese Angabe wird vollständig
bestätigt durch Inschriften und INIünzen mit doppelter Aera:
Bullettino d. inst. 1866 p. 200: Li& xov x[ai] 8 Xoiai x-ö- (721/33).
Letronne, Recueil des inscr. de l'Egypte 2 p. 125 (Paris): Zx'
xov aal e' 0ciix(£vco&) X' {= C. I. G. 4931 — 2), s. u. C. 7 A. 5.
p • '^ Letronne, Recueil des inscr. de l'Egypte 2 p. 90 und Revue
,,.. num. frany. 1843, 313 (Paris): e'xovg köc xov %al g d'Eccg
^ . 1 V. Sallet, Ztschr. f. Numism. 14 (1887) S. 379 (Berlin):
Berhn ^ , „ / c c-
\ L,%u xov %ai c 'U'Eäg vEcoxEQCcg. o. o. o. 150.
Letronne, Recueil d. inscr. 2 p. 98, setzt den Anfang der neuen
Aera auf den i. Sept. 717/37. Wescher, Bull. d. inst. arch. 1866
p. 206, denkt dagegen an das Jahr 718/36. Vgl. Krall, J., Ein Doppel-
datum aus der Zeit der Cleopatra und des Antonius, s. Wiener
Studien 5 (1883) 313.
2^) (zu S. 337.) Cass. Dio 49, ^2 (a. 718/36): (Antonius) tnl
dh örj XTj KXEOitdxija [lEyäXcog diEßXi'i&ij, oxi xe itaiöag £^ ccvxiig, nqE-
lyo IV. 5. Veitheilung des Orients.
eßvriQovg (.lev ^Aki^avÖQOv Kcd KkeonürQuv ('/mI öiÖv^oi yicQ hiyß'tiGav)
vewreQov de TlroXe^cdov xov v.cd OiluöeXcpov eniKX'ri&ivrci, avsiXero, aal
oxL TioXla f.uv rfjg Äqaßiag rrjg xs MdX'/^ov aal xf]g xäv ^IxvQcdtov (xov
yccQ AvGciVLccv, ov avxog ßaöiXia Ocpibv iTteTCon^Kei, aitiKxeivcv log xa xov
Ha'KOQOv TiQCi^avxa) TtoXXcc öe nal xTjg 0oiv[y.r]g xfjg xe TIaXaLGxiv}]g (vgl.
losephus ant. iud. 15, 4, i), Kq^xrig xe xiva y.al RvQ')]vy]v xi]v xe Kvnqov
ccvxoig eiciQiGuxo.
24) (zu S. 337.) Inschriften, in denen dieser Alexander erwähnt
wird, besitzen wir nicht; Wilmanns hat zweifelnd auf einen seiner
Sklaven eine Inschrift (exempla inscr. lat. No. 383) bezogen: Ossa
Clari [ti. cjaesaris Augusti e[t iuli] ac Augustae [sejrvi Alexandriani.
Aber man kann auch an jeden andern Alexander dieser Zeit denken,
namentlich an Freigelassene des iulischen Hauses. lulius Alexander:
C. I. L. VI 10356. X 1403. XII 1037. Bull, archeol. 1863 p. 202 — 3.
Das Alter der Kinder Cleopatra's.
25) (zu S. 338.) An der Kindermaskerade im Gymnasium von
Alexandria haftet der Fluch des Lächerlichen, von welcher Seite man
dieselbe auch betrachtet; aber wir müssen uns hüten, sie noch lächer-
licher zu machen, als sie war, indem wir uns die Kinder (s. Dru-
mann i, 522 — 2^,) allzu jugendlich vorstellen. Einen sicheren Aus-
gangspunkt haben wir in einem Briefe des Antonius, Sueton. Aug. 71:
(Cleopatra) uxor mea est. Nunc coepi an abhinc annos novem?
Das Verhältniss begann also ungefähr 713/41. Mommsen (vgl. Ephe-
meris epigraphica i, 276 — 77) meint, die Kinder seien geboren,
nicht bald nach der Zeit , als Antonius und Cleopatra in Cihcien
und Alexandria zusammen lebten (713/41 — 714/40), sondern erst
Ende 717/37 oder Anfang 718/36, als Cleopatra den Antonius
in Syrien besuchte. Dann wären die Zwillinge erst Ende 71836,
Ptolemaeus Ende 719/35 geboren; dieser wäre also bei der Belehnung
im Gymnasium höchstens ein Jahr, jene höchstens zwei Jahre alt ge-
wesen. Ammen und Kindermädchen wären also eine passendere Um-
gebung gewesen, als armenische und macedonische Leibwächter.
Plutarch. Anton. 36 erzählt die Ankunft des Antonius in Syrien,
erwähnt die Länderschenkung an Cleopatra im Jahre 718/36 und den
schlechten Eindruck, den diese Maassregeln in Rom hervorriefen,
und fährt dann fort: Hv'E,r}Gs de xr}v 6i,aßoX7]v ncdöag iE, avxfjg diövjiiot;?
aveX6(ievog nai TtQOGayoQevGocg xov fiev 'AXe^avÖQOV, xrjv de KXsoTtdxQav,
miylriGiv de xov ^ev "HXiov, rrjv de HeXiqvrpK Das heisst sicher nicht,
dass die Zwillinge damals erst geboren wurden. Auch Cass. Dio 4g, s^
erzählt bei derselben Gelegenheit dasselbe zum Jahr 718/36: inl de
dr) xf] KXeondxQa fieydXojg dießXrj&tj. ort xe ncddag i'^ avxrig TtQSGßvxeQOvg
IV. 5- Vertheilung des Orients. lyj
^tev AXi^avÖQOv aal KlsoTtccTQav — — vecareoov de Tlxoke^iaiov — —
avelkero. Daraus schliesst Dnimann i, 523 mit Recht, dass die Ge-
burt des Ptolemaeus noch in das Jaiir 718/36 fällt. Er war dann bei
der Belehnung doch reichlich zwei Jahre alt. Die Zwillinge müssen
demnach früher geboren sein, d. h. in der Zeit von 713/41 — 714/40.
Antonius verliess Alexandria im Frühjahr 71440; die Geburt der
Kinder kann also spätestens in das Ende des Jahres 7 1 4/40 fallen ;
dann waren sie doch mindestens 6 Jahre alt bei dem Act der Länder-
schenkung, und Cleopatra Selene hatte also bei ihrer Vermählung mit
luba (um 734/20) ein Alter von ungefähr 20 Jahren.^
26) (zu S. 338.) Plutarch. Anton. 54: KlsoitckQa fxev yuo %cd tote
Kcd rov akXov iqovov eig 7TlT]d'og E^iovGa örokriv [ere'^av] leQccv "Ißiöog
ikafxßave aal vea 'l6ig sxQrjf.ucrt^s. Cleopatra ist öfter mit den Attri-
buten der Isis dargestellt, besonders auf Münzen, s. Greek coins of
the Br. Museum (Peloponnesus , Patrae) pL V 9; aber auch Münzen
aus früherer Zeit zeigen bereits die Attribute der Isis, so z. B. eine
aus dem 6. Jahre der Cleopatra, Greek coins in the Br. Mus. (Ptolem.
Aegypt.) p. 122 pl. 30, 5. Auch in den Reliefs des Tempels von
Denderah sieht man die Cleopatra (mit ihrer Cartouche) als Isis.
27) (zu S. 338.) Appian. b. c. 5, 75: avrü (Antonius) r-^g ßovXf]g
rlitjcpiöafiivrjg elvai nvQtoc, 06a Enqci'S,e te aal nga^eisv.
28) (zu S. 338.) INIonum. Anc. ed. M.^ p. 118: Provincias omnis
quae trans Hadrianum mare vergun[t a]d orien[te]m Cyrenasque, iam
ex parte magna regibus eas possidentibus, e[t] antea Siciliam et Sar-
diniam occupatas hello servili reciperavi.
2g) (zu S. 338.) S. Drumann 1,518 No. 20. Wegen der Antonia
vgl. Mommsen, Ephem. epigr. i, 270 fif.
30) (zu S. 338.) Die Worte des Cass. Dio 44, 53: (Antonius) tt)i/
&V'yaTeQa reo vtei avrov (des Lepidus) Gvvomiöe , können nicht miss-
verstanden werden, da im Jahr 710/44 die Antonia und der junge
Lepidus noch Kinder waren. Nach Appian. b. c. 5, 93 schickte Antonius
noch im Jahr 717/37 seinen Freigelassenen Kallias zum Lepidus, um
über die bevorstehende Hochzeit zu verhandeln.
31) (zu S. 338.) Ueber den Stammbaum s. Ephem. epigr. 2 p. 263:
M. Antonius , Antonia
Illvir
Zenon Pythodorus ^^ Antonia
aus Laodicea
Polemon, ^^ Pythodoris _^^ Archelaus
König Philometor v. Cappadocien
Inscr.Gr.S. 1205. f 770/17.
172
rV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
Rh. Mus. N. F. 27, 463. Ephem. epigr. i p. 270 (Smyrna): 'O df^ixog |
Zijj/wi/« ßc<6i(X)XL66r]g | nv&oöcoQtöog OilofirjtoQog \ aal ßaöikäfog UoXe-
ftcovog I vtbv d'V'ycaQLdT] ös r^g eveQyiridog ^Avrcovlag \ irsifi}]6Ev.
;^2) (zu S. 339.) Cass. Dio 49, ^;^. 44. Vgl. Waddington, Melanges
de numismatique II. ser. p. 113, p. 121. Ueber die Identität Polemo's
V. Pontus und Polemo's, Herrschers von Cilicien, s. o. S. 124 A. 24.
Ss) (zu S. 33g.) Cass. Dio 4g, 44: kuI 6 fiev (Artavasdes) rf^g
^Ag^sviag r-^g veoKTi^rov xiva k'kaßev. Damit combinirt v. Gutschmid,
Geschichte Irans S. loi, sehr passend Strabo 11 p. 523: {l4rQ07tatr}vol)
ccTioXa^ßdvovOt ra a.cpcaQed-ivra , Kad-dnEQ rrjv 2Jv^ßccKrjv ajciXaßov naQci
xS)v ^AQi.isvi(ov vTtb 'Paficäoig yeyovorcov.
I
I
6. Capitel.
Ruhe vor dem Sturme.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Eckhel, num. vet. anecdot.
p. 292 t. 15, 15. S. u. S. 175 A. 14.
i) (zu S. 341.) Plutarch. de adulatore 17 (ed. D. 3 p. 73): Ovrag
Avxtoviov Ol cpiXoi rijg Alyvnxiag igmvxa Kai Kaiö^evov avinei&ov ^ cbg
Vit SKeivrjg 6^c5to, wd XotöoQovvxsg inaXovv ana&rj xal vneQiqcpavov.
H ixsv yvvT} yMxaXiTtovöa ßaöiXeiav xoöavxrjv Kai diaxQißag svöcdfiovag
(p&eLQexai fisxa üov ßxQaxevofiivrj, Gyri^a TtaXXcmtdog e'iovGa'
2ol di xig iv Cxrj&eGöLv ccKrjXrjxog voog iöxi,
%al TtEQioQag avxrjv ävico^ivriv. 'O d' '^öicog tXey/p^Evog wg ccöix&v, nul
TOtg naxrjyoQOvGi laiQOVj G>g ovds xotg inaLvovGiv eXdv&ave xa vov9exetv
ÖOKOVVTC TtQOöÖiaöXQECpOflSVOg.
2) (zu S. 342,) Plutarch. Anton. 53: (Cleopatra) t6 ßcb^a XETixaig
KCid^riQEi öiatxaig.
3) (zu S. 343.) Plin. n. h. 14, 148: (M. Antonius) avidissime ad-
prehenderat hanc palmam (d. h. im Trinken) edito etiam volumine de
sua ebrietate. — — exiguo tempore ante proelium Actiacum id Vo-
lumen evomuit. Die Vermuthung von Drumann i, 516 ,, wahrschein-
lich das Werk eines Rhetors. Antonius war sein Ruf sehr gleichgültig,
und das Schreiben liebte er nicht", bedarf keiner Widerlegung.'
4) (zu S. 343.) Plutarch. Anton. 28: 'Hv ydg xig avxoig Gvvoöog
dfiifirjxoßlcov XEyo^Evr]' y,ca y,a%^ Tj^igav stßxtcov dXXrjXovg aniGxov xtva
noiovfiEvoi xä)v dvaXiGKOfxivatv dfiEXQiav.
5) (zu S. 343.) Plutarch. comparatio Demetrii c. Anton.: (Orgien
des Antonius und der Cleopatra) Iv xalg tcf.qI Kdvcoßov (Cass. Dio 50, 27)
Kai TacpÖGiQLv d.%xaig.
IV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
173
6) (zu S. 343.) Muiiatius Plancus durfte den Siegelring des
M. Antonius brauchen, Appian. b. c. 5, 144. Cass. Dio 50, 3: aal
6 Tixioq KOI 0 rikdyKog, KccinsQ ava rcQcozovg — — xifKo^Evoi (vom
Antonius), Vellei. 2, 83: Inter hunc apparatum belli Plancus non iudicio
recta legendi neque amore rei publicae aut Caesaris, quippe haec sera-
per impugnabat, sed morbo proditor, cum fuisset humillimus assentator
reginae et infra servos cliens, cum Antoni librarius, cum obscoenissi-
marum rerum et auctor et minister, cum in omnia et [in] omnibus
venalis, cum caeruleatus et nudus caputque redimitus arundine et
caudam trahens, genibus innixus Glaucum saltasset in convivio, refri-
geratus ab Antonio ob manifestarum rapinarum indicia transfugit ad
Caesarem; et idem postea clementiam victoris pro sua virtute inter-
pretabatur, dictitans id probatum a Caesare, cui ille ignoverat, Hunc
mox avunculum Titius imitatus est. Haud absurde Coponius, vir ex
praetoriis gravissimus, P. Sili socer, cum recens transfuga multa ac
nefanda Plancus absenti Antonio in senatu obiceret, Multa, inquit,
mehercules fecit Antonius pridie quam tu illum relinqueres.
7) (zu S. 343.) Witte, J. de, Le dieu marin Glaucus, s. Revue
Archeol. 2, 2 (1846) p. 622 — 30. Gaedechens, Rdf. . Glaukos, der
Meergott, Götting. 1859. Glaukos hiess auch ein Leibarzt der Cleo-
patra (Plutarch, Anton. 59). Vielleicht darf man irgend welche Be-
ziehung voraussetzen, die vom Hofe verstanden wurde.
8) (zu S. 343.) Ueber die Lösung der Perle s. Macrob. saturn.
3, 17, 18. Plin. n. h. 9, 119. Scriptores bist. Aug. ed. P. 2 p. 121, 19.
Vgl. Friedländer, Darstell. a. d. Sittengesch. 3^ S. 17. 145.
9) (zu S. 344.) Dass Antonius wirklich als Gott verehrt wurde,
zeigt eine ägyptische Inschrift aus dem Jahr 721/33, die einzige
Ehreninschrift desselben, die erhalten ist. Bull. arch. 1866 p. 200:
^Avrcoviov fiäyav \ afil^rjrov AcpQodiCiog \ TtaQccöirog xov Eavrov '&Ebv \ xal
iVE^yiiYiv L 1%^ xov x[at] 8 Xoicci k&. Mem. sur les parasites des
dieux dans l'antiquite, s. Histoire de l'academ. des inscr. et b. lettres 3 1
(1768) p. 51.
10) (zu S. 344.) Diogen. Laert. 6, 63: ii)t]cpi6a}iivo3v Id&Tjvattov
^Ali^avÖQOv AlovvGov — — . Ueber den Tempel des Antonius s.
Nissen, Ueber Tempel -Orientirung, Rh. Mus. N. F. 40 (1885) S. 63.
Suidas I p. 853 ed. Bernh. s. v. 'HfiisQyov TjfiLxskeöxov. ^AvxiovLtp Se
axodofiei vsav (xiyav, oansQ ovv TjfiUQyog aTteXelcp&t}' to5 Heßaßxü ök
hskiad-rj. Vgl. Neroutsos, L'ancienne Alexandrie p. 10 KatadQStov. —
Auch Cass. Dio 51, 15: "AvxvXXog (ihv v.ccCxol . . . elg xb xov naxqog avxov
■^^wov, d rj KXeoTtdxQa S7tS7toii]KSi , naxacpvycov , sv&vg iöcpdyr}' könnte
man geneigt sein, auf den Tempel des Antonius zu beziehen, während
es sich in der That auf das Heiligthum des lulius Caesar bezieht,
174
IV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
s. Sueton. Aug. 1 7 : Antonium iuvenem simulacro Divi luli, ad qnod
— — confugerat, abreptum intererait.
11) (zu S. 344.) Florus 2, 21: Igitur coepit non sibi dominationem
parare sed patriae, nominis, togae, fascium oblitus totus in monstrum
illud ut mente, ita habitu (so liest Haupt, Hermes 8 S. 178) quoque
cultuque desciverat. aureum in manu baculum, in latere acinaces (vgl.
Cass. Dio 50, 5), purpurea vestis ingentibus obstrictis gemmis: dia-
dema deerat, ut regina rex et ipse frueretur. Cass. Dio 50, 5. Vellei.
2, 82: (Antonius) cum redimitus hederis coronaque velatus aurea et
thyrsum tenens cothurnisque succinctus curru velut Liber Pater vectus
esset Alexandreae.
12) (zu S. 344.) Ueber die römische Leibwache der Cleopatra
s. Servius zu Verg. Aeneid. 8, 6g6: Augustus in commemoratione vitae
suae refert, Antonium iussisse ut legiones suae apud Cleopatram ex-
cubarent eiusque nutu et iussu parerent. Vgl. -Weichert, Imp. Caes.
Aug. scr. reliquiae p. 230 — ^31.
13) (zu S. 345.) Ueber die Correspondenz der Triumvirn s. Sueton.
Aug. 7. 16. 63 — 69 und Tacitus ann. 4, 34: Antonii epistulae Bruti
contiones falsa quidera in Augustum probra, set multa cum acerbi-
tate habent. Fast möchte man glauben, dass auch weitere Kreise
sich an diesem Schriftwechsel der beiden Gegner betheiligten und
Messalla z. B. die Briefe des Antonius beantwortete. Charisius ed.
Keil p. 80"': Asinius contra maledicta Antonie „volitantque urbe tota
catilli", und p. 129'': Messala contra Antonii litteras: „angustiae fretus".
14) (zu S. 345.) Cleopatra uxor s. Verg, Aen. 8, 688. Serv. z.
Verg. Aen. 7, 684. 8, 678. Ovid. Metam. 15, 826. Macrob. sat. 2, 13.
Eutrop. 7,6 — 7. Oros. 6, 19,4. Drumann i, 518. Plutarch. Comparatio
Demetr. c. Anton.: ^Avrcoviog ös nQ&xov fiev Oj^ov ovo ywalnag
rjyaysro, TtQäyfia ^tjÖevI 'Pcofiaia xeroXfA^jfxsvov, eneita rrjv a6xr]v v,cd öi-
■KCiifog yu^')]&£L6av i^}]},a6e, rf] E,evrj aal firj y-ara vo^iovq 6vvov6t] %ccQt-
^6y,£vog. Sueton. ed. R. p. 360: Augusti et Antonii tertiae dissensionis
exordium quod repudiata sorore Caesaris Cleopatram duxisset uxorem
(a. y 22/^2). Strabo 17 p. 797: l'£,exliiriG£v (M, Antonius) snl nXsov xijv
KksoTtdxQav, coßrs kccI yvvmxa shqivs %al hsKvonoiipaxo s^ «ur^g. Livius
perioch. 131 (a. 720/34): [Cleopatra] quam uxoris loco iam pridem
captus amore eins habere coeperat. Euseb. chron. ed. Schoene 2
p. 140: Tf] öe qnn]' 6kvfi7fi,cc6i 6 ^Avxcoviog xr}u fxhv yajisrriv ccTTokvsi
/ic(i6L(o (Juni) ft£Ta Twv Tfjtvcov £S,ciyayGiv Kccl KXsoTidtQav SLöoiKi^exai'
KccK rovxov TtQog ccvxbv ccvißraxat TtoXs fiog Avyovörov . . . Die Zahl QTXi]'
ist sicher falsch; qtc^' würde den Verhältnissen besser entsprechen;
das wäre "] 22/^2.
Hieronym. zum J. Abrahams 1984: Antonii et Augusti foedus
IV. 6, Ruhe vor dem Sturme.
175
Augustus triumfavit pedestris certaminis triumfo — — Augusti et
Antonii tertiae dissensionis exordium, quod repudiata sorore Caesaris
Cleopatrara duxisset iixorem. Syncell. 588, g.
Nach Plutarch. Anton. 57 schickte Antonius den Scheidebrief
von Athen aus im J. 122/2,2, ebenso Cass. Dio 50, 3: xy]v rfjg 'Oxraoviag
6VV0tKt]6l-V CCTlstTie.
Eckhel, num. veter. anecd. p. 292 (s. o. I S. 341) tab. 15, 15.
— , doctr. num. 4 p. 23: Khon[drQa] ylvvrj] M\ccqkov] a^moKQccTOQog]
tIqItov] („neque de eins fide dubitari potest"). Letronne, Recueil d.
inscr, d'Egypte 2 p. 92. Babelon i p. 310: Münze mit Krokodil und
Cras. , dem M. Canidius Crassus zugeschrieben.
Beendigung des Triumvirates.
15) (zu S. 347.) Ueber das Ende der triumviralen VoUmacht
s. o. S. 130. Drumann, G. R. i S. 371. Mommsen, Rom. St.-R. 2^
S. 718 ff. Nach Appian. lllyric. 28 trat aber Caesar sein zweites Con-
sulat am i. Januar 721/33 an: cc^'/wv l'ri rijv rav xquov a.Qyi]v, 8vo yaq
k'keiTCSv k'rrj zfj öevrsQa itsvxciszla -cfjGÖE T^g aQ^y)?- Diese Stelle würde
nicht schwer in's Gewicht fallen, wenn hier nicht die Memoiren des
Augustus die Hauptquelle des Appian wären (s. o. S. 161 A. i). Wenn
das richtig ist, so muss der Caesar die Rechtsfrage anders aufgefasst
haben, als der spätere Augustus. Vielleicht legte er sich die Sache
früher so zurecht: nach dem Ablauf der ersten Amtsfrist am 31. Dec.
716/38 fungirten die Triumvirn weiter ohne formelle Erneuerung der
Vollmacht bis zum Abschluss des Vertrages von Tarent im Sept. oder
Oct. 717/37, wie Kromayer vermuthet (s. o. I S. 253); die übrigen zwei
Monate des laufenden Jahres ^nlrden dann nicht mitgerechnet, und
die neuen fünf Jahre begannen erst mit dem i. Januar 718/36 und
endigten also mit dem Beginn des J. 723/31. Auf Münzen, die wir
mit ziemlicher Sicherheit dem J. y 22/^2 zuweisen können, nennt er
sich noch triumvir iterum, s. Cohen i^ p. 62 ff. No. 88. 11 1: Imp •
Caesar Divi f • Illvir iter • (Dreifuss) , ^ Cos • iter • et tert • desig • (in
einem Lorbeerkranz). No. 89 — 90: Imp • Caesar • Divi • f • III • vir • iter •
r • p • c • (sein Kopf) , IJ cos • iter • et • ter • desig ■ (Tempel mit 4 Säulen
,,Divo lul.", Stern, Altar), s. o. S. 5 2 . No. 9 1 dieselbe Inschrift. Die Inschrift
C. I. L. XI 1330 (= Mon. Anc. ed. M.^ p. 12 ; Pr9mis, Luni p. 254 ed. i ;
Luna): imp • Caesari d • f • (,,sic potius quam di[vi f •]") imp • V, cos • VI,
Illvir r • p • c • pat[r]ono •, ist allerdings verschrieben, aber imp • V
und Illvir r • p • c • passt sehr gut auf die Zeit nach dem dalma-
tinischen Kriege; statt cos • VI ist also zu schreiben cos • II oder III. Die
oben S. 164 A. 2^ angeführte Mauerinschrift von Triest (C. I. L. V 525)
fällt wahrscheinlich in die Zeit vom i. Jan. 722/32 — 1. Jan. 723/31,
1^6 IV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
denn im J. 721/33 musste Caesar, obwohl er am i. Jan. abdankte,
bezeichnet werden als cos. IL — . Dass aber Augustus später die Sache
anders aufgefasst hat, ist unbestreitbar; er sagt im Monum. Ancyr.
(gr. 4, 2) ed. M." p. 31: Tqi&v avÖQcbv iyevofirjv 6r](io6io3v nQay^äxoiv
KaroQ&arrjg avveiiGLv iZEGt-v öi^a. Damit stimmt Sueton. Aug. 27:
Triumviratum rei publicae constituendae per decem annos administravit.
Auch ,,die capitolinischen Fasten verzeichnen die Iteration unmittel-
bar vor den am i. Jan. 717/37 eintretenden Consuln und setzen
offenbar den Anfang des zweiten Quinquenniums auf eben diesen"
(Mommsen a. a. O. 718 A. i). Ganz zutreffend ist der Ausdruck des
Monumentum Ancyranum also sicher nicht, denn Caesar ist, genau
genommen, i) weder grade 10 Jahre, noch 2) 10 Jahre hinter ein-
ander Triumvir gewesen.
Die Münzen des Antonius können für diese Frage Nichts be-
weisen, denn es steht fest, dass Antonius eine Iteration der Trium-
viralgewalt nie anerkannt hat und sich, soweit er diesen Titel über-
haupt noch führte, auch in der letzten Zeit noch bezeichnete als
triumvir r • p • c • Revue num. fr. 185g p. 188 (= Babelon 2, 503).
Cohen i^ p. 35 ff. No. 11: M • Antonius • aug imp • IUI • cos • tert •
III • vir • r • p • c • (sein Kopf), Y^ D • Tur • (in Ligatur d. h. Decimus
Turillius; Victoria mit Kranz und Palme) (a. 723/31).
Mommsen meint im Rom. Staatsrecht 2'^ S. 720: „Unleugbar ist
nicht nur von Antonius, sondern auch von Caesar die dem Trium-
virat gesteckte Endfrist in dem Sinne behandelt worden, dass mit
dem Eintritt derselben wohl für die Träger die Verpflichtung ent-
stand, ihr Amt abzugeben, aber das Amt selbst nicht mit dem Eintritt
dieser Frist, sondern erst durch die Abgabe von Rechts wegen zu
Ende ging." Vgl. 2^ S. 736 (s. o. S. 51 A. 6).
Die Berechtigung dieser antiquarisch-juristischen Auffassung wird
man bereit sein zuzugestehen, wenn auf der anderen Seite nur zugegeben
wird, dass auch die historische ihr Recht hat. Wer nicht Jurist ist,
wird vor dieser Consequenz wohl meistens zurückscheuen und fragen,
ob man den triumviri r • p • c • nicht zu viel Ehre anthut, indem man
sie mit den decemviri legibus scribendis auf eine Stufe stellt. Aber
selbst wenn man zugibt, dass das Triumvirat zu den „ausserordent-
lichen constituirenden Gewalten" der römischen Republik gehörte, so
genügte es doch nicht, dass ein ungesetzlich erwählter Consul und
zwei Consulare zu einem Bunde zusammentraten; drei andere Consu-
lare hätten doch mit demselben Rechte grade das Gegentheil be-
schliessen können. Aber die Triumvirn hatten die Macht, ihren Willen
durchzusetzen; das Ganze war also keine Rechts-, sondern eine
Machtfrage.
IV'. 6. Ruhe vor dem Sturme. \-j~
Praktisch hatten die Triumvirn (He (iewalt, die sie wünschten;
das genügte ihnen, und es war ihnen zunächst gleichgültig, ob die
römischen Antiquare und Juristen (hese Macht als verfassungsmässig
oder nicht bezeichneten; es war ihnen eine überflüssige Nebensache,
durch die nichts Wesentliches verändert wurde, dass ein Volkstribun
durch die Volksversammlung diese Macht bestätigen liess. Namentlich
die Bedeutung eines solchen Volksbeschlusses muss man sich hüten
zu überschätzen , da er unter dem Drucke des Heeres erfolgte. Jeden-
falls ist die Bestätigung des Triumvirates grade so rechtskräftig, wie
die auf gleiche Weise durch L. Antonius im perusinischen Bürger-
kriege erzwungene Aufhebung des Dreibundes.
M. Antonius, der von allen Dreien wohl am Wenigsten juristisch
angelegt war, würde wahrscheinlich jene Auffassung als eine theore-
tische Klügelei verlacht und an sein Schwert geschlagen haben mit
dem Bemerken, dass dies die beste Legitimation sei, die er wünsche.
Das Recht der Triumvirn stand in directem Verhältniss zu der Zahl
ihrer Legionen. Sie hatten die Proscriptionen begonnen, ehe das
titische Gesetz ihnen eine ausserordentliche Vollmacht übertrug, und
haben niemals zugegeben, dass die ersten Proscriptionen ungesetz-
lich , die späteren dagegen gesetzlich wären.
Andrerseits verlor ein Triumvir auch mit der Macht sofort das
Recht. Es ist nirgends überliefert, dass Lepidus, nachdem er eben den
Caesar als Schutzflehender um sein Leben gebeten hatte, noch einmal
den Feldherrnmantel wieder angelegt habe, bloss um ihn feierlich wieder
abzulegen, oder dass ein Senats- und \'olksbeschluss ihn seiner trium-
viralen Gewalt entkleidet habe; sein Recht hörte von selbst mit seiner
Macht auf, und die Frage ist müssig, was daraus geworden wäre,
wenn er nach seiner Besiegung noch Amtshandlungen als Triumvir
vorgenommen hätte. Auch die Parallele zwischen der Macht der
Triumvirn und Decemvim kann Nichts beweisen; denn das Decemviral-
coUegium verdankte seine Entstehung einem Gesetz , bei dem Trium-
virat dagegen war die gesetzliche Bestätigung Nichts als eine nach-
trägliche und factisch gleichgültige Formalität.
Das Triumvirat hat bis an sein Ende den Stempel seines Ursprungs
getragen; es war eine Schöpfung der Gewalt, nicht des Rechts. Wenn
irgend eine staatsrechtliche Formel auf die Gewaltherrschaft angewendet
werden sollte, so könnte man die Triumvirn nur als Promagistrate
betrachten, da die Dictatur durch Antonius für immer abgeschaftt
war und Italien nebst Rom neutral bleiben sollten; jedoch die Gewalt
der Promagistrate hatte auf Rom noch nie Anwendung gefunden und
musste erlöschen, wenn die Triumvirn die Grenzen des Pomerium
überschritten; alle Drei haben aber Rom besucht und dort theihveise
Gar d thaus en, Aiigustus und seine Zeit. II. 12
178 IV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
sich dauernd aufgehalten; das ist der beste Beweis, dass ihre Macht
eine wesentHch andere war, als . die der Promagistrate. Ein Staats-
recht des Triumvirats festzustellen ist eben so schwer, wie das der
Tyrannis. Ob Einer oder Drei sich der Gewalt bemächtigen, ist für
diesen Fall gleichgültig. Mit juristischen Formeln und staatsrechtlichen
Analogien trifft man nur die Form, nicht den eigentlichen Kern der
Sache. Die brutalen Thatsachen existirten, und Freund und Feind
mochten zusehen, wie sie dieselben in ihr System einfügten.
i6) (zu S. 348.) Dem Volkstribun vom Jahr "] 22/^2 gelten wahr-
scheinlich folgende Inschriften von Hercülaneum, C. I. L. X 1425:
M • Nonius • M • f • Baibus • procos | basilicam • portas • murum • pecunia •
sua. C. I. L, X 1426 — 7 (unter dem Reiterstandbild): M • Nonio •
M • f I Balbo • pr • pro • cos • | Herculanenses • C. I. L. X 1428 (statua
togata) : M ■ Nonio • M • f • Balbo | pr • pro • cos | d • d • S. BernouUi,
Rom. Iconogr. i, 62g. C. I. L. X 142g (Reiterstatue): M • Nonio •
M • f • Balbo I procos | Nucherini • municipes • sui • (Gerhard, Neap,
Antike Bildw. S. 22 n. 63.) C. I. L. X i43o( — 2)^) (epistylium) : [m •
nonio • m • f] • Balbo • pro • cos | [commune] Cretensium • patrono •
C. I. L. X 1433: M • Nonio • M • [f] | Balbo • pr • pro • c[os | colonija •
lulia • C[nossus(?)] • C. I. L. X 1434: [m •] Nonio M f • | [bjalbo pr
pro [c]os • I [g]ortyniei • ae[re coli] • C. I. L. X 143g (statua togata):
M • Nonio • M • f • Balbo ] patri | d • d • Da die Inschriften 1430 — 34
von Cretensern gesetzt sind und Cyrene nicht erwähnt wird, so war
Baibus vielleicht vor dem Jahre 727/27 Statthalter, ehe Greta und
Cyrene vereinigt wurden.
1 7) (zu S, 34g.) Sueton. Aug. 1 7 : Remisit tarnen (Antonio) hosti
iudicato necessitudines amicosque omnes atque inter alios C. Sosium
et T. [rc. Cn.] Domitium tunc adhuc consules.
18) (zu S. 34g.) Cass. Dio 50, 3: nqog xov Kcclöaqu hd'ovrsq
üXkot T£ Kccl 6 Tixiog %al 6 UXdynog, KalrcEQ ava TtQcorovg rs VTt avrov
rifiG)(isvot ymI ra anoQQrjra avrov ndvra eiSoTSg. Die Inschriften und
Münzen des L. Munatius Plauens s. o. S, 41 A. i. M. Titius s.
Waddington, Fastes des prov. asiat. p. 81 No. 48. Eine Inschrift
(C. I. L. III 7160), die dem M. Titius kurz vor seinei Flucht in
Mytilene gesetzt wurde, s. S. 158 A. 13 und S. 182 A. 8. Auch
die Inschrift C. I. G. 5361 (datirt Etovg vs 0aa)(p x«) nennt einen
MccQKog TixxLog 2i'S,xov viog Al^iXla, und Boeckh in seinen An-
merkungen möchte diesen M. Titius mit dem unsrigen identificiren,
ebenso de la Nauze, der in den Mem. de l'academ. des inscr. et
bell, lettr. 21 (1754) p. 267 — 6g einen Lebensabriss mittheilt. Die
Inschrift kann sich aber schon desshalb nicht auf unseren INI. Titius
beziehen, weil sein Vater Lucius hiess (C. I. L. III 7160). Dagegen
IV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
179
möchte ich eine athenische Insclirift, C. I. A. 111 588'' p. 498 (Loewy,
Inschr. gr. K. S, 227 n. 316): 'O (5jryju.og| | Mccqkov . . . | ccQsriig e\vey.a
7ia\i I Evvoiag r]?;? eig ea\vtbv \ avsd-r}\xsv\ (sicher Zeit des Augustus),
auf den JM. Titiiis beziehen. M. Agrippa ist ausgeschlossen, da der
Gentilname mit I, F, U oder T anfangen muss. Zu den Clienten
seiner Familie dürfen wir vielleicht rechnen: C. I. L. I p. 448 (a. 708/46):
M • Titius • M • 1 • Plutus • C. T. L. III 2930 (vgl. 3128; lader) : M • Titio
M ■ [f ] I Ser • Marino • C. I. L. VI 2661: I\I • Titius | Verecundus ,
C. I. L. VI 10389: M . Tit// I dec • C. I. L. VI 11 198: M • Titius \
Chresimus • (vgl. Muratori 1409. g). C. I. L. XI 1641 (vgl. 2134; Florenz):
M • Titius Martial • C. I. L. XI 100—2 (Ravenna): M • Titius • • C. I. L.
XII 2290 (Grenoble): M • Titio • M • f ] Volt • | Grato • C. I. L. XII 889
(Arelate): IM • Titius Hermes (vgl. VI 20790)
INI • Titius Titia
Marcellin • Marci(ana ?) •
19) (zu S. 350.) Plutarch. Anton. 58: TLnog 6\ y.ul Tlkayaog^
AvroiVLOV (piXoi rüv vnart'AÜv '■'•■) vnb KXeondxQag nQOTtrjXayit^OfisvoL inXti-
6xa yccQ 'tjvavrico&fjßav avrrj tisqI tov 6v6TQC<rsvsiv^ ccTCoÖQdvvEg üypvxo
TtQog KalßaQa aal tieq! rcov ^Avtcovlov öi.a&i]K&v iyevovro (iijvvrKl ra
ysyQafi^Bva GvvsLdorsg. AneKSivro 8 avrai, Tta^a rcdg Eßriäöt Ttao&evotg.
Ueber Munatius Plauens und JM. Titius s. d. vor. Anm.
20) (zu S. 350.) Das Testament wurde gefunden und erbrochen
während des siegreichen Feldzugs gegen Armenien, s. Cass. Dio 50, 20.
21) (zu S. 350.) Plutarch. Anton. 58. Sueton. Aug. 17: (Caesar
Antoni) testamentum, quod is Romae, etiam de Cleopatrae liberis
inter heredes nuncupatis, reliquerat, aperiundum recitandumque pro
contione curavit.
22) (zu S. 350.) Der Name Calvisius ist beim Plutarch. c 57
allerdings nicht überliefert, sondern KaXoviog. Borghesi, Oeuvr. 5 (3)
p. 131 möchte desshalb den C. Cluvius an die Stelle des Calvisius
setzen, dem Antonius 721/33 das versprochene Consulat verweigerte
(Cass. Dio 49, 44). Allein Calvisius zu schreiben ist sachlich passend
und paläographisch ohne Schwierigkeit.
2;^) (zu S. 351.) Alterthümliche Inschrift eines L. Geminius L.
f. in Palestrina (republikanischer Zeit), s. Bull, archeol. 1883 p. 14.
Da Caesar nach dem Siege von Actium die Anhänger des Antonius
vorzugsweise in Südfrankreich ansiedelte, so beziehen sich vielleicht
die dort gefundenen Inschriften, C. I. L. XII 3598 (Nimes; litt, per-
*) Titius, der den Partherkrieg noch als Quaestor mitgemacht hatte, erhielt
das Consulat, das ihm Antonius versprochen hatte, erst nach seinem Uebertritt
im Jahre 723/31.
12*
j gQ IV. 6. Ruhe vor dem Sturme.
bonis): T • Geminii • f | T • Geminius [ TituUus | patri • C. I. L. XII 553
(Aquis Sextiis; litt, optimis): C • Geminio Censori | L • Geminio •
Messio I M • Geminius Nasica | fratribus •, auf die Clienten unseres
Geminius oder deren Nachkommen.
24) (zu S. 351.) Den Q. Dellius nannte Valerius MessaUa: de-
sultorem bellorum civilium, quia ab Dolabella (711/43) ad Cassium
transiturus sibi pactus est si Dolabellam occidisset; a Cassio deinde
transiit (712/42) ad Antonium, novissime (723/31) ab Antonio trans-
fugit ad Caesarem. Seneca suasor. i, 7. Vellei. 2, 84. Vgl. Horat.
carm. 2, 3 ed. K. i p. 128. Sein Name ist nicht häufig, und wir dürfen
vielleicht seine Clienten wieder erkennen in den Inschriften: C. I. L.
XII 800 (Arles): Q > Delius • Q - fihus Neo vivos > fecit sibi et > suis -
h ^ m ^ m . h . n . s . C. I. L. VI 16800: Q • Dellius Q • 1 | Ptolla
Dellia | Q • 1 Chreste • C. I. L. VI 16801 : Dellia • Sp • f • Antio chis •
Dell[i]ae I Q • Delhi Cononis | Primigeniae | matri • suae et ■ suis • |
abac(um) • d • d • (vgl. 10237). Ueber sein Geschichtswerk, das er
wahrscheinlich auf Geheiss des Antonius geschrieben hat, s. Bürcklein,
Röm.-Parth. Feldzüge S. 7 — 15. Teuffel-Schwabe , Rom. Litt. § 255, 3.
Fabricius, W. , Theophanes v. Mytilene und Q. Dellius S. 220 fif.
25) (zu S. 351.) Ueber die lunii Silani s. Borghesi, Oeuvres
5 (3), 165 = Ann. d. Inst. 21 (1849) p. 71. Mommsen, Ephem. epigr. i
p. 57. 151. Monumenti dei Giuni Silani: Annali d. Inst. 45 p. 21g. Ueber
unseren M. lunius Silanus, cos. 729/25, s. o. S. 106 A. 23. Drumann
4, 47. Ephem. epigr. i p. 60. Waddington, Fastes des prov. asiatiques
p. 90 No. 55. Borghesi, Oeuvres 5 (3), 180. C. I. A. HI 568 (kurz vor
Actium): Tb y.oivov tcöv Boi(ot5}[v] \ Evßoscov yJoKQco[y] \ 0co%icov /ia-
Qt£(Ov I MäQuov ^lovviov I MciQKOv vtbv zJiz(iov \ viiovoi' SsiXavöv \ ävri-
TUfilav GcoT-^^a Kccl evsQyeTi]v \ yevofiEvov &Eotg. Unter Antonius prägte
er Münzen in einer uns unbekannten Provinz , Babelon 2 p. 121 (s.
Cohen I - No. 71; 719/35 — 7 20/34) • Anton • aug • imp ■ III • cos • des • III
IIIv • r • p ■ c • (Kopf des Antonius nach rechts;, R M • Silanus aug •
q • pro cos • (in zwei Zeilen), ^^lr finden ihn später als präsidirenden
Consul in einem Senatsbeschluss vom J. 729/25 (S.-B. der Berliner
Akad. 1889 S. 966), als Senator in einem anderen wegen der Säcular-
spiele vom J. 737/17, C. I. L. VI 877. Einen seiner Freigelassenen oder
Clienten können wir wieder erkennen in einer interessanten Inschrift, in
der sich die Familiennamen der Generale des Augustus und Antonius
wiederholen, C. I. L. VI 20790: Patrone
COS.
M • Iimius Festiv[us 729/25 leg. Anton.
ve]idius Fortun[atus]
C • Titius Her[m]a 723/31 leg. Anton.
IV. 7- l<-üstun|,'en im Osten. l8i
C • Antistius • Valenti[nus] 724/30.
P • Quintilius • Alexand[er 741/13.
s]empronius • Repen[tinus 720/34 leg. Anton.
marciujs Augunn[us] 7i5/39(-'') leg. Anton.
(Marcia Aiigurina C. I. L. VI 22120.) Unsicher bleibt die Beziehung
bei Inschriften, wie C. I. L. VI 7612 (vgl. 7658 — 59): Celtus M •
Silani — — . C. I. L. VI 9512: Nymphodotus M- Silani lecticarius •
C. I. L. VI 20809: M • lunius \ Silani • 1 | Nedyraus • C. I. L. VI 20817:
M • lunius I Silani • 1 | Paris . C. I. L. XIV 2466 — 67: INI -lunius
Silani 1 • Monimus •
7. Capitel.
Rüstungen.
Vorbemerkung. Wegen der Legionsmünze des Antonius s.
Monum. Anc. ed. M.^ p. 131 : Ant(onius) • aug(ur) — III vir • r • p • c •
(Rudergaleere mit Brustgeländer, Rammsporn und Admiralsinsignien).
1^ Leg(io) pri(ma) (Legionsadler mit emporgespreitzten Schwingen und
einem Glöckchen am Hals; rechts und links ein Feldzeichen). Beide
Seiten sind durch einen Perlkreis eingefasst. Vgl. u. A. 4.
i) (zu S. 353.) Cass. Dio 50, 8: iv yaQ rfj TvQ6t]VL8i bUyov tcqo
rovxfov TtQOXEQOv Öqccxcov öiKEcpalog^ [xsyag — — — — — cdcpvidiov
avEcpdvri nal TtoXXu yMKooöag ixEQavvcod'}].
2) (zu S. 353.) Cass. Dio 50, 9: nav towo) rjXd'ov (ihv xal e^s-
kovxal naq ccficporeQcov avrwv TtQog eKaTEQOvg y.ai ßovXevral ncd aXloi
tivig, idXco 6h xal nardöKOTtog vno xov KaiGaqog ylovKtog Me6[(}]iog.
3) (zu S, 354.) Vgl. über die Länder des Caesar und Antonius:
Plutarch. Anton. 56. 61. Cass. Dio 50, 6 (vgl. 51, 2). Augustus nennt
seine Provinzen im Monum. Anc. ed. M.'^ p. 98: Galliae, Hispaniae,
Africa, Sicilia, Sardinia.
4) (zu S. 354.) Cohen i"- p. 41. Paciaudi, P. M. , ad nummos
consulares Illviri M. Antonii aniraadvers. philol. (Rom 1757) p- 14.
Dass die Legionsmünzen des Antonius der letzten Zeit angehören,
lässt sich wenigstens an einer Münze aus dem Jahre 723''3i nach-
weisen, s. Cohen i- p. 45 No. 80: M • Anto • cos • III • imp ■ IUI (Kopf
des lupp. Ammon), ß- Scarpus imp • leg VIII (drei Feldzeichen).
Nach der Schlacht bei Actium ergaben sich 19 Legionen (Plutarch.
Anton. 69), die Canidius commandirt hatte. Pinarius Scarpus war
mit 4 Legionen (darunter der VIII.) in Afrika zurückgeblieben (Oros.
6, 19, 15), das macht also mindestens 2;^ Legionen. Aber auch die
iSz IV. 7. Rüstungen im Osten.
Grenzen Aegyptens und Syriens und selbst Kleinasiens können nicht
ganz von Truppen entblösst gewesen sein. Auch die Küstenverthei-
digung am ionischen Meere forderte Besatzungen. Endlich müssen
noch Corps in Betracht gezogen werden, die nach Thracien u. s. w.
geschickt wurden, so dass die Gesammtsumme nicht allzu sehr hinter
jener Zahl von 30 Legionen zurückgeblieben sein dürfte.
5) (zu S. 354.) C. I. G. 4931 — 32 (Philae; Letronne, Recueil des
inscr. de l'Egypte 2 p. 125; nicht vom 26. März 729/25, sondern vom
28. März ^22/^2, s. Krall, Wiener Stud. 5 [1883], 314): FaCog lovhog
HÜTtELog STtaQ'/^og \ rjy.co Y,al TtooGxeKvvyy/.a rrjV kvqI av ^löiv ^ 6vv lovXia
5 TCO v[<p xai V TtEQ FaTavog rov veonTeQOv viov, etl 6e Kai 6vv roig
cpiXoig Kcä ßvv anoöi]^OLg Sv^^ü'ip, Evfievei, \ ^AnoXlavla XaQrjrog zal
vt(p^ ATCskka y.cä Attlcovi — '/.al A[[v]6[i](i[a'/(p^ xal | KevroQi&6\i]
iq'Pov(Pco, /ir](ir]rQi[(o], Nr/^co, Ovaksoico, ylaßvavi^ TeQevtuo^ Nixävooi,
BaQcovärt, -/.al rcbv naidcc qiav ^ov nccvTiov \
L X xov '/.cd s 0aii(f.iEva)&) X.
Dass manche Nichtrömer in das Heer des Antonius eintraten, lässt sich
nicht leugnen. Dass er aber eine Legion seine libysche genannt habe,
weil die Soldaten geborne Afrikaner waren, wie Zumpt (s. Ihne, R.
Gesch. 8, 370) meint, ist nicht wahrscheinlich; sie hatte vielmehr
ihren Namen von ihrem Standort.
6) (zu S. 355.) Orosius 6, 19, 9: classis Antonii centum et septua-
ginta navium fuit, quantum numero cedens tantum magnitudine prae-
cellens; nam decem pedum altitudine a mari aberant. — Die Bordhöhe
dieser Schiffe erscheint auffallend klein, da schon Ptolemaeus Philo-
pator Schiffscolosse gebaut hatte, 280 Ellen lang und 48 Ellen hoch,
s. Plutarch. Demetrius 43 : v^tog öh mg aKQo6roXiov nEVTrjKovra övelv öe-
övxcov. Assmann, Zur Kenntniss der antiken Schiffe, s. Jahrbuch d.
Dtsch. arch. Inst. 4 (1889) S. 97, bemerkt zu dieser Stelle des Orosius:
Es kann hier nur die Bordhöhe der grössten Fahrzeuge gemeint sein,
die grössten waren aber grade Dekeren (Cass. Dio 50, 2^. Plutarch.
Anton. 64).
7) (zu S. 355.) Münzen des D. Turullius vom J. 723/31 s. o. S. 176
und B. 5 C. 2. Valer. Max. i, i, 19: consecratum templc suo (Aescu-
lapii) lucum a Turullio praefecto Antonii ad naves ei faciendas magna
ex parte succisum ** — . Cass. Dio 51, 8: (Turullius) e'tvxe
yccQ EY. xf^g Ev K(p xov A6xXr]Tti.ov vXtjg '^vXa ig vavx.nbv KEKogxäg, öUrjv
xLva %cä TCO o^^Eco, oxt, EKEL iöiKaicod-r] ^ öovvut EdoE,Ev. Lactantius divin.
inst. 2, 8: Praefectus etiam M. Antonii Turullius, cum apud Coos
everso Aesculapii luco classem fecisset, eodem postea loco a militi-
bus Caesaris est interfectus.
8) (zu S. 355.) C.LL.III 7i6o(Mytilene; a. 722 32): Cives-Romani-
IV. 7- Küstungen im Osten. 183
qui I Mytileneis • negotiantur | M ■ Titio • L • f- pro -cos j praef • classis •
cos I dcsig • (cos. 723/31) patrono | honoris • causa • S. o. S. 178 A. 18.
9) (zu S. 356.) Strabo 14, i, 12 p. 649: Ovrog [u] öri (Pythodorus
s. o. S. I 7 i) xßO'' i^fiß? i]K^aae xal MtjvödcoQog, avr\Q \6yiog y.al iikXoyg ße^vog
'Acd ßciQvg, i%a)v xr\v iSQCoGvvrjv tov /liog xov *AaQi6alov' 'Aars6raöLccG&t]
d' VTtb zäv /lo^Exiov xov Ar]voßccoßov (piXcov, ymI avclXev uvxbv izetvog
cog aifiöxccvxa xo vavxmov^ 7ti6Xcv6ag xolg ivÖci.^aj.ievoig. Gewöhnlich
wird diese Stelle ohne Grund auf den Krieg gegen Sex. Pompeius
bezogen; aber ein Priester von Tralles konnte natürlich leichter in
in den Verdacht kommen, einen Anschlag gegen die Flotte des
Antonius bei Ephesus geplant zu haben, als im Kriege gegen Sextus
Pompeius , als die Flotte in den Häfen des schwarzen Meeres ankerte,
und nicht Domitius Ahenobarbus, sondern M. Titius sie coramandirte;
dieser wäre es gewesen, der den vermeintlichen Verrath hätte strafen
müssen.
10) (zu S. 356.) Plutarch. Anton. 56: Kai xb vccvxlymv Ikh (a. "] 221^,2
in Ephesus) ßvvijei, navxcr^ö&ev , oy-xcmoöiai. 6vv oh'Möi- vfjsg, av Kkso-
TtdxQCi ncKQel'ie öiaxoGlag %cd xüXavxa diö^vQi-a Kai xoocpr]u x(p ßxoaxä
navxl ngbg xbv TtoXe^ov. Avxcoviog 6h Ttetß&elg vnb Jo^ixlov zcd xivav
akXcov iyJXevE KXeoTtdiQav tiXbIv Iti Aiyvitxov — — .
11) (zu S. 356.) Wenn wir auf Samos Namen der Clienten des
Antonius finden, wie C. I. L. III 458: Ser • [f]ulvius Ser ■ 1 • Herodotus
und [p]atroclus (als macistrei] , so erklärt sich das vielleicht durch
den Aufenthalt des Antonius.
12) (zu S. 357.) Lüders, O., Die Dionysischen Künstler (Berlin
1873) S. 85. Foucart, P., de coUegiis scenicorum artificum ap. Graecos
(Paris 1873) p. 7. — , des associations religieuses chez les Grecs,
Paris 1873. Aus den hier gesammelten Inschriften greife ich bei-
spielsweise heraus: Lüders p. 177 No. 83 = C. I. G. 3067 (Teos):
Tb KOLvbv xüv tzeqI xbv ^i6vv6ov xsyyix&v xäv in /[roWag] %ccl 'EXXtp-
Ttovxov Kcd xcöv tieqI xbv Kad'r]'ys(i6va ^[tovvöov] etc. C. I. G. 3073:
Tb xoivbv x&v nava&r^va'iöxcöv \ Tb notvbv xcöv ZlLOvvöLaGx&v.
13) (zu S. 357.) S. Foucart, de coUegiis scenicorum artificum p. 9.
Lenschau, Th, , De rebus Prienensium, Leipzig 1889.
14) (zu S. 357.) Plutarch. Anton. 58. Vgl. Conze, Die perga-
menische Bibliothek, S.-B. der Berl. Akad. vom 18. December 1884
S. 1259 — 70. Alterthümer von Pergamon 2 S. 58.
15) (zu S. 357.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 95: In templis omnium
civitatium pr[ovinci]ae Asiae victor ornamenta reposui, quae spoliatis
tem[plis is] cum quo bellum gesseram privatim possederat. Cass.
Dio 51, 17: Ttiivxa log elnetv Kai xa ix xav ayioixaxuiv tSQ&v avad'rj^axa
?; KXeoTtdxQa aveXonivy] GvveTtXi^&vöe xa Xdcpv^a xoig ^Poi^aLoig. Plin,
j34 I^- !• Rüstungen im Osten.
n. h. 34, 8, 58: Fecit (Myro) et Apollinem, quem ab triumviro Antomb
sublatum restituit Ephesiis divus Augustus admonitus in quiete. Strabo
14, I, 14 p- 637: x^la MvQcovog 'iqya KokoGöiKU lögviiiva eTcl fiiag ßd-
östog, u ijQe ^sv ^Avrcoviog, «i/£''9">jx£ öe nccXiv 6 Zlsßaßrbg KaLGaQ eig
rrjv avTYiv ßaöiv, xa ovo xr\v ^A&rjväv xcd xbv 'Hgazlia, xov 81 Aia dg
xo KdTtsraXcov ixexijueyKS. Die geraubten Statuen wurden später den
Samiern zurückgegeben nach einer Inschrift, die Mommsen, Monum.
Ancyr,^ p. 96 n., ungefähr in's Jahr 725/29 setzt: (Herakleides) icp'
o[v] xfi d-ec< rava'&[ri]{iaxa ccTtsöod'r}. S. Rhein. Mus, 22 S. 325. Strabo
13, I, 30 p. 595: iSQOv Äiavxog •aal avÖQLag^ ov üqavxog 'Avxcoviov
KOfiißd-evra slg Aiyvnxov aniöcoKe xotg 'PouetsvGi, nuXiv, Tia&aTteQ Kai
alloLg äXXovg^ 6 Eeßaßxog KaiGaQ' xä ya^ KccXXiöxa avad'Tjfiara £X x&v
inicpaveGxdxoiv isqcov 6 ft£v jjqe, xrj Aiyvitxici y^aQt^o^Evog, 6 ds •d^eolg
ani8(i)y.£. Vgl. Druraann i, 465.
16) (zu S. 358.) Sosius s. S. 1 1 5 — 16. Vgl. Percy Gardener, Numism.
Chronicle III. ser. 5 (1885) p. 104 if.: i) Imp • (Kopf des Antonius),
R ZA C • Sosius • q (Adler mit Blitz, Caduceus) <(pl. V io)> (s. o. I S. 234).
2) ZA (Kopf des Antonius [?]) , ß: C • Sosius imp (Tropaeum) <(pl. V 1 1)>.
3) ZA (Kopf des Apollo), R C ■ Sosius • cos • desig ■ -soo (Dreifuss)
<(Babelon 2, 464). 4) ZA (Kopf des Zeus oder Poseidon), R C ■ Sosius •
cos (Delphin mit Dreizack). Vgl. Mionnet, Supplem. 4 p. 198 no. 41.
Mus. Sanclem. i p. 191. Catalogue of the gr. coins Br. Mus. Pelo-
ponnes p. 102. Babelon 2 p. 463 No. i — 4. — Eine afrikanische Münze
(s. Revue num. fr. 1856 p. 115) mit punischer Schrift R . . . Sosi • f
bezieht sich wohl sicher nicht auf unseren Consul vom J. "jzi/TfZ.
17) (zu S. 358.) Cass. Dio 50, 9: (Antonius) tA^cbv d' ig Keq-
KVQav, aal TTv&ofievog rag vavg rag nQoitXovg xäg ig xtjv TCQOöKOTtfjv
avxov nencp&eLGag tteqI xa KeQavvta ö^jj vavXoietv, vn6x67i}}ö£v avxbv
xbv Kalöaga ^exa navxbg xov vavxLKOV dcplyd'ai,^ %al ovKeri- TtSQaixEQd)
nqoEyjäiQriGEv ^ dXX' ig xr^v TlEXoit6vvi]Gov {J]8r] yccQ in iiExonwqov i]v)
ccvanXevGag avxbg ^ev iv UdxQaig ica^EyEL^aGE.
18) (zu S. 358.) Greek coins of the Brit. Museum (Peloponnesus)
pl, V 9 (Patrae): BaGiXiGGa KXsoitaxQa (Bust of Cleopatra r., diadem),
R Ayiag AvGavog UaxQEtov (Head-dress of Isis consisting of horns,
globe, pluraes, and ears of corn). Vgl. Mionnet, Supplem. 4 p. 134
No. 907.
19) (zu S. 359.) Münzen des M. Antonius mit der Bezeichnung
cos • III s. Cohen T^ p, 35 No. i. 11. 80. 81: bei allen ist damit ver-
bunden: imp -IUI. Von griechischen Münzen verweise ich auf Müller, L.,
Numismatique d'Afrique, Supplem. p. 30 No. 428''' (Cyrene): Avx(o
Tjta 7, R BaGvX 0Ea ve (Filet au pourtour des deux cotes). Vgl.
Numism. Chronic. I i (1838/9) p. 198.
IV. 7- Hüstuiij^^en im Westen 185
20) (zu S. 359.) Tarcondimotus I. s. Norisius, Cenotapli. Pisan.
p. 227. Visconti, Iconogr. gr. 3 p. i. ^Nlarquardt, Rom. Staatsverwait.
I- 386. Babelon, Ern. , Tarcondimotus dynaste de Cilicie, Revue
numism. III 5 (1887) p. 378 — 81.
21) (zu S. 359.) Weder Sadala noch Rhoemetalces können da-
mals Herrscher von ganz Thracien gewesen sein, vgL Mommsen,
Ephem. epigr. 2 p. 253; wahrscheinlich waren sie Prinzen des könig-
lichen Hauses, die dem Antonius thracische Hülfstruppen zuzuführen
hatten.
22) (zu S. 359.) losephus ant. iud. 15, 6, 6: (Herodes) nifi.'^jag
ÖE Kai iQi]^axa y.al Gixov izeLvco (dem Antonius), und b. iud. i, 20, i:
6LT0V TtoXkccg iTfS^jpa fivQiccöag.
2^) (zu S. 360.) In einer Rede bei Cass. Dio 50, 16 rühmt
M. Antonius ausser der Flotte seine bnlixag^ iitniag^ öcpevöovrjxagy
TtsXxaüxdg, xo'^oxag, tTiTtoxo^orccg (d. h. das medische Hülfscorps).
24) (zu S. 360.) Ueber die Zahl der Schiffe in der Schlacht bei
Actium s. u. A. 26.
25) (zu S. 360.) Plutarch. Anton. 62: ißovXexo xov vavxi%ov xb
KQaxog sivat Öia KXeondxQav' Kai xccvxa^ 7tX^]Q(o^dx(ov dnogiu övvaQTta^o-
fiivovg OQÜv vTib xäv xqiriQaoyßbv ek xfjg TtoXka dr] xXu(jt]g 'EXXüöog 6601-
TtoQOvg , 6v7]Xccxag, d-EQiGxdg, Ecprßovg Y.al ou(3' ourco TcXtjQov^ivag xag
vavg dXXci xdg TtXsiöxag dnoÖEEig xal fioyjQ't]Qa)g itXeovöag. Cass. Dio 50, 1 1 :
Ol x£ yciQ xQirjQixaty ccxe Kai Ov^fiiKxoi ek Ttavxoöanwv i&vav bvxsg Kai
TtOQQCo an' avxov j^ci^d^ovxEg, ovxe xivcc aöK^jöLV ETtcTtoiijvxo Kai voGco
amofioXiaig xe i]Xdxxcovxo. Oros. 6, 19, 6: (Antonius) cum prope tertiam
partem remigum fame absumptam offendisset, nihil motus „remi", in-
quit, ,,modo salvi sint; nam remiges non deerunt quoad Graecia
homines habuerit".
26) (zu S. 360.) Florus 2, 21, 5: Nobis quadringentae amplius
naves, ducentae minus hostium; sed numerum magnitudo pensabat.
quippe a senis in novenos remorum ordines, ad hoc turribus atque
tabulatis adlevatae castellorum vel urbium specie — — Caesaris naves
a binis remigum in senos nee amplius ordines creverant.
27) (zu S. 361.) Plutarch. Anton. 69: xaig itöXeGiv (in Hellas)
■jtQaxxovGaig ä^Xiag^ Kai TtEQiKEKO^^ivacg iQTjfidxcov, ccvÖQa7t66oiv.i vno^vylwv.
Rüstungen im Westen.
28) (zu S. 361.) Plutarch. Anton. 58: KaiGaq 6e xb xd^og xat xb
fiiyEd'og xrjg TiaQaGKEvijg anovöag^ i&OQvßi'j&r] , jn?) xov ^EQOvg ekeLvov
öianoXE^Eiv ccvayKaßO'fj. — — — ü&ev iv Tor? fiEytöxoig duaQXTquaöiv
^Avxioviov xi)v a.vaßoXi]v xov TCoXi^ov xi&Evxai. Cass. Dio 50, 9: ev ^ev
l85 I^'^- !• Rüstungen im Westen.
rc5 ETEt 8KELVC0 nXtov ovöev iyEvero. o te ya^ KaiöaQ xa iv rfj IxaXla
al.X(x)(; re vmI ineLÖr} xu iQ'i]^axa naqa. xov Avxtoviov naQOvxa rjö&exo^
aad'iöxufievog ovk ijdvvri&ri nQO xov ^^tfiüvog ä.7icivxT]6ai,.
2g) (zu S. 362.) Sueton. Aug. 17: Bononiensibus quoque publice,
quod in Antoniorum clientela antiquitus erant, gratiam fecit coniurandi
cum tota Italia pro partibus suis. Cass. Die 50, 6: ncivxag yuQ ymI
xovg vnb xov ^Avxaviov aTtoi-KiGd'ivxcig ^ xa fiev tKcpoßrfiag ate öklyovg
övxag, XU ös Kcil Evsqysxriöag^ TtQoöexi&eLXO' xd xs yaQ ciXXa Kai xovg xi]v
Bovcoviav inoiKOVvxcig avxbg ati^tg, l'va 61] y.al vcp iavxov a.TKomö&at
öoK&Gt, TTQOönaxeßxrjöaxo. Vgl. Mommsen, Hermes 18 S. 172 — 73.
Drumann i, 475.
30) (zu S. 363.) Cass. Dio 51,3: (x\grippa u. Maecenas) danxvXiov
eXaßov naQ avxov^ Xv iniGcpQayl^eö&ca avxag E'/oiGtv. öiTtXrjv yao öi) ßcpQa-
ytda, }] ^dXißra tote e'j^o^to, lne7toiy]xo ^ Hcplyyu iv erMXSQa 6f.ioCav iKxvnd)-
Gag. Plin. n. h. 37, 10: divus Augustus inter initia sphinge signavit; duas
in matris anulis eas indiscretae similitudinis invenerat. altera per bella
civilia absente ipso signavere amici epistulas et edicta quae ratio tem-
porum nomine eius reddi postulabat, non inficeto lepore accipientium
aenigmata adferre eam sphingem; quippe etiam Maecenatis rana per col-
lationes pecuniarum in magno terrore erat. Augustus postea ad evitanda
convicia sphingis Alexandri Magni imagine signavit. Sueton. Aug. 50:
In diplomatibus libellisque et epistolis signandis initio sphinge usus
est, mox imagine IMagni Alexandri, novissime sua, Dioscuridis manu
sculpta. Vgl. Horat. satir. 2, 6, 38:
Imprimat his cura Maecenas signa tabellis.
31) (zu S. 363.) Wilmanns, Exempla 718. Mon. Ancyr. ed. M.^
p. 67. Iguvii (Gubbio) Bullet. Inst. arch. 1863 p. 228:
[c]n • Satrius • Cn • f • Rufus • IUI • vir — — —
— — — — — — — — — — — — — et- dedit
decurionatus • nomine -HS- Iddoo
5 in • commeatum • legionibus -HS- ooooccccccL
in • aedem • Dianae • restituendam -HS- Id3cx)cc
in • ludos • Victoriae • Caesaris • Augusti ffS- IddoccxdccL •
Dass die Legionen der Triumvirn wirklich von den einzelnen Städten ver-
pflegt werden mussten, zeigt Cass. Dio 47, 14: (Triumvirn) xovg Gxqa-
XKoxag XTjv xs XQ0cpi]v naga. itöXtav iv aig i^Sii^ci^ov, 7CQ0i%a Xafißäveiv
iitoiypav (Zeit der Proscriptionen). Auch in den Inschriften des P. Lu-
cilius Gamala werden ähnliche Gaben erwähnt: C. I. L. XIV 375 — 6.
Ephem. ep. 3, ^22. Sie gehören wahrscheinlich einer späteren Zeit an.
32) (zu S. 364.) Appian. b. c. 4, 45: 6 EiQytog vGxsqov iv xri
KcdöaQog y.cd Avxavlov CxÜGEt,^ xfjg ßovXijg ip}]cpi,^0(iivrig sivai noXiiiiov
xov AvxavLOv, ^övog xi^v dnoXvovGav e(pEQe (pavEQÜg. Auch Sueton.
IV. 7- Rüstungen im Westen. xS?
Aug. 17 braucht vom Antonius den Ausdruck hosti iudicato. Da
Antonius auf Seiten der Feinde des römischen Staates blieb, so ^var
er doch von selbst ebenfalls zum Feind der Römer geworden.
^^) (zu S. 364.) Im Monum. Anc. ed. M.- p, 32 zählt der Caesar
seine Priesterthümer auf und schliesst mit den Worten: haigog Tixiog^
cptjnähg. Cass. Dio 50, 4: rrj öh KkeoTidtQa xhv 7t6le[xov l'cvri'KQvg f7r?)yy£t-
kav, xal rag t£ ^^afivöag tog nal ev xeQßlv avrov 'övtog (.lerijiiTtiayovxo, xal
nQog t6 Evveiov iX&ovTsg %ccvxcc xa n^OTtoXifiia xar« xo vojxi^ofisvov Sia
xov KaiöuQog tog kuI cpr]xiciXiov eTtoirjGav. Plutarch. Anton. 60. Diese
Priesterwürde ist von Augustus neu belebt, und wurde von nun an
nur den vornehmsten Männern anvertraut.
34) (zu S. 364.) Fusinato, G. , dei Feziali e del diritto feziale,
s. Atti dei Lincei 1884 ser. 111 13, Memorie di cl. di scienze p. 451 ff.
(mit reichlichen Litteraturangaben). Marquardt-Wissowa, Rom. Staats-
verwaltung (1885) 3 S. 416. — Ohne Grund setzt Zumpt (bei Ihne, R.
G. 8 S. 364^5 A.) die Kriegserklärung in die Zeit vor dem i. Juli,
weil an diesem Tage ein Freund des Caesar, L. Cornelius Baibus,
das Consulat antrat. ,, Hätte die offene Feindschaft zwischen den
Triumvirn noch nicht begonnen, so w'äre wie in den früheren Jahren
einer der consularischen Plätze an Antonius' Freunde überlassen
worden." Allein das Consulpaar des i. Januar bestand ebenfalls
aus zwei Freunden des Antonius: Sosius und Domitius. — Ueber die
Oertlichkeit s. Becker, Rom. Alt. (1843) i S. 607. Der Zeit des
Augustus gehört auch die von ihm vielleicht selbst gesetzte Fetialen-
inschrift, C. I. L. I 564 elog. XXXV („litt. saec. Augusti"): Fert •
Eresius | rex Aequeicolus | is preimus | ius fetiale paravit | inde P. R. |
discipleinam excepit.
35) (zu S. 365.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 144: per consensum
universorum [potitus rerum omnjium. Mommsen, R. St. -R. i", 671
nennt diese Auffassung des Nothstandscommandos eine ,, nachträgliche
Fiction". Allein durch den Eid Italiens und der Provinzen war dem
Caesar wirklich eine ähnliche Vollmacht übertragen. Monum. Anc.
ed. M.^ p. 98: luravit in mea verba tota Italia sponte sua et me
be[lli] quo vici ad Actium, ducem depoposcit. luraverunt in eadem
ver[ba provijnciae Galliae Hispaniae Africa Sicilia Sardinia.
36) (zu S. 365.) In einer Elegie auf Maecenas (Poet. lat. min.
ed. Bährens i p. 128) wird vorausgesetzt, dass Maecenas sich an der
Schlacht von Actium betheiligte, v. 45:
Cum freta Niliacae texerunt lata carinae
Fortis erat circa, fortis et ante ducem,
Militis Eoi fulgentis terga secutus,
Territus ad Nili dum fugit ille caput.
l88 IV. 7. Rüstungen im Westen.
37) (zu S. 365.) Cass. Dio 51, 3: rov Mai.Ki]vov, co Kai tote t]
xe 'PdofiT] Kai 7] XotTCrj ^Ixalia nQOGexixaKxo.
38) (zu S. 366.) Monum. Änc. ed. M.- p. 99 (Lat. 5, 6): Qui
sub [signis meis tum] militaverint , fuerunt senatores plures quam DCC,
in ii[s*) qui vel ante vel posjtea consule.s facti sunt ad eum diem
quo scripta su[nt haec, LXXXIII, sacerdojtes ci[rc]iter CLXX. Vgl.
p. loi, wo Mommsen die Angaben über die Zahl der Consuln an
den Consularfasten prüft und richtig befindet; Asinius PoUio wird dabei
natürlich nicht mitgezählt. Cass. Dio 50, 1 1 : ndvxag ^Iv xovg GxQuximxag
wv xi ocpslog ijv, ndvxag ös xovg xt dvva^evovg Kai xv)v ßovXevxcöv zal
xäv Innmv sg xb BqsvxiGiOv 6vvi]yaye, xovg (xhv oncog xi Gv^nQat^uiGtv
avx(p, xovg ö^ ortag (it^dev ixovco&ivxEg v£0i^(06(06i^ x6 xe ^iytGxov OTC(og
Evd£iE,Y]xaL xolg äv&QCOTCOtg oxt Kai xo nXaiGxov Kai xb KQCiziGxov x&v
'Pcoiiaicov o^oyvajxovovv k'^oi. Velleius 2, 86: Non praetereatur Asini
PoUionis factum et dictum memorabile: namque cum se post Brun-
dusinam pacem continuisset in Italia neque aut vidisset unquam re-
ginam aut post enervatum amore eius Antoni animum partibus eins
se miscuisset, rogante Caesare, ut secum ad bellum proficisceretur
Actiacum: mea, inquit, in Antonium maiora merita sunt, illius in me
beneficia notiora; itaque discrimini vestro me subtraham et ero praeda
victoris. Ueb. s. pointirte Ausdrucksweise s. S. 42 A. 6.
Horaz war damals wahrscheinlich nicht beim Heere. Porphyr, zu
Horat. epod. i, 7 (ed. Pauly 2 p. 5; vor der Schlacht von Actium):
Dicitur enim Caesar Augustus dedisse Horatio militiae vacationem cum
aliis negasset • Nach Schultz, Rdf. , Quaest. in Tibull. librum chrono-
logicae p. 29 n. , betheiligten sich sowohl Horaz wie Tibull an dem
Kampfe.
3g) (zu S. 366.) Plutarch. Anton. 62: KaiGaQ ö' ov TtQog vipog,
ot'<5 oyKOv, aTtiösiKXtK&g TCSTCrjyviaLg vavGiv ^ evGxqocpoig Öe Kai xayBiaig
Kol nenXriQa^Bvaig aKQiß&g i^rjQxv^ivog ^ iv TaQavxt Kai Bqevx^gUo Gvvi-
yviv xb vavxLKov etc. Vellei. 2, 84: hinc remiges firmissimi, illinc
inopia adfectissimi , navium hac magnitudo modica nee celeritati ad-
vers a, illa specie terribilior.
40) (zu S. 366.) Bull. arch. 1874 p. 119 = C. I. L. XI 623
f
(Forli): C • Baebius • T • f • Clu | tr • m[il ■ leg • x (.'')] X • prae | öra[e •
marit • hijspan | citer[ioris • bjello | Ac ■ tiensi Ilvir • i • d | arb(itratu) •
M • Sappini • L • f • et • Gallae • 1 • Der Titel praef • orae mafitimae
ist bereits republikanisch und wurde auch vom Sex. Pompeius geführt.
Als ständigen Beamten der späteren Zeit finden wir grade in Spanien
einen praefectus orae maritimae wieder, C. I. L. II 4239 (Tarraco):
*) ii[s consulares et qui pos]tea vermuthet Job. Schmidt.
IV. 8. Actium. l8g
praef • orae maritmnae (vgl. 4138 praef ■ orae maritumae conventus
Tarraconcns.). Vgl. VI 1565.
41) (zu S. 367.) C. I. L. 1 p. 478: Ap . Claudius Pulcer e.x
Hispan(ia) K • lun ■ (i. Juni illj^ii) \ triumphavit palmam cl[ed]it
L • Cornificius ex Africa III N[o]n • Dec • (722/32?) | triumphavit
palmam ded[i]t • L. Cornificius (cos. 719/35) s. o. S. 128 A. 9. Appius
Claudius Pulcher (cos. 716/38) s. o. I S. 263. Borghesi, Oeuvr. i, 414 ff.
C. I. L. X 1423 (Herculaneum ; a. 716/38?): Appius • Pulcher • C • f •
cos • irap • VI ///vir- epulon • C. I. L. X 1424 (Herculaneum): Ap • Clau-
dio • C • f • Pulchro I cos • (a. 7 16/38?) imp | Herculanenses • post • mort •
42) (zu S. 368.) Sueton. Aug. 63: M. Antonius scribit, primum
eum (Caesarem) Antonio filio suo despondisse luliam, dein Cotisoni
Getarum regi, quo tempore sibi quoque invicem filiam regis in matri-
monium petisset. Vgl. Zippel, lUyrien S. 237. Cass. Dio 51, 22: 01
/JaKol eTTQeößEvGavro fisf ttqo tov ^Q^vov tovtov TtQog tov KcdßaQu , üg
d' ovÖEi'og (ov iöeovro IVv^^ov', ccTtEKlivav TtQog rov ^Avtojvloi' y %al iüEivov
^Ev ovÖev ^Eya w^iXrjßav ßraGtaöavtEg iv alXrjXoig.
8. Capitel.
Actium.
Vorbemerkung. Die Ansicht der Küste von Actium ist einem
Aufsatz entnommen in Lützow's Zeitschrift f. bild. Kunst 23 (1888)
S. 293 ff.
i) (zu S. 369.) Strabo 7 p. 325: j^yEvo öe aal tiqoteqov ra "Ay.xiu
Tc5 'ö'Ew, öxEcpavixtjg aytav^ vno xCov tieqioI'kcov' vvvl 6 ivxifioreQOu
ETiOL7]6Ev 0 KaiGaQ. Vgl. Stephanus byz. s. v."Akxiov (s. u.). Harpocration
s. V. "AKXia: "Auxia aycbv itakaibg ijv cog öijXov noiEi KaXUiiaiog ev xiji
TtEQl aywvcov. Nach Servius zu Verg. Aeneid. 3, 274 soll bereits
Aeneas die actischen Spiele gefeiert haben: nam Aeneam illic dicit
ludos celebrasse.
2) (zu S. 369.) Plutarch. Anton. 61 ff. Cass. Dio 50, 15 ff".
Florus 2, 21: Bellum cum Antonio et Cleopatra. Vellei. 2, 84. Sueton.
Aug. 17. De Actiaca victoria s. Scaliger de emendatione tempor. V
p. 453 (ed. Col. Allobr. 172g). Boeder, Diss. de hello c. Antonio et
Cleopatra, Argentor. 1630. Vgl. Ferrero, L'ordinamento dell' annate
Romane, Turin. 1875. De la Berge, Bull, epigraph. 6 (1886) p. 3 ss.
Revue Archeol. N. S. 24 p. 103: Recrutement des flottes romaines,
p. 106: Actium.
igo
IV. 8. Actium.
3) (zu S. 370.) Cass. Dio 50, 11. Strabo 8, 4, 3 p. 359: iv-
tav&a (^Med'(ovr]) ^Ayqinnaq xov räv MavQOVßlcov ßaötXia rT]g AvxavLOv
6xa6e(og ovra Boyov nara xov noke^iov xbv A%xu(%ov 6dq)&eiQ£, Xccßav
i^ litiTtXov xo yiüQiov.
4) (zu S. 370.) Cass. Dio 50, 12: (Caesar) xaig vavGi xr]v Ksq-
y^vQdv l'uXtLcp&SLöav vno x&v iiicpQOVQOvvxav Xaßiov ig xov Xi^iva xbv
rkvKvv o}vofia6^ivov naxiöiev Kai vav6xad'(i6v x£ iv avxa inoiiQ-
aaxo %al iv,£l%£v OQfioj^svog inl xo "Anxiov iitiTtlei. Strabo 8 p. 324:
k'Ttecxa aKQCi Xel^eqiov xal rivuvg Xifii'jVj sig öv ifißäkkei 6 Aiegov noxa-
(log — — a>6xE Kccl yXvxaiveiv xbv xoAtcov.
5) (zu S. 370.) Cass. Dio 50, 11: oag ö' ovdsig ot om avxavi]-
ysxo ovx ig Xoyovg i]Si^ %aixoi Svoiv avxov ^axsqov 5) it^bg ofxoXoylav
Ocpccg rj TtQbg ^ccp]v TtQOKaXoviievov (xrjv ftfv yao xr] Ttidxei xi'jv de xa
ÖESi ovK iöiypvxo^^ yMxeXaßs xb 'faQiov xovxo iv 00 vvv 1] NLKonoXig e'ßxi.
6) (zu S. 370.) Cass. Dio 50, 12. Orosius 6, 19, 6: Agrippa
vero praemissus a Caesare multas onerarias naves frumento atque
armis graves ab Aegypto Syria Asiaque ad subsidium Antoiiio venientes
cepit peragratoque Peloponnesium sinu Mothonara urbem validissimo
Antoniano praesidio munitam expugnavit. inde Corcyram cepit. Viel-
leicht ehrten die Bewohner der Insel damals bereits den Agrippa
durch eine Inschrift, in der sie ihn als ihren Retter preisen, C. I. G. 1878:
'^0 dij^og 6 xG)v KEOKVQaloiv \ MaQUOv Ay^imtav avxoKQaxoQU | xbv avxov
7raT^[w]i'« y.al GioxrjQa | ■O'forg,
7) (zu S. 371.) d'Anville, Description du golfe d'Ambracie, oü
s'est donnee la bataille d'Actium, s. Memoires de l'academie des
inscr. et b. lettres ^2 (Paris 1768) p. 513 <^m. Karte v. Coronelli)>.
Leake, Travels in Northern Greece i p. i87flf. 4 p. 30 u. 42: Skizze
der Einfahrt mit Tiefenangaben. Oberhummer, Akarnanien S. 28 — 29.
V. Warsberg, Das Schlachtfeld v. Actium u. d. Ruinen von Nicopolis,
s. AUgem. Zeitung v. 16. Febr. 1878, Beilage. Gazette archeol. 12
(1886) p. 236. V. Lützow's Zeitschr. f. bildende Kunst 2^ (1888)
S. 293 ff. Bikelas,. De Nicopolis ä Olympie (Paris 1885) p. 49. Vgl.
üaQvaaöog 9 (1885) 65 — 70. Polyb. 4, 63, 4: (Philippus) nQoT^ys naga
XaQccÖQav, önevöav 6i,aßf]vat xbv AfißganLKOV yMXov^ievov xoAttov, ov
6xEV(oxax6v £6x1, %axa xb x&v ^A%aQvccv(ov ieqov KaXov^svov "Akxiov. 6
yccQ TtQOEiQr^iiivog KoXnog iy.TtinxEL juev i% xov SikeXlkov TtEXdyovg fiExa^v
xi^g HnEiQov Kai xTjg ^AyMQvaviag ötevco nuvxElCog azöfxaxi {XclnEt yaQ
x&v TtivxE (Jrad/cov), nqoßaivoav d' Eig x'\]v ^Eöoyatav Kaxa fiEv xb nXdxog
icp EKaxbv Gxdöia nEixai, Kaxd Öe xb ixfjKog anb xov iiEXdyovg TTQOTtinxEi
TtEQt XQianoöia ßxccötu' Öioql^ei 6e Tijv "Htielqov Kai xi]v Ay.aQvaviav. — —
Strabo 7 p. 324 — 25: ^Exa öe FXvkvv Xiniva icpE^fjg eIöl ovo aXXot
Xi^ivEg 6 f.iEV iyyvxEQca Kai iXdxxcov Ko^aQog iß&fibv Tioiav E^i'jKovra
IV, 8. Acthim.
igi
GzaÖLcov TtQog tbv AfißQCiKixbv nokTtov ymI xo tov Ueßaöxov Kcdöaoog
ariö^a z)]v NiKOTfoXiv' o de aTicoriQO) Kai (lel^cov y.al dfjLeivcov nXi]Giov
xov öxofiaxog xov nöXitov^ 8dyo)v xi]g NmonoXscog ~Ü6ov öaösKu Gvaöiovg.
^Ecpe^Tjg öe xo Oxofia xov AfißQuy.iKOv koXtcov' xovxov öe xov y.oXnov xb
(isv üxöfict (iiüoa xov xExqaOxuöiov fist^oVy 6 de Kvy.Xog y.al XQcay.oOicov
öraölcov, svXiiiEvog de nag. Charisius ed. Keil p. 134*^ frgm. des
Pacuvius: Action — — quod est e regione traductionis Leucadiensis.
Charisius ed. Keil p. 134^^: Iteris lulius Hyginus in Cinnae propemptico :
„ab Actio navigantes stadia [circiter] LX (= i'/^ deutsche Meilen) veniunt
ad Isthmum Leucadensium. ibi solent iteris minuendi causa remulco,
quem Graeci TtaKxava dicunt, navem traducere."
8) (zu S. 373.) Cass. Dio 50, 12: (^AvxutvuoL) avxoi xe Inl d-dxsQu
xov 7tOQ^^f^ov %axa xb ieqÖv^ iv Xtoqio) 0[iaXa fiEv xal nXaxsi, £ft|tia^f'-
(>cföO'«t ÖB ri ivöxQaxoTiedEvöaGd'ai ETttxrjÖEioxEQco^ evyjvXl^ovxo' e^ oVtceq
ov'i i]Ki6xa XI] voöto yal iv xa iEif.iüvt, Kai iv x(p &EQ£t noXv jitßAAov,
i7iiE6&t]6av.
9) (zu S. 373.) Oros. 6, IQ, 7: Antonius defectu et fame mili-
tum suorum permotus bellum maturare instituit ac repente instructis
copiis ad Caesaris castra processit et victus est. tertio post pugnam
die Antonius castra ad Actium transtulit navali proelio decemere paratus.
10) (zu S. 374.) Cass. Dio 50, 14: 6 yaQ Zoöötog jIovkIov TaQr]-
6LOV vavßlv oXlyatg EcpoQ(iovvx6g öcpiGLV — — EE,avrl%9^r] — — Kai
nQOGÖuip&dQ}] fiExd XE xov TaQKOvdi^oxov Kai fiEx^ alX(oi> TtoXXcov. Einen
römischen Namen Taresius, oder einen Legaten des Augustus dieses
Namens kennen wir nicht. Gerh. Vossius änderte deshalb ^AqqovvxioV,
dieser Vorschlag entfernt sich aber zu weit von der Ueberlieferung.
Wenn L. Arruntius vom Sossius überrascht und geschlagen wäre, würde
er ihm schwerlich nach der Schlacht von Actium das Leben durch
seine energische Fürsprache gerettet haben (Vellei. 2, 86); ich ziehe
deshalb vor, r/e in der Mitte zu streichen und Taoiov zu lesen.
L. Tarius Rufus war Legat des Augustus und Consul 738/16. Plin.
n. h. 18, 6, 37: L. Tarius Rufus infima natalium humanitate consu-
latum militari industria meritus, antiquae alias parsimoniae circiter
M HS liberalitate divi Augusti congestum usque ad detractationem
heredis exhausit agros in Piceno coemendo. Ueber seine Söhne:
Tac. ann. 6, 38. Seneca de dem. i, 15. Frontin. de aq. 102. Den
gleichen Namen finden wir C. L L. XII 1872: L. Tarius Rufus, und
III 2877: /// Tarius C. f. Rufus. — Auf Flottendienst weist vielleicht
ein Name wie M. Tar[i]us C. f. Triera (III 2878).
Die Worte KalgnQOGÖiEcpd'dQri werden auf C. Sosius bezogen, und
Sturz bemerkt zu dieser Stelle: Alius Sossius, cui Augustus post
pugnam dedit veniam. Vgl. Cass. Dio 51, 2; hier heisst es jedoch:
ig:
IV. 8. Actium.
266610g imcpavTjg lyivero nollccKig re yccQ avrntoXefn^öag avrä — — .
Unleugbar ist auch hier derselbe Sosius, der Consul des J. y 22/^2,
gemeint. Er ist also nicht kurz vor der Schlacht bei Actium in einem
unbedeutenden Treffen gefallen; vor dem Worte TtQoeöucp&ccQr] ist
also irgend ein anderer Name eines Vasallenfürsten oder Legaten
des Antonius ausgefallen; vielleicht verbirgt sich der Name hinter den
Silben KAIUPOZ.
11) (zu S. 374.) Plutarch. Anton. 63: xo Se vavxiKOv (des Antonius)
Iv navxl 8v6itQayovv ^ %a.l nqog cma6<xv vöxegC^ov ßori&eiav, aid-ig iivdyKu^s
Tü5 Tte^ä %Q06i%£Lv xbv 'Avxcovtov. Livius per. 132: pugnae deinde na-
vales et proelia equestria secunda Caesaris referuntur,
12) (zu S. 374.) Cass. Dio 50, 13. Vellei. 2, 84: Denique in ore
atque oculis Antonianae classis per M. Agrippam Leucas expugnata,
Patrae captae, Corinthus occupata, bis ante ultimaun discrimen classis
hostium superata.
13) (zu S. 374.) Strabo 12, 3, 6 p. 543: (Heraclea pont.) kaßo)v
6s TtaQ Avxiovlov xb fieQog xovxo xi]g nöleoag "AöiaxoQt'^ 6 AoiivekXslov^
xsxQccQiov JorAßTCöv, vtog, 0 naxst'/^ov 01 'HQanXet&xat^ ^mqov itQO r&v
Axxtanmv tnid'exo vvKxaQ xoig 'Pio^aioig %al a.7te6cpa^Ev avxovg^ iitixqi-
il>avxog, «g l'cpaöKev ixetvog, Avxaviov' d'Qcaiißev&elg 6s fisrcc xriv iv
AkxCo) vIktiv^ S6(payr] (is&^ vlov.
14) (zu S. 374.) Cass. Dio 51, 16: (Caesar) xü 6' Aqxcc'^'T] rovg
aösXcpovg y,aiitSQ ciixi]6avxi ovk sns^ipsv , oxi xovg vnoXsicpQ'svxag 'Po^^aCovg
SV xrj Agfisvia aTtSKxovsi. Vgl, v. Gutschmid, Iran S. 102.
15) (zu S. 374.) Strabo 12, 8, 9: (Kleon) iv 6s xotg AKXianoig
anodxag Avxcovtov xotg Kat6aQog nQo6s&sxo 6XQax7]yotg, xat ixi^rj^t]
nXsov ri aax aE,lav 7tQ06kaß6jv xoig nccQ^ AvxiovLov 6o9^si6i aal tc; naga
xov Kai6aQog' co6x kvxI AiyöroO 6vvd6xov nsQiSKSixo 6ii]^a iSQSvg (lev
03V xov AßQSxxTjvov Aiog ^ Mv6lov &EOV, ^SQog d' l'%(ov vTtijuoov xTjg
McoQrjvrjg [MvGia 6s iöxi Kcd avx7], Kad'ccTtso 7j ^AßQSXxrjvif) , Xaßoiv 6s
v6xccxa Kai X'i]v iv x(o IIovxco xcov Ko(idvoiv lsqa)6vvt]v ^ sig r^v KdxsX&Oiv
ivxbg firjviuLOV y^Qavov KaxiexQSips xbv ßiov.
16) (zu S. 374.) Cass. Dio 51, 2: Kv6(avLdxag xe %cd Aunnaiovg
iXsv&iQOvg acpfjKSv, oxt XLva avxip 6vvi]quvxo' kccI xoig ys AuTtnaioig
Kai xrjv TtoXiv dvE6xS)6(xv 6vyKaxc6Ki.6sv. C I. L. III i (Creta): imp ■
Caesar [d]ivi [f •] cos • III • (a. 723/31).
17) (zu S. 374.) Appian. b. c, 4, 42: OI'kxov 6s s't, ccnccvxcov ysvo-
(livov [iS'&iiKS 6(a^s6&aL xbv MixsXXov b Kai6aQ, aaixoi. noXsfiicöxaxov
avxü ysv6(jisvov^ Kai 6o}qs&v ttoXXwv, sl ^sxa&oixo TTQbg avxbv «tt' Av-
xiüvLov, TCoXXccKtg V7CSQt66vXa.
18) (zu S. 375.) Deiotarus, der Enkel des gleichnamigen be-
rühmten Galaterkönigs , herrschte in Paphlagonien; er führte den Bei-
IV. 8. Actium.
193
namen Philadelphos (Plutarch. Anton. 61); an cifter anderen Stelle
heisst er einfach Deiotarus (Plutarch. Anton. 63).
ig) (zu S. 375.) Servius zu Verg. Aeneid. 6, 612: transieruut ad
eum (Augustum) ab Antonio duo milia equitum, per quos est victo-
riam consecutus: Horatius [ep. 9, 17] ad hunc frementes ver-
terunt bis raille equos Galli canentes Caesarem. — Porphyr,
zu Horat. epod. 9,17: Significat equitum Gallorum duo milia ab Antoni
partibus ad Caesarem transfugisse.
20) (zu S. 375.) Plutarch. Apophtheg. Caes. Aug. 2 (ed. D. 3
p. 251): ^Enel öe 'Pv^srdX%7]g 6 röjv 0Qay.a)v ßaöiXevg arcb Avtoiviov
fisraßaXofievog TtQog avrbv ovk iuEtQLa^e Tta^a rovg roTtovg^ akk ijv
iita^&rjg, 6v£L§L^(ov xriv ßv^i^a^iai'^ TtQOitLcov xlvl xCov aXXiov ßaOiXicov u
KaiOaQ einev' 'Eyoj TtQOÖoOiav gotAro, n^odoxag d ovk incavCo.
21) (zu S. 375.) Cass. Dio 51, 2: xriv de xov AvKoiirßovg Mijdsi(o
xivl i'6(ü'jisv, oxi xovg xs Mvöovg xovg iv r/j Aßia anb xov Avkovlov
TtQO xfjg vav^iaiiag aTciöxrjöe, xcvi iisx avxcov xoig £v xy fxeQtdi avxov
ovöLv enoXe^fjöev. Ob Medius und Kleon identisch sind, bleibt ungewiss.
22) (zu S. 375.) Lolling bezieht auf ihn Mittheil. d. ath. Inst. 4, 2 1 7
(Hypata): 'H jcoXig 'Titaxa A\s]vkiov SevnQÖviov B\]Gxl a vtbv Axqccxlvov [
TtQEößsvxav '/mI av xiöxQccxrjyov xbv i'öi.\ov evsQyixav. (cos. 720/34). Vgl.
C. I. L. I No. 586: Augur 714/40. Gr. coins of the Br. Mus. Peloponnes.
p. 128 <(pl. XXV io)>: Kopf des Atratinus (?). Imhoof-Blumer, Monnaies
gr. p. 172 No. 85 (Lacedaemon) : 'AxQaxtvog (Kopf [des Antonius?]),
I^ A — A (Adler zwischen 01 und AAI? in Ligatur). Vgl. Pauly, Real-
encyclopädie 6, 973 No. 8. Babelon 2 p. 434 — 5 (s. o. S. 148 A. 30).
2^) (zu S. 375.) Cass. Dio 50, 14. lieber Domitius Ahenobarbus
s. o. S. 101. Plutarch. Anton. 63. Tacitus ann. 4, 44 (a. 778/25):
Domitium decoravit pater civili hello maris potens, donec Antonii
partibus, mox Caesaris misceretur.
24) (zu S. 376.) lamblichus v. Arethusa s. Marquardt, Rom.
St.-Verw. i'^ 403.
25) (zu S. 376.) Cass. Dio 50, 14: %al inetör} %al xcc iTtixiqdsiu
auTov, ax£ Koi xT]g 6LX07C0^7tlag eiQyofiSi'Ov, iitiXEiTtsiv jj^^fTO, diayv(oi.ujv
STfotijöaxo TtoxeQOv naxa '/diQav (.ulvavxsg öiciKivSvvEvGuiGtv ij ^cxaßxdvxsg
Tcov XQoi'co xbv TtoXs^ov dcevEyKcaöiv.
Plan der Flucht.
26) (zu S. 377.) Cass. Dio 50, 15: EiTtovxcov dh äXXav liXXa Ivl-
Ky]6£ Tj KXsondxQa , xa xe ini'KCiiQOxcaa xCov '/jtaQiwv (pqovQcdg naQaöo&rjvai
xal rovg Xontovg ig xi]v AXyvitxov ^e&^ eavxoJv a.nccQai av^ßovXsvöceöa.
— — 7; KXsoTtdxQa avxri xs eösiös Kcd xbv ^Avronnov i^£q)6ßi]0ev. ov
lievxoi Kai KQvqxx^ 7} xui g}cci'EQ(ög ojg kccI cpEvyovzEg, iKnXevGca^ jiuj kuv
Gardth aus en, Augustus und seine Zeit. II. I3
194
IV. 8. Actium.
ig deog tovg öv^iid'/^ovg i^ßuloiöLV, Tj&iXrjüav , all ag snl vav^aiiav
TtaQaöKSva^Ofisvot, l'v ufia^ uv xi a.v&LßrrjTca, ßidöcovxca rbv sktiXovi'.
Vgl. c. ^o — 31. Cass. Dio behauptet also im Gegensatz zu allen
anderen Gewährsmännern, dass der Plan zur Flucht von Actium nicht
nur von der Cleopatra gefasst, sondern auch vom Antonius angenommen
sei. Das Bild, das wir uns von dieser entscheidenden Seeschlacht
machen können, wird ein wesentlich anderes, je nachdem wir diese
Auffassung annehmen oder verwerfen. Ein französischer Admiral,
Jurien de la Graviere, La marine des Ptolemees et la marine des
Romains i. 2. Paris 1885 (vgl. Bursian's Jahresbericht f. d. Fortschr.
d. cl. Alt. 52 [1887 III], S. 84), behandelt in seinem vierten Capitel die
Schlacht bei Actium und legt dabei diesen Bericht des Cassius Dio zu
Grunde. Wir haben also Ursache, einem Fachmanne dankbar zu sein für
eine genaue Prüfung, auch wenn wir seine Ansicht nicht theilen können.
Es ist natürlich sehr schwer, den Plan eines Mannes zu unter-
suchen, der später allen Plänen zum Hohne sich durch den plan-
losesten und thörichtsten Schritt in's Verderben gestürzt hat. Aber auf
alle Fälle wird man scheiden müssen zwischen dem, was er im Kriegs-
rath ruhigen Blutes beschlossen, und dem, was er nachher unter dem
betäubenden Eindruck einer ganz unerwarteten Nachricht gethan hat.
Im Kriegsrath lag durchaus kein Grund vor, der den Antonius zu
einem so verzweifelten Schritte hätte veranlassen können. Er hätte
sein ganzes Landheer nutzlos geopfert und zugleich auch seine Flotte
dem sicheren Verderben preisgegeben. — Bei der Nähe des Feindes
war die Möglichkeit ausgeschlossen, dass die grossen, schweren Schiffe
des Antonius vor den viel leichteren, schnelleren Schiffen des Caesar
fliehen konnten; es Hess sich mit Sicherheit voraussehen, dass die
Flotte des Antonius noch nahe bei Actium eingeholt und gezwungen
würde, die Schlacht unter den ungünstigsten Bedingungen anzunehmen;
die Schiflfscolosse des Antonius konnten nicht fliehen, ihnen blieb
keine andere Wahl, als in dicht geschlossener Linie die Schlacht an-
zunehmen. Sonst hätten sie ihren Vortheil aufgegeben, ohne Aussicht
ihren feigen Plan verwirklichen zu können. Auch heutzutage wird
die Artillerie in einer Schlacht nicht versuchen, vor leichter Reiterei
die Flucht zu ergreifen; so lange sie aushält, kann sie den Reitern
schaden, sie vielleicht vernichten; auf der Flucht dagegen ist sie
wehrlos und wird sicher eingeholt. In derselben Weise beruhte auch
die Hofiiiung des Antonius auf einem Sieg seiner geschlossenen Schlacht-
linie, der jede Flucht unnöthig gemacht hätte. — §chiller (Gesch. der
Rom. Kaiserzeit 1, 129 A.), der sich ebenfalls den Gedanken des
Cassius Dio aneignet, meint eine Bestätigung bei Plutarch. Anton. 64
zu finden, der erzählt, Antonius habe Befehl gegeben, die grossen Segel
IV. 8. Actium.
195
an Bord zu nehmen. Allein diese Segel brauchten die Schiffe des
Antonius bei ihrem Mangel ah Ruderern unmittelbar nacli der Schlacht,
wenn sie besiegt wurden, um zu fliehen, wenn sie Sieger blieben,
um den Feind zu verfolgen (Plutarch. Anton. 65 : ort öet [irjöevu cpev-
yovra x&v noXsfiicov diacpvyHv). Plutarch weiss Nichts davon. Selbst
Cassius Dio 50, 31 erzählt nicht, dass die Hotte des Antonius sich
zur Flucht angeschickt, aber von dem Feinde festgehalten wäre,
sondern nur, dass sie nach der Ausfahrt aus dem Sunde von selbst
in dicht geschlossener Schlachtlinie sich zur Schlacht aufgestellt habe.
Wenn also ein derartiger Plan existirte, wie Cassius Dio ihn andeutet,
so ist er nicht ausgeführt worden; alle thatsächlichen Verhältnisse
sprechen gegen einen unglaublichen Plan, von dem nur ein Historiker
Etwas weiss, der 2^/^ Jahrhunderte später lebte. Auch die Flucht
der Cleopatra allein oder mit Antonius war nicht verabredet, Plutarch.
Anton. 68: zort x(iHg i-j^eQag KCiQ- eavrbv iv 7CQ(oQCi öuatrjQ^sCg^ Etd" vn
OQyfig., slV aiöov}ievog iKetvrjv, TaLvccQco nQOßiGyjev. ivxavQa ö' auroü?
dl 6vvi]9Ei.g yvvcciXEg TfQcorov iilv slg loyovg alXriXoig 6vvi]yayov, sira
CvvösLTtvstv Kai Gvyxad'evdEtv EnsiGav.
27) (zu S. 378.) Verg. Aeneid. 8, 675 ff. (vgl. Properz 3, 11, 69.
4> 6, 15):
Schild des Aeneas.
In medio classis aeratas, Actia bella, 675
cernere erat totumque instructo Marte videres
fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.
hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar
cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,
stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 680
laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.
parte alia ventis et dis Agrippa secundis
arduos agmen agens, cui, belli insigne superbum,
tempora navali fulgent rostrata Corona.
hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685
Victor ab Aurorae populis et litore rubro,
Aegyptum viresque Orientis et ultima secum
Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.
una omnes ruere ac totum spumare reductis
convolsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690
alta petunt: pelago credas innare revolsas
Cycladas aut montis concurrere montibus altos,
tanta mole viri turritis puppibus instant,
stuppea flamma manu telique volatile ferrum
spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. — — 695
I ?, '■■'■
704
TV. 8. Actium.
Actius haec cernens arcum intendebat Apollo
desiiper: omnis eo terrore Aegyptus et Indi,
omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
lEöhen - u. Tiefenzahlen in Jletem
:&[aasstali l:300ÜOO.
Actium.
Nur der grösseren Deutlichkeit wegen ist die Entfernung der beiden Sclilachtlinien
auf dem Sclilachtplane etwas grösser, als man nach dem Maassstab erwarten sollte.
IV. 8. Actiiim. 107
Die Schlacht,
Vorbemerkung. Die Münze zeigt auf der einen Seite den Kojif
de.s Augustus nach Rechts: Augustus Divi f. II Apollo, lang bekleidet,
mit Leier und Plectron daneben: Imp. X (739 15); im Felde: Act(ius).
Auch die A. 22 beschriebene Münze würde sich hier verwenden lassen,
allein eine Abbildung derselben ist mir nicht bekannt.
28) (zu S. 378.) Cass. Dio 51,1: roiavxi] ng 1] vuv^iayUi ccvr&v tT]
öevreQCi rov ^STtTe^ßQiov iyevsro. Vgl. Zonaras 10, 30. Ueber die
wunderbaren Vorzeichen der Schlacht und speciell neQt i^avifidog
(Plutarch. quaest. conv. 2, 7) brauchen wir kein Wort zu verlieren.
Plutarch. Moral. IV p. 777 ed. D. Plin. n. h. 32, i. 2, g8: Die Sonne
schien bleich Antoniano hello totius paene anni pallore continuo.
II, 195: taurorum feile aureus ducitur color. Haruspices id Neptuno
et uraoris potentiae dicavere, geminumque fuit divo Augusto quo die
apud Actium vicit. Ueber den Eutychus mit seinem Esel Nicon s. u.
29) (zu S. 378.) Plutarch. Anton. 65: Tcov de ne'^äv rov (lev
Avxaviov Kavlöiog, rov de KaiGaqog Tavqog inl vT]g d-aXdm^g Ttaoa-
Ta|ai/T£g Tjßvxcctov. Vellei. 2, 85.
30) (zu S. 378.) Dass die Schlacht vor der Einfahrt in den Meer-
busen geschlagen wurde, versteht sich von selbst und wird bestätigt
von Strabo 7 p. 325: viKtjg, iv 17 %cirevciviiü'ii^y]OcV Avrwviov tiqo rov
Grofiarog rov KoXnov v.ul ri]v AiyvTtxi(ov ßaGikiGöav KltOTtdr^ccv itaQovöuv
iv To5 ccyävi xal avri'jV. Die Bedenken Lord Byron's in einem Briefe
an seine Mutter vom J. i8og: Actium, near which Antony lost the
World, in a smal bay, where two frigates could hardly manoeu\Te,
sind daher gegenstandslos; Raum für beide Flotten war genügend
vorhanden.
31) (zu S. 378.) Cass. Dio 50, 31: y.cd avr&v avai&evrcov re vito
OcckTTtyyog, ncd TtvKvcag rcdg vavölv oliyov e%oi) r&v örevcov 7taQC(Ta'S,a-
fievcov Kcci fx^jöajxrj ttqoiovtiov, (OQfxrjöe fiev tag y.al eöraßt OcpiOi, ttqoG-
(iiS,cov 7} Kai avayoiqf^Gcä öcpag nonjöcov' enel 8 ovx avrsi,(OQ^^]()Civ ovr
ccveGrQeipav ^ äXlcc aara %o)Qav e'j.ieLvov — iv aTtoQco re eß'/^sro .
Plutarch, Anton. 66: aöitSQ oq^ovßaig — — -^ yccQ oipig i]v x&v veCov
in ayKVQaig OQfiovG&v.
^2) (zu S. 379,) Plutarch, Anton. 66. Vellei. 2, 85: Classis Antoni
regimen Publicolae Sosioque commissum. Ueber L. Gellius Publi-
cola s. o. S. 72 A. 22. Allein Plutarch. Anton. 66 nennt als Befehls-
haber des linken Flügels: Koiltog. Drumann i, 481 u. 513 lehnt es
mit Recht ab, ihn mit dem Q. Coelius (Cicero Phil. 13, 2, 12) zu
identificiren.
T,2)) (zi^i S. 379.) Der Name M. Octavius ist natürlich zu häufig,
igS
IV. 8. Actiura.
um diesen Legaten des Antonius -und seine Clienten mit Sicherheit
wiederzuerkennen. Da aber der Name INI. Insteius selten ist, so sei
verwiesen auf C. I. L. VI 19681—83. Notiz, d. sc. 1887 p. 154 (Baiae):
Dm 1 C • Insteio • Posphoro • vixit (sie) | [ajnnis • XLVIIII • Insteius •
Hesper [ f[r]atri dulcissimo • fecit [ et • Insteia • Pelagia • coiugi [ pien-
tissimo • bene | merenti • fecerunt ^ C. I. L. X 390 (Atina): D • m • |
INI • Insteio Finuino | M • Insteius • Callistus | pat • et Claudia • Firmilla |
mat • fil • piiss • et b • m • f • c | CLL. XIV 2926
(Praeneste) : [ijulio • T • f I • • | [in]steio • Pauli[no] [ [iiiviro] capital •
trib • [mil • | leg(?)ii] I • Aug • quaest • Not. d. scavi 1880 p. 354 (Buc-
cino): M • Isteio | Doroporo • C. I. L. VI 1429: L • Insteius L • f •
Hör • Flaccianus und Insteia Praenestina und XIV 2924 (Praeneste):
Q • Insteius T • f • Pup // •
34) (zu S. 379.) M. Lurius (nicht Luvius, wie Drumann i, 481
schreibt) verwaltete Sardinien ca. 714/40, s. Klein, Verwaltungsbeamt.
der Prov. i. Sardinien No. 61, nicht zu verwechseln mit dem Münz-
meister P. Lurius Agrippa (ca. 742/12), der wohl sein Sohn gewesen
ist. S. Babelon i, 90. 2, 154. Cohen l^, 445. Zu den Clienten seiner
Familie scheinen zu gehören: C. I. L. VI 129: INI -Lurius jNIaritumus
(mag. anni VII). C. I. L. VI 12689: M • Lurius Cerdo • C. I. L. III 4229
(Paimonia) : Q • Lurius Q ■ f • Pup • { Maxumus | vet • leg • XV aim • LXV ;
h-s-c- I t-f-i- Vgl. C. I. L. VI 4786. 6954. 8294. loi II. 10293.
1 1615. 14523. 2 1680 — 85 u. s. w. C. I. L. X 1403^: P • Lurius Thesm///-
Notiz, d. scavi 1889 (Rom) p. 272: M • Lurius Germus-
35) (zu S. 379.) L. Arruntius, früher bei Sex. Pompeius (Vellei.
2, 77). Ueb. d. Verwandtschaft seines Hauses mit Pompeius Magnus
s. Mittheil. d. athen. Inst. 7, 127. C. I. L. Ip. 474. Ephem. epigr. i p. 146.
Mommsen, Hermes 3 S. 133. C. I. L. VI 5931 : Libert • et | familiae j
L • Arrunti - L • f | Ter - C. I. L. VI 5859 : L - Arruntius ' L - 1 Icarus •
C. I. L. VI 12431: L . Arruntius L • f • Pal - Priscus - Vgl. C. I. L.
VI 5933 ff- 5937 — 46. 9512. 14537 etc. L. Aruntius (sie) Ilvir q. (Pella)
s. Imhoof-Blumer, Momi. gr. p. 87. v. Sallet's Ztschr. f. Numism. i
(1874) S. 169.
36) (zu S. 379-) Appian. b. c. 4, 38: (McöguIuv) jisqI "Aktiov
vttvuQyrficcvxa narcc rov ^Avxaviov. Im 4g. Capitel nennt Appian noch
einen anderen Legaten des Brutus, der bei Actium gegen den Antonius
commandirte. Vellei. 2, 85 gibt den rechten Flügel dem M.. Lurius,
den linken dem L. Arruntius, die Leitung des Ganzen dem Agrippa.
Allein Plutarch. Anton. 67 zeigt, dass Agrippa den linken Flügel dem
PubUcola gegenüber befehligte und L. Arruntius in der INIitte die Lei-
tung hatte. Caesar stand dem Sosius gegenüber (c. 66).
37) (zu S. 379.) Oros. 6, 19, 1 1 : famosum et magnum hoc bei-
IV. 8. Actium. jqq
lum apud Actium fuit. ab hora quinta usqiie in horam septimara in-
certa vincendi spe gravissimae utrimque caedes actae; reliquum diei
cum subsequenlc nocte in victoriam Caesaris declinavit; prior regina
Cleopatra cum LX velocissimis navibus fugit. Plutarch. Anton. 66:
(Caesar) id'av^ciöEv arQe^ovvrag iu roig orevotg rovg nolt^iovg.
38) (zu S. 380.) Von dem Aussehen der Schiffe macht man
sich am Besten eine Vorstellung nach dem Relief eines Schiffs mit
Thurm und Bewaffneten auf dem Deck, das im Tempel der Fortuna
zu Praeneste (von Augustus nach Actium erbaut), s. Baumeister, Denkm.
d. cl. Alt. 3 S. 1634 <(Taf. LX)>. Die kleinen, schnellen Schiffe des
Caesar dicht besetzt mit Bewaffneten s. auf pompeianischen Wand-
gemälden, s. Heibig, Wandgemälde 1576 — 77. Niccolini, Pompei:
Tempio d'Iside tav. 4. Schreiber, Kulturhist. Atlas T. 47 No. i — 2.
39) (zu S. 380.) Vergil Aeneid. 8, 685:
liinc ope barbarica variisque Antonius armis.
40) (zu S. 380.) Cass. Dio 50, 18: t6 ^iv yaQ i] ncr/vx)]g tcov
^vkoaVy xo 6\ avxo rb vtpog x&v veav^ %al et firjöelg v-it avxcov ')]fivvaxo,
jidvTcog av srciöiev. 50, it^: in avxa nvQyovg xs viprjXovg iinKaxeGKevaöe
nal TtXrj&og av&QfOTtcov eTtaveßißaaev , (oGxs Kad'dnsQ dno xwfpiv ccvrovg
fidiead'at. Florus 2, 21, 5: quippe a senis in novenos remorum ordines,
ad hoc turribus atque tabulatis adlevatae castellorum vel urbium specie
— — ferebantur; quae quidem ipsa moles exitio fuit.
41) (zu S.- 380.) Plutarch. Anton. 67: r^v ovv Tts^ofiay/ci jtQoOcpeQrjg
6 aycov' t6 (3f' aXrj&ioxEQOv smatv, xti-fpyici'flu. Vgl. c. 66.
42) (zu S. 380.) Verg. Aen. 8, 689 ff. Cass. Dio 50, :^y. el'Kaaev
au XLg iö(ov xa yi,yv6fiEvc<^ tag fiiKQCc fisyakoig b^ioinaca^ Xcl'/ßdl xiGiv 7)
v.ta vipoig TTokXcdg nccl nvY.vcdg er. d'cduööijg noXiooKoviiäpcag.
43) (zu S. 380.) Florus 2, 21, 6: Caesaris naveS a binis remigum
in senos nee amplius ordines creverant; itaque habiles in omnia quae
usus posceret, ad impetus et recursus flexusque capiendos, illas graves
et ad omnia praepeditas singulas plures adortae raissilibus , simul rostris
ad hoc ignibus iactis ad arbitrium dissipavere.
44) (zu S. 382.) Plutarch. Anton. 65: mxr] d' rjv co^a, ymI tivev-
l-iaxog caQO^ivov TteXaytov öv6avcc6'](^exovvreg 01 ^Avxooviov n^bg X7]u dia-
xoißrjv — — — xb Evcöwi-iov £%ivr\Gc(v. 68: 6 ßxöXog (des Antonius)
ixsytöxof ßXaßeig vnb xov KXvScovog vxjjrjXov naxcc itooiQav iaxa^iivov.
Dass am Tage der Schlacht der Westwind vorherrschte, wird auch
bestätigt durch Gellius n. a. 2, 22. 2^; darnach floh die Cleopatra
vento lapygum. Ebenso Vergil Aeneid. 8, 710: fecerat ignipotens undis
et lapyge ferri. Falsch ist also die Angabe des Scholiasten zu ^"ergil
(s. 11. A. 19), der vom, Nordwind redet. — Wenn also Plutarch. Anton. 65
sagt: Tti^iTtxrj öh vtjvefii'ag Kai yuXrjvtjg crnkvOtov yevo^evrjg, so kann sich
200
IV. 8. Actium.
das höchstens auf den frühen Morgen beziehen. Leake, Travels in
Northern Greece 4 p. 44 (Actium): The gulf wind blows [svyd^et 6
KOQcpog) til 8 or g in the morning about eleven the Ma'iötQali. or
seabreeze sets in, and continues until a Uttle after sunset — — . This
alternation of wind is constant in fine weather and prevails upon the
whole not less than eight months in the year.
45) (zu S. 382.) Plutarch. Anton. 66: idoiv de RcdGciQ rfid'i]^ y.m
TtQv^ivav eKQOvGaro tc5 öe^ia, ßovXoixsvog k'rc (.ccdXov i% xov KÖlitov 'Mo,
xoiv atcvwv s%(0 Tovg Ttole^iovg iTtiöTtaöaö&ai,.
46) (zu S. 382.) Servius zu Verg. Aeneid. 8, 682: nam et ipsa
Actiaca pugna cum aquilo(? s. o. A. 17) ei esset adversus, eo exercitio
quo milites adsueverat adversum fluctus naves agere ad portum se
fugere finxisse: qua re cum hostes decepti insequi conati essent,
conversis subito navigiis suis Alexandrinas naves incurrisse et telis
ac flammis in eas missis, refragante hostibus flatu cum nihil ipsi tale
facere possent, victoriam consecutum merito ergo „ventis secundis".
47) (zu S. 382.) Plutarch, Anton. 67: ^Ayqimtov Ös &dTSQOv nsQag
sig üvkXcoölv htSLVovrog , avravuyeiv UoTtliKolag avayua^önEvog, ocTtEQQi]-
yvvxo rcov fieöcov.
48) (zu S. 382.) Plin. n. h. 19, 22: Pellente velo purpureo ad
Actium cum M. Antonio Cleopatra venit eodemque fugit. hoc fuit
imperatoriae navis insigne. Florus 2, 21, 8: prima dux fugae regina
cum aurea puppe veloque purpureo in altum dedit.
49) (zu S. 383.) V. Sallet's Zeitschr. f. Num. 7, 216—17 beschreibt
eine Münze von Nicopolis: KrlGfia Zsßaötov (jugendlicher Kopf des
Augustus), R {iSQäg vtKo)7t6XEcog und zwei Galeeren, eine über der
anderen, die obere rechtshin, die untere linkshin; auf der oberen
steht in der Mitte eine durch Grösse vor den anderen hervorragende
Figur mit erhobener Rechten, und vorn auf der Spitze des Schiffs Nike.
Wir haben also hier eine Darstellung der Schlacht bei Actium, der Heer-
führer ist Augustus, die untere Galeere die der flüchtenden Cleopatra.
50) (zu S. 383.) Plutarch. Comparatio Demetrii c. Antonio:
(M. Antonius) rikog 6' log 6 IIccQig in rfjg jukj^^S aTtoÖQag eig rovg
EKetvrjg rMreövsto KolTtovg (vgl. lUas F Schluss).
51) (zu S. 383.) Plutarch. Anton. 67: Ale'^dvdQOv rov Svqov ncd
Z'KtlUov iiovcov avTÜ (d. h. Antonius) ßvvefißdvzcou. Der Erste ist ohne
Frage der sonst mehrfach als Alexas erwähnte Begleiter; c 73 wird er
'AXe'E,cig, 6 Aaodcxevg, genannt (vgl. loseph. antiq. iud. 15, 6, 7. bell,
iud. I, 20, 3); der zweite Name ist ohne Frage verderbt. Heeren,
de fontibus Plut. p. 181 A. liest fälschlich .^eAAt'ov ; Drumann i, 482 A. ^2,
und Bürcklein, d. Röm.-Parth. Feldzüge S. 45 A., vermuthen AovxiX-
Xiov (vgl. c. 70). Eher könnte man an den c. 66 genannten Coelius
IV. 8. Actiuni. 20I
denken, oder an den Befehlshaber des nördlichen Flügels, L. Gellius
(s. o. S. 197 A. 32).
52) (zu S. 384.) Plutarch. Anton. 6g: -^ad-ovro dh ov Ttollol necpsv-
yörog ^Avrcovtov, xcrt roig 7tv&0(.ievui,g ro nQCoxov liniGrog i]V 6 koyog.
53) (zu S. 385.) Plutarch. Anton. 68: nokvv 0 örolog (des Antonius)
c:,vrc6'j(^a)v KaiGaqL 'iqövov, — — ^öXig WQag ÖcKccTijg aiteins.
54) (zu S. 385.) Sueton. Aug. 17: ■ — — ■ apud Actium vicit, in
serum dimicatione protracta ut in nave victor pernoctaverit.
C, I. L. I p. 324 u. p. 401 (Sept. 2.): Fer(iae) ex S. C. quod eo die
Caes(ar) | Divi f • Augustus apud Actium vicit | se et Titio cos • (u.
c. 723) AMIT -, vgl. Cass. Dio 51, i. Ephem. epigr. i, 358". (Sept. 2.):
Feriae ex s(enatus) c(onsulto) imp • Caesaris h(onoris) c(ausa) quod eo
die vicit Actium. Joseph, antiq. iud. 15, 5, i: [?j i-k ^A%xi(p ^i^cc-/r\\
int xrig eßöo^ijg Kai oydo^KoCrfjg TCQog raig Enazbv ölv^Ttiäöog yeveöd'ca
övvißt]. Kaiser Caligula nahm den Beamten das imperium, welche
diesen Tag feierten, Cass. Dio 5g, 20.
55) (zu S. 385.) Plutarch. Anton. 68: 'Ev ^Auxico 6e nolvv 6
6x6kog avxiGicov KcäßaQi -ji^qovov^ aal (liyiüxov ßXaßelg vtio xov nlvdovog
vi^rjXov xaxcc n(iO}Qav löxa^ei'ov , fioXig WQcag dexatfjg cctcsitce. Kai vekqoI
fihv ov TtkeCovg eylvovxo Ttevxayuö'/^LXicov ^ säXcoßav 6e XQiaKOßiai. vtjej, wg
avxbg aviyQaipe KaieuQ. Weichert, Imp. Caes. Aug. scr. reliquiae p. 231.
Im Monumentum Ancyr. ed. M.^ p. g spricht Augustus nicht speciell
von der Schlacht von Actium: Naves cepi sescen[tas praeter] eas si
quae minore[s quam trirjemes fuerunt. — Auf den Agrippa bezieht
man die verstümmelte Inschrift C. I. L. III 6101 (vgl. Mon. Anc. ed.
JNI.^ p. g; Athen): [quod .... navejs hostium depresse[rit vel | ceperit]
. . . CXIIX, hello maritu[mo] .... | ... [ultjuma ad imperium a[die-
cerit] . . I . . . . secundum pont[em] . . . | . . . [qu]ei est ad flum[en]
... I ... . marit .... Die Inschrift erinnert an die des Pompeius (Plin.
n. h. 7, 26, g7: — — depressis aut captis navibus DCCCXLVI — — ).
56) (zu S. 386.) Neapolitaner Fischer fanden im Jahr 183g in
der äusseren Bucht von Prevesa die eherne Gallion eines antiken Kriegs-
schiffes acht Fuss unter dem IMeeresspiegel und verkauften dieselbe
an Howard Douglas, englischen Gouverneur von Corfü. Leake, Trans-
actions of the R. Sog. of literature II s. i (1843) p. 252. p. 247: On
the brazen prow of an ancient ship of war. Graser, Das Bugbrust-
bild eines antiken Fahrzeugs aus Actium, s. Arch. Zeitung 30 N. F. 5
(1873) S. 49 (Athenegallion) = Schreiber, Kulturhist. Atlas 47 No. 7.
Fünftes Buch.
Ende des Bürgerkriegs.
I. Capitel.
Folgen des Sieges von Actium.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Cohen i^ p. i lo No. 343.
Babelon i p. 152 No. 22; Imp • Caesar Augus • tr • pot • IIX (738/16;
Kopf des Augustus), R C • Antisti(us) Vetus Illvir (Basis mit Schiffs-
trophäen, darauf Apollo mit Lyra, über einem flammenden Altar
spendend) Apollini Actio.
i) (zu S. 390.) Cass. Dio 51,- 1: xaiq öe koinaig xo tcccpQEVfia
orurcöv, ^rjösvbg evavriov^ivov 6l oliyoTijra , l'Xußs , Kai fjuetK ravra aal
xhv loLTtov GxQaxov ig Mansdoviav aTtiovxa nccxalaßcov a^ayl ituQZGx'tpciro.
i']8r] ö\ Kdi öürpvyov akXoi xe nccl xav tiqcoxojv ot ^ev ^Pco^aiot TtQog xhv
Avxäviov ^ OL 8 exsQOt ot 6vn.iic<ir]6avxEg avxa olyMÖs.
2) (zu S. 390.) Das Heiligthum des actischen Apollo war seit
alter Zeit das Bundesheiligthum Akarnaniens; sein eponymer Beamter
war der Priester des actischen Apollo. Die Bundesbeschlüsse wurden
in die Wand des Tempels eingegraben, s. Dittenberger, Sylloge inscr,
p. 425 No. 321, der dort einen Beschluss des noivbv x&v A%(xqvavoiv
wiedergiebt ungef. aus der Zeit von 220 v. Chr. Nach demselben
Formular ist auch ein anderer abgefasst: Lebas-Waddington, Voyage
II I p. 248 n. 1043 (Actium): ''Etu UQcatöXov x&i AitolXcovi x&i \4%xUoi
0iXriiiovog | nQOfxvcqiovog öe Ayi]xäxov | 21vinr.Q0^va^6j(Ov 8\
(zwei Namen) | r^aiiiiaxi\(o\g (Jf | iöo'gs xai ßovXäi- — Eckhel, num.
vet. anecd. p. 122: ""A^xiov (Pallaskopf mit zurückgeschobenem Helm),
R: Pegasus, "'Avalv.zÖQiov] (monogr.). Imhoof- Blumer, Die Münzen
Akarnaniens, Wiener Num. Ztschr. 1878 S. 59: A%xio[v] (Pegasus). —
Apollo Actius s. Vergil. Aen. 8, 704 ff.:
Actius haec cernens arcum tendebat Apollo
Desuper: omnis eo terrore Aegyptus et Indi,
Omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.
1
V. I. Folj^cn des Sicf^cs von Actium. 203
Vgl. ApoUon sur les raonnaies de Caesar Aug., Revue beige de num.
1885 p. I pl. I. Overbeck, S.-B. der Sachs. Ges. d. W. 1886
<Taf. I, 1—2}. — , Gr. Kunstmythologie 4 (Apollon) (1889) S. 88
(Litteratur: Anm. g) Münztaf. V. 42 fif. Apollo Actius lang bekleidet
wie auf akarnan. Münzen mit Lyra und Plectron, nicht zu verwechseln
mit dem Apollo Leukates, Arch. Ztg. 27, 103 Taf. 2^ n. 21. Imhoof-
Blumer, ]\Ionnaies gr. p. 141.
3) (zu S. 390.) Strabo 7, 7, 6 p. 325: xca leQov rov 'Akxlov 'Anok-
Xcovog ivravd'd iart nXrjGiov tov öxo^icaog, Xoipog rtg iqo' 0 6 vcwg, Kai
Vit avra neötov alGog i^ov ymI vewQia, iv olg avi&ijns KaißaQ ri]v de-
Kavaiav ccxQod-iviov, änb fiovoxQOXOv iii%Qi dev,'riQOvg. Vgl. Cass. Dio ^1,1.
Sueton. Aug. 18: ampliato vetere Apollinis templo.
4) (zu S. 391.) Tac. ann. 4, 5: naves rostratas [constratas
Nipperd.] Actiaca victoria captas in oppidum Foroiuliense miserat
valido cum remige. S. u.
5) (zu S. 391.) Cass. Dio 51, i: x6 xe xwqiov ev a i6Krivt]6e,
Xid-oig XExgaTtiöoig i%Q7]möco6e xc« xoig aXovdti' i^ßoXoig ex66^r}6ev , i'dog
XI SV avxa xov AnoXXavog VTtal&Qiov [ÖQvGd^evog.
6) (zu S. 391.) Dupre, Recherches sur quelques types de medailles
antiq. latinei (Paris 1836), hat auf einer Münze erkennen wollen ,,la
Statue d'Eutychus et de son äne Nicon", Rev. num. frany. 1857 p. 357 n.
Eutychus und Nicon. Vgl. Sueton. August. 96: Locum castrorum, quibus
fuerat usus, exornatum navalibus spoliis Neptuno et Marti consecravit.
Putarch. Anton. 66. Zonaras 10, 30: Tivd-Ofievco (dem Caesar) 6e xovvofia
uituv „Efiot ft£v Kvxvypg ovona, reo d' ovco JV/xcov". cd öxTjXai, d' avxac
vöxeQOv ccvaKOfiiG&etßai aig xb Bv^ccvxlov t6xr\Gav iv reo xijg iTtTtrjXocßiag
d'EdxQo}. S. Michael Glycas, Annal. p. 380 ed. Bonn. Zerstört wurde
die Gruppe bei der Plünderung der Lateiner, Nicetas Choniata p. 860
ed. Bonn.
7) (zu S. 391.) Cass. Dio 51, i: TtoXiv xe xiva iv xw xov Gxqccxo-
Tteöov TOTtco, xovg jiiev GvvayevQag xovg d' ava^XTiCag xCov TtAi/ötoj^w^cov,
övi/wxifff, NiKonoXiv avxrj ovoj-ia öovg. Hertzberg, Griechenland und
die Römer i, 492 — 5. Mommsen, Rom. Gesch. 5, 271- — 72. Dorsch,
de civitatis Rom. ap. Graec. propagatione p. 28: Actium, Nicopolis.
8) (zu S. 391.) Anthol. Palat. c. IX n. 553 ed. Dübn. 2 p. 113:
'AvxLTtdxQov.
AsvKccdog avxl fis KaißaQ, lö A^ßQcoiiyjg iQißcoXov.,
0VQQUOV xe niXsiv^i avxl t' ^AvaxxoQiov.,
'AQysog AfKpiXoyov xe, nal onnÖGa qaCöaxo %vkX(o
äcxs iTtid^QcoüoKov öovQO(iav'r]g noXefxogy
el'Garo NlkotioXiv, d'elrjv rcoXiv' dvxi öh vix'rjg
0otßog ava'^ xavxrjv 8iy^vvxca ^Anxiccöog. *
204 ^- '• folgen des Sieges von Actium.
Vgl. Mommsen, Rom. Lagerstädte, Hermes 7 S. 299. Sneton. Aug. 18:
Quoque Actiacae victoriae memoria celebratior et in posterum esset,
urbem Nicopolim apud Actium condidit hidosque illic quinquennales
constituit ampliato vetere ApoUinis templo. Ich streiche et hinter con-
stituit und lasse den Satz schliessen mit Apollinis templo.
9) (zu S. 392.) IMommsen, R. Gesch. 5 Karte VII, hat das
Stadtgebiet von Nicopolis bestimmt umgrenzt mit Hülfe der Städte-
liste in den Versen des Antipater; wahrscheinlich aber gehörte das
flache Land in noch weiterem Umfange dazu. Strabo 7, 7, 6 p. 325:
7} fiev ovv NLKOTtoXtg evavÖQcl v.cd Xa^ßärei yM& rjfiSQav iiiiöoGn'^
%coQav TS e'^ovöa 7toXi.r}v %cd rov in rä)v XacpvQcnv noGfiov, xo xh
y.caaö'/.evaG&ev xsfisvog iv rü nQOuöxeuo xb f/ev elg toj/ ay&va rbv
nevxexrjQLy.bv iv aXöet 'd'/ovxt yv^vüöLov xe y.cd GtdSiov, xb ö iv xa
vTtEQusi^ivco xov uXöovg iSQw Xoqpcii xov AnöXXavog. aTtoöeöecKxai d 6
ayuiv ^OXvyiTtiog^ xci "Aktkx, iSQbg rov ^A%xiov AnöXXavog.^ xriv im^iXsiccv
eyovßiv avxov AaKs6ca(.i6vLOi — — . loseph. antiq. iud. 16, 5, 3: Niko-
TtoXlxaig de roig ett' ^Ay.xio) y.xiö&erötv vnb Kaldaoog xcc nXeiöxa x&v
ötjfioöicoi' Gvyy.cixsGyJöaöEv (Herodes). Dass Ambrakia und Leucas noch
fortbestanden nach der Gründung von Nicopolis zeigt C. I. G. i8oi
(Zeit des Traian) u. 1808. Münzen dieser Städte aus der Kaiserzeit
gibt es nicht.
10) (zu S. 392.) Cichorius, Rom und Mytilene S. 34: %al
Akxio) Kcd BQEi'xsala y.cd TaoQcc/ßbvt yul Mc({66ciXia . . . Kai ccjvrioiiqa ry
TtQog xfj /läcpVTq.
11) (zu S. 392.) C. L G. 1810 (Nicopolis): Avxokqccxoql KaiöaQt
d-eov vta Zsßaaxa MaXX&rca = Lebas-Waddington , Voyage II i p. 253
No. 1074.
12) (zu S. 392.) „Wenn Tacitus ann. 5, 10 Nicopolis eine colonia
Romana nennt, so ist das zwar missverständlich, aber nicht grade
unrichtig, irrig aber des Plinius (n. h. 4, i, 5) colonia Augusti Actium
cum . . . civitate libera Nicopolitana, da Aktion Stadt so wenig ge-
wesen ist wie Olympia", INIommsen, R. G. 5 S. 271 A. Zumpt,
commentat. epigr. i, 376, und Kubitschek, Imperium Roman, p. 246,
rechnen die Stadt zu den Colonieen. Auch O. Cuntz, Jbb. f. cl.
Philol. Supplem. 17 (1890) S. 513, betont die Worte des Plin. n. h.
4, I, 5: in ore ipso colonia Augusti Actium cum templo Apollinis,
die, wie er meint, auf die Geographie des Augustus und Agrippa
zurückgehen und daher von besonderer Wichtigkeit seien; aber schon
das Bündniss mit Rom spricht dagegen. Serv. zu Verg. Aen. 3, 501:
cum in Epiro Nicopolim (Augustus) conderet, cavit in foedere civi-
tatis ipsius, ut cognati observarentur a Romanis. Bursian, Geogr. v.
Griechenland i S. ;^2 u. 114 f., bezweifelt mit Recht, dass auf dem
V. I. Folgen des Sieges von Actiuni. 20 5
Vorgebirge Actiiim jemals eine Stadt gestanden; die dortigen Mauer-
reste und Trümmer weisen nur auf den Apoiloterapel und das See-
arsenal, in dem die eroberten Schiffe aufgestellt waren, bis sie durch
eine Feuersbrunst vernichtet wurden.
13) (zu S. 392.) Für die Stellung der neu gegründeten Stadt
Nicopolis innerhalb der Amphictyonie ist es charakteristisch, dass einer
ihrer Bürger, Tiberius Claudius Cleomachus, zugleich Vorsteher des
Amphictyonbundes i.7ii^£h]X')]g xov koivov rüv Afi(pi\Kri6]vcov und des
heiligen Rathes von Actium ist Üq^cov rrjg UQÜg 'A7iriu%T]g ßovXTjg (Ditten-
berger, Sylloge No. 280). Auch nach einer anderen Inschrift (Bull.
de corr. hellen. 6 p. 450 No. 80) ist wiederum ein Bürger von Nico-
polis sTtifislTifrjg x&v ^A^cpinxLovoiv.
14) (zu S. 392.) Einen directen Zusammenhang mit den alten
Städten dieser Gegend hatte Nicopolis natürlicht nicht; vielleicht noch
am Meisten mit Ambrakia, der nächst gelegenen grösseren Stadt, die
in Nicopolis aufging. Vgl. Servius zu Verg. Aeneid. 3, 276: (Ambracia)
„parvae" autem in adulationem Augusti dictum, nam hanc Augustus
diruit primo, quod ei hello Actiaco fuisset inimica: „parva" ergo, quam
parvam fecerat Caesar, sed post eam instauravit et appellavit Nicopolim.
15) (zu S. 392.) Mionnet 2 p. 59 n. 98: "hqüg NsiKOTtoXscog . ..
aavXov. — , Supplem. 3 p. 371 n. 81 — 114 (Nicopolis) n. 81 : [equ Nix6-
Tiohg, ^ ÜEßaarov urlöfia (Augustus, eine Victoria in der Hand haltend).
— , Supplem. 3 p. 394 n. 258: NsiKOTtokscog uq. ccöv. Ann. d. Inst. 12
tav. d'agg. P No. 8: JE (Kopf des Augustus) 2:sßaaro[v] xTtVju-a, I^ (Corona
navalis, aplustr.) NtnoTioXig le^ä. Catalogue of the gr. coins in the Brit.
Mus. Epirus p. 102 — 3 No. i — 13: NixonoXig ceQa, ^ Zeßaa Kzlßfia.
No. 4: NiKOTioXig tEQa, ß: (Inschrift unleserlich) Apollo mit Chlamys, in
der Rechten eine Victoria, in der Linken den Bogen haltend; im Felde
links ein Kranz. No. 8: (Artemis). No. 11: EsßaGxov KTiGfia (Kopf
des Augustus), I^ -xotco- (Naumachie). No. 13: [6Eß]c46rov [Kziölfia
(Kopf des Agrippa), I^ NtKOTCoXtg uqu (Delphin) <^pl. 19 n. 3)). Head,
historia num. p. 272.
16) (zu S. 392.) Kuhn, E., Entstehung der Städte (1878) S. 413.
Actium-Nicopolis existirte unter lulian, s. Mamert. grat, act. luliano c. 9:
urbs Nicopolis, quam divus Augustus in monumentum Actiacae victo-
riae trophaei instar extruxerat, in ruinas lacrimabiles prope tota con-
ciderat: lacerae nobilium domus, sine tectis fora iam dudum aquarum
ductibus pessumdatis, plena cuncta squaloris et pulveris. certamen
ludicrum lustris omnibus solitum frequentari intermiserat temporis maesti
defonne iustitium. Auch in christlicher Zeit, Hierocles p. 651 (ed.
Wesseling p. 14 ed. Barth.; vgl. p. 313. — Vgl. Imhoof-Blumer, Griech.
Münzen, Abh. d. bayr. Akad. 1890 S. 26 — 7: Ambrakia, Leucas.
2o6 V- !• Folgen des Sieges von Actium.
17) (zu S. 393.) Vgl. Ni7.on6hg i] vMxa ^A'Aziav iKttö^rj KofAKtLoi
6 ccyrnv ixi&t] Syncellus p. 583, 17 (Euseb. ed. Schoene 2 p. 140) z.
J. Abraham. 1989: Nicopolis iuxta Actium condita est. Friedländer,
Darstell, aus d. Sittengesch. 2'' S. 434 u. 574: Die Wettkämpfe im
actischen Agon zu Nicopolis (mit reicher Beispielsammlung). Ober-
hummer, Akarnanien S. 227 A. Dessau, Bull. d. Inst. 1881 p. 139.
18) (zu S. 393.) Stephan, byz. s. v. : "jiy.ttov, noXig ^AKdQvdvav,
ano xov A^ßgaKMOv KoXitov aQ^a(iEvoig. iv ravrr] AnöXlcavog yvfivmbg
äymv oicil iTtncKog %<xl nXolcov ü^iXla 6ia TQcer7]QLÖog ijv. Vgl. den Index
zum C. I. G. IV p. 42. S. Daremberg et Saglio, Dictionnaire des ant.
s. V. Actia. Scaliger, de emendatione tempor, V p. 456 (ed. Colon.
Allobr. 1729): de primo agone Actiaco.
Kampfspiele zur See. Sieger der Naumachie in den actischen
Spielen werden allerdings weder in den Inschriften noch sonst er-
wähnt. Allein gewerbsmässige Sieger, wie bei den anderen Orten,
gab es hier nicht; ausserdem konnte nicht eine einzelne Person,
sondern nur das Schiff den Sieg erringen. Auf den Münzen von Nico-
polis sieht man mehrfach eine Naumachie (s. o. A. 15), welche an
die Spiele erinnert; auf Münzen von Corcyra finden wir dagegen
häufig die Namen von siegenden Galeeren, und es ist eine ansprechende
Vermuthung von Gardener (Journal of the hellen, studies 2, 96), dass auch
die Naumachien des actischen Apollo hier ebenfalls mit erwähnt werden.
Musische Kämpfe: C. I. G. 1420 (Sparta): tQaycoöovg "AKTia .
C. I. G. 1719 (Delphi): "Aktlu ^OQcwXag. C. l. G. 1720 (Delphi): t6
j3' "Amtu %(xxa t6 [e^r^g] IIv%^avXag ymI '^f^oqavXag. Vgl. C. I. G. 2810.
Gymnische Kämpfe: C. I. G. 5804 = I. G. S. 747 (Neapel):
ÄKTia aysveicov 7CaXrj\v^ 7iayKQ(xr[iov %al rqlg v,axci\ \ xo e^ijg ccv6q&v
TTayKQccxiov nq&xov av&QWTtcov. Lebas- Waddington 2, 1839 = C. I. G.
4472 (Laodicea): AvyovGxov 'Aktlu iv NsixonoXst xfjg | Tteowöov nai-
6(ov Ttvy^n^v. iv KaLöaQEia ladyaiov — — — — xbv iv AvxLOieiu leqov
n£v\x(xixriQL%ov a.yö)va\ j A^xiaKÜtv Ttaidcov 7cayKQCcxi.[o]v. C. I. A. III 129:
'A%xiu iv NetKOitoXei. I. G. S. 1102: "A%xi,a iv NsixoTtoXi 6ig. Ann.
d. Inst. 37 p. 10: 'Aüxta ölg. Archäol. Zeitg. 35 (1877) S. 190, 90.
38 (1880) S. 164 No. 366 (Olympia): Nefistoig, 'Auxiotg
avÖQag TtavxQccriov. Ann. d. Inst. 37 p. 99: ^vOxccqx))? ^Akxlcov. Vgl.
Statins Silv. 2, 2, 6.
19) (zu S. 393-) Cass. Dio 51, i: ay&vd. xi xtva %a\ [lovaiiibv %al
yvfivt%6v tmioöqo^iag xe tcevzextjqikov ieqov (^ovroi yccQ xovg xr}v GiX'Tjötv
k'iovxag dvo(id^ov6i) naxeÖEL'^Ev , "Anxia avxbv %qo6ayoQEv6ag.
20) (zu S. 393.) loseph. b. iud. i, 20, 4: ^sxd xi-jv TTQcoxtjv Axxidöa
7CqoGxi%t]6civ avxov x-rj ßaötXEla xov xe TQdyava xaXov^Evov %xX. Bull, de
corr, hellen. l (1877) 294: '^zTt[«J(5o? 'S,)]'.
V. I. Folgen des Sieges von Actium. 207
2i) (zu S. 394.) CLL. XIV 474 (Ostia): Scbasmia aput Dama.sc.lIL
Actia aput Bo[s]tram. IL Bull, de corr. hellen. 5 (1881) p. 230 No. 20:
[ßx]na Tcc ^sycda KcaGaQr^ci ä'yevel{ov]g nivxad'Xov nqccxov Kcotcov. C. L A.
111 129: "Anna iv TvQcp; vgl. C. I. A. 11 490 (verstümmelt). "ÄKtia
in Antiochia und Alexandria, C. 1. G. 5804. Bull, de corr, hellen.
I, 294 (lanina; a. 304 n. Chr.): 'H noXiq rbv aycovo&injv Jtbg vaov
Kai /im'vrig ^^Q^<^ Ssßaöx&v xal ay(ovod'£rr]v ^eyaXcov \ ^AktIiov Kcaüa-
Q7]K>v, ^AKxi,[a\8oq i,7]\ Tlonliov \ Me^^iov Aeovxu, cpiXonaxQtv y.al cpiko-
6ocpov. Panegyrici latini ed. Baehrens p. 251. Maraertinus 9 s. o. A. 16,
Sieger in diesen Spielen werden öfter erwähnt: C. I. L. VI 10120
(Zeit der Claudier): choraula actionica et sebastonica, C. 1, G. 4081.
6820.
22) (zu S. 394.) Cass. Dio 53, i (726/28): nal xi]v TtavrjyvQLv
vrjv inl xri vi^irj xr] TtQog x(5 AkxIoj yevo^ivi] ipyjqyiG&elöav i]yayz fieru
Tov AyQLTtTtov, Kai iv avxri tijv tmtodQO^lav öid xs x&v ncddav Kai öiu
xcöv avöq&v tcov evysväv iTtoirjösv. Vgl. C. I. L. I p. 397: Ludi Victoriae
Caes • (s. o. S. 186 A. 31). C. 1, L. IX 5904 (Ancona): // sidieno • L •
f • Lern • Tonnio • Mode /// | [sacerdoti au]g • Victoriae • Caesaris • vixit •
annos • XI • Dass diese Spiele nicht mit den ludi votivi pro salute
Caesaris verwechselt werden dürfen, zeigt Mommsen in seinem Com-
mentar zum Mon. Ancyr.^ p. 43. Vgl. Friedländer, Darstell, a. d.
Sittengesch. 2^ S. 438. Augustus selbst erwähnt bloss die letzteren:
Monum. Anc. ed. M.^ P- 41 (Gr. 5, 8; der lat. Text ist verstümmelt):
svy^ag vtceq x-fjg £{irig GcoxrjQLag avcda^ßccvELV öta x&v VTtdvcov %al leQEcov
Kdd- SKdövrjv nsvxsxr]Qlda iiprjq^iöaxo 1) Gvvnhjxog. in xovxcov x&v evioJv
TtkeiOxdyug lyivovxo d^eaiy xoxe ^hv ey, x7]g Gvvao'/iag xüv xEGGuooiv ieqemv,
XOXE ÖE V710 XV)V VTtdxODV.
2^) (zu S. 394.) Orosius 6, 19, 14: Caesar sexto imperator ap-
pellatus et quartum ipse cum M. Licinio Crasso consul Brundusium
venit. Vgl. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 12 = C. I. L. X 3826 (Capua):
Imp • Caesari • divi [f •] | irap • VI • cos • III (a. 723/31) j [pajtrono • d •
c-[d-] C. 1. L. X 4830 (Rufra): lm]p • Cae[sari divi f • c]os-V-imp-
VI (a. 725/29) I [Ruf]rani • vicani • q[uorum] [ aedificia • sunt • Auch eine
lateinische Inschrift, die mit Resten einer Statue in Achaia gefunden
wurde, gehört in die Zeit bald nach der Schlacht: C. I. L. III 7255
= Bull, de corr. hellen. 2 p. 100 (Achaia): Imp • Caesar • divi • f • |
Philomusus ■ 1 • Epiroticus, vgl. Ephem. ep. 4 p. 46 No. 85. Eine
Ehreninschrift in Olympia wird in die Zeit nach der Schlacht von
Actium, aber vor Verleihung des Augustustitels zu setzen sein: Mittheil.
d. athen. Inst. 3 S, 74. Die griechischen Inschriften dieser Zeit s. u.
24) (zu S. 394.) Monum. Ancyranum (lat. I 13) ed. M.- p. 5: [bjella
terra et mari c[ivilia exterjnaque toto in orbe terrarum | s[uscepi] victor-
2o8 V. I. Folgen des Sieges von Actium.
que Omnibus [superstitibjus civibus peperci. — [veniam petentib]us ver-
muthet O. Hirschfeld. • Augustus denkt hier nicht ausschhessHch, aber
doch in erster Linie an den Sieg von Actium. Vellei. 2, 86: Victoria
vero fuit clementissima nee quisquam interemptus nisi paucissimi, et
hi qui deprecari quidem pro se non sustinerent.
25) (zu S. 394.) C. I. L. III 551 (Athen): L ■ Aquillio • C • f •
Pom • Floro | Turciano Gallo | X ■ vir • stl • iud • tribuno • mil • leg • Villi |
Macedonic • quaestor • imp • Caesaris • Aug | proquaest • provinc Cypri •
tr • pl • pr • procos • Achaiae • Dasselbe Griechisch: C. I. A. III 578. Vgl.
C. I. L. VI 2122. Die beim Aufgang der Propylaeen gefundene Inschrift
ist jünger als die Schlacht bei Actium und kann sich also weder auf
Vater noch Sohn beziehen, sondern auf einen Verwandten. Fast klingt
es wie eine Ironie, wenn gerade dieser als Münzmeister des Augustus um
d. J. 734/20 (vgl. Babelon 2 p. 70. Borghesi, Oeuvr. 2, 1 15. 263. 5, 186)
Münzen zur Verherrlichung des Augustus geprägt hat mit der Inschrift:
ob civis servatos. Babelon 2 p. 89. Cohen i'' p. 108 ff. No. 355 — 56.
Einen M. Aquillius M. f. Maecia finden wir als Senator im April 7 1 0/44,
s. losephus antiq. iud. 14, 10, 10. Einen Manius Aquillius Florus:
C. I. L. I 557. III 479 = C. I. G. 2920 (Tralles). — Ebenso hatte der
Caesar nach der Schlacht von Philippi Vater und Sohn um ihr Leben
loosen lassen, Sueton. Aug. 13.
26) (zu S. 394.) Cass. Dio 51,2. Das Verhältniss des jüngeren
Curio zum Antonius war schon zu Cicero's Zeit stadtbekannt; dieser
spielt darauf an ad Attic. i, 14: filiola Curionis. Eine Inschrift von
Oropus, Ephem. archaiol. III 4 (1886) p. 56 — 7: Fäiov ZKQLßävtov
Faiov vlov \ KovQiojva rbv iatäv ticcxqowu \ ^^Qconiot ^A^cpiaqüai. |
Sevo%^ccr}]g BTiOTjae. (vgl. C. I. G. 3688), wird dort ohne Weiteres auf
den Volkstribun und Anhänger des Dictators Caesar bezogen; richtiger
wird sie auf dessen gleichnamigen Sohn bezogen. Die Scribonii
Curiones führten meistens den Vornamen Gaius; auch die paläogra-
phischen Formen erlauben bei einem Unterschiede von bloss zwanzig
Jahren keine bestimmte Entscheidung. Allein man begreift nicht,
wesshalb dem Volkstribunen, der, soweit wir sehen, nie in Griechen-
land thätig war, eine Ehreninschrift in Oropus gesetzt wurde. Sein
Sohn dagegen war Legat und einer der entschiedensten Anhänger
des Antonius, des Herrschers von Griechenland; es ist also erklärlich,
dass Oropus ihn zu seinem Patron machte. — Auch die sprachliche
Form rbv eaz&v weist auf die Zeit des Augustus, vgl. Dittenberger,
Sylloge inscr. gr. No. 272 n. 2, der bereits die Inschriften: C. I. A.
ni 550. 552- 575- 576. 607. 608. 645. Arch. Ztg. 35 S. 36 heran-
gezogen hat. Während Antonius auf Samos Hofhielt, scheint Scribonius
einem vornehmen Eingebornen das römische Bürgerrecht verschafl't zu
V. I. Folgen des Sieges von Ac.tium. 20Q
haben; dessen Nachkommen waren wahrscheinlich C. Scribonius Philo-
poemen (s. Ross, Inscr. ined, 2 p. 74 No. 191 Samos) sowie C. Scri-
bonius Andronicus und sein Sohn Heraclides , s. Vischer, Kleine
Schriften 2 p. 155.
27) (zu S. 395.) Seneca de benefic. 2, 25, i: NuUo magis Cae-
sarem Augustum demeruit et ad alia inpetranda facilem sibi reddidit
Furnius, quam quod cum patri Antonianas partes secuto veniam in-
petrasset, dixit: „hanc unam, Caesar, habeo iniuriam tuam: effecisti
ut viverem et morerer ingratus". Vgl. Teuffel-Schwabe, R. L.-G. § 209, 9.
28) (zu S. 395.) Appian. b. c. 4, 42: MsrekXco ös ■r^art/v, viog rs
Kccl narrjQ' nal avroiv 6 [lEv natriq ötQarr^yüv Avroivuo tisqI "Aktiov^
aly^fiaXcorog faAco, nccl i^yvouxo' 6 6s vloq tc5 KcctQaqi 6vve6XQaxEv£xo^
%al iöxQaxrjyrinsi Kai o6e nsgl x6 "A%xiov. 'Ev ös 2d{ico öiaKQivovxt tc5
KaidaQL tovq ai^/^^aXmxovq 6 (isv naig övv7]Öqsvev' 6 dh TtQeößvxtjg ijysxo^
xofiTjg xe k'y,TtXeiog Kai dvr]g Kai qvtcov^ Kai xTjg in x&vös (isxa^OQcpcoöscog.
'Slg ös iv xri xd^ei, x&v ai%(iaX(X)Xcov vnb xov %Tf]QVKog ccve%Xr}&'r] , ccvid'OQev
6 viog in xov övvsÖQiov^ kccI fioXtg imyvovg xov ncai^a, rjönd^sxo 6vv
olficoyfj. EiiLßiav ös noxe xov 'd'Qii'jvov^ TtQog xov KcdßaQa k'cprj' Ovxog
fiäv 601 TtoXi^iog yiyovsv, ü KaiCaq^ iya de övfi^aiog' Kai iqtj xovxov
jjLSv GOL dovvai öimiv, e^s ös ysQag sv^sßd'ai,. Aixä öij 6s ^ xov naxsqa
ßco^Siv öl EjiiE, 7) öt^ SKslvov SfAE övyKaxaKavsiv. Oi!%xov ös st, ccTtdvxav
ysvoiisvov, (jLS&tiKE öda^sö'd'aL xov MsxsXXov 6 Kataag^ Katxoi noXs^ioi-
xaxov avxM ysvofievov , Kai öoiQSav noXX&v, st fisxad'oixo nQog avxbv an
^AvxavLov ^ TtoXXaKig vnsQiöovxa. Ueber die Caecilii Metelli dieser Zeit
s. Henzen, Ephem. epigr. 3 p, 14 z. J. 760/7.
29) (zu S. 395.) Marcus, ein Legat des Brutus, so erzählt Appian.
b. c. 4, 49, stellt sich (nach der Schlacht von Philippi) als Sklave und
wird verkauft an Barbula, dieser bewirkt seine Begnadigung; Barbula,
ein Legat des Antonius, stellt sich nach der Schlacht von Actium als
Sklave und wird verkauft an Marcus, dieser bewirkt seine Begnadigung;
Beide erhalten das Consulat in einem Jahre. — Dieses Beispiel einer
Gvvxvila x5)v biioUov erinnert an eine Beispielsammlung griechischer
Rhetoren. — Weder den Marcus noch den Barbula kennen wir, und
es nützt wenig, wenn Drumann 1 S. 486 A. 57 im Allgemeinen darauf
hinweist, dass der Name Barbula bei den Aemiliern vorkommt. Nament-
lich aber müssten wir das Consulpaar nicht allzu lange nach der Schlacht
bei Actium nachweisen können. Borghesi, Oeuvr. 5 (3), 289 — 90, denkt
an das J. 733/21, in dem Marcus LoUius und Q. Aemilius Lepidus
zugleich Consuln waren. Allein wir wissen nicht, dass M. LoUius
proscribirt war. Augustus würde ihn dann sicher nicht seinem Enkel,
dem jungen C. Caesar, als Gouverneur beigegeben haben. Appian
und die anderen Historiker hätten hinzugefügt, wie hoch der früher
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. I4
2IO V. I. Folgen des Sisges von Actium.
Proscribirte später noch in der Gunst des Augustus gestiegen, und wie
jäh er schUesshch wieder gestürzt sei. Femer wissen wir weder, dass
der College des LoUius den Beinamen Barbula führte, noch dass er bei
Actium für Antonius gefochten hat. Andere Vorschläge bei Borghesi,
Oeuvres i, 394.
30) (zu S. 395,) Franke, Fasti Horatiani p. 177 — 79, und Kiess-
ling, in der Einleitung zu diesem Gedicht, setzen dasselbe mit Recht
in die Zeit nach der Schlacht bei Actium.
31) (zu S. 395.) Porphyrius zu Horat. epist. i, 4, 3: Hie est
Cassius qui in partibus Cassi et Bruti tribunus militum militavit,
quibus victis Athenas se contulit. Q. Varius ab Augusto missus ut
eum interficeret , studentem repperit et perempto eo scrinium cum
libris tulit. Unde multi crediderunt Thyesten Cassi Parmensis fuisse.
Scripserat autem multas alias tragoedias Cassius. S. Weichert, De
L. Varii et Cassii Parmensis vita et carminibus p. 249 (vgl. p. 387).
Vellei. 2, 87: ultimus autem ex interfectoribus Caesaris Parmensis
Cassius motte poenas dedit , ut dederg,t primus Trebonius. Vgl.
Weichert a, a. O. p. 261 ff. 265 A. Drumann i S. 501 A. 22.
2 S. 163. Valer. Maxim, i, 7, 7: Apud Actium M. Antonii fractis
opibus Cassius Parmensis — — Athenas confugit (vgl. Vellei. 2, 87;
sah dort v.a%hv öcdiiova); iterum se quieti et somno dedit, atque eadem
animo eins obversata species est. Itaque fugato somno lumen intro
ferri iussit — — . Inter hanc noctem et supplicium capitis, quo eum
Caesar adfecit parvulum, admodum temporis intercessit.
^2) (zu S. 395.) Plutarch. Anton. 69. Weichert, De Caesaris Aug.
apophthegmatis (Grimma 1836) p. 21, hat auf diesen ersten Aufent-
halt des Caesar in Athen eine Stelle bei Plutarch Apophthegm. Aug. 13
bezog«! , die sich in Wirklichkeit auf eine spätere Zeit bezieht. Auch
eine attische Inschrift, C. I. A. III 1284: — — ■ — | g^j' cöv nal xo
'dgyov r^g avaßaöecog \ iyivero, die Meier auf den ersten Aufenthalt
des Caesar beziehen wollte, stammt in Wirklichkeit aus dem J. 37
— 38 n. Chr.
33) (zu S. 396.) Cass. Dio 51,4: ra rs roi; 'Avrcoviov cifia ixa^a-
doxsi' ov yuQ nca öacpsg xl onrj öisnscpsvysi STtsTtvdxo, xal naQEöTievcc^Exo
ag %al in a-urov OQiinfjGcoVy äv xi aKQtßcoaij.
34) (zu S. 396.) Dieser Zeit gehören wahrscheinlich folgende
griechische Inschriften an, die sicher vor dem J, y2j 2-j abgefasst sind:
Archeol. Ztg. 35 (1876) p. 36 n. S3 = Dittenberger, Sylloge inscr. 272
(Olympia): T6 KOtvbv x&v ^Aiai&v AvxoKQuxoqci KcdöaQU &eov vVov i oqb-
rT]g evexev nal evvoCag ! rjg i%(av elg axö diaxeksi^ Au 'Okvfnticoi. Archives
des miss. sc. 1867 User. 4 p. 535 (Thespiae): [V] dr^fiog &£ö[m\mv
AvxoKfjdxoQoc I KatGuQa d-eov vtov xbv ^ aaxTjQa y.al svsQyexi]v | Movöatg.
V. I . Folgen des Sieges von Actium. 2 11
Mouseion t. ev. schol. 3 p. 142 n. '^d-' (Icaria): Za^ioiv anoUfav
^lyMQiag \ AvxoKQccxoQt, KaiöaQi \ AtQLoi. C. I. G. 2282 (Delos): 'O öfi^ioq
0 ^Jd^}}vauoi> j Kcd 0" f^u i'Tjaov ncnoiKovureg \ AvtOKQuro()Ci KalöaQa, |
i^tov lüvktov viov. I 'AitoXXcoia^ A^TSfit-öi^ AtixoL C. 1. G. 2283 (Delus):
AvxoKQäxoQa Kaiöaqa ^eov \ vVov ^AQXco^iog (vgl. n. 367) | ylt]To[i\.
35) (zu S. 396.) M. Licin. M. f. M. n. Crassus, cos. 724/30.
C. I. A. III 572: 'O dt}(iog I MüQKOv AikIviov Mccqxov | viov KquCGov,
a.vd'VTrarov nal avxon^ccxoQa^ aQexfjg eveuEv H[a]t svvoiag. Dittenberger,
Eph. ep. I, 106, verweist auf Cass. Dio 51, 25, dass Crassus den Im-
peratortitel nicht geführt habe; aber die Griechen nahmen es auf ihren
Inschriften damit nicht so genau. Vgl. Mommsen, R. Staatsr. i'"* S. 123.
— Cass. Dio 51,4 wundert sich, dass M. Licinius Crassus, der erst
dem Sex. Pompeius, dann dem Antonius gedient, der noch nicht
einmal Prätor gewesen, damals das Consulat erhalten habe.
36) (zu S. 396.) Sueton. Aug. 26: quartum consulatum in Asia,
quintum in insula Samo — — iniit. Tacitus ann. i , 2 : posito trium-
viri nomine consulem se ferens. S. Mommsen, R. St.-R. 2^ S. 870 — 71.
Cass. Dio 51, 4: Ig T£ xr\v Agluv no^tßd'slg (a. 723/31) — — avxog
Öe ig xi] vixakiav i]TtU')[%'Y\ fisöovvxog xov i^ifiüvug (a. 724/30). Cass. Dio
51, 18: l'g xs xr}v AaCav xb k'&vog Suc xrjg HvQicig ijk&e navxavO^a jiaQS-
XeCfiaöE (Winter 724/30 — 725/29). Fischer, R. Zeittafeln a. 724 S. 371,
und Mommsen, Mon. Ancyr.- p. 136, meinen hier eine Ungenauig-
keit des Sueton annehmen zu müssen, der das vierte und fünfte Con-
sulat verwechselt habe; wie ich glaube, mit Unrecht. Nach Sueton.
Aug. 1 7 ging Caesar von Actium nach Samos , von da nach dem
I. Januar 724/30 nach Brundusium. Den Neujahrstag scheint er also
in irgend einer anderen Stadt Asiens verlebt zu haben, sonst hätte
Sueton sagen müssen: quartum et quintum consulatum in insula Samo.
— Ein directer Widerspruch zwischen den Angaben des Sueton und
Cass. Dio ist also nicht vorhanden; vgl. Drumann i, 486.
37) (zu S. 397.) Cilicia Aspera an Amyntas (nach der Schlacht
von Actium) s. Lpzgr. Stud. 11 Supplem. S. 189.
38) (zu S. 397.) Plutarch. Anton. 74: KaiöaQa ö' 'Ay^innag avE-
kuXeIxo noXXä.y.Lg ano ^Pcou^jg, y^cccpav iog x&v ekei n^ayfxdxav xr]v naQov-
oiav avxov Ttod'ovvxotv.
39) (zu S. 398.) Die Reise nach Brundusium fällt in die ersten
Wochen des J. 724/30 nach Cass. Dio 51, 4.
40) (zu S. 398.) Sueton. Aug. 17: Ab Actio cum Samum in
hiberna se recepisset, nuntiis de seditione praemia et missionem poscen-
tium, quos ex omni numero confecta victoria Brundisium praemiserat,
repetita Italia, tempestate in traiectu bis conflictatus (primo inter
prorauntoria Peloponnesi atque Aetoliae, rursus inter montes Ceraunios
14*
2 12 V. I . Folgen des Sieges von Actium.
utrubique parte libumicarum demersa, simul eius, in qua vehebatur,
fusis armamentis et gubernaculo diffracto) nee amplius quam Septem
et viginti dies, donec desideria militum ordinarentur, Brundusii com-
moratus — — est. Cass. Dio 51, 4. Tac. annal. i, 42: Divus Augustus
vultu et aspectu Actiacas legiones exterruit. Orosius 6, ig, 14.
Sueton erzählt, dass Artorius, der Leibarzt des Caesar, bald nach
der Schlacht von Actium bei einem Schiffbruch umgekommen sei, ed.
R. p. 301 : Artorius medicus Augusti post Actiacam victoriam nau-
fragio perit; und es liegt nahe, an die Reise des Caesar von Samos
nach Brundusium zu denken, mit ihrem doppelten Schiffbruch.
Landanweisungen.
41) (zu S. 398.) Die nach der Schlacht von Actium gegründeten
Colonieen sind oft schwer zu unterscheiden von den triumviralen und
den späteren kaiserlichen. Mommsen in seinem grundlegenden Auf-
satz über italische Bürgercolonien (Hermes 18 S. 161 ff.) rechnet
dazu Ateste (C. I. L. V 2501), Bononia, Falerio (C. I. L. IX 5420) und
vielleicht Luca (C. I. L. VI 1460), Sora (C. I. L. X 5713). lieber
Benevent s. u. S. 213 A. 46 — 47. Bergk in seiner Ausgabe des Monum.
Anc}T. p. 57 möchte auch Capua hierher rechnen, weil die alten Be-
sitzer auf Creta entschädigt wurden (s. o. S. 144 A. 7), das im J. 718/36
noch nicht dem Caesar gehorchte; allein Caesar hatte bis dahin seine
eigenen Veteranen und die des Antonius angesiedelt; es war also
begreiflich, dass Antonius ihm in diesen Fragen entgegenkam. Vgl.
Mon. Ancyr. ed. M.- p. 63 — 64 n.
42) (zu S. 399.) Cass. Dio 51, 4: rovg yaQ di^fiovg rovg iv rf]
Ixakia rovg xu xov Avxaviov g)Q0V7]6avxag s^oMtöag xot.g fisv Gx^axiazcctg
xdg xs TtoXeig nccl xu %(OQia avx&v i'/^aQiGaxo^ iKelvav de 67} xolg fisv
nXetoOL ro xe /dvQqa'iiov Kai xovg QiUmtovg aXXa xs iTtoiKSiv avxsömKS.
43) (zu S. 400.) Monum. Ancyr. 3, 7 ed. M.^ p. 58: I[n] colon[i]s
militum meorum consul quintum ex manibiis viritim millia nummum
singula dedi; acceperunt id triumphale congiarium in colo[n]is homi-
num circiter centum et viginta millia (vgl. p. 64). Der Ausdruck in
colonis militum meorum ist so allgemein gehalten, dass man fragen
möchte, ob das Triumphalgeschenk bloss auf die nach dem actischen
Siege gegründeten Colonien beschränkt war.
44) (zu S. 400.) Mon. Ancyr. (lat. 3, 22) ed. M.^ p. 62 (cf. i, 17
p. 7: Pecuniam [pro] agris, quos in consulatu meo quarto (724/30)
et postea consulibus M. Cr[asso e]t Cn. Lentulo Augure (740/14) ad-
signavi militibus, solvi municipis. Ea [s]u[mma sestjertiura circiter
V. I. Folgen des Sieges von Actium. 21^
sexsiens milliens fuit, quam [pjro Italicis praed[is] numeravi et ("{[r]-
citer bis mill[ie]ns et sescentiens, quod pro agris provin[c]ialibus sulvi.
Id primus et [sjolus omnium qui [djeduxerunt colonias railitum in
Italia aut in provincis ad memor[i]am aetatis meae feci. — Auch für
die spätere Zeit blieb es Regel, dass die Kaiser die Aeckcr nicht
ankauften, auf denen sie ihre Veteranen ansiedelten. In erster Linie
benutzte man dazu die Gebiete , welche erobert waren ; die Ei"^en-
thumsrechte, welche römische Bürger hier besassen, galten als er-
loschen. Digesta lustiniani 6, i, 15 (ed. Mommsen i p. 203): Item
si forte ager fuit qui petitus est et militibus adsignatus est modico
honoris gratia possessori dato, an hoc restituere debeat? — (p. 621")
21, 2, 11: Lucius Titius praedia in Germania trans Renum emit et
partem pretii intulit: cum in residuam quantitatem heres emptoris
conveniretur, quaestionem rettulit dicens has possessiones ex prae-
cepto principali partim distractas, partim veteranis in praemia ad-
signatas: quaero, an huius rei periculum ad venditorem pertinere possit.
45) (zu S. 400.) Sehr. d. Rom. Feldmesser i. Hygin. gromat. de
Umit. ed. Lachm. p. 177: Divus Augustus in adsignata orbi terrarum
pace, exercitus, qui aut sub Antonio aut sub Lepido militaverant (vgl.
Cass, Dio 51,3) pariter et suarum legionum milites colonos fecit, alios in
Italia, alios in provinciis; quibusdam deletis hostium civitatibus novas
urbes constituit; quosdam in veteribus oppidis deduxit et colonos
nominavit. illas quoque urbes, quae deductae a regibus aut dictatoribus
fuerant, quas bellorum civilium interventus exhauserat, dato iterum
coloniae nomine numero civium ampliavit, quasdam et finibus.
46) (zu S. 400.) Rudorff, Sehr. d. R. Feldm. I Liber colon. ed.
Lachm, p. 2^2: Gaudium oppidum. — — a Caesare Augusto coloniae
Beneventanae cum territorio suo est adiudicata. ager eins veteranis
fuerat adsignatus, postea mensuratus limitibus est censitus. L R. N. 1867
= C. L L. IX 2168 (Gaudium): M • Gluvius • M ■ f | Fal • Gaudi • |
Priscus I mil • cor • III | — — — — • G. I. L. IX 2165 (Gaudium):
Golonia • lulia Goncordia • Aug | Felix • Beneventura j — — in • terri-
torio I suo quod cingit | etiam • Gaudinorum | civitatem • muro • tenus •
zeigen, dass Gaudium zwar sein Gebiet an Benevent abtreten musste,
dass der Ort aber im dritten Jahrh. n. Ghr. fortbestand , s. Sehr. d.
Rom. Feldm. 2 S. 187.
47) (zu S. 400.) Benevent war dine der 18 Städte, die gleich
bei der Gründung des Triumvirats den Soldaten überwiesen werden
sollten, Appian. b. c. 4, 3; aber damals hatte Antonius noch nicht
30 Legionen. Eine 30. Legion (d. h. die des Dictators Gaesar) hatte
allerdings schon früher unter ihm gedient, nämlich diejenige, welche
ihm früher Asinius PoUio in Gallien zugeführt hatte (Gicero ad famil.
211 V. I. Folgen des Sieges von Actium.
lo, ^2, 4). Wenn nun die Grabschrift (C. I. L. X 6087, s. S. 41 A. i)
vom Munatius Plancus rühmt, dass er Colonisten nach Benevent ge-
führt hat, so sind dabei die Veteranen des Asinius Pollio allerdings
nicht direct ausgeschlossen. Allein die Veteranen der 30. Legion
tragen in auffallender Weise (s. u.) die Namen der Generale und
Angehörigen des Antonius, das Hesse sich nicht erklären, wenn sie
der 30. Legion des Dictators angehört und nach der Schlacht von
Philippi ihren Abschied erhalten hätten. Wer in der 30. Legion des
Asinius Pollio im J. 713/41 verabschiedet wurde, musste eine lange
Reihe von Jahren vorher gedient haben und hatte sicher seinen Namen
und Bürgerrecht nicht erst durch M. Antonius bekommen; das ist der
Grund, wesshalb ich voraussetze, dass die Veteranen der 30. Legion
erst bei der zweiten Besiedelung Benevents nach der Schlacht von
Actium dort angesiedelt wurden. C, L L. IX 2 167 (Arpaia): Sex • Aequa-
nius Sex-f- | Stel leg ■ XXX ■ C. L L. IX 1603 (Benevent): M ■ Albio •
IM . f . Ste • leg • I XXX • signifero | Albiae • I\I • 1 • Hilarae | Curtiai • P •
1 • Chilae j Epaphroditus • et • Celer liberti • f • c • C. I. L. X 18 (Locri):
// Aticius • T • f • Pol • I Mutina -Dl- XXX ■ | Classicae • Auch die
XVII. Legion des Antonius führte den Beinamen Classica, s. Mon.
Anc. ed. M.- p. 75 n.
P. Clodius Pulcher, Stiefsohn des Antonius; seine Clienten: C. I. L.
IX 1605 (Benevent): C • Clodio • P • f ■ Ste • leg • XXX | et • Valeriae •
Sex • 1 • Diodorae • h f • c • C. I. L. IX 2 1 14 (bei Benevent; ,,litt. anti-
quis"): P • Clodius -Pf- Ste ■ Pius • leg XX[x] \ dum • vixi • vixi • quo-
modo I condecet • ingenuom qu od ■ comedi • et ■ ebibi ■ tantum • meu ■ est •
Curtius Salassus, Legat des Antonius, sein Client: C. I. L. IX 21 15
(Benevent; ,,litt. pulcherrim."): Sa) • Curtio ■ L • f Stel | leg • XXX • et |
Curtiae • uxori j Curtia • Sal ■ f | Polla vixit • ann • XII • Vgl. C. I. L.
IX 1809.
C. I. L. IX 1608 (Benevent): T - Flavio • T • f • Ste \ TituUo •
leg • XX[x?] j T • Flavius • T • 1 • Faustus | sibi • et patrono Viel-
leicht hängt dieser Flavier mit dem L. Flavius (cos. 721/33) zusammen.
Q. Fufius Calenus, Legat des Antonius: C. I. L. IX 16 10 (Bene-
vent): Fufia • D • 1 ■ Lychnis • sibi • et j M. Crassicio • M • f • Ste • Castello |
viro pro[bo] leg • XXX | testament suo • fieri ■ iussit •
C. I. L. IX 161 6 (Benevent): Ex testamento | C • Lisidio ■ M • f •
Ste • leg . XXX j M • Lisidio • Q • f • Pub • patri | Helviae • L • f Rufae •
matri j Lisidiae • C • 1 • Primae | Lisidiae • C • 1 Chrestae | C • Lisidio
C • 1 • Fausto I h-m-h-n-'S-
Aquillius, Dellius, Gellius(?), Legaten des Antonius: C. I. L. IX 2099
(bei Benevent) : [aquiljlius | f • Ste j leg • XXX | heic • situs | in • agr •
p • XII I in • fro • p • X •
V. I. Folgen des Sieges von Actium. 21 S
C. I. L. IX 2217 (Telesia): P • JManlio -Pf. Stel • | legionis
XXX • Der Fundort dieser Inschrift zeigt, dass auch die Aecker
von Telesia den Veteranen der XXX. Legion überwiesen wurden. —
C. I. L. II 1404 (Osuna): L • Vettius • C f • Ser | centur • leg • XXX
Ilvir • iterura j c(olonorum) c(oloniae) C(laritatis) lul(iae) | (seil. Ucubi-
tanorum) j sacrum • dat • C. I. L. IX 1620 (Benevent): t ■ pjompeius •
T • f • Ste leg • XXX ■ (Nach Ritterling's Vermuthung führte Silo,
der Legat des Ventidius, den Genitlnamen Pompeius, s. o. S. 1 13 A. 20.)
C. I. L. IX 1629 (Benevent): titjinio • T ■ f • Ste leg • XXX ' • • ■ testa-
mento | h ■ f • c ■ Vgl. Kubitschek, iraper, Roman, p. 38 — 39.
48) (zu S. 401.) Inschriften der VI. Legion finden sich in
Benevent: C. I. L. IX 1601. 1606. 1613. 1622 — 1624. 1626. 2091.
Luceria: C. I. L. IX 797 — 798.
Auximum: C. I. L. IX 6383.
Pagus Veianus: C. I. L. IX 1502 („litteris optimis"): -onius P ■ f • Ste •
leg • V /// I bano • et • Secundo | T • 1 • Origo • concubina • Antonia •
T • 1 • C\e/// (ist wohl sicher zu ergänzen: antjonius).
Ueber die norditalischen (C. I. L. V 3365. 4952. 7544) und spa-
nischen (C. I. L. II 1442. 2983) Inschriften dieser Legion lässt sich mit
Sicherheit Nichts sagen. — Es kann kein Zufall sein, dass zu grösseren
Colonien immer die Veteranen zweier Legionen vereinigt werden; in
Ateste (s. u. S. 216 A. 54) V und XI; in Benevent VI und XXX; in
Lucca XXVI und [XX?]VII (C. I. L. VI 1460, s. o. S. 88 A. 6). Auch
bei den späteren Landanweisungen des Augustus wurde derselbe Grund-
satz beachtet: in Acci I und II; Emerita V und X (C. I. L. II p. 52);
Caesaraugusta V und X (s. Delgado 2 t. 19 No. 26 u. 29); Berytus
und Heliopolis V und VIII; Patrae X und XII. Vielleicht führte
z. B. Acci daher den Namen Colonia lulia Gemella Acci.
49) (zu S. 401.) Nemausus s. C. I. L. XII p. 382. Strabo 4, i, 12
p. 186: NafiavGog ... ejovöa %al t6 KaXovixevov Aariov. Plin. n. h. 3, 37:
oppida latina . , . Nemausus Arecomicorum. Vgl. Hirschfeld, O., Die
Crocodilmünzen von Nemausus, Wiener Stud. 5 (1883) S. 319, dort die
Litteratur A. i. Cohen T^ p. 175 ff. No. 7 — lo. Babelon 2 p. 555 ff.
V. Sallet's Ztschr. f. Numism. 12 S. 376. Die Zahlen der Regierungs-
jahre des Augustus, die J. Friedländer zu erkennen glaubte, sind nicht
vorhanden, davon habe ich mich vor den Originalen der Berliner
Münzsammlung überzeugt. Vgl. Revue Archeol. III 10 (1887) p. 243
No. 9: (Köpfe des Augustus und Agrippa) Imp • divi f-p-p-, ^ (Cro-
codil, Palme, Kranz) Col • Nem • Im Innern nicht LIJ. „M. Charles
Robert, dans sa Numismatique du Languedoc (p6riode gauloise), a
contest6 cette lecture — — . M. Mommsen, sur la demande de
M. Allmer, a examine la piece en question et reconnu qu'elle ne ren-
2 1 6 v.l. Folgen des Sieges von Actium.
fermait que des feuilles." Vgl. Kaestner, O., De aeris quae ab im-
perio Caesaris Octaviani constituto initium duxerint (Lpzg. i8go) p. 87.
50) (zn S. 401.) Isistempel: C. I. L. Xll 3058.
51) (zu S, 401.) C. I. L. XII 3043 (Nemausus): A • lulius • Leonas •
do num • quod • promi|Serat • Anubiacis Do mestica • libert • d • s • p •
52) (zu S. 401.) C, I. L. XII 2995 (bei Nemausus): Q • lulio
Secundi | 1 ■ Osirino IlIIlI | vir Philemon • 1 ■ S. Revue epigr. d. Fr. 2
(1884) p. 8. Menard, L., Hist. des antiquites de Nismes, Nismes 1831.
53) (zu S. 402.) Actiacus war ein Ehrenname, wie MaQa&covo-
(iccxr}g, auf den man stolz war, wie heutezutage auf das Düppel- und
Älsenkreuz. C. I. L. V 2501 (Ateste): M • Billienus • M • f • | Rom
Actiacus I legione • XI • proe lio ■ navali • facto | in coloniam • de ductus
ab • ordine ■ decurio • allec | // mo • eruc • • ■ Borghesi 7 (2), 204
C. I. L. V 2839 (Patavium): Ossa | Salvi • [s]emproni | C • [f •] Rom •
leg • XI A[c]tiaco ] Licinia [1 • f •] f(ecit) • C. I. L. V 2503 (Ateste)
Q • Coelius ■ L ■ f • | leg • XI • Actiacus | signifer • C, 1. L. V 2389
(Ateste?): Q • Atilio Q ■ f • Rom Actiaco et///- C. I. L. V 890 (Aquileia)
M ■ Aufustius I IM • f • Rom ) • Actiacus • Nur bei zwei Veteranen dieser
Zeit fehlt der Beiname Actiacus: C. I. L. V 2495 (Ateste): C • Aebu-
tius • C • f I Rufus • aquier (sie) | legione • XI • C. I. L. V 2512 (Ateste):
C . Talponi US Pf- Rom • | leg • XI •
54) (zu S. 402.) C. I. L. V 2508 (Ateste): L • Osidi • L • f • Rom \
leg • V • C. I. L. V 2510 (Ateste): C • Rutilius • T • f ■ | Rom ■ leg • V
C. I. L. V 2514 (Ateste): C • Titi • C ■ f • Ro[m | Magni • leg • V ] urb
signifer (sie) • C. I, L. V 2515 (Ateste): INI • Tudicius M • f • | Rom
Niger • leg • V • urb sibi • et • Graniai • M • 1 • ! Aphrosisiai • uxori • CLL
V 2518 (Ateste): A • Veturio • A • f • patri | Petroniai • A • f • Tanniai
matri | Terentiai • T • f • Secundai • uxori j C • Veturius ■ A • f • leg • V
[urb] I testamento • fieri • i[ussit] •
55) (zu S, 402.) Vereinzelte Spuren finden sich ausserdem noch
von der 9., 12., 14., 15., 18. Legion: C. I. L. V 2507 (Ateste): L •
Mestrius C-f-Rom- leg • IX • C. I. L. V 2502 (Ateste): L • Caltius |
Sex • f • Rom | leg • XII • signifer- C. I. L. V 2520 (Ateste): Q f.
Rom I [legi]on[e] • XII • C. I. L. V 2497 (Ateste): Rom/// C ■ AUi • C - f |
leg - XIIII I Clodiae • C - 1 | uxori[s] • C. I. L. V 2516 (Ateste): L •
Valerius j T - f - leg • XV | t - f - i • C. L L. V 2499 (Ateste): T • Atidius
T • [f] I Rom Porcio | miles - leg - XIIX (sie! gehört vielleicht etwas
späterer Zeit an)-, und von den Cohorten der Prätorianer, vgl. Kubitschek,
Imperium Romanum p. 107:
Coh. praet. : C. I. L. V 2832 (Patavium).
„ I praet.: C. I. L. V 2505. VI 2429.
„ V „ „ „ 2511.
V. I. Folgen des Sieges von Actium. 217
Coh. VII praet.: C. I. L. V 2517.
„ X „ ;, „ 2496.
„ XI „ „ „ 2513.
„ II ,, „ ,, 2506: chorte • II.
Sonst ist der Name Actiacus selten: Vgl. C. I. L. X 8055''. VI 20314:
Ti ■ lulius • Actiaci 1 • Vales | fecit • sibi et • coniugi ■ suae | luliae •
Actiaci ■ 1 • Saraiae •
56) (zu S. 402.) C. I. L. V 397 (Istria): L • Vinusius • | L • f •
veter | leg • Villi • | Triumph I Septumiae | P • f • Sabinae | uxori
Vinusiae Tertujllae • f • anno ] V • • • • Vgl. die Anmerkung bei
Wilmanns, Exempla inscr. lat. i No. 1442 p. 464, der mit Recht her-
vorhebt, dass die Legion den Namen Triumphatrix nicht für die
Schlacht von Philippi, wohl aber nach der von Actium erhalten
haben kann,
57) (zu S. 402.) C. I. L. IX 5420: Divi Augusti diligentissimi et
indulgentissimi erga quartanos suos principis epistula — — .
58) (zu S. 402.) C. I. L. V 50 (Triumphbogen von Pola):
(L Basis) (II. Epistyl oben) (lU. Basis)
L • Sergius • C • f | Salvia • Postuma • Sergi L • Sergius • L • f • | Le-
aed • II ■ vir pidus • aed | tr • mil ■
leg • XXIX
(IV. Basis) (V. Epistyl unten)
I Feld leer Cn • Sergius • C • f ' Salvia • Postuma • Sergi
aed • Ilvir • quinq de • sua • pecunia
C. I. L. IX 2770 (Bovianum): M • Papius • Sex • f l(eg.) • XXXIII •
C. I. L. VI 5, 1786*: c • edusius . . . centurio legion • XXXXI | augusti
caesaris | et centurio classicus | • • • Bull, archeol. 1880 p. 70 (Todi;
dei bei caratteri dell' etä Augustea): [q •] Caecilio • Q • f | Attico • tri •
mil I [cojloni • leg • XXXXI- Vgl. p. 71, wo Henzen ausdrücklich be-
tont, dass beide Inschriften mit der Erwähnung der 41. Legion echt
sind und seine früheren Bedenken gegen die erstere zurücknimmt.
Vgl. Mommsen, Hermes 18 S. 183 A. — Die hohen Legionsnummem
können an und für sich natürlich ebenso gut auf die Zeit nach dem
sicilischen Kriege bezogen werden, wo Caesar ebenfalls über 40 Le-
gionen hatte.
59) (zu S. 402.) Sueton. Aug. 24: Decimam legionem contu-
macius parentem cum ignominia totam dimisit, item alias immodeste
missionem postulantes citra commoda emeritorum praemiorum exaucto-
ravit. Die Auflösung der 10. Legion fällt, wie Ritterling, de legione
roman. X Geniina p. 7, hervorhebt, in die Zeit nach Beendigung des
sicilischen Krieges.
60) (zu S. 403.) Philippi hatte zum ersten Male gleich nach der
2i8 V. 2. Alexandrinischer Krieg.
Schlacht Colonisten erhalten (Appian. b. c. 4, 3). Capua wurde drei-
mal colonisirt, Minturnae zweimal, s. Hygimis ed. Lachmann p. 177:
dato iterum coloniae nomine u. s. w.
61) (zu S. 403.) Die Zeit des Kriegstribunen C. Castricius Calvus
lässt sich nicht genauer bestimmen. Der Namen ist so eigenthümlich
und selten, dass ein anderer Kriegstribun, A. Castricius Myrio (C. I, L.
XIV 2105), der vor dem Jahre 734/20 gelebt hat, in irgend einer
Beziehung zu unserem Kriegstribun gestanden haben muss. Sueton.
Augustus 56 nennt leider weder Praenomen noch Cognomen: Unum
omnino e reorum numero, ac ne cum quidem nisi precibus eripuit,
exorato coram iudicibus accusatore, Castricium per quem de coniura-
tione INIurenae cognoverat. I. G, S. 601 (Melita insula): ''A. Kc<[6rQ(]Kiog
KvQi^ELva^ Ilgovörjvg iTtnehg 'Pco^ii^aiav) — — nal ccfKpntolevGag d^sio
AvyovGtco. Auch finden wir Freigelassene ihres Namens in einer langen
Inschrift aus der Zeit des Augustus, C. I. L. X 1403: A. Castricius A. 1.
Felicio und C. Castricius C. 1. Hermes und C. Castricius Q. 1. Crescens.
— Vgl. C. I. L. III 7301 (vom J. 14 n. Chr.): A. Castricius // Modestus;
s. auch C. I. L. VI 14564 — 7 = Cohen i- p. 205 No. 185: L. Castri-
cius Reffulus Ilvir.
2, Capitel.
Alexandrinischer Krieg.
Vorbemerkung. Die Münze (Babelon 2 p. 307) ist von L. Pina-
rius Scarpus (vgl. A. 5) geprägt. Sie zeigt eine ausgestreckte Hand
(= naQTiog, s. Eckhel 5, 273): Scarpus imp. R: Eine geflügelte Victoria
steht auf der Weltkugel und hält einen Kranz: Caesari Divi f(ilio).
i) (zu S. 405.) Auf die Eroberung Aegyptens bezieht sich das
einzige lateinische Gedicht, das man unter den herculanensischen Rollen
gefunden; es bezieht sich nicht auf die Schlacht von Actium, sondern
wird mit Recht (Poetae lat. min. ed. Bährens i p. 212) überschrieben: In-
certi de Augusti [rc. Caesaris] hello Aegyptiaco Carmen. Vgl. Fragmenta
herculanensia ed. Walter Scott (Oxford 1S85) Taf. A— H. Ob das
Gedicht mit dem Rabirius in Verbindung gebracht werden darf, bleibt
zweifelhaft.
2) (zu S. 405.) Plutarch. Anton. 67: ^EKsivrj 6s yvaqvGaGa arj^etov
catb xfig vscbg aviaie' nal TtQOGsvsx&slg omto Kai avaXt]q)'d'elg ixeCvr^v fiex'
out' sUev out' axpd'r], findet sich fast wörtlich wieder beim Zonaras,
der hier von Cass. Dio abweicht. Zonaras 10, 2g: insLvr} (Cleopatra)
de yvcoQtGaGa rb xrjg vs6)g Gr)fiuov, aveG'^e' Kai avakrjgjd'Elg eig Trjv SKEt-
vrjg vavv^ (lovog naQsX&ow ig TtQmQav iadd'rjro Gkotc&v.
V. 2. Alexandrinischer Krieg. 2 I Q
Eurycles.
3) (zu S. 405.) C. I. A. m 80 r' p. 505 (Athen): \6 ör]^og] \
lydijov ^lovhov yl\a')(^d(iovg vtbi'] \ EvqvkXsci, ciQerf][g tveuev], Lebas-
Waddington 2, 287 (Kardamyle): \rv&]scaa .... | . . g Aaidqovg vog
iTTL Oval ... I . . ..ov ccTto rag aQ^xlag xo ?', xhv uQiGxov . . . | [xar]«
Töfv \ri\6xS)v e\n\oXe^(o6\£v\^ c'iQ£'E,e t« [. . . -/«Jt« xuv a\vxov £v\yvoi-
^^o^Gvvav I . . . Glc(v . X . xoöovxov evö ... | ... nqbg to. Lebas-
Waddington 2, 237'' (Kyparissia) : 'A nohg Fdcov 'lovXiov EvqvkXe[c(
x6]v iavxäg EveQye\x\av avd'ivxa xb \e]Xaiov £[t?] rbv cdä)va. (Sein Sohn
No. 256. Nachkommen desselben No. 184. 245^.) Ausser dieser Stiftung
beweisen auch seine Bauten in Sparta (Pausan, 3, 14, 6) und Lechaion
(Pausan. 2, 3, 5) seinen grossen Reichthum, ebenso wie die von ihm
gestifteten Spiele, s. Lebas- Waddington 2 No. 168' (Sparta): [ayavod-extjg
7i\ai6aQELcoi' Kai EvqvkXslcov. Vgl. No. 166: (isyccXa EvQvnXeta. S. Hertz-
berg, Gesch. Griechenl. i, 482. 522. Weil, R,, Mitth. d. athen. Inst. 6
(1881) S. 10 — 20. Stammbaum der Familie: S. 20. Seine Münzen:
Mittheil. d. athen. Instit. 6 S. 13. Mionnet 2 p. 221 n. 55 (Sparta): 'Eni
EvQVKXiog (Caduceus). Mionnet, Suppl. 4, 221, g. 4, 224, 30. Leake,
Num. Hellen. (Europ. Greece) p. 56: Kai . . . (Kopf des Augustus),
ft Aa. inl EvqvkXs. (Adler nach Rechts). — , Num. Hellen. Append.
Europa (Lacedaemon) : i) Kaiaa^ (Kopf des Augustus), R AA (Adler).
2) Kopf des lupiter, R (Keule) AA. EHI ETPTRAEOS (in 4 Linien).
Welzl V. Wellenheim p. 181 n. 4347: Bärtiger Kopf (wie 4346 = Av-
KOVQyog), R AAi%söaif.iovi(ov) inl 'EvgvKXiog = Mionnet 2, 218, 25.
Imhoof-Blumer, Monn. gr. p. 172 No. 86 (Lacedaemon): ATCI (INIännl.
Kopf; davor ZN A), R A—A ^_p (EvQvuXiog; geflügelter Cadu-
ceus). Ibid. No. 87: ^rP (bartloser Kopf des Agrippa ; 737/17 — 741/13).
Ibid. No. 88: Kopf des Augustus, R AA. ETPT—KAE im Lorbeer-
kranz. Ibid. No. 89: KAIC (Kopf des Augustus), R £777 ETP
— TKAE'OE) (Adler; im Felde: A—A). Catalogue of the Brit. Mus.
Greek coins, Peloponnes, p. 127 No. 62 — 65. p, 128 <'pl. XXV ii)>.
4) (zu S. 406.) Nach Cass. Dio könnte es scheinen, als ob
Antonius und Cleopatra sich schon in Taenarum getrennt hätten. Cass.
■Dio $^, S'- ^£ y^Q T^oxe in xrig vav^aiiag ecpvyov ., iii%Qi \ilv xrig TleXo-
novvrjöov oftoi; dcpi'aovxo., ivxev&sv 6s xav Gvvovxcav xivdg oßovg vitäi-
Ttxsvov, imone^ijjavxeg (noXXol öe xal cckÖvkov avxwv a.TteicoQrjGai' KXeo-
TtdxQa fiEv ig xrjv Aiyvnxov — — rjitsi^'&Tj — — Avxcoviog dh InXeröe
(i£v ig X7]v Aißvrjv Ttqog xe TlivdQiov Ey.dQnov xal nqbg xb ßxQdxsvfia.
Vgl. 51,9. Allein Plutarch. Anton. 70 ist genauer: Avxcoviog — —
KXsoTtdxQav elg Aiyvirxov i% Uaqaixoviov TtQonEfiijjag.
2 20 V. 2. Alexandrinischer Krieg.
5) (zu S. 406.) L. Pinarius Scarpus hatte bereits bei Philippi
dem Antonius .gedient, Appian. b. c. 4, 107. Üb er mit dem iulischen
Hause verwandt war, wie Zumpt (s. Ihne, Rom. Gesch. 8, 404 A. 2)
vermuthet, bleibt zweifelhaft. Seine Münzen s. Babelon 2 p. 60 No. 142 ff.;
p. 68 No. 165; p. 305 No. g. Cohen i^ p. 35. 45. 108 if. No. 497.
Die unter Antonius geschlagenen Münzen haben .die Aufschrift: M •
Anto • cos III imp • IUI. — Inschriften von ihm haben sich nicht er-
halten, dagegen von zwei Kriegstribunen seines Namens und seiner
Zeit, C. I. L. VI 148g (Rom. „optimis character."): L • Pinarius L •
f • Pup • Ruscus I tr • mil • q • — und einem Kriegstribunen der legio III
[Cyrenaica] C. I. L. X 1129 (Abellinum): L ■ Pinario C-f-Gal Nattae |
aed • Ilvir • q ■ tr • mil • leg • III | praefecto Ber[e]nicidis [ M • Bivellius
C-f-Gal ■
6) (zu S. 406.) Orosius 6, ig, 15: interea Cornelius Gallus prae-
missus a Caesare quattuor legiones, quas Antonius apud Cyrenas
praesidii loco constituerat, suscepit in fidem atque inde Parethonium
primam Aegypti a Libyae parte civitatem, victo cepit Antonio ipsum-
que continuo apud Pharum vicit.
7) (zu S. 407.) Cass. Dio 51, 17: navra yccQ cog sltcscv kcu zcc sk
z&v ccyicordtav isq&v ccvccd^rj^ara rj KXEOTtdtQcc aveXofiivr} övvsTtkrjd'vöe
ra XdcpvQa xolg 'Pco^aCoig avev rivog oineiov avr&v fiidöficirog.
8) (zu S. 408.) Im Alterthume gab es zu verschiedenen Zeiten
einen Canal von Suez nicht direct nach dem Mittelmeer, sondern nach
dem Nil; er kann zur Zeit der Cleopatra nicht in fahrbarem Zustande
gewesen sein nach Plutarch. Anton. 69: tov yccQ si'Qyovrog iG&fiov r-rjv
EQvd-Qccv ciTto T^g ){«t' Al'yvTtTOv &aXd66rjg^ xal doKOvvrog Asiav y,cd
Atßvrjv OQi^eiv fj öcptyyczca ^idkiGta zolg nskdyeGt., Kai ßQCi^vTeQog evQog
Ecfrt, tQia%o6i(ov GxaSiiov ovtov, evexdQiösv a^aea rbv örolov, vneQvstoXnfj-
6ca — — . Vgl. Cass. Dio 51,7. Cleopatra Hess also ihre Schiffe in
der Richtung des heutigen Canals über den Isthmus von Suez schleppen.
Auffällig bleibt dabei aber die geringe Zahl von 300 Stadien. Der
Isthmus von Suez ist heute an seiner schmälsten Stelle in gerader
Linie 113 Kilometer (15V., deutsche Meilen) breit, das ist ungefähr
doppelt so viel, als Plutarch angibt. Es lässt sich jetzt nicht mehr
bezweifeln, dass die heutigen Bitterseen damals noch mit dem rothen
Meere zusammengehangen haben; s. Guthe, Ztschr. d. D. Palaestina-
Vereins 1885 S. 21g — 30.
g) (zu S. 408.) Orosius 6, ig, 13: Antonius et Cleopatra com-
munes liberos cum parte regiae gazae ad rubrum mare praemittendos
censuerunt. Auch Florus 2, 21, g spricht von der praeparata in Ocea-
num fuga. Cass. Dio 51, 6: rixoi^ä'^ovxo 6' ovösv 'qxxov wg zal ig xrjv
IßtjQLav^ civ XL y,axcTidt,i]^ 7tlev6ov(xevoi xai xd inet uXXtog xs Kai xü
V. 2. Alexandrinischer Krieg. 22 1
TcXri%£i, T&v '](^Qt]^ar(ov aTtoötrjGovzEg ^ 7) nal TtQog xrjv igvd^Qav &dXaaaav
^£T(xOr7]6Öfievoi. Vgl. 51'^- ^S ''^'^v ^I{h]oiav zrjv rs l'aXaTiccv. Die JMäne
wurden nicht ausgeführt, daher Horat. carm. i, 37, 23 f.:
nee latentis
classe cita reparavit oras.
10) (zu S. 408.) Ueber eine angebliche Auffindung des Grabes
der Cleopatra s. Kunstchronik {Beiblatt zu v. Lützow's Ztschr. f. bild.
Kunst) N. F. I (1889/90) S. 213—14.
I i) (zu S. 408.) Plutarch. Anton. 71 : KXeoTtuxQa de qjaQfidniov &civa-
Gi^cov Gvvfjys navtoöaTtag övvdfiSLg, cbv iiiaöTrjg tb avcoövvov iksyiovßa
TTQOvßcikke xolg ini Q-avarco (pQOVQOVfievoig. Aelian de natura anim. 9, 1 1
(ed. Hercher i p. 221): avaövvov &dv(xrov iv roig ßvfiTtoGioig ißaöuvi^e.
1 2) (zu S. 408.) Plutarch. Anton. 71: tc5 d' ^Avrcovi<p Kaviöiog
TS xfig anoßoXrjg t&v iv Ay,ii(p ()vvd^£03v ccvxccyyeXog ijX&e^ y.cd zbv ^lov-
öaiov '^HqojÖijv^ e'iovrcc xiva xäy^uxa %a.l GneiQag^ r]'Kov6£ KaiöuQt tvqoGke-
1(0Q7jKivai Kcd xovg ciXXovg ofioiMg övvdöxag acplöxaö&ai, %al fxyjösv k'xi
Gvfifiiveiv x&v inxog.
13) (zu S. 409.) Cass. Dio 51, 7. losephus ant. iud. 15, 6, 7:
TtQOG&eig oxi Kotvxog /ÜÖLog ygaipeisv ccnccGr] nQod-vfxia rd TtQog xovg
^lovo^diovg avxöS GvXXaßlGd-ai xbv 'HqoiS^v. loseph. b. iud. i, 20, 2.
14) (zu S. 410.) Winckler-Joecher, De M. Antoni triumviri timonio,
Leipzig 1737. Strabo 17, i, 9 p. 794: {dy^cöv, mit d. Tempel des Posei-
don) CO ■jTQOGQ'slg %(öfia Avxtoviog ext fiäXkov ngovevov elg fieGov xbv Xi^ieva
enl TW a%Q(p naxeGnevaGe Slatxav ßaGiXiK'^v^ rjv Tt^coviov nQoGi^ybqevGs.
xovxo 6 eTtQa^e xb xeXevratov , TjviKa TtQoXeicpd^slg vnb rctv <ptX(ov dTtiJQev
sig AXs^dvÖQeLav (lexd xtjv iv AkxCo) ■KCiKonquyiav ^ Ti^mveiov avxm KgCvag
xbv XoLTtbv ßiov ^ bv ÖLdt,eiv k'fieXXev egt^iiog xäv xoGovxmv cpiXfov. Plutarch.
Anton. 69: Avxcoviog ös xrjv TtoXiv i^Xinotv -Kai xdg ^exd xcov cpiXav
öiaxQißdg^ oi'nriGLV evaXov naxeGneva^ev avxa TteQi xtjv 0dQOVy eig x^v
d-dXccGGav %cöfA« TtQoßaXdov' y,al ötfjyev avxo&t (pvydg dv&Qoma)v ^ xal xbv
Ti^covog ayanäv kocI ^ijA.oüv ßiov eg)aG'K£v, atg 67} neitov&cog OjLiot«.
15) (zu S. 410.) Vergil's Catalect. 12, i — 10 bezieht sich aut
Antonius nach der Schlacht von Actium, aber vor seinem Tod.
16) (zu S. 410.) Sueton. Aug. 17: (Caesar) Brundusii commoratus
Asiae Syriaeque circuitu Aegyptum petit. Cass. Dio 51, 5 : (Caesar)
eg xe xijv EXXdöa wid-ig XQianoGxT] [lexd xrjv ii(pi,E,iv rjfxeQa dnfiQe^ «rvi
8id xov iG&fiov xov rfjg TleXonovvriGov xdg vavg vnb xov i^i^&vog
vneqeveyKow ovx(0 xa^eag ig xijv AgCuv dveKOfiiG&r] wGxs ncd xbv ^Avxcoviov
xi]i> XE KXeoTcdxQav endxeQOv «jU-«, aal bxt cc(pcoQfiij&ri aal bxi iitavijX&e,
^ad'ELv. losephus antiq. iud. 15, 6, 6 (vgl. b. iud. i, 20): xavxa evxei-
Xdf.ievog slg 'Pböov ijneiyexo KaiGagi Gvvxv/eIv ^ %dn£i8i] xaxmXsvGev slg
XTiv TToAtv, d,cpyQt]xo f.iev xb didd^jfxa^ xov (5' uXXov tteqI avxbv d^i(o(iatog
222 V. 2. Alexandrinischer Krieg.
ovÖEv vq)£mG»g — — — eleye yaQ tc5 KaiGu^L %(n cptllav ccvxü ^syi-
errjv ysveö&ai TtQog Avrcjviov.
17) (zu S. 410.) loseph. ant. iud. 15, 6, 7: xccTtsiör} naqfiv (Caesar)
öexExai (isv «uroi/ iv IlroXe^atöi nccOtj rfj ßacdinf] d^s^aneia, naQEöxe öe
Kai Tc5 ar^arsv^cixi 'E,tvia ymI rcbv imrrjöeLOJV aq)&oviav. %av rolq svvov-
arccroig i'^'y-jrd^sxo , rag x£ övvcc^aig inxäxxovxog 6vvL7fna^6^evog aal deio-
^£vog avxbv nal cplXovg avSq&aiv exaxov %al TtcvrrjKOvxa näGw elg noXv-
xskeiav xal itXovxov vTtrjQealag t)aKr}fjbivoi,g' nagiöxe de Kai rrjv avvÖQOV
diSQ%oiisvoig T-^v rrov insiyovxoiv ioq^]yLav^ wg fii]x£ ol'vov ft/jT£ vöaxog,
0 nal ficcXXov rjv iv %Q£i<^ GxQaxLaiaLg^ vöxEQtj&fjvai. avxov ye fth' Kai-
CaQa raXävroig oKraKOßioig öaQi]Gaxo. Vgl. bell. iud. i, 20, 3: (Herodes)
övvimtdßaxo Ttoiov^ivcp tibqI IIxoXEfiatöct xrjg dvvufiecog lt,f.xa6LV. Plutarch.
Anton. 74: xov 81 ysL^&vog naqeXQ'övxog av&tg iTtrjSt öid Evqiag. 01 ös
öxQaxrjyoi öid Aißvy]g.
18) (zu S. 411.) Oros. 6, 19, 14: (Caesar) in Syriam profectus,
mox Pelusium adiit, ubi ab Antonianis praesidiis nitro susceptus est.
Poetae lat. min. ed. Baehrens I p. 216:
[, . . IJius Pelusia [mjoenia Caesar
[. . . e]rat im[pe]riis animos cohi[be]re su[or]um 15
'Q[ui]d [c]apitis i[am ca]pt[a]? iacen[t] quae
Sub[r]uitis [f]err[o me]a m[o]enia? [qu]on[d]ain er . . . [ojstis.
Vgl. Ribbeck, Rom. Dichtung 2, 344.
19) (zu S. 412,) Die Angabe des Sueton. lul. Caes. 89: percus-
sorum autem fere neque triennio quisquam amplius supervixit neque
sua morte defunctus est, ist also nicht wörtlich zu nehmen.
20) (zu S. 412.) TuruUius (s. o. B. 4 C. 7) hat im Namen des An-
tonius Münzen geprägt, s. I S. 41 7 u. Babelon 2 p, 506 No. 3 : IM • Antonius
aug(ur) imp • IUI • cos • ter Illv • r • p • c • (sein Kopf). li D • Tur(ullius)
(eine Siegesgöttin hält in der Linken einen Palmzweig, in der Rechten
einen Lorbeerkranz mit zwei Bändern, das Ganze in einem Lorbeer-
kranz. [Bei Ihne, Rom. Gesch. 8, 410 liest Zumpt fälschlich Q. Tur.]
Diese Münze kann natürlich nur unter der Voraussetzung auf den
Caesarmörder bezogen werden, dass schon bei dem Gewährsmann
des Cassius Dio der Vorname verschrieben war (P. statt D.). Andrer-
seits wäre es aber nicht undenkbar, dass bei einer genauen Unter-
suchung der Münze die anderen Exemplare wirklich das P. bestätigten.
Weichert, de Cassio Parmensi p. 260, setzte die Auslieferung des
Turullius in das Ende des Winters 724/30.
21) (zu S. 412.) Cass. Dio erwähnt drei Gesandtschaften an den
Caesar (1: 51,6; II und III: 51, 8), Plutarch. Anton. 72 nur die des
Euphronius. Drumann i, 491 verbindet die Nachricht des Plutarch
mit der des Cassius Dio über die erste Gesandtschaft. Weichert, de
V. 2. Alcxandrinisclier Kriej^. 22 T.
Cassio Parmensi p. 259 n. 44, hat aber richtig- gesehen, dass AntuUus
und Euphronius zugleich abgeschickt wurden. Antullus, eben noch
Knabe, musste einen Berather haben, auf dessen Treue dem Vater
und Auctorität dem Sohne gegenüber man sich verlassen konnte;
desshalb wurde ihm sein Erzieher beigegeben.
22) (zu S. 413.) Auf Ereigelassene des Thyrsus bezieht .sich
wahrscheinlich die Inschrift C. I. L. VI igo6o: Gorgiae • Thyrsi • Divi !
Augusti ■ 1 ■ 1 • et I luliae • Thyrsi • 1 ■ lole ( C • lulius ■ Symbius • f • fecit •
Plutarch. Anton. 73: EvviTt£^i\l>s öl nal tigq^ avtov xlvci tüv utieXsv-
O^SQCOV &VQ6oi>^ ovK ca>6t]Tov avO-^oiTtou ovöe ccTtid'dvoig civ acp* ijysfiovog
■ viov duds'i&EVTa TtQog yvuaixa GoßaQav aal &aviiaarbi' oaov im kccIXsl
<PQOvov6av. Cass. Dio 51,8. Weichert, de Cassio Pannensi p. 258 — 9.
Reste der Rede des Thyrsus glaubt J. Th. Kreyssig wiederzuerkennen
in der dritten Columne des cannen de Augusti hello Aegyptiaco (Poetae
lat. minores ed. Baehrens I p. 216 — 17).
2^) (zu S. 413.) Cass. Dio 51, 9: (Cleopatra) to te ^iyiGxov anov-
GaOu xovq öia rov Ov^cov TtEiKp&ivrag ot Xoyovg, EniGxEvöEv uvxag iocc-
G&ca, TCQ&xov (lev oxi nccl ißovXExo, etieixu 8e ort xal xbv naxioa avxov
xov XE Avxaviov Ofiotcog iÖEÖovXcoro.
24) (zu S. 413.) Plutarch. Anton. 72: (Antonius und Cleopatra)
Avxov 8e TYIV (lEV Xfbv aflifirjXoßlCOV E'/.Etv)]V avVoSov %aX£Xv0C(V y EXEQaV
ÖE övvExa^av ovdiv xi XEcnoiiEvrjv EXEivrjg ußqox^xi %al XQVCpmg nal noXv-
TEXEiaig^ Tjv övvano&avovfiEi'cov iKccXovv' AnEyqdfpovxo yaq 01 cpiXoi 6vva-
Tto&avov^Evovg savxovg, %al Sifiyov Evna&ovvxEg iv ÖEtTtvcov TtEQwöoig.
25) (zu S. 413.) Plutarch. Anton. 71: (Antonius) xr]v (iev k'uaXov
EKEivy]v öiaixav, ■^v Tc^covelov o}v6i.ia'^Ev, i^iXiTtsv, avaXtjcp&Elg 6e vnb
xfjg KXEondxQag Eig xa ßaeiXEia itQog östnva v,al itoxovg Kai diavo(icig
EXQEips xTiv nöXiv ^ EyyQä(pcov ^lEv Eig Eq^rißovg xov KXEondxqag nalSa xra
KaCöaoog, xb öh dnöqcpvQov koI xeXelov [(.laxiov 'AvxvXXco xco in (PovXßiag
7t£Qtxi.&£Lg^ ig) olg t^fii^ag noXXdg övimoßia nal '/,a)f.ioi %al ^aXiai xrjv
AXEi,dvÖQELav KaXELlOV.
26) (zu S. 413.) Cass. Dio 51,6: %al xovg VLalg^ KXEOTtccxqa ^ev
KaiüaQLCova Avxoavtog ds "AvxvXXoVy ov £% xf^g 0ovXovtag yEvvrjd-Evxci ot
sixsv, ig icprjßovg ißEyQarjjav , iv oi' xe AiyvTtxiOL oig oial dvÖQog xii'O^
ijöij ßaöiXEvovxog öqpcov TtQod'vutj&möi^ x<xl ot dXXoi TtQOOxdxag i'UEivovg
av ys XL ÖSIVOV 6(piGt ÖV^ß^, EjpVXEg KaQXEQ'qÖCOölV.
27) (zu S. 414.) An der Stelle des Lagers erbaute Caesar später
Nicopolis, zwischen Alexandria und dem heutigen Villenort Ramleh.
Strabo 17 p. 795: öid öe xov 'htnoSqo^ov SleXQ^ovxl 7j NmoTtoXtg iaxii',
E'iovßa KaxotKiav inl Q^aXdxx't] nöXEaag ovk iXdxxco' XQidKOuxa öi eIölv dnb
xT]g AXE^GvdfjEiag 6xd6ioi. Ueber den Hippodrom s. Oekonomopoulos,
Alexandr. Diakosm. i, i, (jvy.
2 24 ^- 2- Alexandrinischer Krieg.
28) (zu S. 414.) Valer. Max. 3, 8, 8: Iclem constantiae proposi-
tum secutus Maevius centurio divi Augusti, cum Antoniano hello saepe
numero excellentes pugnas edidisset, in provisis hostium insidiis cir-
cumventus et ad Antonium Alexandriam perductus interrogatusque
quidnam de eo statui deberet „iugulari me" inquit ,,iube, quia non
salutis beneficio neque mortis supplicio adduci possum, ut aut Cae-
saris miles esse desinam aut tuus incipiam — — . Antonius virtuti eius
incolumitatem tribuit.
29) (zu S. 415.) Orosius 6, 19, 16: kalendis Sextilibus prima
luce Antonius cum ad instruendam classem in portum descenderet,
subito universae naves ad Caesarem transierunt; cumque unico prae-
sidio spoliatus esset, trepidus se cum paucis recepit in regiam.
30) (zu S. 415.) Ephem. epigr. 4, 193 (Fast. cons. Amitem.):
bell[um classiajr. confect. 724/30. Plutarch. Anton. 76: Tovro (Ab-
fall der Flotte) ^AvTcovtog idav aneXstcp&T] (isv ev&vg -utto räv imiioov
fieraßakoiiivciv , 'ijtrrid-eig öe rotg ne^oig äveiaQrißsv sig rriv nöXiv.
31) (zu S. 415.) Strabo 17 p. 795: Kai Xaßcov i'i icpoSov Tr}v
noXiv i]vay%ci6£ xov jii£v Avrmvtov lavxov Sia')i^£iQiaaO&ai, rrju ös KXeo-
TtdtQav ^ö)6av ildstv elg zriv i^ovaiav.
^2) (zu S. 416.) Orosius 6, 19, 17: Antonius sese ferro trans-
verberavit ac semianimis ad Cleopatram in monumentum, in quod se
illa mori certa condiderat, perlatus est. C. I. L. I p. 324 (Aug. i):
Feriae | exs-c-q-e-d-j imp Caesar Divi f • rem public | tristissimo
periculo liberat • C. I. L. I p. 328 (Aug. i): Ti • Clau[d • caes • aug •
nat •] I Aug • Alexan | recepit ■ Vgl. p. 398. Drumann 1, 496 (vgl.
S. 500), gestützt auf das Senatusconsult bei Macrob. Saturn, i, 25, 35,
verlegt auf den i. Sextilis den Einzug des Caesar. Allerdings kaim
der Tod des Antonius und der Einzug des Caesar nicht auf den-
selben Tag fallen; aber der Wortlaut des Senatsbeschlusses wider-
spricht den oben angeführten Inschriften durchaus nicht, da er nicht
von dem Ersten Sextilis, sondern nur im Allgemeinen von dem Monat
redet. Macrob. sat. i, 12: — — et Aegyptus hoc mense in pote-
statem populi Rom. redacta sit, finisque hoc mense bellis civilibus
impositus sit. Wir müssen also daran festhalten, dass Antonius an
diesem Tage gestorben ist. Scaliger, de emend. tempor. 5 p. 454.
Ueber den Tag des Einzugs (Cass. Dio 51, 19) s. u.
Das tragische Ende des Antonius ist auch von Dichtern besungen,
so z. B. in dem bereits erwähnten carmen de hello Aegyptiaco, dessen
Verfasser wir nicht kennen; man hat an den Rabirius gedacht, der
die letzte Zeit des Antonius behandelt hat, Seneca de benef. 6, 3:
Egregie mihi videtur M. Antonius apud Rabirium poelaiu, cum for-
V. 3- M. Antonius. 2 2 =\
tunam suam transeuntem alio videat, et sibi nihil relictum, praeter
ins mortis, id quoque si cito occupaverit, exclamare:
Hoc habeo, quodcunque dedi!
U quantum habere potuit, si vohiisset! Vgl. Ribbeck, Rom. Dich-
tung 2, 344.
^^) (zu S. 416.) Appian. b. c. 5, 8 erzählt, Antonius habe sich
nach der Schlacht bei Philippi in Cleopatra verliebt, kuCtcsq exr\ rsa-
aaQanovra ysyovcog. Demnach hatte er bei seinem Tode ein Alter von
ungefähr 52 Jahren erreicht; s. jedoch S. 5 A. 22 und S. 236 A. 22
(: 53—56 Jahre).
3. Capitel.
M. Antonius.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Cohen i- p. 37. Vgl.
die Beschreibung S. 222 A. 20.
i) (zu S. 418.) Plutarch. Demetr. i: (Demetrius und Antonius)
revofisvoi ö 6fioi(og iQtotLKOi, Ttortxoi, öT^artcortxot, (isyaXoScjQOi,, jtoXv-
rsksTg, vßoiörat^ ncd rag y.cau TV'/^tjv 6fA.oi,6rr]TC(g ccKoXov&ovg l'o^ou. Ov
yuQ fiovov iv Ttö XoiTTw ßuo ^isydXa ^ev ■KCiroQ&ovvreg ^ fieydXa ds öcpaX-
Xofisvoi^ TcXsLöTOv ös i7tt,KocaovvTsg ^ nXiiöxa 8\ dnoßccXXoi'xsg ^ un^oßSo-
nrjtfog 6e nraiovxEg^ dveXTtißxoig Ö8 nccXtv dvucpiQOvxsg öuxeXsöav ^ dXXa
y,cd KuriöxQstpcxv, 6 fiev aXovg vno x&v TCoXefilfov^ 6 6e eyyißxa xov nadsiv
xovxo ysvo^svog. Auch Cass. Dio 51, 15 versucht eine Charakteristik
des Antonius, kommt aber über eine ziemlich unvermittelte Gegen-
überstellung der Extreme in seinem Charakter nicht hinaus.
2) (zu S. 418.) Plutarch's Gewährsmann (Anton. 43), also wahr-
scheinlich Dellius, nennt als Gründe seiner Popularität: svysveia^ Xoyov
6vvufii.gj dnXoxTjg, xb (pikoöiOQOv ymI fisyaXodtOQOv ,, 1) nsQi xag naiötdg
Kai xdg ofiiXiceg svxQUTtsXia.
3) (zu S. 420.) Appian. b. c. 5, 136: Olg (den Gesandten des
Sex. Pompeius) 6 ^Avxcoviog inlßxsvGEv, civ nal xa aXXa del xb q)Q6v)]fia
cmXovg kuI (liyag %ai a%a%og.
4) (zu S. 420.) Plutarch. Anton. 76: xriv fi6v)]v 1) xvpj y.al Xonfi]v
a(f)r](jr]K£ xov cptXoTpv/^Eiv nQOcpaßiv
5) (zu S. 421.) Plutarch. Anton. 24: 'Evi^u yccQ tmXoxi^g xu> i'j&st
Kai ß^aösta (ikv al'6'9'i]6ig, ai6&avofieva) öh xäv a^aQxuvofiivcou lö'/^vqcc
jnfTKVom Kai nQog avrovg i^o^uX6y)}<}ig xovg o.yvanovyjd'svxag, ^liye&og
ös Kai ne^l xug a^ioißug Kai tisqI xccg xi^iiOQiag. MaXXov ye fi}]v idoKSi
'iaQi^6(i£vog /) KoXä^ojv üneQßaXXsiv xb fiexQiov.
Gar il thausen, Augustus und seine Zeit. II. I5
2 20 V. 3- M. Antonius.
6) (zu S. 422.) Boissier, Ciceron et ses amis p. 76, charakterisirt
den Antonius nicht ungerecht, aber auch nicht voUständig: C'est un
Soldat sans genie politique, sans distinction de manieres, sans ele-
vation d'äme, ä la fois grossier, debauche et cruel.
7) (zu S. 426.) Plutarch. Compar. Demetr. c. Antonio i : (Antonius)
Kai TOGovtov iG'/iyöev £x ftovcov x&v neql avrbv VTiaQ^ovzoiv OQiicofisvog,
&6re ovo ^ot^ag xcc Gv^Ttavra Tion^ßd^evog, Trjv ivEQav iliöd'ai, y,al Xa-
ßsiv, rrjv i7ti(paveßTEQav.
8) (zu S. 426.) Vellei. 2, 71: Varro ad ludibrium moriturus
Antoni, digna illo ac vera de exitu eins magna cum Ubertate omi-
natus est.
9) (zu S. 428.) Diogen. Laert. 6, 2, 6 (p, 148 ed. Cobet): (Dio-
genes) iprjcpiGafjLevcov ^A&7ivaicov ^Aki'^avÖQov ^lovvGov — — . Plutarch.
Demetrius 2 : (Demetrius) y xort ^dliGxa r&v d^eüv i^i]kov xov z/tdvvöov,
ag TCoXefia rs iqT]G&c<i ÖEivorcaov j slQijvriv TS ayd-ig iv, noXi^iov XQtTpai
nqog evcpQoGvvrjv 'Kai 'fjuQiv i^^ekeGxaxov. Der Beiname veog ^lovvGog
ist seit Alexander d. Gr. häufig bei orientalischen Herrschern. S.
Letronne, Recueil des inscr. d'Egypte 2 p. 94, und O. Hirschfeld,
S.-B. d. berlin. Akad. 1888 S. 834 — 85. Röscher, Lex. d. Mythol. i, 1087.
Antonius Hess sich in den Städten seines Reichs feierlich als neuer
Dionysos proclamiren. Vgl. Müller, F. H. G. 3 p. 326: (Socrates rho-
dius) Kai l'xTor' i'AiktvGEv (Antonius in Athen) Eavxov /iiovvGov avaurj-
QVTXEG&aL Kaxcc xag nöketg anaGag. Auf asiatischen Cistophoren (s. o.
S. 85 A. 7) sieht man seinen Kopf mit den Attributen des Dionysos.
10) (zu S. 429.) Plutarch. Anton. 45: AvxcovLog 8s ßovkofisvog
nqoGayoQSvGai Tovg GxQaxmxag jjxrjGs cpaiov i(idxtov , ojg oiaxQOxsQog
ocp^sii]. T&v 8s (pikav ivavxia&svxav iv x^ GTQaxrjytK^ (poLViKiSt %qo-
ekQ-Giv iSi^^-rjyoQ'rjGs.
1 1) (zu S. 42g.) Plin. n. h. ^^, 50: Messala orator prodidit Anto-
nium triumvirum aureis usum vasis in omnibus obscenis desideriis
pudendo crimine etiam Cleopatrae.
12) (zu S. 430.) Plutarch. Anton. 10: coGxs Kksonuroav 8i8aGK(xkia
Oovkßla rfig Avxcoviov yvvaiKOKQaGiag ocpsiksiVy nävv '/^si,QOi]&r} oial ns~
7cai8aycoyr]fisvov an o;^%fj? ccKQoäGd'ai yvvainäv nagakaßovGav avxov.
13) (zu S. 430.) Plutarch. Comparatio Demetrii et Antonii 3:
^AvxcövLOV 8s, coGTfSQ SV xalg ygacpatg OQCöfisv xov ' HqaKksovg xrjv 'Oftqpa-
h]v vcpaiQovGav xb Qonakov -aal xrjv ksovxrjv a%o8vovGav , ovxa nokkuKig
KksoTtdxQa ■KaqonkiGaGa %al v.ara%^£ki,aGa GvvstisiGsv dq^svxa fisydkag TtQcc-
'i,sig in xwv "/^siqüv Kai Gxoaxslag drayuaiag sv xaig nsql Kdvtoßov xal
TacpoGiQiv aKxaig akvstv Kai nai^siv fisx avxijg.
^'X
^ .^^
15*
228 V. 4- Cleopatra.
4. Capitel.
Cleopatra.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Letronne, Recueil des
inscr. 2 p. 93. Auf der Rückseite liest man: Baßilißörjg KXeomaQtyg.
Andere Münzen mit dem Bilde der Königin s. o. I S. 181. 331. 341.
i) (zu S. 431.) Sueton. Aug. 17 (rec. Roth): Et Antonium — —
ad mortem adegit viditque mortuum. Cleopatrae — — psyllos admovit.
Mit Unrecht hat Drumann i, 497 A. 9 hier schreiben wollen: viditque
mortuam Cleopatram.
2) (zu S. 432.) Plutarch. Anton. 78: 'JSx 6s rovrov xov TIqokXi]Cov
l7t£fti/;£ Kslsvöag^ ijv 6vvrjtai, fidhörcc ri]g KleoTcdtQag ^(ÖGj]g KQaTriGat,'
Kai yaQ sq)oߣtro nsgl räv iQfjficcrcov, Kai fiiya ngog S6^ai> i)ysiro toi;
^•pid^ßov narayaycLV SKsivi^v.
3) (zu S. 432.) C. Proculeius, Bruder des Varro Murena und der
Terentia, Maecenas' Gemahlin, bekannt durch Horat. carm. 2, 2, 5f. :
Vivet extento Proculeius aevo
Notus in fratres animi paterni.
Dazu Porph}Tio: Proculeius eques Romanus amicus Augusti rarissimae
pietatis erga fratres suos Caepionem (nicht Scipionem) et Murenam
fuit, adeo ut bona sua cum his aequis partibus diviserit, quibus illi
in hello civili erant spoliati. luvenal. sat. 7, 94. Er war der Begleiter
des Caesar im sicilischen Kriege. Plinius n. h. 7, 45, 148: in navali fuga
urguente hostium manu preces Proculeio mortis admotae. Appian. b. c.
5, III. Augustus dachte später sogar daran, ihn zu seinem Schwieger-
sohn zu machen, Tacitus ann. 4, 40: — — C. Proculeium et quos-
dam in sermonibus habuit, insigni tranquillitate vitae, nuUis rei publi-
cae negotiis permixtos. Vgl. Cass. Dio 53, 24. 54, 3. Räthselhaft bleibt
nur, wie er dazu kam, auf einer der ionischen Inseln (Kephallenia?
Kdrkyra?) Münzen zu schlagen: Catalogue of gr. coins in the Br. Mus.
Peloponnesus p. 83 (Cranium, Cephalenia) Nr. 65: (J^ (Zeus?), }^ C •
Proculei (skatefish) L • f •, countermark IS <(pl. XVII 7^ (Babelon 2 p. 388
[vgl. I p. 87]). Ibid. Nr. 66: Countermark %, <i< (Zeus?), R C Proculei
L . f (bipennis; Babelon 2 p. 388). Ibid. Nr. 67: R <pl. XVU 7>. Ibid.
No. 68: 1\ countermark ^. Struk by Proculeius at Cranium (time of
Augustus). Imhoof-Blumer u. Keller, Tier- u. Pflanzenbilder T. VI 42:
Roche auf Korkyra(?) bezogen. Biedermami, G., Die Insel Kephallenia
im Alterth. , Progr. v. München 1887 S. 41. Münzen des C. Proculeius
s. Postolakkas, KcndXoyug n. 925 — 28, sämmtlich auf der Insel Kephal-
lenia gefunden. Nichts weist auf die beginnende Kaiserzeit; und es
V. 4- Cleopatra. 2 2Q
scheint fast, dass sie nicht jünger sein können, als die Triumviralzeit.
Dann müsste er Legat des Antonius gewesen sein. Vielleicht war
seine Herrschaft eine Fortsetzung der des C. Antonius, s. Biedermann
a. a. O. S. 37. Hertzberg, Griechenl. unter röm. Herrsch, i, 428.
Ungefähr derselben Zeit mögen angehören: C. I. L. I 1296 (in
museo Aquilano) : / Proculeius P • f | aed • lud f ■ C. I. L. X 1 403 : C •
Proculeius Alban • C. I. L. VI 10295 : L Proculeius Thamyr[as] • C. I. L.
XI 1943: L • Proculeius • A • f Illlvir (von Perusia). C. I. L. X 627
(Salemum; ,,litt. optimis"): D • M | //Proculeius • C • f Fal • INIagnus
C • Proculeio • Proculei • lib | Alexandro • patri et | Proculeiae ■ Proculei •
Hb I Calyce • matri • C. I. L. VI 181 5: C • Proculeius C • 1 • Heracleo
gehört bereits in die Zeit des Kaisers Tiberius. Aus späterer Zeit:
Mem. de la soc. d'arch. et num. 2 (1848) p. 360. — Einen Ti. Clau-
dius Proculeianus finden wir C. I. L. VI 15230. Ueber den Tod des
C. Proculeius s. Plin. n. h. 36, 24, 183: Exemplum inlustre C. Procu-
leium Augusti Caesaris familiaritate subnixum in stomachi dolore gypso
poto conscivisse sibi mortem.
4) (zu S. 432.) Cass. Dio 51, 11: ri(iSQag fiiv xivaq nara ywoav
avTf] t6 Toi) AvTcaviov ömfia raQLy^cVOvörj öuaoixpai, i%EXQEi\>av^ eTtstra d'
ig TU ßaöiXsia avTTjv ■r]ya'yov, (HiJTc rfjg aKoXov&iag rt ^rjre T^g 0'£^«-
neiccg zfjg avvrjd'ovg ot TtaQcdvaavrsg. Plutarch. Anton. 82. Plutarch
erwähnt allerdings nicht in gleicher Weise ausdrücklich die Rückkehr
der Königin in den Palast. Allein die Zusammenkunft mit dem Caesar,
die Uebergabe der Schätze und die Scene mit dem Seleucus, das
Bad und Frühstück kurz vor ihrem Tode (Plutarch. Anton. 83. 85)
müssen in der Königsburg sich abgespielt haben und bestätigen die
Angabe des Cassius Dio.
5) (zu S. 434.) Cass. Dio 51, 12 lässt die Cleopatra allerdings
sagen: ^fjv fiev — — , Kaiöao, ox5t' id'iXoi) ovts övva^ai,; das klingt
aber wenig wahrscheinlich.
6) (zu S. 434.) Plutarch. Anton. 83: Tovroig 6 KcdaaQ 7]Ö£ro,
navxocTtaCLv avx'i\v (piXo^pv^/jeiv oiö^evog g>%cto anuav^ lE,)]naxYi%ivciL
^sv olofisvog^ E^rjTiaxr]jA,ivog ös (läXXov.
7) (zu S. 434.) Livius frgm. 54 ed. Weissenb.: Livius refert
Cleopatram cum ab Augusto capta indulgentius de industria tractaretur
dicere solitam Non triumphabor (Commentator Cruquii ad Horat.
Od. I, 37, 30).
8) (zu S. 435.) Plutarch. Anton. 84: rjv dh KoQvrjXiog JoXaßiXXag
imcpavTig veavlßKog iv xotg KaißaQog ixalQOtg' ovxog elye TtQog xrjv KXeo-
iidxQav ovK ai]öG)g. Drumann i, 498 A. (Cornelii Dolabellae). 2, 578 — 79
hält ihn für den Consul des J. 10 n. Chr. und den Sohn des Consul suf-
fectus des J. 710/44 (s. o. S. 62 A. 6). Ueber ihn vgl. Nipperdey zu Tac.
2 :2o ^' 4- Cleopatra.
ann. 3, 47. 4, 23. C. I. L. III 1741. 2go8. jigg. IMionnet 6, 584. Auch
Dittenberger, Ephem. epigr. i, 254, theilt die Ansicht von Drumann, dass
der Eine der Sohn des Anderen gewesen sei. Allein unser Dolabella,
der im J. 724,30 schon als Mitglied der Cohors amicorum des Caesar
mindestens 20 — 30 Jahre alt gewesen ist, hätte das Consulat im
J. 10 n. Chr. unverhältnissmässig spät erreicht. Desshalb ist die Ver-
muthung glaublich, dass der Consul des J. 10 n. Chr. vielmehr ein
Enkel von dem CoUegen des Antonius gewesen ist (vgl. Ann. d. Instit.
1855 p. 5. C. I. L. I p. 44g). Der Sohn ist sonst allerdings nicht
bekannt; aber vielleicht dürfen wir, vorausgesetzt, dass er die Prätur
erreichte, folgende Inschriften auf ihn beziehen, C. I. A. III 5g i = Eph.
arch. 185g — 60 p. 2047 n. 4080 (Eph. epigr. i, 254; Athen): 'O 8i\-
^og I ÜOTtXiov KoQvi]Xtoi> Tlonliov v\i^fiv Jo kaßeXXav öTQarrjybv aQerfjg
evEKSv. C. I. L. IX 702 (Teanum): Do /, / bei 1 leg | [imp •] Caesaris •
Aug • Dass der Vater des Consuls vom J. 10 n. Chr. wirklich Publius
hiess, beweisen die Inschriften des Sohnes. Derselbe wird wohl auch
gemeint sein Quintilian. 6, 3, 70.
g) (zu S. 435.) Plutarch. de proverbiis Alexandrin. rec. Crusius
(Tübingen 1887) p. 2 1 : El^ag xcd XaQf.ii,ov' rovtoyv 1) fiev rav xqiyäv
inifiiXeiav Inouixo KkionccxQug xT]g ßaßiXiöörig^ rj de x&v ovvfpv. nagi-
fieivav d' avxrj nal (lixQi- d'avdxov. Sie sind sprichwörtlich geworden
für die Treue 'bis zum Tode. Vgl. Jbb. f. cl. Phil. 1887 S. 664—668.
10) (zu S. 436.) Livius perioch. 133: Alexandrea in potestatem
redacta, Cleopatra, ne in arbitrium victoris veniret, voluntaria morte
defuncta. Von der
Todesart der Cleopatra
sagt Plutarch. Anton. 86: T6 öe aXtj&eg ovöalg oiöev, was auch heute
noch gilt. Vgl. Grüner, Analecta ad antiq. medicas p. 125: De mortis
genere quo Cleopatra periit. Viaud- Grand -Marais, Etüde sur la
mort de Cl^opatre, s. Annales de la Societe academique de la Loire-
Inf^rieure, Nantes 1887. Auch Strabo lässt die Frage unentschieden,
Strabo 17, i, 10 p. 795- {iikqov 6^ vöxsqov ncmEivrj (Cleopatra) eavxriv
iv xrj cpQOVQa diEyßiQvßaxo Xa.d'Qa öi^yfiatt aGnlSog ^ cpaQficcKm inty^QiGxai
{Xiyexcci yccQ a^cpoxigcog^ , nal ßvveßr] naxaXvd'iivai rr^v x&v AayiSäv
ccQxrjv TtoXXa övfifieivaaav k'xrj. Jedenfalls ist die Annahme, Cleopatra
habe sich durch einen Schlangenbiss getödtet, am Weitesten verbreitet
und, wie die Statue im Triumphzug des Caesar zeigt, die officiell
angenommene. Florus 2, 21, 11. Vellei. 2,87: inlata aspide. Oros.
6, ig, 18: serpentis, ut putatur, morsu. luvenal. sat. 6, 4go. Hör.
carm. i, ;^y, 22 ff.:
V. 4- Cleopatra. 2^1
— — nee miüiebrite'r
expavit ensem nee latentis
classe cita reparavit oras,
ausa et iaeentem visere regiam
voltu sereno, fortis et asperas
traetare serpentes, ut atrum
eorpore eonbiberet veneniim,
deliberata morte feroeior:
saevis Liburnis seilieet invidens,
privata deduei superbo
non humilis mulier triumpho.
Der Streit über die Todesart der Cleopatra ist also fast so alt,
wie das Ereigniss selbst, über das gestritten; aber Niemand hatte
früher bestritten, dass der Tod ein freiwilliger war, bis Th. Nöldeke,
Ztsehr. d. Dtsch. Morg. Ges. 39 (1885) S. 350, in seiner Reeension
von Mommsen's Rom. Gesch. Bd. 5, den Gedanken hinwarf, dass der
Tod der Königin dem Caesar keineswegs unerwünscht gewesen sei,
sondern diesen allem Theatralischen abholden Herrscher vielmehr aus
einer Verlegenheit befreit habe und desshalb also wahrscheinlich von
ihm selbst herbeigeführt sei. Dass diese Auffassung bei unseren Ge-
währsmännern keine Unterstützung findet, die betonen, dass Caesar
bemüht war, die Königin lebendig gefangen zu nehmen, ist das
Wenigste, was sich dagegen sagen lässt; sie behaupten vielmehr das
Gegentheil. Plutarch. Anton. 86: KaiöaQ de KatTtSQ axd-söd-elg inl rrj
reXevtr] rf]g ywaiKog . Cass. Dio 51, 14: avrbg ös tßivQcög eXvTti^d-rj
cijg aal Ttdörjg rfjg eTcl rij vmi] ö6^r}g e6rr}Qr}fi,evog. Die Historiker könnten
ja allerdings durch den Mörder und seine Helfershelfer absichtlich auf
falsche Fährten geführt sein. Aber dann müsste die ganze Ueberlieferung
nicht nur des Todes selbst, sondern auch der vorbereitenden Ereig-
nisse in der grossartigsten methodischen Weise gefälscht sein, denn
sie zeigt i) dass der Entsehluss und die Vorbereitungen zum Tode
sich bei der Cleopatra schon nachweisen lassen, ehe an eine Ein-
wirkung des Caesar gedacht werden kann, und 2) dass der Tod
der Königin durchaus nicht nöthig war, um den Caesar aus einer
Verlegenheit zu befreien.
i) Dass die Königin sich ein Grabmal erbaute, lässt allerdings
noch nicht auf Selbstmordgedanken schliessen, wohl aber, dass sie
sieh dorthin mit dem werthvollsten Theil ihrer Schätze zurückzog; das
erklärt sich nur aus der Absicht, sich selbst und die Schätze lieber
zu vernichten, als dem Feinde in die Hände fallen zu lassen. —
Ferner führt die Vereinigung der ,, Todesgenossen", die sie nach der
232
V. 4- Cleopatra.
Schlacht bei Actium gründete oder doch neu benannte, auf derartige
Absichten, und noch deutlicher sind die Giftproben, welche die Königin
mit grosser Ausdauer anstellte. Namentlich können wir nach den Auf-
zeichnungen ihres Leibarztes Olympus (Plutarch. Anton. 82) nicht mehr
bezweifeln, dass Cleopatra nach ihrer Gefangennahme zum Hunger-
tode entschlossen war und nur durch Drohungen gegen ihre Kinder
bestimmt werden konnte, die schon begonnene Ausführung dieses
Planes wieder aufzugeben. Dieser Selbstmordversuch, kurze Zeit vor
ihrem Tode, kann nicht etwa eine Erfindung des Caesar oder cae-
sarianischer Schriftsteller sein, weil ihr Leibarzt die Sache bestätigt.
2) Caesar hatte durchaus keine Ursache, die Cleopatra zu tödten
und seinem Triumphzug die schönste Zierde zu rauben. — Dass eine
gefangene Königin im Triumph dem römischen Volke gezeigt wurde,
war nicht mehr ungewöhnlich. Cleopatra's Schwester Arsinoe hat
diese Schmach bereits erlebt, Cass. Dio 43, 19 (a. 708 46): xal yc<Q sksi-
vt]v (d. h. ^Aq6iv6y]v xriv Alyvitriav) iv xoig al')(^ficdcoroig 7taQi]yaye (Caesar)
— - Kai 7) ^AQGtvoy] yvvri xe ovöa xal ßaödig noxe vof.u6d^ei6a ev xe
ösöfxotg, 0 fir]7ta)'itoxs h'v ye xfj 'Pwfitj eyeyovei, ocpd'ecGcc -jtäfiTcokvv oinxov
iveßaXe. Und wenn der Sieger vielleicht so zartfühlend war, die Ge-
liebte des lulius Caesar nicht dem Gespötte des erbitterten haupt-
städtischen Pöbels preiszugeben, so stand auch das vollständig in
seiner Macht. Er war stark genug, ohne auf den Unwillen des schau-
lustigen Pöbels zu achten, die entthronte Königin (wie später die
Zenobia) in irgend eine Landstadt oder auf eine abgelegene Insel zu
verbannen; irgend welche Gefahr oder Unbequemlichkeit für ihn war
aber durchaus nicht zu befürchten. Auch das ganze Verhalten des
Caesar bei der Katastrophe spricht entschieden gegen Nöldeke's An-
nahme. Wenn er die Cleopatra hätte tödten lassen, so würde sein
böses Gewissen ihn nicht abgehalten haben, gleich persönlich zu er-
scheinen, um etwaige Fehler bei der Ausführung seines Auftrags noch
gut zu machen. Namentlich würde er verhindert haben, dass Jemand
noch die Todesgefährtinnen der Königin vor ihrem Tode sprechen
konnte. Ebenso hätte man dann erwarten müssen, dass der Mörder
Vorkehrungen getroffen, gleich Anfangs den Verdacht des Publicums
bestimmt auf eine falsche Fährte zu leiten, während in der That den
widersprechendsten Erklärungen die Möglichkeit gelassen wurde.
11) (zu S. 436.) Olympus s. Müller, FHG. 3 p. 326 — 7. Ilgog
Ileiecova naQi XTJg -ö'Tj^mjtTjg c. 8. Galen ed. Kühn 14 p. 235 — 36:
Tovxav yovv cpaßi r&v ^tiQÜaiv rtv/, XQinkovv yccQ ißxi x6 siöog xä)v
ccöittScoVy xavcrjg xs Kai T7)g ^hv yjEQGaiag Xsyofiivrjg^ T^g xs '/iXidoviag
y.aXov^ivi]g ^ xr}v ßaGilCöa KkeonccxQav ßovlrj&scOav kad'eiv xovg cpvXax-
xomag, xccjf^ecag xe x«J. a.vvn6nxcog ano&aveLi'. eitd yaQ auxi^v 6 Avyovöxog
V. 4- Cleopatra. 2^^
vinrjöag top AvxoiVLOv t,o^Gav kaßelv 't]ßovXexo, nnl t^v, xai äuc ajiovSfiC
cpvkdtreiv log einög, Iva Jc/^jj Piofialoig iv reo d'^cccfißfo rrju outw diä-
ai}f.iov yvvcii'Ka i] dh Gvvstßa^ cpccol^ xovxo^ Y.cd eXo^ivr] fiäXkov 'ixt
ßaöihaßci ovöa i^ avd'QConojv ysveö&ai, •jjTtf^ iöiohtjg 'Patfxaioig (pavi]vui^
xöxE e(i}]iavi]6ccxo rc5 ^i^gCco xovko tov &dvaxov avxfjg. (Im Folgenden
nennt er ihre Dienerinnen NiaiQa Kai KaQ^itovr].) — — elxa KEXsvöaaa
öxcKpvXaig xs y.cd avKOtg KSKQV^fiivov ei6K0j.iL6&Tivai. xb d'rjoiov , i'va^
cog s'cprjv^ xovg cpvXdxxovrag Xd&rj^ TiQOTisiQaGccßevt] avxo TtQÖxsQOv snl
xovx(ov x&v yvvaiK&v^ ei o^iwg dvai^eiv övvaxca^ nai ft£ra xb xamug
xayßiog dveXstv Xombv avxrj . %cd yaQ XiyovGiv avx7]g svqs-
d'TjvaL xrjv %UQCi xrjv de^LCiv irtl xrjv zetpaXrjv KEifxevrjv aal KQaxovGav
xb öidörjficc. Galen ed. K. 14 p. 237: Kai noXXdmg ydq i&saödfirjv
eym iv rfj fieydXrj AXeS,avÖQeu< xb xd'j^og rov vn avxüv yiyvofiEvov d'a-
vdxov. Aelian, de natura anim. g, 61 (ed. H, i p. 240): Aiyexai öe
xd i^xv)] Kai xd yvcoQiü^axa xäv xfjg döTiLÖog dtjy^idxcov fir} ndvv xi elvai,
dtjXa Kai svßvvoTtxa. kkI xb ctixiov eksivo sivai Ttvi&dvofiai.' ot,vxax6v
(GXi xb ii, avxr]g cpdq^ci'Aov mcI öiaÖQa^eiv coxtGxov. — — k'vd'Ev xoi Kcd
xfjg KXE07tdxQc<g 0 ^^dvcaog xoig a^icpl xbv Zleßaöxbv ov ndvv xu Qadtcog
Eyv(o6&rj dXXd 6^}E^ ovo Kevxi]^dx(ov Kcd ^dX<x ys övG&Eaxcov %al dvö&ijQd-
XMV 6q)&Evxo}v ^ öl cbv EcpooQd&f] xb rov &avdxov Kl'viy^a. — Dass der
Tod durch den Biss einer Schlange (Aspis) schmerzlos war und also
den Anforderungen der Cleopatra entsprach, bezeugen griechische
Aerzte der späteren Zeit. Vgl. [Dioscorides] rtEQi loßoXav c 17 ed.
Kühn 2 p. 73- {ytEQi dömöog) naXwg 6 NinavÖQog TiEcpcovtjnE — —
naixdxov ö dxEQ bXXvicct dvrjQ.
12) (zu S. 437.) Sueton. Augustus 17: Ambobus communem se-
pulturae honorem tribuit ac tumulum ab ipsis inchoatum perfici iussit.
13) (zu S. 437.) Plutarch. Anton. 86: At fiev ovv 'Avxaviov 'Aad'r]-
Qi^r]Gciv iiKOVEg. cd 8e KXtoTtdxQCig kuxu '/ßiQav e'f.iei,vav Aq'ußiov xivbg
xvbv cpiXiov ai'xT^g ÖiGf^iXui xdXavxa KaiGuqL öövxog. Vgl. Plutarch.
Cicero 4g. Cass. Dio 51, ig. Plin. n. h. 22, 6, 13. Seneca de benef.
4, 30, 2. C. I. L. I p. 471 (a. 724/30):
Imp • Caesar • IUI M • Licinius
k ■ lul • C • Antistius
Bellum Alexandreae
cid • Sept • M • TuUius
k • Nov • L ■ Saenius •
Appian's Bericht über die Schicksale der Proscribirten , hier des
jungen Cicero, ist wieder ungenau und rhetorisch zugespitzt. Appian.
b. c. 4, 51: %ul Tr}v Avxcoviov tieqI "Akxiov Gv^cpoqdv ^ ETtiGxccXeiGav
vnb xov KdiGaQog, 6 Ktne^cou ööe^ vTcaxEvcov , dviyvco xs reo ^'Jjfico, v-cd
nqov%^ifiy,Ev Eni xov ßr^iaxog, k'v&a txqoxeqop rj rov Ttar^bg avxov nQOvuetro
2 24. ^' 4- Cleopatra.
7!,£(pccXri. Es versteht sich natürlich von Selbst, dass Caesar gleich
nach der Schlacht von Actiiim einen Bericht an den Senat nach Rom
sandte. Die Erzählung des Appian lässt sich höchstens so vertheidigen,
dass Caesar einen zusammenfassenden Bericht nach Beendigung des
ganzen Krieges einschickte.
14) (zu S, 437.) Die Namenstilgung wurde beim Antonius und
den Antoniern so gründlich durchgeführt, dass keine der zahlreichen
lateinischen Ehreninschriften mehr vorhanden ist. Später wurden die
Namen wenigstens in den Fasten wiederhergestellt, vielleicht noch
unter Augustus, sicher vor 20 n. Chr. S. Mommsen, R. Staatsrecht 3
S. iigo — gi. Hirschfeld, Hermes 9, 93. 277. 11, 154. Zedier, G.,
de memoriae damnatione quae dicitur (Darmstadt 1885) p. 42 — 3.
15) (zu S, 437.) Plutarch. Anton. 27: xat ya^ ijv, üg XeyovöLv^
avrb jii£v jtaO'' «uto t6 nccXXog aviiig ov itdvv övGTfCiQdßhirov ovöe oiov
SKTikrj^ai Tovg ISovrag, acpijv ^' d^sv 7} GvvöicclvrjGig ccq)V7iT0v, rj t£
f.iOQ<pi^, fiercc Tilg iv rü öiaXiyEß&ai, 7tl,^^av6^r]^og, Kai xov neQt&iovrog
uf.u( 7t(og itEQi zrjv u^uXiav ^d-ovg aviq^SQi rt xivifjov. ijöovr] öe Kai
(p&£yyofi£vt]g £7t^i/ tc5 ^];(co, nal tt/j/ yXwrrav coötisq oQyavöv tt ttoXv-
XOqÖov, evTteräg r^ircovöa. Nur späte Gewährsmänner rühmen ihre
wunderbare Schönheit. [Aurel. Vict.] de viris illustr. c. 86 s. u.
S. 236 A. 34. Braun, J., Gesch. d. Kunst i S. 57, sagt von der
Colossalstatue der Cleopatra am Tempel von Denderah: Man muss
gestehen, an übergrosser Schönheit wäre sie nicht zu erkennen.
Ueber die Porträts der Cleopatra s. Drumann i, 500 A. und
Visconti, Iconogr. gr. 3, 261 u. 361. BemouUi, Rom. Iconogr. i S. 212.
Münzt. IV 93 — 96. Die ägyptischen Darstellungen werden hier wenig,
die oben S. 1 72 u. i 75 A. 14 citirte Münze gar nicht benutzt. Porträts
auf griechischen Münzen bei Letronne, Recueil des inscr. 2 p. 90 — 93.
Aegyptische Darstellungen s. Rosellini, Monumenti d. Egitto e della
Nubia. P. I. t. II p. 517 (Pisa 1833) <t. XXII> No. 82. Lepsius, Denk-
mäler vierte Abth. 53^ 54^. 62''. 63''. 64^. 6^^ u. s. w. Clarac VI 1022.
2901 Mariette, Denderah, gibt nur Tafeln ohne historische Erläu-
terung. Bekannt sind die zahlreichen Darstellungen, die fälschlich auf
Cleopatra bezogen wurden (z. B. die der Ariadne im vaticanischen
Museum), sowie die modernen Fälschungen, vgl. Philol. Anzeiger 16
(1886) S. 59. Museum Florentin. i tab. 25 No. 9. Wegen ihrer Münzen
s. o. S. 228; und Mionnet, Supplem. 4 p. 134 n. 907 (Patrae): Bccöl-
Xiaaa RXeoTtdri^Qa) (Kopf derselben), Museum Sanclem. i p. 9 — 10 und
Eckhel, d. num. 4 p. 22 — 24. Numism. Chron. I, i (1838/39) p. 198.
V. Sallet, Ztschr. f. Num. 13 S. 75. Catal. of greek coins of the
Brit. Mus. (Ptolemaeer) <(pl. XXX 6 — 7), Head, Barkl. V., bist num.
p. 679 u. 717.
V. 4- Cleopatra. 235
16) (zu S. 437.) Das Brustbild der Cleopatra aus dem von ihr
erbauten Tempel von Denderah (s. o. S. 227), dessen Photographie
ich aus Aegypten mitgebracht habe, ist, wie mir von ägyptologischer
Seite versichert wird, echt, auch auf unsere Cleopatra bezüglich, wie
die daneben gesetzte Cartouche zeigt, aber bis jetzt noch nicht publicirt.
17) (zu S. 439.) Porphyrio zu Horat, Satiren i, 2, 3: cantoris
morte Tigelli] quia dulciter cantabat et iocabatur urbane.
18) (zu S. 43g.) Jean de Nikiou traduit p. Zotenberg (Notic. et
extr. 24, I [1883] p. 407): Ensuite Cleopätre creusa un canal jusqu'ä
la mer et amena l'eau du Gehon [Nil] dans la ville de sorte que
les bateaux pussent arriver dans la ville et il y eut alors grande
abondance . Elle executait tout cela par generosite, pour
le bien de la ville et jusqu'ä sa mort eile accomplissait de belies
actions en grand nombre et creait des institutions importantes. Diese
Angaben klingen nicht unglaublich, obwohl Cleopatra die Canäle
Aegyptens verfallen liess (s. I S. 444). Auch der Canal vom Nil bis
zum rothen INIeer war nicht fahrbar, als die Königin dorthin zu fliehen
beabsichtigte (s. o. I. S. 408); sie war desshalb gezwungen, ihre Schiffe
über den Isthmus von Suez schleppen zu lassen.
ig) (zu S. 43g.) Ammian. Marc. 22, 16, 9 — 10, Chron. Pasch,
p. 363 (ed. Bonn.). lo. Malalas p. 287 (ed. Bonn.). Jean de Nikiou traduit
p. Zotenberg (Notices et extr. 24, i [1883] p, 406): (C16opätre) con-
struisit ce palais (d. h. den Pharus) dans une ile situee au nord, ä
l'ouest de la ville d'Alexandrie en dehors de la ville, ä une distance
de quatre milles; au moyen de pierres et de sable eile eleva une
digue contre l'eau de la mer et crea une terre ferme, 011 l'on allait
ä pied. Vgl. Lumbroso, L'Egitto p. 168: L'architetto e l'iscrizione
del Faro.
20) (zu S. 43g.) Der energische Geist und die männliche Ent-
schlossenheit, das sind besonders die Züge im Charakter der Cleopatra,
die im Andenken ihres Volkes hafteten und noch von einem christ-
lichen Bischöfe hervorgehoben wurden, der 6 — 7 Jahrhunderte später
lebte. Jean de Nikiou trad. p. Zotenberg (Notices et extr. 24, i [1883]
p. 407): (Cleopätre) etait une femme eminente par ses qualites per-
sonnelles et par ses actes empreints de virilite et de force; aucun
des rois ses pr6decesseurs n'avait accompli d'aussi grandes choses
qu'elle.
21) (zu S. 440.) Der König Ptolemaeus Auletes hatte drei Töchter,
Berenice, Cleopatra und Arsinoe, von denen die älteste als Gegen-
königin ihres Vaters starb. Vgl. Strabo 17 p. 7g6: xovxov fihv ovv ol
''AXc'^avö^Eig lS,ißaXov ^ x^tmv d' uvrcp '&vyaT£Qcov ovö&v div fiia yvt^öia
1) TtQeößvraTri Tai;T»ji/ aveöei^av ßuöiXiöOav.
2 20 V. 4- Cleopatra.
22) (zu S. 440.) Cleopatra ist wahrscheinlich im J. 685-69 ge-
boren, aber das Jahr ist nicht direct überliefert. Plutarch. Anton. 86:
^ETEXevx7]6s ök KXsoTtdxQCi ixev ivbg Siovxa teGßaQccKOvru I'tij ßtcoßaöa, Kai
rovTiov ovo Kai ei''K06i ßaöiXevöaöa. OvpccQ^aöa öh AvTcovia ttIsIco zäv
ÖEKazeößaocov. ^Avraviov ök 01 ^sv i'^, 01 6s tQtöl rcc nsvrr]Y,ovxa vtisq-
ßaleiv (paaiv. S. Drumann 3, 125. jMüller, F. H. G. 3 p. 725 (Por-
phyrius tyrius über ihre Regierungszeit): IIxokE^iaiov d-vyuxrjQ KlsonaxQa
extj %ß'. J. Krall, Wiener Studien 5 (1883), 313 — 18.
2^) (zu S. 440.) Sueton. lulius Caesar 35: cum qua (Cleopatra)
et convivia in primam lucem saepe protraxit et eadem nave thalamego
paene Aethiopia tenus Aegyptum penetravit.
24) (zu S. 441.) Aurelius Victor, de viris illustr. 86, 2: (Cleopatra)
tantae libidinis fuit, ut saepe prostiterit: tantae pulchritudinis , ut multi
noctem illius morte emerint. — Derartige Mythen findet man nicht
hier allein.
25) (zu S. 442.) Cass. Dio 51, 15: 8vo a.v8Q(bv 'Fco^iaLiov x&v xaO-'
savxTjv (leyiöxtov Kaxey.Qdx}]6e.
26) (zu S. 442.) Plutarch. Anton. 28: (Cleopatra) naiÖLäg asi xiva
xatv'^v rjdovrjv Imcpe^ovGa '/.al %ciQLv ötETiaiöaydoysi xbv Avxiaviov ovrs
vvKxbg ovxe rj^ioag avuiGa. Kai yag GvvSKvßsve Kai Gvvimvs y.ai Gvvs-
d"i^QSvs xal yv^va^ofiEPOv iv oTiXotg id'Eccxo.
27) (zu S. 442.) Seneca suasor, i, 8 (p. 5 ed. Bu.): Hie est
Deillius cuius epistulae ad Cleopatram lascivae feruntur. Auch sein
Sohn, der Philosoph Seneca, de dementia i, 10, i, braucht die Form'
Deillios. S. o. S. 180 A. 24.
28) (zu S. 442.) Plutarch. Anton. 27: (Anton.) ccjxcpoiv 8e Xstno-
fiEvog, y.al yioaxovfiEvog iv avxolg EKEtvoig, TiQäiog eGkcotixev Eig av'/^fibv
■/.al ayaoLKiav xa Tta^' avxa. UoXvv Se i] KXEonäxQa nal xotg G'KCoiijxaGi
xov Avxavtov xbv GxQaxi(oxt]v ivoQ&Ga Kai ßdvavGov^ ij^^Tjro Kai xovxco
TtQbg avxbv dvEtfiivcog i]ö}] Kai Kaxaxsd'aQQriKOxag,
2g) (zu S. 444.) Cass. Dio 51, 15: KXEondxoa öe anXrjGxog j^sv
AcpQOÖltrjg aTtXTjGxog 6e yQTjfidxcov yEvo^ivrj, Kai TCoXXrj ^sv cpiXoxi^ia
cpiXo8oE,fo TtoXXfi Öe Kai nEOLcpQovrjGEi, d^gaGsia '/^QrjGafiivrj^ xrjv xe ßaGiXsLav
XTjv x&v Aiyvnxi(ov vn EQCoxog EKxrjGaxo^ Kai ttjv x&v Pafxalcop Xi]^£G&ai,
(Jt' avxov EXnlGaGa xavxrig xe EGcpdXrj Kai EKElvy\v TtQoGaTicoXeGEv ^ ovo xe
ccv8qG)v ^Pcofiaitov x&v Kad' iavxrjv (lEylGxav KC(XEKQdx}]GE, Kai öid xbv
XQLXOV Eavx7]v KaxE'iQrjGaxo. Ziemlich unverständlich bleibt uns losephus
g. Apion 2, 5: maximam vero eis (ludaeis) fidem olim a regibus datam
conser\-are voluerunt, id est fluminis custodiam totiusque custodiae
nequaquam his rebus indignos esse iudicantes.
30) (zu S. 444.) Sueton. Aug. 18: Aegyptum in provinciae formam
redactam ut feraciorem habilioremque annonae urbicae redderet, fossas
V. 5- Unterwerfung; Aegyptens. 2^7
omnis, in quas Nilus exaestuat, oblimatas longa vetustate militari opera
detersit. Auch eine griechische Inschrift, C. 1. (}. 4717, zu Ehren
eines Callimachus, erwähnt einer Hungersnoth: \Buodsvdvr(ov KXeo]-
TcäxQag &£äg \ [kkI njroXsfiaiov rov Kai \ Ka\l\aaQog {■&\eov.
-Li Toi) Kai ß.
31) (zu S. 444.) loseph. antiq. iud. 15, 4, i: 0vaet 6e nXeoviglu
%aLQ0v6a, nciQavo^iag ovösv iXiTtSy rov ^ev aÖEXcpov^ a tyjv ßaaiXsiuv
ijösi ysi'ti6ofisvi}v^ TTQoavcXovöcc q)aQfjLaKOLg nEvreKccLÖinatov k'rog i'^ovrct^
xriv ö ccöcXcpriv Aqolvo^v L'A.EZEvovoai> ev EcpEßoj TtQog t6 r^g ^AqxE\ii,i8üg
ccTtonreivaaa Si Avxaviov. XQ7]fidxcov (lev yccQ evsksv si' nov (lovov eXtii-
oQ-Eiri^ Kai vaoi xat xäcpoi itaQfjvofi't'j&yjGav.
^2) (zu S. 445.) Möller, G. H. , Über die Auffassung der Kleopatra
in der Tragödienliteratur der roman. u. german. Nationen, Ulm 1889.
SS) (zu S. 445.) Strabo 17, i, 11 p, 797 Gas.: ÖLaßag 'Avxwviog
elg xijv Aaiav ES,Exi^i]6cV inl nXiov xrjv KXsoTtdxQav , waxE nal yvvaiKa
EKQivE Kai EXE'KvOTtoi'^öaxo e'^ avxTjg, xov XE 'AxxLaxbv TtoXEflOV GvvqQuxo
EKiivy %cd GvvEcpvyE' Kai ^Exd xavxa Ena%oXovQ"{]6ag 6 SEßaGxog Kai6aQ
a^cpoxEQOvg KaxiXvGE xal xtjv Ai'yvTtxov knavoe JtaQOtvovfiivrjv. Bald
darauf spricht er von der Missregierung der letzten Könige: xaxög
öe TtoXnEvofiivav x&v ßaGiXEcov 'ijcpavl^Exo Kai 1) xT]g noXEcog (Alexandria)
EvKaiQUi diu xi]v dvoiiiav. losephus gegen Apion 2, 5: (Cleopatra) cui
nihil omnino iniustitiae et malorum operum defuit vel circa generis
necessarios, vel circa maritos suos, qui etiam dilexerint eam, vel in
communi contra Romanos omnes et benefactores suos imperatores,
quae etiam sororem Arsinoem occidit in templo, nihil sibi nocentem.
pererait autem et fratrem insidiis, paternos deos et sepulcra progeni-
torum depopulata est.
5. Capitel.
Unterwerfung Aegytens.
i) (zu S. 447.) Reinaud, L'empire romain et l'Asie Orientale
(Journal Asiatique VI ser, i [1863] p. 119), hat vermuthet, dass Cae-
sarion zu dem indischen Könige Kanischka fliehen sollte; darüber
können wir Nichts wissen. Wenn man im Königreiche desselben
Münzen aus der Zeit des Dictators Caesar und des Antonius (s. Journal
des Savants 1836 p. 70) gefunden hat, so lassen dieselben nur im
Allgemeinen auf Handelsbeziehungen schliessen zwischen Aegypten
und Indien.
2-j8 V. 5. Untenverfung Aegyptens.
2) (zu S. 447.) Siieton. Aug. 17: Caesarionem, quem ex Caesare
Cleopatra concepisse praedicabat, retractum e fuga supplicio adfecit.
Plutarch. Anton. 81. Cass. Dio 51, 15. Denkmäler des Caesarion s.
Clarac VI 1022.2902. Lepsius, Denkm. Abth. 4, 53 (Denderah), 54^.
S. o. S. 65 A. 29. 168—69 A. 18 u. 20.
3) (zu S. 447.) Antullus s. Drumann i, 519 No. 21. BemouUi,
R. Iconogr. i, 217, Münztafel IV 97. Ueber seine Münzen: Ztschr. f.
Numismat. 2 S. 289 <(Taf. 9 No. 2}'. Kopf des Antonius mit d. 14. Legion
(Cohen, Medail. cons. Antonia 36), Unicum in Berlin: M • Antonius •
M • fil • (so zu lesen auch auf der pariser Münze, vgl. Comm. Momms.
p. 92 n. 30). Cohen i- p. 58: i) (719/35 — 720/34) M • Antonius •
M • f(?)e (rc. fil; sein Kopf). R Anton • Aug • imp • III • cos ■ des •
III • ni • V • r • p • c • (Kopf des M. Antonius). 2) (720/34—722/32)
M • Antonius • M • f • M • n • aug ■ imp • tert • (sein Kopf). Vt Cos •
iter - Acsign • tert ■ III • v • r • p • c • (Kopf seines Sohnes).
Sueton. Aug. 1 7 : Antonium iuvenem maiorem de duobus Fulvia
genitis simulacro Divi luli, ad quod post multas et irritas preces con-
fugerat, abreptum interemit. Plutarch. Anton. 81. Cass. Dio 51, 15.
Antullus ist natürlich eine Deminutivform von Antonius, aber keine
griechische, wie Drumann meint; das zeigt eine altlateinische Inschrift,
C. I. L. XIV 3295 (Praeneste): Rudia Vergelia | Antulai-1. — Perizonius,
animadvers. hist. c. 3 p. 156 (Altenbg. 1771) verweist mit Recht auf
Bildungen wie: homo — homuUus, leno — lenuUus, Apro — Aprullus.
Schon in den Zeiten der gracchischen Unruhen erwähnt Appian. b. c.
I, 25 einen Antyllos, d. h. Antullus. Die römischen Inschriften kaiser-
licher Zeit körmen natürlich in dieser Frage nicht viel beweisen:
Inscr. Helvet. ed. M. n. 35 („in summo Poenino"): C • lulius Antullus
prae fectus cohor is (sie !) V Asturum ] Poenino v • sol • C. I. L. XII 755
(Arles; Htt. elegantib. s. I): Dis man ] Antoniae [ D[e]q[umi?] f •
AntuUae j L • Vifidius Quartus | matri piissimae • C. I. L. XIV 237
(Ostia): D [m •] | C • lul • Ant[ulli mil • cl] | pr • Misen • d[omo • • •] |
IUI Fide na[ti? ann • | J^XXX mi[l • ann • • ■] • C. I. L. XU 2236:
A ■ Caprilius Antullus • C. I. L. VI 14616: C • Salvidenus | 3 • 1 •
Antullus ■ Not. d. scavi 1887 p. 30 et 153: lulius Antullus. C. I. L.
VIII 2565I': [corjnelius C • f • Pol • Antulus • C. I. L. VUI 2808: Antonia
Antulla. Daraus bildete sich ein neuer Familienname, C. I. L. VI 6075:
M • AntuUius M • 1 • Phileros • Sie bezeugen aber mindestens die
lateinische Form Antullus.
4) (zu S. 447.) C. I. L. X 4872: L • Ovinius L • f • Ter • Rufus \
prim • ordo • cehortium praet Divi Augusti — — oder sein Vater mag
zu der Clientel des Q. Ovinius gehört haben. — Oros. 6, 19, 21: occisi
sunt iussu Caesaris maior Antonii filius et P. Canidius infestissimus
V. 5- Unterwerfung Aegyptens. 239
quidem semper Caesari sed et Antonio infidus et Cassius Palmensis
ultima violati patris Caesaris victima et Q. Ovinius ob eam maxi-
me notam quod obscenissime lanificio textrinoque reginae Senator po-
puli Romani praeesse non erubuerat. Vellei. 2, 87: Canidius timidius
decessit, quam professioni eius, qua semper usus erat, congruebat.
5) (zu S. 448.) Plutarch. Anton. 80. Plutarch. Apophth. ed. D. III
p. 2^2. Nach Cass. Dio. 51, 16 verzieh Caesar den Alexandrinern
wegen i) Sarapis, 2) Alexander d. Gr., 3) Arius.
6) (zu S. 448.) Plutarch. Anton. 80. Philostr, vitae sophist. i, 5
ed. Kays.: OiSa %al 0iX66rQarov xov Aiyvnxiov KXsonäxqa fih> Gv^cpi-
XoGocpovvxu xij ßaGt-Xiöi^ Oocpiöxrjv öe TtQOöQtiO'ivxci^ ineiör] Xoyov ideav
Ttav7]'yvQt%')]v 7]Q^oßxo nal Ttotxt'Afjv, ywaiKt ^vvcov^ rj Kai avxb xb (piXo-
XoyEtv xQvcpr\v ^l'/ßv^ o&ev %al iiciQfoöovv xtveg in avxa xoöe xb ikeyetoV
Uccvöocpov OQyrjv löyc OiXoGxqccxov^ 6g KleoTtdxQa
vvv 7tQ060fiiXri6c4g roiog löeiv Ttecpaxai.
Seine Grabinschrift bezieht sich also auf spätere Zeit. Anthol. Pal.
VII 645:
KQivayoQOv.
Sl dvGxrjv oXßoto OiXoöXQaxe, nov Got eksivcc
GKTjnxQa %al at ßaGtXicov acp&ovot evxviiai,
alGtv imqaQ'YiGag ael ßiov, i] inl NslXco
KSLGat 'lovöaioig oav nsqloTtxog OQOig;
O&vetot xafidxovg xovg Govg ötefioiQrjGavxo,
Gog öe vinvg ipacpagy KeiGex^ iv oGXQaxlvr}.
7) (zu S, 448.) Cass. Dio 51, 17: nal an avx&v ndvxeg [isv 01
GxQccxLb)XccL xa. inocpsiXo^sva GcpiGiv iiio^iGavxo, 01 ds drj nal xors t(5
KaiGaQL GvyysvofisvoL TtsvxrjKOvxcc kchI öiaKoGiag ÖQay^fidg^ (oGxe ^r} öiaQTtd-
Gat, xrjv jtoA.il/ 5 TtQOGSTtaXaßov.
8) (zu S. 448.) Cass. Dio 51, 18: i^KcdGaQ) noXw xat inst iv tw
xfjg fKxirjg yjmqiai GvvcoKtGe ^ ■not xb bvofia Kai xbv dyäva b^oicog xtj tiqo-
xiqa (bei Actium) koI amy öovg. Strabo 17, i, lOp. 795 Cas.: Niko-
TtoXig iGxtv, ey^ovGa KaxoiKiav inl &aXdxxr] noXscog ovK iXdxxco' xQiccKovra
öi siGiv ccTtb T^g AXsS,av6QELag Gxdöioi. xovxov 6s irlfirjGev o UsßaGrbg
KaiGaQ xbv xonov^ oxt, evxavd'a iviKa xt] fta;^'}^ xovg ine^iovxag in avxbv
fisxa Avxfoviov' K.al Xaßmv iE, icpodov xtjv noXtv rjvdyKaGe xbv fihv Avxaviov
eavxbv öiayELQiGaGQ'at^ xrjv öe KXeondxqav ^G)Gav iXd'eiv eig xr}v i^ovGiav.
Inschriften der ägyptischen Stadt Nicopolis s. Neroutsos-Bey, l'anc,
Alexandrie p. 116. 128.
9) (zu S. 449.) Suidas s. v. 'HfiieQyov: (Cleopatra) ^Avx(ovi(o öe
(üKoöö^ei veav ^eyav, oGnsQ ovv ijfiisQyog ccneXeicp&i], x(ö EeßaGxa öe ire-
XeGd-i], Philon. Alexandr. de virt. et legat. ad Gaium 22: Eeßa-
2AO ^- 5" Unterwerfung; Aegj'ptens.
6ZS10V 'Emßar}]Qlov Kcäaaqoq vsmv. Vgl. Neroutsos-Bey, l'ancienne
Alexandrie p. loss.
10) (zu S. 449.) Plin. 36, 9, 69: duo (obelisci) sunt Alexandreae
ad portuni in Caesaris templo, quos excidit Mesphres rex, quadra-
genum binum cubitorum. Eph. ep. 4 p. 27 No. 34 (cf. adn.) 5 p. 2
No. 8 = C. I. L. III 6588: Z it} KaL6aQ[o]g \ BÜQßaQog avi&riKS }
uQXLteKTOvovvrog \ Uovxiov A[n]no XVIII Caesaris (741/13 — 742/1 2)
Barbarus praef | Aegypti posuit | architectante Pontio • Vgl. C. I. L.
X 5 1 69 : P • Rubrius IM • f • Mae ■ Barba[rus] • Rhein. Museum
35, 634. Vgl. American Journal of archaeology 1890 May — June
p. 122. Derselbe P. Rubrius Barbarus scheint auch in demselben Jahre
dem Augustus auf der Insel Philae einen Tempel gebaut zu haben.
Bulletino d. inst. 1866, 51 (Philae; architrave): Avxo%QaxoQi Kaiactgt.
Zsßaßrä I Zcoti^Qi xal EveQyiry \ L tij (741/13) | int IIoTtUov ^PoßQiov
BaoßccQov ■ Vgl. N6routsos-Bey, l'anc. Alexandrie p. 15: Les deux
obelisques devant le Cesareum. — Alexandria s. Strabo 17, 1,9 p. 794.
11) (zu S. 449.) Monum. Ancyr. lat. 5, 24 ed. M.- p. 109:
Aegyptum imperio populi [Rojmani adieci. C. I. L. VI 701 — 2 (obeliscus
in Circo ; heute Piazza del popolo) : [i]mp • Caesar ■ Divi ■ f | Augustus j
pontifex • maximus | [i]mp • XII • cos XI trib • pot • XIV (a. 744/10) |
Aegupto • in • potestatem | populi • Romani redacta | [s]oli • donum •
dedit • Cass. Dio 51, 16: ix ds tovrov rijv rs Aiyvmov vnozeXfj iitoiyps
Kcd Tt5 rüklüi TCO Koqin]U(i) inixqeipsv' nqög xs yccQ xb noXvavÖQov %al
xwv nöXscav Kai xi]g 'icoQag, kuI TtQog xb ^aöiov x6 xe '/.ov(pov x&v xqo-
nav uvx&v, xriv xe OixoTto^mav Kai xa iQVifiaxa. ovÖEvl ßovXevfrj ov^
OJtrog iyyjEiQLdcii avxrjv £x6kfn]asv, cell' ovS^ ivsTitöfjfjistv avxf] it,ov6iav
i'Sauev^ ccv (irj xivt avxbg ovofiaöxl GvyicjQriö'r]. ov (levxoL ovd^ BKelvoig
ßovleveiv iv xy 'Pcoft// icprjKSv äXXa xotg ^hv iiXXoig 03g eKaözoig, xoig <)'
^AXe^avÖQEvötv avsv ßovlevxäv noltxEveö&ai, inElevasv,
12) (zu S. 449.) Tacitus hist. i, 11: (Aegyptum) inde a divo
Augusto equites Romani obtinent loco regum: ita visum expedire, pro-
vinciam aditu difficilem, annonae fecundam, superstitione ac lascivia
discordem et mobilem , insciam legum , ignaram magistratuum domi re-
tinere. Tacitus ann. 2, 59: Augustus inter alia dominationis arcana
vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut equitibus Romanis illustri-
bus seposuit Aegyptum, ne fame urgeret Italiam quisquis eam pro-
vinciam . . . insedisset. Aurel. Victor epitome i : Regionem Aegypti,
inundatione Nili accessu difficilem inviamque paludibus in provinciae
formam redegit.
13) (zu S. 451.) Varges, C. Ed., De statu Aegypti provinciae
romanae I et II p. Clir. n. saeculis, Götting. 1842. Vgl. Marquardt,
Rom. Staatsverw. i- S. 438. Mommsen, R. G. 5, 553 und Rom.
V. 5- Unterwerfung Aegyptens. 24 1
Staatsr. 3, 751. Lumbroso, L'Egitto al tempo dei Greci e dei Romani,
Roma 1882.
14) (zu S. 451.) Sueton, Caesar 35: (lulius Caesar Aegyptum)
veritus provinciam facere, ne quandoque violentiorem praesidem nacta
novarura rerum materia esset.
15) (zu S. 451.) Ueber die Dichtigkeit der Bevölkerung in Aegypten
s. losephus b. iud. 2, 16, 4 (: 7'/., Millionen) vgl. Beloch, J., Die Be-
völkerung der griech.-röm. Welt (i886) S. 254. — Was Theocrit
7, 82 — 84 angibt, ist historisch natürlich nicht zu verwerthen.
16) (zu S. 452.) Strabo 17 p. 794: k'öri 6s Ty avvoSm Tavry (toü
J\Iov6SiOv) %al yQijfiaxK noivci nal iSQSvg 6 snl to5 MovGelco xszay^ivoq
TOTE ftfv vito rav Baöilicou vvv 8 vnb KalaaQog.
17) (zu S. 452.) Plin. n. h. 5, 9, 57: cum crescit (Nikis) reges
aut praefectos navigare eo nefas iudicatum est. Seneca n. quaest. 4, 2, 7:
in haec ora stipem sacerdotes et aurea dona praefecti cum solemne
venit sacrum, iaciunt.
18) (zu S. 452.) Auf ägyptischen Denkmälern erscheint Caesar
der Caesar in der Form, wie die früheren ägyptischen
Könige. Lepsius, Denkmäler Abth. 4 Bl. 70''"'^ (Denderah):
Augustus, dem eine weibliche Figur die verschiedenen
Kronen und Herrschaftsinsignien überreicht ; ähnlich 71 — 72
(Philae), 73 (Dendür). Seinen officiellen Titel gibt Mommsen,
Rom. G. 5, 565 A.: „Der schöne Knabe, lieblich durch
Liebenswürdigkeit, der Fürst der Fürsten, auserwählt von
Ptah und Nun, dem Vater der Götter, König von Ober-
ägypten und König von Unterägypten, Herr der beiden
Länder, Autokrator, Sohn der Sonne, Herr der Diademe,
Kaisar, ewig lebend, geliebt von Ptah und Isis."
19) (zu S. 452.) Cass. Dio 51, 16: ovöh tu "Amdt ivrvxsiv
i^d-sX-riöe , leycov &sovg ccXX^ ov%l ßovg nQoöKvvsiv Ei&Löd-ai. Sueton.
Aug. 93.
20) (zu S. 453.) loseph. gegen Apion 2, 4: i^ovoig Aiyvnrlot-g ot
KVQiOi vvv 'Po3fiatot Tfjg olnov^evrjg ^sraXa^ßdvsiv ijöxtvoßovv rcohrsiag
ccTtEiQriKaaav; und 2, 6: nam Aegyptiis neque regum quisquam videtur
ius civitatis fuisse largitus neque nunc quilibet imperatorum. C. L L.
IV 1943: (Pompei) non est ex albo iudex patre Aegyptio. Plinius
hatte für einen Freigelassenen Harpocrates aus dem memphitischen
Gau das römische Bürgerrecht nachgesucht, schreibt dann aber im
nächsten Brief (ep. 6): admonitus sum a peritioribus debuisse me ante
Alexandrinam civitatem impetrare, deinde Romanam, quoniam esset
Aegyptius.
21) (zu S. 453.) Strabo 17 p. 798: 'Poi^aloi ö' eig övva^iv, rag
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 16
2 ±2 V. 5- Unterwerfung Aegyptens.
elTtetv^ eTtyivcÖQ&iOGav ra ttoAAc, t^i' fihv tioXiv diarcci,avTeg ag smov,
Kara 6e Tr}v ycogav iTtiOzQarrjyovg mag v.ui vofiuQ'/^ag y,cd s&vccoyag y.aXov-
fiivovg uTtoSel^avxeg , TtQuyfidrcov ov fieyccXcou iniGraretv r/^iafievovg.
Letronne, Recueil 2, 141 (Philae): nxoXejjLaiog 'HqkkXslÖov \ iin.öTqäri]-
yog xfig 0i]ßcd6og \ i]X&ov y.al noo6eK[^vvt]6cc r^v] | &sav ^Iciv rrjv ^lyi-
art]v, I L 16 KcäöaQog uv[roy.^ccroQog\ i. J. 7 37/^7 •
22) (zu S. 454.) Marquardt, I., de conciliis et sacerdotibus
provinciarum (Ephem. epigr. i, 200). Guiraud, P. , Las assemblees
provinciales dans l'empire Romain, Paris 1887.
2"^ (zu S. 454.) Strabo 17 p- 797- ^wv d' iTtcyMQicov aQyövzcov
y.ara noXiv ^ev 0 re i^7jyr]rrjg ißri, noQipvQav afiTtsyofiEvog y.cd e'xtov
naxQiovg xiiiag y.al iTCiiiiXsLav xwv r^ nöXsi ^Qt^öLfKov, xul 6 vnofivrj-
liaxoyQcccpog yxd [6] «^^(«(Jizaörjjg, xsxaQxog Se 6 vvy.xsQtvbg 6XQaxt]y6g.
Ueber den l^t]yrixi]g s. Mommsen, R. G. 5 S. 568 A. i.
24) (zu S. 454.) Ulpian. Dig. i, 17, 1: praefectus Aegypti non
prius deponit praefecturam et imperium quod ad similitudinem pro-
consulis lege sub Augusto ei datum est. Tacitus Ann. 12, 60: (Caesar)
eorum perinde habere iusserat ac si magistratus romani constituissent.
Strabo 17, i, 12 p. 797: (Aegypten) 'Ena^yia öe vvv iöxi. q)6Q0vg
(lEv rsXovGa a^ioXoyovg vno ococpQovcov de ccvÖQäv öioiy.ovixevi] xäv ne^no-
(livav InäQ'ypv aei. 6 (isv ovv 7tSlA,cp^^Eig xrjv xov ßaßiXifog k'yet xaE,iv'
vn avxü ö ißxlv 6 ßiy.aiodoxtjg, 6 x&v noXX&v y.QiGecov KVQiog. aXXog
ö iaxlv 6 TTQOGayoQivofievog iöioXoyog^ dg x&v ude67cöx(ov Tcai x&v elg
KaiauQu TCiTtxctv ocpstXövxcav i^sxaßxi^g iöxi, nuQinovxai öe xovxotg äne-
XEvd'EQot KaiöaQog Kai oIkovo^oi ^Ei^a y.al iXaxxco nEniOxEVfiivoi nQccyfiaxa.
25) (zu S. 454.) Ueber C. Cornelius Gallus s. I. S. 406; vgl.
Becker-Rein, Gallus I 17 — 19. Teuifel-Schwabe, G. d. R. Litt. § 2;^2.
Sueton. ed. Reiff. p. 42 u. 113. Strabo 17, 1, 53 p. 819: FdXXog fiiv
yE KoQvrjXiog^ 6 TCQ&xog y.axaöxa&Elg titaQypg xfjg ypQag vno KaiöaQog,
xi]v XE 'Hococov TtoXiv ciTtoGxäöav inEX'&oJv 61 oXiycov eIXe, Gxdöiv xs ysvi]-
d'eißai' ii' xfj &rißat§L öid xovg (poQOvg iv ß^ayEi KariXvöe. Syncellus
583, 13 (Euseb. ed'. Schoene 2 p. 140): ^AXE^avÖQSLag EiXrjfi^ivijg jfQ&xog
ijys^oiv Aiyvnxov ni^nExai FdXXog KoQvi]Xiog og x&v dnoGxdvxav Alyv
nxiav y^adsiXs xdg noXeig. Er darf natürlich nicht verwechselt werden
mit einem gewesenen Prätor Cornelius Gallus (Valer. Max. g, 12, 8).
26) (zu S. 455.) Ueber die kaiserlichen Unterbeamten in Aegypten
s. Liebenara, Die Laufbahn der Procuratoren (Jena 1886) S. 80 — 82:
iuridicus Aegypti idiologus, procurator Neaspoleos et mausolei, proc.
Alexandreae, proc. ad epistrategian , proc. ad Mercurium Alexandreae,
proc. Alex, gymnothetae, proc. fari Alexandreae. Von den bei Liebenam
a. a. O. S. 99 — 100 No. 36 — 40 angeführten Inschriften stammt jedoch
wahrscheinlich keine aus der Zeit des Augfustus.
V. 5' Unterwerfung Aegyptens. 24.%
27) (zu S. 455.) Sueton. Aug. 18: Aegyptum in provinciae formam
redactam ut feraciorem habilioremque annonae urbicae redderet, fossas
omnis in quas Nilus exaestuat, oblimatas longa vetustate militari opere
detersit. Cass, Dio 51, 18: (Caesar) rag re öicoQvxag rag fiev iisxa-
'd'ijQS rag de i% Kaivfig ÖLcoQvt,s. Aurelius Victor, epitome i : Quam
(provinciara) ut annonae urbis copiosam efficeret, fossas incuria vetu-
statis limo clausas labore militum patefecit,
Ueber die Wichtigkeit solcher Arbeiten für Aegypten vgl. einen
Brief des Kaisers Napoleon I. bei Lumbroso L'Egitto p. 20: „Une
digue qui n'est pas coupee, un canal qui n'est pas nettoy^ rendent
deserte toute une province; aar les semailles et toutes les productions
de la terre se reglent en Egypte sur l'cpoque et la quantit6 de
l'inondation."
28) (zu S. 455.) Strabo 16, 1,3 p. 788: im yovv r&v Ueromnov
XQOVCOV 7] (.leyiörrj fihv riv (poQa nal a.vdßa6ig, ijviKa inl rsOGaQSöKaiösKa
ni'iji^eig aveßatvsv 6 NstXog, i)iHKa (5' in d%ra) Ovvißaivs Xifiog. in''
inslvov de aQ^avrog tfjg ypqag y,al öcoösna (lovov nh]Qco6avrog n^yj^eig xov
NsiXov fisrqov ^eylört] 1) cpoQcc, nal oxtw nore ^ovov nXrjQcoßavrog, Xifiov
ovöelg yö&sro. Vgl. die Inschrift am Nilmesser in Elephantine,
C. I. G. 4863^: — — Z — Avyov6rov KaiauQog [TtT^xi^i-s)] y-[dy
naX(ca6roi)^.
29) (zu S. 456.) Ephem. epigr. 5 p. 5. C. I. L. III 6627. U. A.
zeigen namentlich die Namen der Soldaten, dass die Inschrift in
die letzte Zeit des Augustus oder in die ersten Jahre des Tiberius
gehört und nicht mit Desjardins in die Zeit der Antonine gesetzt werden
darf. Die Inschrift schhesst: per eosdem • qui supra • scripti sunt • | lacci •
aedificati • et • dedicati sunt ■ ApoUonos hydreuma VII • k. lanuar ; Com-
pasi k, Augustis I Berenicide XVIII. k. lanuar | Myoshormi idus.
lanuar | Castra<^m)>. aedificaverunt • et • | refecerunt.
30) (zu S. 456,) Weber, Die Griechen in Indien, S.-B. der berl,
Akad. i8go S. 901 ff.
31) (zu S. 456.) Strabo 17, i, 13 p. 798: nQoriQov ^ev ys ovo'
el'noGi, nXola id-ccQQSL rov Aqdßiov KoXnov dianeQäu aßrs e^co rä)v ßrevöjv
vneQKvnrsiv , vvv ös y.al GroXot ^eydXoi OriXXovrat. ^ixQi rijg 'ivÖLKTjg %al
rS)v tcKQCOv ra)v Aid-ioniKÜv , i'^ d)v 6 noXvrifiorarog KOfil^srai (poQxog eig
rriv Al'yvnrov — — — . — — — loöre ru rehj öinXdßiu avvdyerai rd
fisv slöayayiTid rd 6h i^ayayiKd' rüv 6^ ßaQvrLjuov ßaoea Kai rd riXi].
Kai ydq (Jij Kai ^ovoncoXiag eysi.
32) (zu S. 456.) Strabo 17, i, 13 p. 798: rf^g Aiyvnrov de tag
nqoGÖSovg e'v rtvi Xoyco KiKeQcav (pQd^si cpipag x«t' iviavrbv rä rfjg
KXeondroag narqi tc5 AvXrjrT] nQOGcpsQeöd'ai cpoQOv raXdvrav j-ivficoii' öiG'^i^
Xiav nsvraKOGtcov.
16*
244 ^" 5* Unterwerfung Aegj'ptens.
^^) (zu S. 456.) Diodor 17, 52: k'q}a6av 01 Ta? avayQacpag e^oprsg
Tcov aaroiKOVvrcov — ■ — - — — ioi öe rüv TtQoGodav rüv aar Aiyvitrov
kaiißdvEiv xov ßaßiXecc ttAe/o) rav e^aKiö'/^illcov raXdvrcov.
34) (zu S. 456,) Die jährlichen Einnahmen Aegyptens unter
Augustus werden denen der Provinz Gallien unter lulius Caesar gleich-
gesetzt. Velleius 2, 40, 2: Divus Augustus praeter Hispanias aliasque
gentis quarum titulis forum eins praenitet [paene idem] facta Aegypto
stipendiaria, quantum pater eins Galliis in aerarium reditus contulit.
O. Hirschfeld, Wiener Studien 3 S. 1 10 — 1 1 1, will statt des unverständ-
lichen paene idem vielmehr paene vieles lesen. Aber auch die gallischen
Einnahmen kennen wir nicht genau, Sueton. lul. Caesar 25 ed. Roth:
(Galliam) in provinciae formam redegit eique *+* in singulos annos
stipendii nomine imposuit. An der verderbten Stelle hat Marquardt,
R. St.-Verw. 2, 185 A. 10, vorgeschlagen, einzusetzen |CCCCL Vgl.
Eutrop. 6, 17: Galliae tributi nomine annuum imperavit HS quadrin-
gentiens (unter lulius Caesar).
35) (zu S. 457.) Aurel. Victor, epitome i: Huius tempore ex
Aegypto Urbi annua ducenties centena millia frumenti inferebantur.
Ueber die Einnahmen und Schätze der Ptolemäer in ihrer Blüthezeit
s. Rühl, F., Der Schatz des Ptolemaios II Philopator (Jbb. f. cl. Ph. i ig
[187g] 621 — 28). Friedländer, de tributis trium provinciarum imp.
Rom., Königsbg. 1880. loseph. b. iud. 2, 16, 4: rov ös ivtavölov ttot^'
löjiiöv q)6Q(ov KCC'& eva fifjva TtXeov ^Pa^aioig Tta^eiEt, tav 'jiQrjfidrcov k^co-
&ev, TJ) 'Pcofii] GlXOV fll^VÜV TEÖGaQCOV.
36) (zu S. 457.) De la maniere dont les Egyptiens comptaient
les annees du regne des empereurs, Histoire de l'acad. roy. , Mem.
de l'acad. d. inscr. et b. 1. 12 (1740) p. 136 ss. Euseb. ed. Schoene 2
p. 140 z. J. Abrah. ig86: Hinc quidam computant primam Augusti
monarchiam, nonnulli vero Alexandriae a quarto decimo. Cass. Dio
51, ig: T j^i/ T£ ijiiEQav iv y rj Akeh,dvdQ£ia sdho , dya&rjv t£ sivai oicd
ig zd ETteixa exi] ciQj;)]v xT]g dnaQt&iirjöacog avxüv voiii^ea&ai. Censorin.
d. die nat. 21, g. Mommsen, R. Staatsr. 2^ 804 A. „Es ist ein Ver-
sehen Dio's, dass er diese Rechnung an den Tag der Einnahme der
Stadt anknüpft", Mommsen, Rom. Chronologie S. 204. Kaestner, O.,
De aeris quae ab imp. Caesaris Octaviani constituto initium duxerint
(Lpzg. i8go) p. 7g. C. I. L. I p. 3g8. Die Rechnung nach Königs-
jahren war ursprünglich nicht griechisch, sondern speciell ägyptisch,
s. Pick in v, Sallet's Zeitschr. f. Num. 14 S. 2g7.
37) (zu S. 457.) Das erste Regierungsjahr des Augustus hatte
kaum wenige Wochen ; mit dem ersten Thoth begann schon sein zweites
Königsjahr. S. Kaestner, O., De aeris quae ab imperio Caes. Octav.
constituto initium duxerint p. 7g. Censorin. de die nat. 21, 8: Sed
V. 5- Unterwerfung Aegyptens. 245
horum initia semper a primo die mensis eins sumuntur, cui apud
Aegyptios nomen est Thoyth. „Es fragt sich, warum die Alexandriner
ihre festen Jahre nicht mit dem 31. August, auf den der i. Thoth
ihres ersten Jahres traf, sondern zwei Tage früher, mit dem 29. August,
angefangen haben?" Ideler, Handb. der mathematischen und tech-
nischen Chronologie i, 160, erklärt das so, dass die Schaltung für
die Zeit von Caesar's Kalenderreform (45 v. Chr.) bis 30 v. Chr.
bereits einen Unterschied von zwei Tagen verursacht hatte. Es war
also derselbe Tag, den die Alexandriner als i. Thoth, die Römer
als 2g. Aug. bezeichneten,
38) (zu S. 457.) Was Letronne, Recueil des inscr, 2, 130 (vgl.
I, 85 — 86), bemerkt über doppelte Rechnung der ägyptischen Königs-
jahre des Augustus, 1) von den Iden des ]\Iärz 710/44, 2) vom
2g. — 30. August 720/30, braucht jetzt nicht mehr widerlegt zu werden.
Vgl. Friedländer, Blätter f. Münzkunde 2 (1865) S. 277.
3g) (zu S. 457.) Eine verstümmelte Inschrift, wie Letronne,
Recueil des inscr. 2 p. 138: //T Kc(i6ciQog \ l^ie]60Qrj U, kann natür-
lich Nichts beweisen. Entscheidend aber ist Bull. d. inst. 1878 p. 55
No. 3 (aus Memphis, jetzt in Boulaq): 0lkeQO)g TiQoßratriGag \ xo ty L
KcdöaQog ava&ijKe \ 'HQaKkeiötjv rbv earov \ ndvQcova Kai svEQyerriv \ rolg
vä^iovai rrjv 6vv[oöov] L ly KaiöaQog jti£;(£i[p] // (737/17). Noch niedriger
und dem entsprechend wichtiger sind die Zahlen auf ägyptischen
Inschriften. ChampoUion, Briefe aus Aegypten S. 43: ,,Ich fand eine
Inschrift vom Monat Paophi im vierten Jahre unter Kaiser Augustus"
(in den Steinbrüchen von Thorrah). Krall, Wiener Studien 5 (1883)
S. 315, weist hin auf zwei demotische Grabstelen des British Museum
(s. Revue egyptolog. 2 p. g8), beide aus dem siebenten Jahre „des
Gottes, des Sohnes des Gottes, des grossen Gottes der Fremden,
des Autokrators Kaisar". Der eine der Todten, Pseamon, wurde im
ersten Jahre des Autokrators Kaisar zum ,, Propheten des Kaisar"
befördert.
Auf alexandrinischen Kaisermünzen (s. v. Sallet's Zeitschr. 14 [1887]
S. 300), die hierher gehören, gibt es nach Mionnet 6 p. 45 No. 2 ff.
allerdings sehr niedrige Regierungsjahre des Augustus, z. B. No. 6:
L ß, No. 8 Z 7, No. 10 L td; allein v. Sallet, Daten der alexandri-
nischen Kaisermünzen S. 14, hat gezeigt, dass 20 die niedrigste Zahl
ist , die als sicher gelten kann. Eine der ältesten ägyptischen Königs-
münzen des neuen Herrschers mit der Aufschrift: KcdöaQag Avtokqcc-
ro^og, ft 0£ov viov (ohne Jahreszahl) bespricht Kaestner, O., de aeris
quae ab imperio Caesaris Octav. constituto initium duxerint p. 84. —
Die höchste Zahl ist L ^g, d. h. 46, die nur insofern Schwierigkeit
macht, als Augustus nicht 46 Jahre über Aegypten geherrscht hat.
2a() V. 6. Heimkehr.
Aber J. Krall (Wiener Studien 5 [1883] S. 316—18) hat nachgewiesen,
dass das 44.-46. Jahr des Augustus dem i. — 3. Jahre des Tiberius
entspricht. Beim Tode des ersten römischen Kaisers scheint man in
Aegypten geschwankt zu haben, ob die neue Aera als persönliche
Kaiserjahre oder als eine locale Provinzialära aufzufassen sei. Auf
Papyrusurkunden ist jetzt keine höhere Zahl als fty nachzuweisen, s.
Mittheil, aus d. Samml. d. Papyr. Erzherz. Rainer 2 u. 3 (1887) S. i.
40) (zu S. 458.) „Ich vermuthe, dass irgend ein in Aegypten
lebender Astronom den Einfall hatte, die schönen, in Alexandrien
sichtbaren Sterne des Kreuzes, die bei den Alten kein besonderes
Bild ausmachten, dem Augustus zu Ehren KalöaQog d'QOvov [Plin. n. h.
2, 178] zu nennen, so wie früher Canopus den Ptolemäern zu Ehren
den Namen Ptolemaeon erhalten hatte." Ideler, Chronologie S. 295.
41) (zu S. 458.) Plin. n. h. 13, 12, 7: Hieratica appellabantur
antiquitus religiosis tantum voluminibus dicata, quae adulatione Augusti
nomen accepit, secunda Liviä a coniuge eins; ita descendit hieratica
in tertium nomen.
42) (zu S. 458.) Sueton. ed. Reif. p. 131 — s^'- sexta Charta
Corneliana a Cornelio Gallo praefecto Aegypti primum confecta.
6. Capitel.
Heimkehr.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. S. 251 A. 2^.
i) (zu S. 45g.) Appian. b. c. 4, 50: Bcdßivm (L. Saenius Balbinus,
cos. 724/30) de iKcpvyövri, kccI KcaeX&öi'xi, 6vv Uo^iTttfio)^ Kcd vnaxevovxi
ov TtoXi) voregov, AimSog^ iÖKovijg imb Kalöagog in dwccötov yevofiEvogy
V7fb roLäööe aväyy,r]g nageörrj. MaiKtjvag iöiioKE rov yhniöov Tiaiöcc ßov-
Xevßscog inl KaißaQi^ idibJKe de xal rrjv firjzsQa to5 naLÖl övvsyvaKivccL'
Atniöov yag avrov tcQa, ag aöd'evovg, vTteQSCoQa. Tbv fiev 6r} Ttcciöa 0
MaiK'^vag eg "Anxiov ETtSfiite rc5 KatßaQL' xrjv öe firjxsQa, i'va ^li} ayoixo,
ovGcc yvvrj^ iyyvrjv rjrei TiaQa reo vnärco Ttgbg Kdiöccga a.tpi^eöd'ai. Ov-
öevbg 6e xr}v iyyvi]v vcpiGxu^ivov ^ 6 Ainiöog äjxq)l xag Balßlvov ^vqccg
ixglßexo TtoXXcc'Kig , ncti Sikcc^ovxi itaQiöxaxo^ y.ca ÖLCod'OVj.ievav avxbv ig
TtoXv x(ov VTCtjQExcbv y ftoA-tg einev. ^Efiol fisv Kcd ol aarrjyoQOi (.laQXVQOVöiv
inisiKEiav , ovÖ'e ywaiKi (iE ^ nacöl övyyvmvcci XiyovxEg. Ee Öe ovk iyo)
(lEv TtQOEyQcc'tpa y KaxG) ÖE Ei^ii rmv nqoyQucpivxiov. AXX Eg xrjv av&Q(o-
TtEiov xvp}v atpGQ&v y Tioi ig ifii^ 60I TtaQEGx&xa^ 'fü^iGul \xoiy xrjv yvvaiKa
ct7tavxrj6ELv ig KaiGaqa iyyva^iivo) ,, rj ju.£t' EKEivrig catEX&siv ÖEOfiEva,
V. 6. Heimkehr.
H7
I
Tcivxci ezL rov Aenidov kiyovxog^ ov% iveyyiäv t-^v ^eraßoli^v 6 BaXßtvog
anilvöE xfiq tyyvriq rrjv ywaiaa. Livius erzählt die Verschwörung des
Lepidus erst nach dem dreifachen Triumph des Caesar. Livius
perioch. 133: M. Lepidus Lepidi, qui triumvir fuerat, filius coniuratione
adversus Caesarem facta, beUum moliens, oppressus et occisus est.
Vellei. 2, 88: Dum ultimam hello Actiaco Alexandrinoque imponit
manum M. Lepidus iuvenis forma quam mente melior, Lepidi eius
qui triumvir fuerat rei publicae constituendae filius, lunia Bruti sorore
natus, interficiendi simul in urbem revertisset Caesaris consilia inierat.
Tunc urbis custodiis praepositus C. Maecenas — — hie speculatus
est per summam quietem ac dissimulationem praecipitis consilia iuvenis
et mira celeritate nuUaque cum perturbatione aut rerum aut hominum
oppresso Lepido immane novi ac resurrecturi belli civilis restinxit
initium: et ille quidem male consultorum poenas exsolvit,
Erüggemann, de I\L Aemil. Lepidi vita (INIünster 1887) p. 74 n.,
sucht vergebens in den Fasten einen Consul Balbinus (Appian. b. c.
4, 50). J. Klein in den fasti consulares hat sich ohne Weiteres der Ver-
muthung angeschlossen, dass hier [L. Saenius L. f.] Balbinus gemeint
sei, Consul am i. Nov. 724/30. Eph. epigr. 4, 193. Fasti Amitemi
Nov. I. C. L L. I p. 471. Allein dem widerspricht Appian, wenn er
sagt, der junge Lepidus sei geschickt ig "Annov. Am i. Nov. 724/30
war Caesar sicher nicht mehr in Actium. Eher hätte man an den
Cn. Pompeius Q. f. denken können, der am i. Oct. 723/31 Consul
war; aber wir kennen weder in der gens Pompeia noch Saenia den
Beinamen Balbinus. — Appian irrt entschieden, wenn er die Ver-
schwörung in die Zeit unmittelbar nach der actischen Schlacht setzt;
er hat bei seinen Proscriptionsgeschichten mehrfach rhetorische Ge-
währsmäimer herangezogen.
2) (zu S. 460.) Sueton. Aug. 18: Per idem tempus conditorium
et corpus Magni Alexandri, cum prolatum e penetrali subiecisset
oculis, Corona aurea imposita ac floribus aspersis veneratus est, con-
sultusque, num et Ptolemaeum inspicere vellet, regem se voluisse ait
videre non mortuos. Cass. Dio 51, 16.
3) (zu S. 460.) Sueton. Ang. 93: in peragrando Aegypto paulo
deflectere ad visendum Apin supersedit. Cass. Dio 51, 16: ovde zw
"Amol ivxviüv rjd'iXrjas kiyfov d'sovg aAA' ov^l ßovg TtQoöKvveiu ei&iG9cci,.
Strabo 17 p. 807: ^Eyyvg ds xai 1^ Mificpig — — — — onov 6 ^Anig
iv ar]KM xiVL xQeq)exai,. Hier hat Mariette im J. 1851 bei dem heutigen
Sakkära die riesigen unterirdischen Apisgräber entdeckt.
4) (zu S. 460.) Oros. 6, ig, 21: Caesar pedestribus copiis in
Syriam venit, deinde in Asiam ad hiberna concessit ac post per
Graeciam Brundusium pervectus est.
!48
V. 6. Heimkehr.
5) (zu S. 460.) loseph. b. iud. i, 20, 3: öiä xovro ag rj^ev slg
Aiyvntov^ i^örj KUoTtckgag nal 'Avvfovlov Tad-vecozcov , ov ^ovov avrov
tcctg akkaig xifiaig^ aXka Kai xfj ßaGdsia TtQoöed'rjKe rrjv rs V7i6 Kkso-
TiazQag KTTor^rjd'etßav %(og(xv %ai k''^(o&sv FtiSaQa nal "Innov Kai Za^d-
Qiiav^ TCQog de tovTOig r&v nuQalUov Fd^av Kai Av^'r^döva xat loTCtjv
Kai TtvQyov Zr^dravog. idwQrjGaro ds aurw aal n^bg cpvXaKr]v vov atafia-
rog rexQaKoöiOvg Falaxag^ dt TtQorsQOv iSoQVcpoQOVv KUondxqcc.
6) (zu S. 461.) Lebas 3 n. 2364 (Seia, Batanee): [Ba\GiUi ^Hgadu
hvqC(o ^OßaLöaxog Zaööov e'&rjKa xbv d,v6QLdvxc( xccig e^atg dandvai,[g\.
Vgl. Rohden, P. v. , De Palaestina et Arabia p. g und den sehr
dankenswerthen Excurs von Schürer, Gesch. von Chalcis, Ituräa und
Abilene hinter dessen Geschichte des jüdischen Volkes (Leipzig i8go)
I, 593^ — 608 (m. reichl. Litteraturangaben).
7) (zu S. 461.) S. Mommsen, R. St.-R. 2' 803 A. Kaiserjahre
des Augustus auf Münzen von ludaea s. Mionnet, d. h. 5 p. 552
No. 192 — 200 mit den Jahren 30, 3^, 35, 36, 39, 40, 41. Von den
neuerworbenen Landstrichen nenne ich Samaria, Mionnet, d. h. Sup-
plement 8 p. 356 No. 104, und Gadara, Mionnet, d. h, 5 p. :i2:^ No. 21
und Suppl. 8 p. 227 No. ii (mit der Jahreszahl 44). Vgl. Leake, Num.
Hell. (Asiatic Greece) ludaea p. 71. Kaestner, O., de aeris p. 28.
8) (zu S. 461.) Rollin u. Feuardent, Catalogue d'une coUection de
med. p. 484, erwähnen eine Münze von Byblos: Katöag AvyovGx. (sein
Kopf), R LA und BT. Diese Münze wäre von besonderer Wichtig-
keit wegen des ersten Jahres; allein wahrscheinlich ist A falsch ge-
lesen für A. Vgl. Imhoof-Blumer, Monn. gr. p. 443 No. 26: {RaLöaQ)
2eßa6x6g (sein Kopf), ^i: (Kronos) BT • (phönic. Inschr.) LA (30).
Renan, Ph^nicie p. 22^ ff. No. 2 (Belat): "Exovg IB ttjj TjyefiovlCag
Ueßciöxov Au j.i£yiGx(o AöTtdßiog /iiovvGiov^ xov^ \ Kai Jiovvöiov xov
■nal Ij/. — , p. 241 (Byblos; 746/8): "Exovg ay v iv,)]g KaCaaQog \ Se-
ßaöxov I ^AKXianfjg 0ß[jti]6 g 'Aßdovßißov avi&rjviev SaxQd7f\rj ['&]sü £x
rS)v I idi(ov. Mommsen, R. St.-R. 2'-^ 803 A. 2.
Die Münzen von Antiochia sind geschichtlich besonders wichtig,
weil auf ihnen die Kaiserjahre mit den Namen der regierenden Statt-
halter verbunden sind, s. Kaestner a. a. O. p. 10:
Mionnet 5 p. 156 No. 74 ff. : Quintilius Varus mit der Zahl EüC, ?K u. ZK.
„ „ „ „ ,, 77: Volus. Saturnin. „ „ „ EyL
„ „ „ „79: Silanus „ „ „ BM—JM.
v. Sallet's Zeitschr. f. Numismatik 14 (1887) S. 309 A. 2 auf IMünzen
von Antiochia ist verbunden CR A des Augustus und JN caesar. Aera.
Ibid. S. 310: Aera Act. des Augustus Consulat.
CK K u. HK IB.
@K u. A IF.
V. 6. Heimkehr. 24g
Vgl. Rollin et Feuardet, Catalogue dune coUection de m6dailles p. 448
No. 6787 — 6830. Kaestner, O., de aeris p. 6.
9) (zu S. 461.) S. Ephem. epigr. 4 p. 538. Dass diese interessante
Inschrift echt ist, wird heute nicht mehr bezweifelt.
10) (zu S. 461.) De Saulcy, Numism. de la Terre Sainte p. 35
No. I : Kopf des Caesar (ohne Beischrift), R JAMAC — nl- J {fTRE
283 aera Seleuc, 724/30), weibliche Gestalt auf einem Felsen sitzend
mit Füllhorn.
11) (zu S. 461.) loseph. antiq. iud. 15, 7, 4: (Herodes) xov ^ilv
KaiöaQa Tta^ETiefitpei' in AvriO'ielag.
12) (zu S. 461.) Verg. Georg.. 4, 559 ff.:
Haec super arvorum cultu pecorumque canebam
Et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum
Fulminat Euphratem hello victorque volentis
Per populos dat iura viamque adfectat Olympo.
lustin. 42, 5, 4: Qua victoria insolentior Phrahates redditus, cum multa
crudeliter consuleret, in exilium a populo suo pellitur.
13) (zu S. 462.) Cass. Dio 51, 18: 6raaia6duT(ov yccQ amcov
{ndQ&cov) KCCL Tti'Og Ttj^LÖatov Tc5 0Qa(xzrj irtavaGTccmog ^ TtgoteQOu fteV,
'/mI etog e'ri xa xov Avxmviov '/.ca ^ezcc xrjv vav^c<y^iav av%£i6xr]K£L^ ovi
oöov ov 7tQo6e&sx6 TCO avxüv 6vf.iiiaiiav airrjßavrcov , aXX ovo anaKQi-
vaxo cikko ovdlv 7) Ott ßovlevoexca^ TTQOcpaCiv f.iev cog Kcd neQi xrjv Aiyvitxov
aö'/ioXiccv k'i(x)v^ '^Q}'fj* ^^ ^'^ ly,XQV'ico%cüv iv xovx(o ^a'/^o^evot TiQog älh]-
kovg. xöxc dl iTteidr} ü xe ^Avxmviog exekevxtjös , xßi insiviov 6 f.uu TrjQL-
ödxtjg )]zxr]&elg ig x^jv 2!vQiciv Kaxecpvysv ^ 0 öe 0Qa(xxr]g KQaxrj6c<g TTQeßßsig
fTTEfti/^e, xovxoig xe (ptXiKwg i^Qr^-icaiGE ^ Kca xm TrjQidccTt] ßorjO-ijGeLv filv
ov^ imiöiexo öiatxäöd'at, 6s iv xfj EvQici inexQeipeVy vtbv xe xtva xov
<l>Qa(xxov iv eveQyeßiag ixeqec naQ^ avxov Xaßcov eg xe xrju 'P(ü^r]v avi'iyccyE
v,al iv OfirjQEia ETrotijöaxo.
14) (zu S. 462.) Tiridates II. schlug Münzen mit der Aufschrift:
BaöiXiiog ßaeiXiav Aqöuxov EvsQyixov Aincdov ^ETitcpavovg (PiXiXXijvog.
S. Head, Hist. numor. p. 694. Gardner, Parthian coinage (London
1877) P- 42 SS. Longperier, rois parthes Arsacides pl. X.
15) (zu S, 462.)
Medus infestus sibi luctuosis
Dissidet armis
Horat. cann. 3, 8, 19 — 20.
16) (zu S. 462.) Plorat. carm. 2, 2, 17 erwähnt den redditum
Cyri solio Phraaten.
17) (zu S. 462.) Monum. Anc. (lat. 5, 54) ed. M.- p. 135: Ad
me supp[lic]es confug[erunt] reges Parthorum Tirida[tes et postea]
2 CQ V. 6. Heimkehr.
Phrat[es] regis Phrati[s filius]. Wenn Mommsen in seinem Commentar
zu dieser Stelle (p. 136) sagt, quod Augustus Tigranem in Syria
degere iussit, so ist das wohl nur verschrieben für Tiridatem.
18) (zu S. 462.) „Aus dem Daesius 285 Sei. [Juni 72826] sind
Münzen da des Phraates IV. und eines Arsaces Euergetes Autokrator
Epiphanes Philhellen, der nur Tiridates IL sein kann, vgl. P. Gardner
p. 42. 44", Gutschmid, Iran S. 103 A. 2.
19) (zu S. 462.) Geogr. gr. minor, ed. Müller i p. LXXXII 248 — 4g
(vgl. im Atlas dazu Taf. IX): v^öog rava rbv EvcpQatrjv . . . ivrccvd'a
yä^cc ijv 0QC(ccTOV rov anoGcpcc^avTog rag TtaXkccKiöag ore TrjQidarrjg q)V'yag
mv alöißaXav. lustin. 42, 5, 51: Itaque cum magno tempore finitimas
civitates, ad postremum Scythas precibus fatigasset, Scytharum maxime
auxilio in regnum restituitur. Hoc absente regem sibi Parthi Tiridaten
quendam constituerant, qui audito adventu Scythorum cum magna ami-
corum manu ad Caesarem in Hispania bellum tunc temporis gerentem
confugit , obsidem Caesari minimum Phrahatis filium ferens , quem negle-
gentius custoditum rapuerat. Mit Gutschmid schliesse ich mich der
Annahme von Vaillant und Longuerue an, dass die Angaben des
Cassius Dio und lustin sich ergänzen und Tiridates zweimal zu den
Römern geflohen ist, s. v. Gutschmid, Iran S. 102 — 3 A. 5. Long-
p6rier, M6m. sur la Chronologie des rois Parthes Arsacides p. 54, (s. p. 62
— 63) sucht auf Grund der Münzen folgende Reihenfolge festzustellen:
279 = 720/34 — 280 = 721/33 — 285 = 726/28 — 287 = 728/26
Artemisius-Mai Artemisius-Mai Xanthicus-Apr. Xanthicus-Apr.
Tiridates II. Phraates IV. Tiridates IL
Allein sicher sind diese Annahmen durchaus nicht. Wir kennen eine
Reihe von parthischen Münzen mit vollem Königsnamen, Jahreszahl
und Monatsnamen, die sonst zur Entscheidung solcher chronologischer
Fragen ausreichen; hier lassen sie uns im Stich, weil sie eben nur
den Königstitel, nicht aber den individuellen Namen des Herrschers
geben. In vielen Fällen bleibt also Nichts übrig, als nach der Porträt-
ähnlichkeit des Kopfes zu entscheiden, ob Phraates oder Tiridates
die einzelnen, sonst genau datirten Münzen hat prägen lassen. Vgl.
Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 136 — 38.
20) (zu S. 464.) v. Gutschmid, Iran S. 102, meint, Artaxes IL
habe im J. 725/29 seinen Frieden mit den Römern geschlossen; das
folgt aber durchaus nicht aus Cass. Dio 51, 16; auch die Verse des
Horaz (carm. 2, g, 20 — 22) beziehen sich nicht auf diese Zeit.
21) (zu S. 464.) Mon. Anc. ed. M.^ P- I33 (gr. 16, 18 — 22):
Triv TjfisrsQav cpiXiuv rj^icoGav 6ia TtQeößecov — — 'ißrjQfov zai Mridfov
ßa6iXEEg (scr. ßaödeig) und p. 135 (lat. 6, i): Ad me supp[lic]es con-
fug[erunt] reges — — Medorum [Artavasdes] . . Cass. Dio 51, 16:
V. 6. Heimkehr.
251
xr}v (i£v yccQ I(i)rd7tr}v tw Mrjd(ü Karacpvyovri ^£TCi rrjv 7]rTC(v TtQog avvbv
aneöaKEv. Dass die griechisch-lateinische Grabschrift im Mon. Ancyr.
ed. M." p. III sich nicht, wie Mommsen meinte, auf unseren Arta-
vasdes, sondern auf den C. lulius Artavasdes (C. I. L. VI 1798) be-
zieht, hat Hülsen (Bullettino d. inst. 1884 p. 207) überzeugend nach-
gewiesen.
22) (zu S. 464.) Cohen i^ p. 71 No. 58 und Babelon 2 p. 61
No. 146: Kopf des Caesar, fi Caesar Divi f, Armenia recep. imp. VIL
Wenn die Zahl der imperatorischen Eegrüssung richtig wäre, so müsste
die Münze zwischen 725/29 und 729/25 geschlagen sein (s. Mon. Anc,
ed. M.-' p. 1 2). Diese Münze ist nur einmal (in der berliner Samm-
lung) vorhanden, und eine genauere Untersuchung (v. Sallet's Ztschr,
f. Num. 9 S. 182 A. i) hat gezeigt, dass statt VII vielmehr VIII zu
lesen ist, was allein den geschichtlichen Verhältnissen entspricht. Vgl.
V. Sallet's Zeitschr. 5 p, 10 — 11 T. i No. 11.
2^) (zu S. 464.) In diese Zeit gehört eine römische Münze bei
Babelon 2 p. 61 No. 145: Caesar imp. VII (725/29 — 729/25; sein
Kopf), l\ Asia recepta (Cista mystica mit Schlangen). S. o. I. S. 459.
Vgl. Eckhel, d. n. 6 p. 82. Leake, Numism. Hellen. (Pergamum?) p. 97.
24) (zu S. 465.) Strabo 12 p. 547: (Amisos) ei&' 6 tvQavvog
ExQätfav jtaxcög avt'rjv öce&rjKSv' eir TjXev&eQcod'ti ncdiv (leta rcc 'AnziccKCi
VTib KcciöaQog tov 2eßa6T0v, kuI vvv ev övvißrtjKSv. Vgl. Abh. d. berl.
Akad. 1872 S. 72 (Pergamon): AvxoxQaTOQa K<xiaa(j(x \ 0eov vibv ßebv
2sßa6xbv I 6 öij^iog 6 'A^LGiqvöiv y.cd oi \ 6v^noX£t.xBv6ii\evoL\ aal 0 . . . |
xbv iax&v acox\fjQa nal KxtG]xrjv. Strabo's Angabe hat Widerspruch
gefunden. Eckhel, d. n. 2, 349. Marquardt, R. Staatsverw. i^, 350
A. II. Mommsen, R. Staatsr. 3, 654. Nur Imhoof-Blumer behauptet
das Gegentheil. Imhoof-Blumer, Griech. Münzen (Abh. d. bayr. Akad.
1890 S. 557), Kupfermünze von Amisos unter Balbinus (März bis
Juni 238) mit der Zahl CS& (269); es wäre also actische Aera vom
J. 31 V. Chr., übereinstimmend mit der oben erwähnten Angabe des
Strabo (p. 547). Kaestner, O., de aeris quae ab imperio Caesaris
Octaviani constituto initium duxerint p. 42, kommt im Wesentlichen zu
demselben Resultat, wenn auch die Begründung der neuen Aera bei
ihm eine andere ist.
25) (zu S. 465.) Curtius, Abh. der berl. Akad. 1872 S. 27 — 2 8Taf, II.
26) (zu S. 466.) Plin. n. h. 34, 58: fecit [Myron] et Apollinem,
quem ab triumviro Antonio sublatura restituit Ephesiis divus Augustus
admonitus in quiete.
27) (zu S. 466.) Strabo 13, l, 30 p. 595: [eqov Aiavxog nal
avÖQiag^ ov aQavrog AvTcoviov KO^iG&evxcc Eig Äiyvnxox' aTteöame xoig
'PotxuEvdt Ttdhv, Kad'dTCSQ Kai äXlotg [dkXovg], Eeßuöxbg Kaiöaq.
252
V. 6. Heimkehr.
28) (zu S. 466.) Strabo 14 p. 637: tqUc MvQiovoq EQyu y.oXoöGLKa
tÖQVfievcc inl (iicig ßccöeag, a i]Qe jiav ^Avzdiviog avi&t]'/ie öe näliv 6
ZIeßaGrbg Kai6aQ elg rrjv avTr}v ßdöiv tu Övo^ rrjv Ad'tjväv ymI xov
^HocinXeci, xov 8e Aiu zig t6 Kc(7tev(ohov ^en'jvey'/iE y.avaGXEvdöag avtco
vcdaxov. Monumentum Ancyr. (lat. 4, 49) ed. M.^ p. 95: In templis
omnium civitatium pr[ovinci]ae Asiae victor omamenta reposui, quae
spoliatis tem[plis is] cum quo bellum gesseram privatim possederat. Wie
gross die Freude in Samos war über die Rückgabe der lange ver-
missten Statuen sieht man am Besten aus einer Inschrift, ]\Ion. Ancyr.
ed. M."^ p. 96 n. I : k'tovg xf]g 7.oXioviCig Faiog 2'KQi.ßcovtog ^AuÖqovlxov
VLog 'HQCiTiXsiörjg vEco7toh]g avöEßrjgj itp' oi) rij d'ea rdva&rjficaa ccTiedö&t]
(nach der Herstellung von Dittenberger).
2g) (zu S. 466.) Cass. Dio 51, 20 (725/29): vncaevovrog ö' avxov
rb TiefXTtrov fisxa 2!e^tov Anovlrjiov xcc xe nQccjid'ivxu vn avxov Tiüvxa
iv avxrj xy xov lavovaqiov vov^rjvu< oQZOtg ißeßca(Ö6avxo. Ein ähnlicher
Beschluss zu Gunsten des Dictators Caesar: Cass. Dio 44, 6,
30) (zu S. 466.) Ueber die Ehren des Augustus s. Borghesi,
Oeuvr. 2, 96 — 1 15.
31) (zu S. 466.) Cicero ad Attic. 5, 21 : Ob haec beneficia, quibus
illi obstupescunt, nullos honores mihi nisi verborum decerni sino, statuas,
fana, xid-qiitna prohibeo. Cicero ad Quint. fr. i, i, g: Nominatim lex
excipit ut ad templum monumentum capere liceat. Ueber Tempel
des Appius Claudius Pulcher s. Cicero ad famil. 3, 7 und 9.
T,2) (zu S. 466.) Anth. Palat. IX 402:
Tc5 vaoig ßqi^ovxi TtÖGrj örtccvig enkexo xvfißov.
Appian. b. c. 2, 86.
^;i) (zu S. 466.) Ueber den Unterschied moderner und antiker
Auffassung in diesem Punkte verweist Treitschke, Hist.-polit. Aufs. 3''
S. 88, auf einen Ausspruch Napoleon's L: Alexander konnte sich den
Sohn des lupiter Ammon nennen, und der ganze Orient glaubte ihm;
mich würde jedes Fischweib auslachen, wollte ich mich für den Sohn
des ewigen Vaters ausgeben.
34) (zu S. 467.) Cass. Dio 51, 20: KalöaQ dh iv xovro) xd xe
akka iiQrjfidxi^e y nah xefiivr] rrj xs ^Pco^rj xcd tc5 TiaxQl reo KcdßaQi, rJQOicc
avxov 'lovktov ovofidöag, e'v xe 'EcpEGco aal iu Nr/,aia yeveö&ac i(pT]xev
avxai yccQ xoxs ai Ttoksig av xa xrj ^Asia koI av xri Bi&vvia nQoaxaxl(irivxo.
Kai xovxovg fiav xotg 'Pcoiiaioig roig naq avxotg enotnovei xifiav nqoea-
ra'^av' xotg öa örj ^ivotg ^ "Ekkrjvdg 6(pag anixakeßag^ aavxa xiva, xotg
[lav Aaiavotg iv TJaoyd^fxi xoig öa Bid'vvoig av NiKoiirjdaia, xc(xavi6ai
iTtäxQailjav. — — — av yaQ xoi xm aGxai avzü xr] xa akkr] Ixakia ovk
e'axiv ößxig x&v nal £9)' OTtoöovovv koyov xivbg cc^lcov ixökjA,t]öa xovxo
7ioLfj6ai. „Was Cassius Dio über das Verhalten der italischen Städte in
V. 6. Heimkehr.
253
dieser Beziehung sagt, ist für Aiigustiis geradezu falscii. Es genügt
zu erinnern an das Feriale Cumanum (C. X 8375), an die pisanischen
Decrete vom J. 4 n. Chr., die des flamen Augustalis und des Augusteum
gedenken, an die bei Vitruvius 5, i, 7 erwähnte aedes Augusti in
Fanum, an die Ära von Narbo — — ", Mommsen, R. Staatsr. T',
-j^l h.. — Sueton. Aug. 52: Templa, quamvis sciret etiam proconsulibus
decerni solere, in nulla tarnen provincia nisi communi suo Romaeque
nomine recepit; nam in urbe quidem pertinacissime abstinuit hoc honore.
Vgl. Mommsen, Rom. Staatsr. 2^ 755 — 57 und Hirschfeld, O., Zur
Gesch. des römischen Kaiserkultus, S.-B. der berl. Akad. 1888 S. 833 ff.
35) (zu S- 467.) Sueton. lul. Caes. 76: göttliche Ehren des
lulius Caesar. Dem Divus lulius wurde ein Tempel erbaut in Ephesus,
Cass. Dio 51, 20. C. I. G. 2957. Seine flamines finden wir in Cibyra,
Lebas-Waddington, Asie Min. 12 12. Assos a. a. O. 1033 und Alexandria
Troas. C. I. L. III 386. Vgl. Monceaux, de communi Asiae p. 8.
36) (zu S. 467.) In Kleinasien in der Stadt Sebaste wurden zwei
Inschriften gefunden: Bull, de corr. hellen. 7 (1883) p, 449 u. 452,
welche zeigen, dass das Priesterthum des Augustus und der Roma
sich Jahrhunderte hindurch in derselben Familie vererbte. Die ältere
Inschrift ehrt die Priesterin Memmia Ariste Teuthrantis, die andere,
240 Jahre jüngere den Quintus INIemmius Charidemus Teutras ^Aaiaq
ccQpEQicov eyyovov, p. 452: les chiiTres (%&) indiquent l'annee 8g, c'est
ä dire l'an 5 apres J. C; — — Sebaste se devoua de tres bonne
heure au culte d'Auguste et Rome.
37) (zu S. 467.) Appian. b. c. 5, 132 (a. 718/36): Kai rjv 6
KaiüaQ Ix&v ig tote oxtw %al el'%06t' xcä avzov cd nöksig rolg ßcpsrsQOtg
&sotg övviÖQvov.
38) (zu S. 468.) Auf Münzen des Caesar sieht man mehrfach
Tempel dargestellt mit den Trophäen einer Seeschlacht und der In-
schrift: IMP CAESAR ohne den Namen Augustus, s. Babelon 2 p. 66
n. 160 — I.
Tempel und Spiele des Augustus in Pergamon.
39) (zu S. 468.) Sueton, Aug. 59: Provinciarum pleraeque super
templa et aras ludos quoque quinquennales paene oppidatim con-
stituerunt.
Ueber den Augustustempel in Pergamon s. Cassius Dio (s. o.)
und Tac. ann. 4, 37: Cum divus Augustus sibi atque urbi Romae
templum apud Pergamum sisti non prohibuisset — — (vgl. 4, 55).
Dass der Tempel in Pergamon wirklich im Namen der Provinz er-
richtet wurde, zeigt die bereits erwähnte Inschrift: [iv tw v«o5 xgt«-
2e4. V. 6. Heimkehr.
öJxevc^OjueVo) avröä vnb rfjg ^Aötag Iv Tlsoycciia (Cichorius, Rom und
Mytilene S. 12 und 34), und loseph. antiq. iud. 16, 6, 3; ein Decret
soll aufgestellt werden Iv £7ti6)]^ozdra roTca ysvjjd'ivxi fiot (d. h. dem
Augustus) vnb rov y.owov ri^g 'Aöiag. Mionnet 2 p. 593 No. 534:
HsßaöTov n£Qyafi^]voL (Kopf des Augustus; Capricomus), ß: Avtoxqcc-
TOQu KaiöaQd (weibliche Figur in einem viersäuligen Tempel). Ibid.
p. 594 No. 541: EeßaGxol inl UexQOJviov (Kopf des Augustus und der
Livia), R &£ov IJeßaazbv UeQya^^p'ol (Kopf des Augustus und der Livia).
Miormet, Supplem. 5 p. 427 No. 924: 2sßa6tbg UeQyafiriv&v (Kopf des
Augustus), R Movöatog FaiiaUag (Augustus in einem viersäuligen Tempel).
Vgl. No. 925 — 927. 929 etc. Leake, Num. Hellen. (Asiatic Greece)
p. 97 (Pergamon): ZzßaGxbv Jt](io(pwv (Augustus in einem viersäuligen
Tempel), R ZiXßavbv n£Qyaii^\voL\ — , Num. Hellen. Append. (Asia)
p. 78: Zeßaaxöv (Kopf des Augustus), R XaQivog yQajiuaxsvcov (Tempel
mit sechs Säulen und einigen Stufen). — , ibd. p. 78 (Pergamon und
Sardes): Zwei Figuren in langem Gewände; jede hebt die Rechte,
um die andere zu bekränzen; unter der einen nsgyafitp'av, unter der
anderen ZaQÖiuvav. R Augustus in einem Tempel mit zwei Säulen,
darüber 2!sßa6x6g. Im Felde in vier Linien: Kecpcdioov yQdfifiaxsvfov.
Vgl. Numismat. Chron. I, 7 (1844/45) p. 7.
Der Tempel, der 725,29 gelobt resp. begonnen wurde, war zehn
Jahre später vollendet. Vgl. Eckhel 6, 10 1. Cohen i'- p. 75 No. 86:
(Augustus) Imp. IX. tr. po. V. R Tempel mit sechs Säulen, auf dem
Architrav: Rom. et August. Links: Com(mune), rechts: Asiae. — Der
Grammatiker Telephus schrieb nach Suidas: tteqI xov iv IleQydfKp Se-
ßa6x\£]iov ßtßUa ß'.
Der Tempel stand unter dem Asiarchen, vgl. Lebas-Waddington,
Voyage archeol. 3 p. 244 No. 885: dQ'iUQiuAGiag vaobv xä>v iv TleQyd^a.
Die deutschen Ausgrabungen in Pergamon haben nahe der Biblio-
thek eine Tempelruine blossgelegt, die man früher mit dem Augusteum
in Verbindung brachte, s. S.-B. der berl. Akad. 1881 (Bohn, Tempel
d. Athena Polias zu Pergamon) S. 12. Vgl. jedoch Conze, Sitzung
des Deutsch. Arch. Inst, in Rom. v. 14. Dec. 1886 u. 21. Jan. 1887
und S.-B. der berl. Akad. 1888 S. 837 A. 22.
Der Tempel des Augustus war auch der sacrale Mittelpunkt der
Spiele, die dem Kaiser zu Ehren in Pergamon gefeiert wurden.
C. I. G. 3208: viKTiöag . . . UsQyafiov AvyovöxBia y (vgl. 3209). C. I. G.
3902'' (Eumenia): iv xcö yviivmü dyStvi xa iv IIsQya^ip xäv Pafiaicov
EsßaGxav. C. I. A. III 129: AvyovöxEia iv IIsQydua). 1. G. S. 738 — 9
(Neapel): Avyovöxeui iv IleQyafioi cf. 1102. C. I. L. III 7086 (Perga-
mum): dGsXaöxinbv — — quod in honorem Romae [et divi Aug. ibi
fit]. Bull, de corr. hellen. 5 (1881) p. 230 No. 20: [^Jw/nar« Zeßaaxd
V. 6. Heimkehr. ^55
Tß Tid'ifisva vno xov 'KOivov xfiq ^Aaiag iv UEQydiiü). Wood, Ephesus
Inscr. from the gr. theatre p. 60 n. 12 u. 14: AvyovGuia iv IIsq-
ycc^b). Eckhel 6, 135. Waddington, Voyage archeol. 3,2 245 No. 885.
Arch. Zeitung 21, 128*: xotva ^Aßiag Kofi^oÖeut Tqcaccveia AvyovörEia.
Ohne Zweifel bezieht sich auch folgende verstümmelte Inschrift
auf den Augustus: Alterth. von Pergamon 2, Bd. Text S. 85:
. . . [aeß]ciörov KcdöaQCi \ [yi^g ymI &cd\da6tjg STtÖTtniv \ 6 diiy,og \ Kai ol
'Karoi.y.ovvzeg 'Pfo^icdoi | aad'LeQOiöav. Dazu Taf. 2, 3g.
Ueber die später erbauten Augusteen Kleinasiens vgl. C. I. G. 2096
Mylasa; 2766 Aphrodisias (2 p. 511); 2943 Nysa; 2957 Ephesus
(Bull, de corr. hellen. 10 [1886] p. 95); 3569 Assos; 3604 Ilium;
3902^ Eumenia; 3971 ApoUonia; 4039 Ancyra; 4238 Tlos. — Mionnet,
Suppl. 7 p. 259 No. 407 Cilicien. — Tacit. arm. 4, 37, Cass. Dio 51, 20
Nicomedien. — Tac. ann. 4, 36, Cass. Dio 57, 24 Cyzicus. — Newton,
Halicarnass i No, loi (vgl. 2 p. 799) Lagina. — Benndorf u. Niemann,
Reisen in Lykien i S. 61 Sidyma. — Petersen, Reisen in Lykien 2 S. 186
Xanthus. S. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. X — XL
40) (zu S. 468.) Monum. Ancyr. (lat. 2, 21) ed. M.- p. 44: [nomen
meum senatus consulto inc]lusum est in saliare carmen. Cass. Dio
51, 20: ig rovg viivovg avrbv i'i, i'cov roig d'eoig iyyQcccpea&ai. Libation
für Augustus bei Privat- Gastmählern s. Becker-Rein, Gallus i, 206.
Ovid. fast. 2, 637:
Et bene nos, patriae, bene te pater optime Caesar
Dicite suftuso sint rata verba mero.
Horat. carm. 4, 5, 31:
hinc ad vina redit laetus et alteris
te mensis adhibet deum.
41) (zu S. 468.) Monum. Ancyr. lat. 2, 21 — 22: et sacrosan[ctus
ut essem .... et ut q]uoa[d] viverem, tribunicia potestas mihi [esset,
lege sanctum est].
42) (zu S. 468.) Plin. n. h. 22, 13: ipsum Augustum M. Cicerone
filio consule idibus Septembribus senatus obsidionali (corona) donavit:
adeo civica non satis videbatur. nee praeterea quemquam hac in-
venimus donatum.
43) (zu S. 468.) Wie lange das Dankfest nach dem Siege von
Actium dauerte, lässt sich nicht feststellen; im Monum. Anc. ed. M."
p. 22 sagt Augustus nur im Allgemeinen: [Dies autem pe]r quos ex
senatus consulto [sjupplicatum est, fuere DC[CCLXXXX].
44) (zu S. 469.) Der Bogen von Brundusium ist spurlos ver-
schwunden; aber durch neuere Ausgrabungen in Rom zwischen dem
Tempel des Castor und des Divus lulius sind die Fundamente eines
Triumphbogens des Augustus blossgelegt worden, vgl. Richter, O.,
256
V. 6. Heimkehr.
Triumphbogen des Augustus, s. Jahrb. des Archäol. Inst. 4 (i88g) 151.
Sie wurden ursprünglich auf den Partherbogen des Augustus bezogen,
vgl. Mittheil. d. Rom. Inst. 1888, gg und Bull, comraunale III 3 (1888)
p. 167. Neuerdings bezieht man sie aber auf den Bogen nach der
Schlacht bei Actium (s. Müller, Iw., Handb. d. class. Alterth. 3 S. 802 — 3):
Regia
Arcus
Aedes Augusti
Divi lulii
i/-\«
II II
Vgl. auch den Plan bei Hülsen, die Regia, Jahrb. d. Arch. Instituts 4
{i88g) S. 22g.
45) (zu S. 46g.) Strabo 10, 5, 3 p. 486: av tfj FvccQa uqoGoq^i-
oQ'slg e'yvav oicofiLov vno akiecov ßvvomovfjisvov' anaiQovxsg 8 ide^dixe&a
TtQSößsviTjv iv&ivöe cog KaißaQcc TtQOKE'](^eiQi6[iivov^ twv ccXiecov xivu (rjv
(5' iv KoQiv&oj KmöaQ, ßaöl^fov int rov 'd'Qia^ßov rbv L^fzTtcxdj'')' GvfinXscov
öi] eksys nQog rovg nvd'Ofi.ivovg, ort TCQSOßsvot tieqI oiovcpiß^ov rov cpoQOv'
rskotEv yaQ d^aj^fiag Enatov TrevTTjxovr«, nal tag EKcaov '/^ctXsTtüg av
rElovvrsg.
46) (zu S. 46g.) Sueton. Aug. g2: Apud insulam Capreas veter-
rimae ilicis demissos iam ad terram languentisque ramos convaluisse
adventu suo adeo laetatus est ut eas cum re p. Neapolitanorum per-
mutaverit, Aenaria data. Nach Cass. Dio 52, 43 geschah der Tau.sch
im J. 725/2g. Strabo 5 p. 248: NEccnoXlrut. 6e kcA ruvri]v (Capri) %ciXE-
6ypv ^ TToXEfia) öe anoßaXovxEg rag IIi&r^KovGöag aniXaßov nuXtv^ Öovrog
avtotg KcciOaQog rov 2sßa6rov^ rag ös KaTtQEag i'öiov noirjGafiEvov KrT]fia
nal Tiaroi'iioöofjiijGavrog.
47) (zu S. 470.) Donat. vita Vergil. 11, 40 (Sueton. ed. Reiffersch.
p. 61): Georgica reverso post Actiacam victoriam Augusto atque
Atellae reficiendarum faucium causa commoranti per continuum qua-
triduum legit suscipiente Maecenate legendi vicem quotiens inter-
pellaretur ipse vocis offensione. Die Erzählung ist bis jetzt stets, z. B.
noch kürzlich von O. Ribbeck, auf die Zeit unmittelbar vor dem drei-
V. 7- Triiimjjb und Friede. 257
fachen Triumph bezogen. Neuerdings hat aber Wageningen, I. van,
de Vergilii Georgicis, In.-Diss. (Rheno-traiectina 1888) p. 4 — 24: de
temporibus, quibus Georgica scr. s., dagegen Widerspruch erhoben;
er hat Cass. Dio 51, 22 § 4 u. 9 herangezogen, um jene Vorlesung
der Georgica in etwas spätere Zeit herabzurücken.
7. Capitel.
Triumph und Friede.
Vorbemerkung. Der Typus der Münze ist ebenso echt alexan-
drinisch, wie das Epigramm des Philippus (Anthol. Palat. g, 285), das
gemacht zu sein scheint, um den Münztypus zu erläutern. Eine
Elephantenbiga zeigen die Münzen des Augustus nach ägyptischem
Vorbild; vgl. Imhoof-Bkuner, Monnaies gr. pl. J No. 11. Ausser dem
M. Durmius haben noch andere Münzmeister des Augustus, Aquillius
Florus (Cohen i'^ p. 112 No. 354) und Petronius Turpilianus (Cohen i^
p. 132 No. 479 — 82), ein Elephantengespann auf ihren Münzen dar-
stellen lassen. — Revue num. frany. 1874 — 77 p. 495 No. 95: Münze von
Myti[lene] (unter Tiberius), auf der einen Seite Augustus auf einer
Elephantenquadriga. Der Gedanke, der dem Epigramm und den
Münztypen zu Grunde liegt, ist natürlich älter; schon Pompeius hatte
die Absicht, auf einer Quadriga von Elephanten zu triumphiren. Hist.
rom. rell. ed. Peter I p. 316 fr. 2 (= Plin. n. h. 8, 4). Plutarch.
Pomp. 14.
i) (zu S. 471.) Cass. Dio 51, 20: tijv te ^yikqav iv i] av ig xrjv
nohv söiX&y &v6iai,g re navörjfil ayaXd'fivai kuI UQav ael ayeöd-ai. c, 2 l :
xal «'üTOiJ ig tijv 7roA.1v ißsKd'ovTog ol' re aXXoi e'&vöav, waneq ei'^^jxai
xal 6 vnarog OvaXs^tog Uoxixog' — ovxog ovv öjjfioöia %al avxbg
VTCEQ xe xov örjuov nal vueq xTjg ßovXijg inl xi] xov Kcdoaqog acpi^ei
ißov^^vxr]GEv. 0 (nj/TTO) n^oxsoov inl ^tjöevbg aXXov iyeyovei.
2) (zu S, 472.) Lebas 3 n. 1660'' (Magnesia a./Sip.): 'O 8i]^og
MsßadXav UoxiTOv avd-vnccxov ^ 7tdxQ[^co\va xal svSQyixrjv^ öid TtQoyovav
X'fig TtoXsag. Conze, Ausgr. in Pergamon (Berlin 1880) S. 79: 'O [^jjjuog]
ixi^fjöev MaQKov OvaXiQiov MsßßccXXav (cos. 725/29, Statthalter v. Asien;
vgl. Waddington, fastes des prov. asiat. No. 52. Borghesi, Oeuvr. 1,412).
Mionnet 4, 367 n. 984 (Phrygien): Hsßaßrog ■ Zvvvaöicov • (sein Kopf),
R OvaXsQiog ■ avd'VTiatog (lupiter). C. I. L. VI 9700: Tyrannus | nomen-
clat I Potiti ■ Messallae • Ueber seinen Sohn s. Ephem. epigr. 3 p. 13.
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. I7
2c8 V- 7- Triumph und Friede.
3) (zu S. 472.) Monum. Anc. (lat. 3, 17) ed. M.^ p. 58: In colon[i]s
militum meorum consul quintum ex manibiis viritim millia nummum
singula dedi; acceperunt id triumphale congiarium in colo[n]is homi-
num circiter centum et viginti milia.
4) (zu S. 472.) Monum. Anc. (lat. 3, 7) ed. M.- p. 58: Plebei Ro-
manae viritim — — — nomine meo -HS- quadringenos ex bellorum
manibiis consul quintum dedi (725/29). Cass. Dio 51, 21: xal roig
ar^ariataig k'öaKi ri.va, to5 re Si^fxa xa^' Ixaröv ÖQaiiiccg 7tQor£QOig fisv
roig ig avÖQccg reXovöiv, msna de %ai xolg naiol öia tbv MccQKeXlov rbv
adEXq)iöovv, öiivetfiev.
5) (zu S. 472.) Cass. Dio 51, 21: rovg te vnoGxQavriyovg hki £7rry-
vi6s Kcd irlfiriaev aönsg sl'&ißro^ %cd x6v ts ^Ayqinitav aXXoig te ri6i kuI
Grj^EiG) KvavoEiSEi vavKQarrjTMÜ n(ioöEn£6E(ivvv£ , xal rotg GtQaricoraig
l'öcoKE xiva. Nach Sueton. Aug. 25 erhielt Agrippa die meerblaue
Flagge schon nach dem sicilischen Kriege. Admiralsinsignien auf
Münzen s. v. Sallet's Ztschr. f. Numism. 12, 132. Alterth. von Perga-
mon 2 Text S. 118 — ig A. 10. Vgl. o. S. loi A. 9.
6) (zu S. 472.) Porta triumphalis s. Becker, Rom. Topogr. S. 145.
Jordan, Rom. Topogr. i, i S. 240. loseph. b. iud. 7, 5, 4: nqog 81
X7]v TtvXrjv avxog avEydiQEi xrjv arcb xov ni^nEöd-ai öi avxrig aal xovg
&Qi.a^ßovg xfjg TtQoßriyoqiag an ccvxäv xEtvyylav.
7) (zu S. 472.) Monum. Anc. (lat. i, 21) ed. M.^ p. 10: [tris
egi cjurulis triumphos. (gr. 2, 9): \E%'Qiä^ßBv6<x\ XQig [i]??' UQfiaxog.
Der Sextilis wurde später auch aus dem Grunde Augustus genannt
(Macrob. Sat. i, 12, 35:) cum imp. Caesar Augustus mense Sextili
triumphos tres in urbem intulerit. Vgl. den dreifachen Triumph des
Dictators Caesar: Cass. Dio 43, 19. Plutarch. luL Caes. 55. — C. I. L. I
p. 478:
Imp. Caesar de Dalma[tis] eid. Sex."}
triumph. palmam dedit ■ ,
^ ^ ^725/29
Imp. Caesar A[igy]pto XIIX k. Sept.
triumphavit
(rc. XIX, XIIX k. Sept. Monum. Anc. ed. M.^ p. 10). C. I. L. I 328
(Aug. 14.): August ■ triump(havit) (a. 725/29). Euseb. ed. Schoene, 2,
p. 140 z. J. Abrahams 1986 = 724/30: Avyovaxog tie^ov i&Qtcc(i-
ßEvGE &QlafjLßov, falsch statt 718/36; vgl. Monum. Anc. ed. M.- p. 10.
Momrnsen a. a. O. citirt eine Reihe von Stellen, die deutlich zeigen,
dass der Caesar drei Triumphe hinter einander feierte; es ist nur
ein Versehen, dass die barberinischen Triumphaltafeln bloss zwei
Triumphe erwähnen.
V. 7- Triumph und Friede.
259
I. (13. August) I II. (14. August)
Cass. Dio 51,21: Pannonier,Delraater, Seesieg von
lapyder (u. Nach- Actium
bam), Kelten und
Galater
Liv. perioch. 133: ex lUyrico
Sueton. Aug. 22: triumphos tris egit
Delmaticum
ex Actiaca
victoria
Actiacura
III. (15. August)
UnterwerfungAe-
gyptens
de Cleopatra
Alexandrinum
continuo triduo
omnes.
Die Angaben des Orosius 6, 20, i, dass der Caesar am 6. Januar
triumphirt und zugleich den lanusbogen geschlossen habe, sind ten-
denziös und werthlos.
8) (zu S. 472.) C. Carrinas, der die Moriner unterworfen und
die Sueven über den Rhein zurückgetrieben hatte (Cass. Dio 51, 21),
durfte für seinen Sieg nachträglich noch in eigener Person triumphiren
(C. I. L. I p. 478).
9) (zu S. 473.) Cass. Dio 51,2: (Alexander, Bruder des lamblichus)
v.aX Tovrov ori (iia&bv avrrjv zTjg iKeivov KUfrjyo^lag £iXi](f>£t,^ xai fg ta
STttviKia TtuQayaymv ccneursiveu.
10) (zu S. 473.) Strabo 12, 3, 6 p. 543: ^AötarÖQi'^ 6 Jo^vbkXuov
TBXQDcq'jiov FaXarmv vibg — — — ^^Qt■afJl.ßev^^Elg Se fisra rrjv iv Aktlco
vUrjv E6(pDcyi] ju.f'9'' vtov. Ueber das Schicksal seiner beiden Söhne,
die ebenfalls im Triumph mit aufgeführt waren, und den Edelmuth
des jüngeren, der für den älteren starb, s. Strabo p. 558 — 59.
11) (zu S. 473.) Cass. Dio 51, 21. Monum. Ancyr. (lat. i, 27) ed.
M.- p. 22 — 2T,: [In triumphis meis] ducti sunt ante currum m[e]um
reges aut r[eg]um lib[eri novem]. Gemeint sind i) Alexander, 2) Cleo-
patra, 3) Alexander von Emesa, 4) Adiatorix, 5) seine Frau, 6) Dyteu-
tos, 7) sein jüngerer Bruder. Ausserdem werden wir uns noch diesen
oder jenen illyrischen oder gallischen Häuptling hinzuzudenken haben.
Euseb. ed. Schoene 2 p. 140 z. J. Abrah. 1990: Triumphum victoriae
constituit Augustus; in Cleopatrae (sc. de Cleopatra) triumpho Sol et
Luna eins liberi apparuere.
12) (zu S. 473.) Propert. 2, i, 31 ff.:
Aut canerem Aegyptum et Nilum, cum tractus in urbem
Septem captivis debilis ibat aquis,
Aut regum auratis circumdata coUa catenis
Actiaque in Sacra currere rostra via.
13) (zu S. 473.) Sueton. Aug. 41: invecta urbi Alexandrino
triumpho regia gaza taintam copiam nummariae rei efficit, ut foenore
deminuto plurimum agrorum pretiis accesserit.
17*
2 5o ^- 7- Triumph und Friede.
14) (zu S. 474.) Sonst pflegten die italischen Städte dem Triura-
phator durch eigene Gesandte goldene Kränze überreichen zu lassen,
Plutarch. Aemilius Paullus 34: 'Eqpf^f;^ 6s rovroig ixofil^ovro y^Qvöol
Gtecpavoi TSXQaKoGioi xo nlTid-og, ovq at noXeig aQiOxsia xi]g vioirjg xa
Al^illa (lExa TiQEößcicbv eTtSfitl^av. Zur Zeit des Caesar war es Sitte,
dass jede der 35 Tribus 1000 Pfund Gold zu diesem Zwecke be-
willigte; dieses Ehrengeschenk wurde damals, ebenso wie später, vom
Caesar nicht angenommen. Monum. Ancyr. (lat. 4, 26) ed. M.^ p. 8g:
Auri coronari pondo triginta et quinque millia municipiis et colonis
Italiae conferentibus ad triumpho[s] meos quintum consul remisi.
Cass. Dio 51, 21: TiaQCi x&v TtoXecov xäv iv xy ^IxaXia xb iqvßiov xo
xolg öxecpavoLg TC^off/jxov ovk iöi^axo.
15) (zu S. 474.) Cass. Dio 51, 21: xu ^sv uXka xaxcc x6 vofii^o-
usvov IW^a^f, xbv ös (5?j övvvTtaxov xovg xs Xoinovg ocQiovxcig TiEQislde
TtciQa xb iiad'eöti^Kbg iniöTtOfjiivovg oi ^excc xcöv Xom&v ßovXsvxmv xcjv
6vvveviKi]KÖx(ov' elco&eöav yaQ 01 ^ev i]yel6Q'cii oi 8e E(pmE6%c(L.
16) (zu S. 474.) Mommsen, R. St.-R. i- S. 394 A. Die Aeusser-
lichkeiten beschreibt Plutarch beim Triumph des Aemilius Paullus in
seiner Biographie c. 34: Etr' avxbg STteßakkev aq^axi Key.oöiiTjfiivo) Öia-
7tQ£7t&g iTttßeßvjKmg, civr}Q nal ölxa xoeavxrjg i'^ovalag cc'^to&iaxog^ ccXovq-
yidcc yQvßOTfCiöxov a^neyßiiEvog Kai 8ccq)Vi]g yiX&vu xrj de'^iä TtQoxsivcov.
Dasselbe gilt auch von dem dreifachen Triumph des Caesar. Den
prächtigen Triumphwagen benutzte später der Kaiser Nero für seinen
Scheintriumph, s. Sueton. Nero 25.
17) (zu S. 474.) Sueton. Tiber. 6: pubescens Actiaco triumpho
currum Augusti comitatus est (Tiberius) sinistriore funali equo, cum
Marcellus Octaviae filius dexteriore veheretur. Praesedit et asticis ludis
et Troiam* circensibus, ductor turmae puerorum maiorum. — Astici
darf nicht geändert werden in Actii, s. Mon. Anc. ed. M,'^ p. 43 n.
Vgl. die griechische Inschrift Ephem. archaiol. 1885 p. 143: [xbv 6xi-
(pa\vov /iiovvGiuiv xs tcov iv aöxst. xQaywiS&v, und Sueton. C, Caligula 20:
edidit — — Syracusis asticos ludos.
18) (zu S, 474.) Cass. Dio 51, 20: xovg 6vvvMi^6avxdg 01 ßovlsv-
xag iv 7tSQLTC0Qq)VQ0tg [{.uaiotg xrjv Tto^itrjv avxü ev^ne^ipcci^ xqv xe rjfiEgav
iv r] av ig xrjv TtoXiv ißEXd-rj ^völaig xe navSrjfil ayaX&jjvav Kai lE^av
hl ayEö&cci. Vgl. Mommsen, R. Staatsr. i^ S. 397 A.
19) (zu S. 474.) Mon. Anc. (lat. 4, 23 — 24) ed. M.- p. 88: ,Don[a
e]x manibiis in Capitolio et in aede divi lu[l]i et in aede Apollinis
et in aede Vestae et in templo Martis Ultoris consecravi quae mihi
constiterunt i¥r circiter milliens. Cass. Dio 51, 22 (vgl. c. 17). Wenn
Augustus (Mon. Anc. ed. M.'-^ p. 18) erzählt: [saepe laurjus deposui
in Capi[tolio], so bezieht sich das auf Siege, nach denen er nicht
V. 7- Triumph iiiul I'riede. 26 1
triumphirte. Die Angaben Sueton's sind also übertrieben: Sueton.
Aug. 30: Aedes sacras .... opulentissimis donis adornavit, ut qui in
cellam Capitolini lovis sedecim inilia pondo auri (fast 1 4 IMillionen Mark)
gemmasque et margaritas quingenties sestertii (fast 1 1 Millionen Mark)
una donatione contulerit.
20) (zu S. 475.) Servius ed. Thilo 3 p. 277 zu Verg. Georg. 3, 2g:
— — navali surgentis aere coluranas.
Dazu Philargyrius : Columnas dicit quae in honorem Augusti et Agrippae
rostratae constitutae sunt, Servius dagegen: Augustus victor totius
Aegypti . . . multa de navali certamine sustulit rostra, quibus conflatis
quattuor effecit columnas, quae postea a Domitiano in Capitolio sunt
locatae, quas hodie conspicimus.
21) (zu S. 475.) Monum. Ancyr. lat. 4, i ed. M.- p. 78: Curiam
et continens ei Chalcidicum — — aedem divi luli — — feci. Vgl.
die Anmerk. p. 7g — 80. Cass. Dio 51, 22: t6 t£ 'A&'qvaiou xo (so der
c. Venet. ; nal t6 die schlechten Hss.) XciXKi8i,Kov wvo^iaGidvov ncd x6
ßovksvri^Qiov t6 IovXulov xo iitl ry xov Tiaxqog avxov xiiirj ysvoiisvov
Ka&iiQcoßsv. Das Heiligthum der chalcidischen Minerva identificirt
Mommsen a. a. O. mit dem Atrium Minervae in der achten Region
der Stadt,
22) (zu S. 475.) Der Tempel des Divus lulius war (s. o. S. 53)
im Jahre 712/42 gelobt (Cass. Dio 47, 18) und wurde am 18. August
725/2g geweiht, C. I, L. I p. 3gg Aug. 18. Seine Substructionen sind
neuerdings blossgelegt, s. Jordan, Hermes g, 342 und — , R. Topogr.
I, 2 S. ig7 u. 406 — 7 A. 125. Richter, O., Die Augustusbauten auf
dem Forum Rom., Jahrb. d. Arch. Inst. 4 (i88g), 137 ff.: Grundriss
des Tempels S. 140, Reconstruction S. 141. Dargestellt auf Münzen
vom J, 718/36 — 720/34 S. 150 und anderen aus der Zeit Hadrian's
S. 144, s. Jordan, Rom. Topogr. i, 2 S. 40g A. 126.
2^) (zu S. 475.) In der lex Quinctia vom J. 745/g heisst es: pro
rostris aedis divi luli (Frontin. aq. 12 g).
24) (zu S. 475.) Strabo 14 p. 657: ^v de Kai 1] avadvo^ivr] 'AcpQo-
dlxrj (des Apelles), 7) vvv avdnsixai tc5 '&e(p KaiöaQi iv 'Pcofir], xov
^sßaOxov ccvccd'evtog tc5 tikxqI vrjv ägy^r^yeriv xov yivovg avxov' cpußl Se
xolg K(poig ccvxl tfjg yQCicprjg inaxov xaXdvxwv cccpeGtv ysysod-ai xov tiqoö-
XK'i'&ivxog gjOQOv. Plin. n. h. 35, gi: Venerem (des Apelles) exeuntem
e mari divus Augustus dicavit in delubro patris Caesaris quae Anadyo-
mene vocatur, versibus graecis tali opere, dum laudatur, victo sed
inlustrato, cuius inferiorem partem corruptam qui reficeret non potuit
reperiri. verum ipsa iniuria cessit in gloriam artificis.
25) (zu S. 475.) Monumentum Ancyranum (lat. 4, 31) ed. M.^
p. go: T[e]r munus gladiatorium dedi meo nomine. Cass. Dio 51, 22:
25? V. 7- Triumph und Friede.
iv d^ ovv vi] rov tjqmov oöicoGei, äymveg xe TtavTodanoi iyivovro^ Kai xr\v
Tqoiav EvnaxqlSai -waiösg l'mtsvöav^ avÖQsg xe sk xäv ofioimv GcpiGiv tili
XB KeXrjXcov Kai ini avviOQidiov xav xt xsQ'QlitTKOv ävxrjycovioavxo ^ Kvtvxog
xe xig Ovixühog ßovXsvxrjg e^ovofiaxrjaEv. Sueton. Aug. 43: Ad scenicas
quoque et gladiatorias operas et equitibus Romanis aliquando usus
est, verum prius quam senatus consulto interdiceretur.
26) (zu S. 475.) Schneidewin, D. Thyestes des L. Varius Rufus,
Rh. Mus. N. F. I, 106 ff. (vgl. 2, 638); S. 107: L. Varius cognomento
Rufus Thyesten tragoedia[m] post Actiacam victoriam Augusto
ludis in scena edidit. pro qua fabula ii& deciens accepit.
27) (zu S. 476.) Macrob. Sat. 2, 4, 2g: Sublimis Actiaca victoria
revertebatur. occurrit ei inter gratulantes corvum tenens, quem insti-
tuerat haec dicere ave Caesar victor imperator. miratus Caesar
officiosam avem viginti milibus nummum emit. socius opificis, ad quem
nihil ex ilia liberalitate pervenerat, adfirmavit Caesari habere illum et
alium corvum, quem ut adferre cogeretur rogavit, adlatus verbis quae
didicerat expressit ave victor imperator Anton i. nihil exaspera-
tus satis duxit iubere illum dividere donativum cum contubernali.
§ 30: salutatus similiter a psittaco emi eum iussit. idem miratus in
pica hanc quoque redemit. exemplum sutorem pauperem soUici-
tavit ut corvum institueret. ad parem salutationem, qui inpendio
exhaustus saepe ad avem non respondentem dicere solebat opera et
impensa periit, aliquando tamen corvus coepit dicere dictatam salu-
tationem, hac audita dum transit Augustus respondit satis domi
salutatorum talium habeo. superfuit Corvo memoria ut et illa qui-
bus dominum querentem solebat audire subtexeret opera et impensa
periit. ad quod Caesar risit emique avem iussit quanti nuUam adhuc
emerat. Martial. 14, 73: Psittacus
Psittacus a vobis aliorum nomina discam:
Hoc didici per me dicere „Caesar, have",
28) (zu S. 476.) Ludus Troiae s. Cass. Dio 43, 23; 48, 20; 4g, 43.
Sueton. lul. Caesar 3g; Aug. 43; Tiberius 6. Plutarch. Cato min. 3.
Peter, Histor. rom. fragm. p. 270: Baebius . . Macer dicit a Caesare
Augusto pueris qui luserunt Troiam, donatas esse galeas et bina
hastilia. Die Schilderung, die Verg. Aen. 5, 556 ff. (dazu Servius) vom
Trojaspiel z. Z. des Aeneas gibt, ist die beste Schilderung dieses
Spiels z. Z. des Augustus. Eckhel, d. n. 6, 170. 8, 377. Weichert,
L. Varius p. 301. Klausen, Aeneas u. d, Penaten 2, 821. Rasch,
Fr., De ludo Troiae, Jena 1882 (Progr.). Marquardt-Wissowa , Rom.
Staatsverw. 3, 525. Mommsen, R. St. -Recht 3, 3 i A. 3 u. 524. Büdinger,
Die römischen Spiele und der Patriciat, S.-B. der Wiener Akad. 123
(i8go); darin Benndorf, Ueber das Alter des Trojaspiels.
\
V. 7. Triumph und Friede. 263
2 g) (zu S. 477.) Das Nashorn war damals noch so selten in Rom,
dass es auch später noch besonders ausgestellt wurde, Sueton. Aug. 43.
30) (zu S. 477.) Sueton. Aug. 25: Neque post bella civilia aut
in concione aut per edictum uUos militum commilitones appellabat
sed milites ac ne a filiis quidem aut privignis suis imperio praeditis
aliter appellari passus est.
31) (zu S. 477.) Sueton. Aug. 4g: Augustus Hess sich von See-
soldaten bewachen dimissa Calagurritanorum manu, quam usque ad
devictum Antonium — — circum se habuerat.
S2) (zu S. 478.) Livius perioch. 133: In urbem reversus tres egit
triumphos, unum ex Illyrico, alterum Actiaca victoria, tertium de Cleopatra,
imposito fine civilibus bellis altero et vigesimo anno, s. Fischer, Römische
Zeittafeln S. 374. Vellei. 2, 8g: Finita vicesimo aimo bella civilia.
lanus.
^^) (zu S. 478.) Mon. Anc. (lat. 2, 42) ed. M.^ p. 4g: [ianum]
Quirin[um quem cljaussum ess[e maiores nostri voluerjunt, [cum p]er
totum i[mperium pojpuli Roma[ni terra marique esjset parta vic[torii]s
pax, cum pr[ius, quam] nascerer, [a condita] u[rb]e bis omnino clau-
suni [fjuisse prodatur m[emoriJae, ter me princi[pe senatjus claudendum
esse censui[t]. Vgl. Masson, lo., lani templum Christo nascente resera-
tum, Rotterd, 1 700. Castalio, I., De templo Pacis atque de lani Gemini
templo belUque portis, s. Graevius, Thesaur. antiq. 4 p. 1850. Hist.
et mem. de l'acad. des inscr. et b. lettr. 4g (1808) p. 385: Ste. Croix,
sur la clöture du temple de lanus. III Id. lan. 11. Jan. 725/2g(?).
Mommsen C. I. L. I p. 384 (fasti praenestini) : D[ebellavit Imp. Caes.
Augustus tertium] ab Romulo et Ianum c[lausit se V et Appuleio cos.]
Cass. Dio 51, 20: TtXsiöTOv (5' ofxmg vtisq nävra t« iprj(pi6&evTa 01
v7ceQi^6&v) ort rag rs rcvkag rag tov ^lavov mg Kai Ttavriov öcpiöi x&v
TioXi^(ov TiavteX&g Ttsnavfiivonv euleiöav, xal xb olcoviö^a t6 rrjg vyieiag
E7toir}6av. Sueton. Aug. 3 1 : Nonnulla 'etiam ex antiquis caerimoniis
paulatim abolita restituit, ut Salutis augurium. Ueber d. Augurium Salutis
s. Preller, Rom, Mythol,'^ S. 601. Sueton. Aug. 22: Ianum Quirinum
semel atque iterum a condita urbe ante memoriam suam clausum
terra marique pace parta ter clusit. Plutarch. de fort. Rom. g (III p. 3g6
ed. D.): Metcc <^e tovrov rbv ivtavrbv av&ig avsco^^ij, Kai diifieivav oi
noXEfxoi axQt Tilg iv ^ÄKxia viKrjg KaißaQog' xoxs 6e ^Qyrjöe xa 'Pcofialtov
OTtXa iQÖvov ov noXvv' ai yciQ cmb Ravxäßqav xaqayxd -nai FaXaxlag
avQQaystöai FsQfjLavoig, GvverdQa'^av xi)v elQ^vrjv. Livius l, ig: Bis
deinde post Numae regnum clausus fuit (lanus): semel T. Manlio con-
sule post Punicum primum perfectum bellum, iterum, quod nostrae
aetati dii dederunt, ut videremus post bellum Actiacum ab impera-
2 04 ^' 7- Triumph und Friede.
tore Caesare Augusto, pace terra marique parta. Vellei. 2, 38: Im-
mane bellicae civitatis argumentum, quod semel sub regibus, iterum
T. Manlio consule, tertium Augusto principe lanus Geminus clausus
dedit. Florus 2, 34(64). Oros. 6, 20, 8, Ovid. fasti 3, 881 f.:
lanus adorandus cumque hoc Concordia mitis
et Romana Salus araque Pacis erit.
Cass. Dio 54, 35. Münzen mit der Darstellung des geschlossenen
lanusbogens s. Cohen i^ p. 28g vgl. I. S. 481 und Sabatier, M^daill.
rom. imp6r. pl. 10 n. 17 — 20: lanus (unter Nero).
Ovid (fasti i, 275 ff.) erläutert im Zwiegespräch mit dem Gotte
den Sinn der Handlung:
275 ,,Ara mihi posita est parvo coniuncta sacello:
hoc adolet flammis cum strue farra suis."
,,At cur pace lates, motisque recluderis armis?"
nee mora, quaesiti reddita causa mihi est.
,,Ut populo reditus pateant ad bella profecto,
280 tota patet dempta ianua nostra sera.
pace fores obdo, ne qua discedere possit:
caesareoque diu nomine clusus ero."
34) (zu S. 479.) Aus der ägyptischen Beute weihte Augustus im
Tempel des lanus ein Werk des Scopas oder Praxiteles. In Rom
benannte man es als lanus pater; der griechische Bildhauer hatte
wohl nur eine Doppelherme machen wollen, in Rom wurde sie jedoch
so stark mit Gold eingefasst, dass sie als lanus gelten konnte. Plin.
n. h. 36, 5, 28: (Par haesitatio est — — Niobae liberos morientes
Scopas an Praxiteles fecerit) item lanus pater in suo templo dicatus
ab Augusto ex Aegypto advectus utrius manu sit iam quidem et auro
occultatus. Dieser lanustempel ist natürlich zu unterscheiden von dem
berühmten lanusbogen.
35) (zu S. 479.) Traum des Cicero von dem jungen Octavius.
Plutarch. Cicero 44: 'Sl 'Pco^cdoi, nsQccg v^lv e(xg)vkio3v noXsfKov ovrog
rjyefiav yevofievog.
36) (zu S. 479.) Appian. b. c. 5, 130 (a. 718/36): KaxT^yyekU rs
atQrjVfjv HCil av&vfjilavy ig rilog tav ificpvXioav avrjQrjfiiv(ov — — xal
äozrjuev 1^ etxrov, iTtiyQccq^rjv ejovScc^ ort
Jr\v eiQrjVijv iöraGiaGixivriv ix noXXov GvviaTrjGe xorra t£ yfjv Kai d'dXaTtav.
Cass. Dio 54, 35. Augustus errichtet im J. 743/11 Statuen der Salus,
Concordia und Pax.
37) (zu S. 480.) Newton, Halicamass and Cnidos 2, 2 p. 695
pl. LXXXVII: [c(.V'&Q(07to]ig iyaqiGuxo KaiGuQa tbv SaßaGxov Ttarfi^a]
jitav xfig \ßuv]xov n\cc\xQiöog — — E(oxf]Qci \xov\ %\ol\vov x&v avd'QCOTcav
V. 7- Triumph und Friede. 265
yevovg ov \i]] TtQOvoia rag [Tcat'Jrwv £i»[;(Jag ovk inXrjQMGe fiovov, idka
%al tJ7rf^[^H£v]. siQtjvevovöli] (lev yaQ yfi x«t d'äXaxxa^ noXsig de
Dcv&ovßiv Evvo(.iLcc [o^iiovoiu T£ Kul £vaxY\Qut. Vellei. 2, 89: Finita vice-
simo anno bella civilia sepulta externa revocata pax, sopitus ubique
armorum furor, restituta vis legibus, iudiciis auctoritas, senatui maiestas,
imperiura magistratuum ad pristinum redactum modum — — redit
cultus agris, sacris bonos, securitas horainibus — — .
38) (zu S. 480.) C. I. L. X 2605 (Puteoli): luliae Paci. Not. d. scavi
1887 p. 556. No. 837: lulia 1 Cl I Irena. C. I. L. VI 20537: lulia Irena.
3g) (zu S. 480.) C. I. L. VI 591 1 : L • Licinius d • 1 • Paxs • C. I, L.
II 2063 : P • Manlius Pax.
40) (zu S. 480.) C. I. L. XIV 3933: Pacxea Zoe. Not. d. scavi 1886
p. 124 No. 7 (Via Noraentana): Paxaea A • 1 • Viticula. Not. d, scavi 1886
p. 392 No. 325:
A ■ Paxaeus Philoxenus.
„ Primus.
„ „ Rufus.
Paxaea AI- Nardis.
41) (zu S. 480.) De pace Augusta s. Spannheim, de praestantia
numor. (Amsterdam 167 i) p. 848. Mouseion t. ev. schob (1875 — 76)
p. 16 n. Qy: ^O dfjfiog j 6 KaiöaQscov MvQecvaCcav \ AvroKQdroQi KaiaccQt
&ew, I via 0£oO, öeßaaza) vtisq \ siQi'ivtjg öeßaörrjg \ Kcc&ieQcoöev. C. I. L.
XII 4335 (Narbo; „saec. I fort, ineuntis"): Paci-Aug (Schild und Eichen-
krone) I T • Domitius Roraulus | votum posuit etc. C. I. L. XIV 2898
(Praeneste; ara eleganter sculpta): Paci • August | sacrum | decuriones
populusque | coloniae Praenestin. C. I. L. VI 199 („litteris elegantissi-
mis"): Paci • August ] sacrum | L • Caesilius • Tauriscus . Greek
coins in the Br. Mus. Pontus p. 179 <^pl. 34, 3): NiKOfirjdeav (Kopf
des Augustus), R 'Eni av&vnccrov 0(OQiov OIcckkov (Eirene langbekleidet)
Elgrivr} (= Mionnet 2 p. 466 No. 303). Wegen Kos s. Leake, Num.
Hellen. Insular Greece p. 13: 2;£^K(rrdg (Kopf desselben), ft (weib-
licher Kopf) EiQrjva (mit umgekehrten Buchstaben b u. V) • 2oq)OKlfig.
üsßaöTog (Kopf desselben), Vc (weiblicher Kopf) Eifjavca ■ I!o(poKXfig.
42) (zu S. 481.) Catalogue of greek coins of the Br. Mus. Mace-
donia p. 139 (Uncertain towns; Time of Aug. [?]):
• Fictori /Pflügerx
No. 17: Pa eis (Kopf der Livia[?] • Septum 1 mit |.
lulia [?]) Ilvir quin VOchsen/
No. 18: M • Fictorius M • Sep- I^ M • Fictorius • IM • Sep-
tumius Ilvir qui tumius Ilvir quinq
/sechseckige Stadt mit zwei\ /Amazonen- \
\Thoren und sechs Thürmen/ \ schild /
s
Ig
0
0
r^
"S
Ö
0
(ü
^3
lö
C
C/2
=3
S
d
V
V.
C
■53
2 06 V' 7- Triumph und Friede.
Imhoof- Blumer, Monnaies gr. p. 87 No. 102 bezieht diese Münzen
auf die Colonie Pella; dieselben Quinquennalen auf der Münze No. lOi
nennt auch eine andere, die aus dem J. 729/25 stammt. Besonders
häufig erscheint Livia mit den Attributen der Fax, z. B. Mionnet,
Supplem. 9 p. 247 No. 142.
43) (zu S, 481.) Mionnet 6 p. 668 n. 387: Imp • Caes • Divi • f •
cos • VI • libertatis ■ P • R ■ vindex • (sein Kopf im Lorbeerkranz), ß: Fax
(mit Cista und Heroldstab; a. 726/28); s. Babelon 2 p. 61 No. 147.
Sabatier, Medailles rom. imper. pl. 3. Revue numism. franc,-, 1861
p. 483 — 4, Cohen 1' p. 92 n. 217: Augustus cos. XI (sein Kopf;
731/23), B: Faci perp. (Tempel mit sechs Säulen und Altar). Cohen i'''
p. 62 ff. n. 6g: Kopf des Caesar, Pc Caesar Divi f. (Göttin des Friedens
mit Füllhorn und Oelzweig; 719/35 — J 26/28). Von Inschriften ver-
weise ich beispielsweise auf C. I. L. VI 199: Faci. August | sacrum
vgl. Freller- Jordan, Rom. Mythologie 2 (Berlin 1883), S. 250—252.
Röscher, W. H., Ausführl. Lexikon der griech. u. röm. Mythologie u.
d. W. Eirene.
44) (zuS. 481.) Fax lulia- s. Delgado 2 T, 66 No. 1.2. Mionnet i
p. 4 No. 19 und — , Supplem. i p. 9.
45) (zu S. 481.) Von der Ära Facis Augustae wird später die
Rede sein; von Duhn, Annali del instituto archeol. 53 (1881) p. 302
hat es in hohem Grade wahrscheinlich gemacht, dass die schönen
Reliefs (Monumenti del instituto 11 tav, 34 — 36) diesem berühmten
Denkmal zuzuweisen sind.
Münzen aus der Zeit des Augustus mit der Darstellung des ge-
schlossenen lanusbogens gibt es nicht; wegen der Münze S, 481 aus
der Zeit des Nero s. o. S. 264 A. ;^;^.
Reisen des Caesar (Augustus).
Nee est, ut opinor, provincia, excepta
dumtaxat Africa et Sardinia, quam
non adierit.
öueton. Aug. 47.
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
69163 geboren in Rom,
Sueton. Aug. 5. Vellei. 2, 36.
S. 46
23. Sept. , ad Capita bubula.
Vgl. Fischer, Rom. Zeittafeln
S. 223 — 24, s. 0. S. 16 — 17.
Sueton. c. 6: in avito suburbano
iuxta Velitras nutrimentorum
eius ostenditur adhuc locus.
Sueton. c. 94: in avito suburbano
cum primum fari coepisset.
Rom und Umgegend,
Nicol. Damasc. c. 3 : sitt icp'
innaoiav e^oj xov aarswg ngo-
ijft fi'rf TtuQCi avyysvits rj aX-
Xovq zivccg.
. ,, 47
ca. 704/50
Rom ; Leichenrede für
s. Grossmutter lulia.
„ 47
705 49 Anfang
nach VeUtrae.
Nicolaus Damasc. vita Caes. c. 4.
„ 47
d.Bürgerkriege
706/48 iS.Oct.
Rom, Forum, toga vi-
rilis.
» 47
70846
in Rom kranli, nach
den Spielen des Ju-
lius Caesar.
Nicolaus Damasc. c. 9.
709/45
nach Spanien zum
Sueton. Aug. 10. 11. Plutarch.
„ 48
Julius Caesar.
Anton. II.
nach Tarraco, Kalpe,
„ 48
Carthago nova.
Nicolaus Damasc. c. 11.
Munda.
Sueton. Aug. 94.
„ 49
nach Rom.
Nicolaus Damasc. c. 14^15.
,. 49
reist dem lul. Caesar
„ 49
entgegen und geleitet
ihn nach Rom.
Plutarch. Anton. 11.
709/45 Oct. bis
in Apollonia.
Nicolaus Damasc. c. 16. Vellei.
» 51
710 44 März
2, 59. Sueton. Aug. 94.
710/44 Anfang
nach Lupiae.
Nicolaus Damasc. c. 17. Appian.
,. 52
April
b. c. 3, 10.
nach Brundusium.
! Nicolaus Damasc. c. 18. Appian.
1 b. c. 3, II.
» 52
268
Reisen des Caesar (Augustus).
Jahr.
Ort.
18. April
19. April
ca. 27. bis
28. April
Anfang ]\Iai
October
November
II 43 7. Jan.
14. April
27.(?) April
19. Aug.
27. Nov.
Belegstellen.
I. Theil.
Neapel. >
Zusammenk. mit Bai- ]>
bus und Cicero. |
Puteolanum des Phi-
lippus.
Cumanum des Cicero.
Tarracina.
in Rom.
Zusammenkunft mit
M. Antonius : in hor-
tis Pompeianis.
Werbungen in Cam-
panien.
Calatia u. Casilinum.
Teanum u. Capua.
Rückkehr nach Rom.
nach Ravenna u. Ar-
retium.
nach Alba,
opfert in Spoletium.
Forum Cornelii.
Lager vor Mutina.
Entscheidungsschlacht
vor Mutina.
Bononia.
Rubicon.
Marsch gegen Rom
(\'ia Flaminia).
Rom. (Adoption rati-
ficirt).
Rom. I. Consulat.
Rückkehr an d. adria-
tische Küste.
insurla Reni. Trium-
virat.
b. Bononia.
nach Rom.
Cicero ad Att. 14, 10, 3. Wei-
chert Reliquiae p. 25.
Cicero ad Att. 14, 11.
Cicero ad Att. 14, 10, 3.
Appian. b. c. 3, 12; s. O. E.
Schmidt, Jbb. f. cl. Philol. 13.
Suppl. (1884) S. 703.
Vellei. 2, 60.
Nicolaus Damasc. c. 31. Cicero
Philipp. 4, 3.
Vellei. 2, 61. Cicero ad Att.
16, 8: veteranos quiqui Casilini
et Calatiae sunt perduxit. 16,^:
centuriat Capua. 16, 11,6: iter
faciens in Samnium venit Cales,
mansit Teani. Appian. b. c.
3, 40 : j^Q7]fiata cpegcov tig Ka^i^
Tiaviav jjfi. v.kl iiitiat
KccXariav nQwxtjv, STtl d' iv.Bivrj
KaaiXivov, ovo tdads Kanvrjs
Appian. b. c. 3, 41: iv reo toö
"jQtmg LfQca (vor Rom) — iig
zbv viwv rcav dioa^ovQcov.
Cass. Dio 45, 12.
Appian. b. c. 3, 42. Cass. Dio
45, 12: sig Tr]v TvQOiqvLccv.
Appian. b. c. 3, 45—47.
C. I. L. I p. 383 u. XII 4333
(Ära V. Narbonne).
Cass. Dio 46, 35. Cic. ad famü.
12, 5 (ad Cassium).
Appian. b. c. 3, 65.
Appian. b. c. 3, 71.
Appian. b. c. 3, 73.
Appian. b. c. 3, 88.
Appian. b. c. 3, 92.
Appian. b. c. 3, 94.
VeUei. 2, 65. Cass. Dio 46, 45.
Appian. b. c. 3 , 96 : tTti zbv
'löviov.
s. o. S. 49 A. I.
Cass. Dio 46, 54.
Cass. Dio 47, 2.
S. 52
„ 52
» 52
„ 52
.. 53
53
69
70
71
71
97
lOI
102
104
124
125
126
126
128
129
129
131
Reisen des Caesar (Augustus).
26g
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
712/42
durch Italien nach
Appian. b. c. 4, 85. Cass. Dio
S. 147
Rhegium zum Salvi-
47. 36.
dienus.
in Vibo u. Rhegium.
Appian. b. c. 4, 86. Drumann
4, 566.
.. 147
zu Schiff nach Brun-
Appian. b. c. 4, 86: tv agiCTt^a
.. 147
dusium.
t%(uv Siv.iXiav, s. 0. S. 60 A. 20.
in Dyrrhachium krank.
Appian. b. c. 4, 106. Zonaras
10, 19: voGr\6ccq iv JvQQCCXlfp.
,, 171
nach Philippi.
Cass. Dio 47, 37.
„ 172
im Herbst
Schlacht von Philippi.
,, 172
Italien.
Appian. b. c. 5, 1. Cass. Dio48, 2.
[ „ 188
in Brundusium krank.
Appian. b. c. 5, 12.
713/41
nach Rom.
Appian. b. c. 5, 12. Cass. Dio
48, 5. Plutarch. Anton. 23.
„ 189
n. Gabii zum Schieds-
Appian. b. c. 5, 23. Cass. Dio
,, 200
gericht.
48, 12.
gegen Alba u. Senti-
„ 201
num.
Appian. b. c. 5, 30.
Caesar marsch, gegen
,, 201
Nursia, vertr. d. Ti-
sienus.
Cass. Dio 48, 13. Sueton. Aug. 12.
Caesar marsch, gegen
„ 201
Sentinum, v. da nach
Rom u. wieder gegen
Sentinum.
Perusia.
Appian. b. c. 5, 32. Cass. Dio
48, 14.
„ 202
gegen Asinius u. Ven-
,, 204
tidius.
Appian. b. c. 5, 33.
714/40
Perusia genommen,
„ 208
nach Rom.
Cass. Dio 48, 17.
besiegt in Campanien
„ 213
d. Vater d. Tiberius.
Vellei. 2, 75.
ungef. d. 5. Juli
(nach d. perus. Krieg)
Appian. b. c. 5, "51. Cass. Dio
„ 211
n. Spanien u. Gallien.
48, 20: 7t8Ql zu 'AnollüiVhifx.
Rückkehr nach Rom.
Cass. Dio 48, 28.
„212
nach Süditalien.
Cass. Dio 48, 28: In yug tj}s
rccXatLccg ijdr] nccQfiv.
„ 215
714/40
Canusium \ ,, , ,
D , . 1 (krank).
Brundusium | ^ '
Appian. b. c. 5, 57.
„ 215
Rom (m. Antonius).
Appian. b. c. 5, 64. 66. Cass.
Dio 48, 31.
„ 219
Doppelte Ovatio.
C. I. L. I p. 471 u. 478.
„ 219
n. Baiae (m. Anton.).
Appian. b. c. 5, 69. Cass. Dio
,, 220
715/39 Anfang
des Sommers
Puteoli.
n. Rom (m. Anton ).
48, 36. Drumann i, 428).
Appian. b. c. 5, 72.
Appian. b. c. 5, 74.
„ 221
,> 223
nach Gallien.
Appian. b. c. 5, 75.
,, 223
716/38
Etrurien vor Ausbr. d.
. 247
Frühjahr
Kriegs geg. S. Pom-
peius , während An-
tonius ihn in Brun-
dusium erwartet.
Cass. Dio 48, 46.
270
Reisen des Caesar (Augustus).
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
in Tarent.
Tarent — • Rhegium.
Schlacht b. Scyllaeum.
Vibo,
Campanien.
Caesar U.Anton treffen
sich zwischen Meta-
pont und Tarent.
717/37 mit Anton, nach Ta-
(Herbst?) Som- rent (Vertrag),
mer
718/36 I. Juli Portus lulius geweiht.
Puteoli.
v.Baiae längs d.Küste:
Palinurus.
Velia.
[süd] Italien. Colonien.
Tarent (Inspection d.
Flotte d. Taurus).
Vibo.
(Portus lulius?) Zu-
sammenkunft m. Me-
nodor.
n. Vibo (mit der her-
gestellten Flotte).
n. Scyllacium (z. Sta-
tilius Taurus).
nach Vibo.
n. Strongyle.
n. Lipara (m. Agrippa),
nach dem Festland.
nach Vibo.
n. Scyllacium (z. Sta-
tilius Taurus).
Scyllacium — Leuco-
petra.
n. Sicilien gegen Sex.
Pompeius.
an Tauromenium vor-
bei zum Tempel des
Apollo Archegetas.
Seeschlacht an der
Küste.
Dann auf d. Festland.
Hafen Abalas.
Locri nach Regium.
(Zeit unbestimmt).
Lager des Messalla.
Lager des Carrinas
(Stylis).
Appian. b. c. 5, 81. 1
Appian. b. c. 5, 84. !■
Appian. b. c. 5, 85. Cass. DioJ
48, 47-
Appian. b. c. 5, 91.
Appian. b. c. 5, 92.
Appian. b. c. 5, 93.
Appian. b. c. 5, 94. Cass. Dio
48, 54.
Appian. b. c. 5, 96.
Appian. b. c. 5, 97.
Cass. Dio 49, I.
Appian. b. c. 5, 98.
Appian. b. c. 9, 99: tovg yiXrj-
Qovxovg avrbg ava. rijv Ixa-
XCav tniXQtxtv.
Appian. b. c. 5, 99.
Appian. b. ■€. 5, 99.
Appian. b. c. 5, 102.
Appian. b. c. 5, 103.
Appian. b. c. 5. 103.
Appian. b. c. 5, 103.
Appian. b. c. 5, 105-
Cass. Dio 49, I.
Appian. b. c. 5, 105.
Appian. b. c. 5, 105.
Appian. b. c. 5, 109.
Appian. b. c. 5, 109. Vellei.
2, 80.
Appian. b. c. 5, 109. Cass. Dio
49, 5. Zonar. 10, 24: sns-
QUimd"!] TtQOg ToCVQOflBVlOV.
Appian. b. c. 5, 1 1 1.
Appian. b. c. 5, 112.
Sueton. Aug. 16.
Appian. b. c. 5, 112.
Appian. b. c. 5, 112.
S. 249
„ 251
„ 252
253
263
263
264
264
264
265
265
265
267
267
267
267
267
267
269
269
269
269
„ 270
,, 270
„ 270
Reisen des Caesar (Augustus).
271
I
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
L Theil.
Versprechen n. T.ipara
zu kommen.
Appian. b. c. 5, 112.
Attentat eines Sklaven
des Aemil. Paullus.
(Zeit unbestimmt.)
süditalische Küste.
Sueton. Aug. 16.
S. 270
Rückkehr n. Sicilien.
Tyndaris 1
Mylae j
Appian. b. c. 5, 116.
„ 273
Artemisium gegenüb.
» 273
d. Lager d.Pompeius.
Cass. Dio 49, 8.
MyconischeBerge,Um-
>, 273
gegend verwüstet; vor
Messina (m.Lepidus).
Appian. b. c. 5, 117.
Naulochus.
Appian. b. c. 5, 122.
„ 274
Messina.
Appian. b. c. 5, 123. Cass. Dio
49, II.
„ 273
im Lager d. Lepidus.
Appian. b. c. 5, 125.
>, 277
3. Sept.
Ergebung d. Lepidus.
„ 278
verlässt Sicilien.
Appian. b. c. 5, 129.
13. Nov.
Ovation m Rom.
Appian. b. c. 5, 130. Cass. Dio
49, 15-
„ 285
719 35 Anfang
nach Sicilien (mit d.
Cass. Dio 49, 34. Zonar. 10, 27:
„ 282
Absicht nach Afrika
XQOVLOag sv (Zi-nslia) dm tüv
überzusetzen).
Xtniava. bha inl Tlavvo-
vCovq iargdrsvaev.
Illyricum.
Appian. b. c. 5, 145. d. reb.
Illyr. 16.
„ 322
719/35
in Metulum (Möttling),
(Strabo 4, 207). Cass. Dio 49,35.
,. 323 f-
Hauptst. d. lapyden.
Appian. de reb. Illyr. 19 u. 21.
verlässt d. Gebiet der
Posener.
Appian. Ulyr. 21.
Pannonien.
Appian. d. r. Illyr. 22: Zlsyt-
GZinri. Cass. Dio 49, 36 — 37:
Siscia. Drumann 4, 273.
„ 324
Save.
Appian. d. r. Illyr. 22.
>, 325
Rückkehr nach Rom.
Cass. Dio 49, 38. Appian. Illyr. 24.
>, 325
720/34
nach Gallien (um nach
Frühjahr
Britannien überzus.).
Cass. Dio 49, 38.
nach Siscia.
Appian. Illyr. 24.
720/34
in Dalmatien.
Appian. Illyr. 24. Cass. Dio 49, 3 8.
„ 326
in Promona (Libur-
„ 326
nien).
Appian. Illyr. 25.
Synodium.
Appian. Illyr. 27.
„ 326
Setovia (Caesar ver-
Appian. Illyr. 27. Cass. Dio
„ 327
wundet am r. Knie).
49, 38. Sueton. Aug. 20.
720/34 Ende
Rückkehr n. Rom.
Appian. Illyr. 27.
„ 328
721/33 I.Jan.
Rom (II. Consulat auf
Appian. Illyr. 27. Sueton. Aug.
„ 328
dem Capitol ange-
26: secundum (consulatum ges-
treten).
sit) paucissimis horis. Nam die
kal. lan. cum mane pro aede
Capitolini lovis paululum curuli
sella praesedisset, honore abiit
suffecto alio in locum suum.
27:
Reisen des Caesar (Augustus).
Jahr.
.Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
721^33
n. Daltnatien.
C. I. L. V 525 (Tergeste). Appian.
Illyr. 28. Sueton. Aug. 20:
Reliqua per legatos administra-
vit, ut tamen quibusdam Pan-
nonicis atque Germanicis aut
interveniret aut non longe ab-
esset, Ravennam vel Mediola-
num vel Aquileiam usque ab
urbe progrediens.
zu d. Derbani.
Appian. Illyr. 28.
in Dalmatien krank.
Appian. Illyr. 28.
722/32 I.Jan.
aus Rom abwesend.
Cass. Dio 50, 2.
-(beim Antritt des Do-
Zonaras lo, 28: 6 Kaiaag tijs
S. 348
mitius u. Sosius).
noXscog ^'gtxöyQtiasv.
723 31 Winter
in Brundusium.
Cass. Dio 50, 1 1. Zonar. 10, 29:
iig zb BqtvztGiov — — xat
xriv KiQ-nvQav.
.. 365
Corcyra.
Cass. Dio 50, II— 12. ]
zurück n. Brundusium.
Oros. 6, 19. i
.. 370
Epirus (Toryne).
Cass. Dio 50, 12. 1
2. September
Actium.
Cass. Dio 51,-1. Plutarch. An-
ton. 68 : fx Tuvtov Kaiaccg (ihv
.. 379
■*"
in' 'A&'^vag tiiXivas. (Zumpt
b. Ihne R. G. 8, 394 lässt den
Caesar über Macedonien
nach Athen fahren).
Athen.
Plutarch. Anton. 69.
.. 395
Eleusis (Mysterien).
Cass. Dio 51,4. Drumann 4, 283.
» 396
Vorderasien.
Cass. Dio 51, 2 — 4.
., 396
Samos ; von dort wahr-
,, 396
scbeinlich Brief an
Mylasa.
Dittenberger, Sylloge 271.
724/30 I.Jan.
Samos. (?) IV. Consul
in Asien, s. 0. S. 211
Cass. Dio 51, 2 u. 4.
A. 36.
Sueton. Aug. 26.
., 398
Unwetter bei Aetolien
und keraun. Bergen.
Sueton. Aug. 17.
(Jan. — Febr.)
n. Brundus. (27 Tage).
Cass. Dio 51,4. Drumann 1,487.
Weichert, Varius 258.
„ 398
Corinth, Isthmus.
Plutarch. Anton. 74.
.. 410
Asien.
Cass. Dio 51,4.
Caesar und Herodes
loseph. antiq. iud. 15, 6, 6. bell.
., 410
auf Rhodus.
iud. I, 20, I.
Herodes empfängt d.
Plutarch. Anton. 75: rov 8\
„ 411
Caesar (auf d. Reise
Xtificavog TKXQcX&övtos avd'tg
n. Aeg.) in Ptolemais.
tTtrjti diu. EvQiug. Sueton.
Aug. 17: Asiae Syriaeque cir-
cuitu Aegyptum petit. loseph.
antiq. 15, 6, 7.
Marsch n. Aegypten.
loseph. b. iud. I, 20, 3 : 'HqwSiqg
tön ngatov yiai GwinnÜGdTo
noiovfitvcp (d. h. dem Caesar)
tisqI IlToXtficcida T/"yg övvä{iBa)g
£^£XU6l.V.
» 411
Reisen des Caesar (Augustus).
73
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
724/30
nach Pelusium.
Oros. 6, 19. Cass. Dio 51, 9.
Plutarch. Anton. 75.
S. 411
vor Alexandria (Hip-
loseph.antiq.iud. 15,6. Plutarch.
., 414
podrom).
Anton. 75.
I. Sextil.
Uebergabe von Flotte
und Heer des Anton.,
.. 415
Einzug in Alexandria.
Plutarch. Anton. 81.
.. 430
Tour durch Aegypten.
Sueton. Aug. 93 : in peragranda
Aegypto vermeidet er den Apis.
Cass. Dio 51, 16.
„ 460
n. Antiochia.
loseph. antiq. lud. 15, 7. Sueton.
Aug. 26.
„ 460
Herodes begleitet den
,, 460
Caesar ^- Antiochia.
loseph. antiq. iud. 15, 7, 4.
724/30
Syrien u. Asien.
Cass. Dio 51, 8. Oros. 6, 19.
(im Winter)
Zonaras 10, 31: s^g tr}v'A6tav
diu ZvQiag ccnfjl&s -Kai skei
TtccQtxtL^i,ci6£v — — ■x.axa. 8b
zov &^QOvg KaLQOv ig ri]v'EX-
IdSa Kai ig rrjv 'Iraliav
intQuimO-ri.
72529 I.Jan.
V. Consulat in Samos
Cass. Dio 51, 18. Münzen mit
„ 464
und in Asien.
Asia recepta s. I S. 459 u. s. 0.
S. 211 A. 36: Mommsen, R.
Münzw. S. 707.
II. Jan.(?)
lanus clausus. Aug.
» 478
abwesend.
C. I. L. I p. 384.
Corinth.
Strabo IG, 5, 3.
„ 469
725/29
Griechenland nach Ita-
Cass. Dio 51,21: rov 8h 8r} &b-
(Sommer)
lien.
Qovg eg zi ti)v 'ElXccScc -aal sg
zrjv 'IzaXiav 6 KatGUQ ine-
Qaiw&rj.
Graecia. )
Brundusium. f
Oros. 6, 19, 21.
„ 469
(Neapel) Capri.
Sueton. Aug. 72, vgl. m. Cass.
Dio 52, 43-
„ 469
Atella. Zusammenk.
Donat. vita Verg. II, 40 (s. Sue-
„ 470
m. Vergil.
ton. ed. Reiff. p. 61).
13.— 15. Aug.
Triumphe in Rom.
C. I. L. VI p. 873.
„ 472
18. Aug.
weiht den Tempel des
>. 475
Divus lulius.
C. I. L. I p. 328 u. 399.
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II.
Nachträge und Berichtigungen.
I. Theil.
S. 3 statt rjSrj lies rjörj.
S. 139 statt Philopoemen liest Mendelssohn ^l}.i]^cov.
S. 337 A. f) Vgl. jedoch Schürer, Gesch. d. jüd. Volkes i (1890), S. 46.
S. 394 u. 396 statt V 5 lies V l.
IL Theil.
S. 10 A. 19 statt TiTov lies Tirov.
S. 17 A. 10. Natale Caesaris Augusti C. I. L. IX 2226 (Telesia), ähnlich C. I. L.
VI 9254.
S. 19 A. 10. Capricornus auf englischen Münzen s. Evans, The coins of the
ancient Britons p. 182. 211 <^pl. III 7)>. — Freier, B., De Manila Astronomicon
aetate. In.-Diss. Göttingen 1880. — Kraemer, A., De Manila qui fertur Astrono-
micis. Inest de imperatoribus Romanis in siderum numerum relatis disputatio.
In.-Diss. Marburg 1891.
S. 20 A. 14 statt TSGGccQ£ayiai8ey.a lies reTtaQayi.aidf)icc.
S. 21 A. 18. lulius Nicanor s. dsXziov ccQXULoXoyLtiöv 1888, 137.
S. 23 A. 25 drittletzte Zeile statt A. 25 lies A. 24.
S. 34 A. 5. C. Vibius Pansa s. Hölzl, M., fasti praetorii ed. II. Lips. 1890,
P. 77—81-
S. 42 A. 3. Wegen der Ziegelinschrift s. C. I. L. XV 2231 (Frascati): Asin.
Poll. (Redner?).
S, 66 A. 33. Schneiderwirth , J. H., Gesch. der Insel Rhodus, Heiligenst.
1868, S. 146.
S. 67 C. 7. Vorbemerkung. Einen schönen Lichtdruck der Goldmünze des
Koson s. Ephemeris archaiolog. 1890, T. 8 No. 17.
S. 79 A. 15 statt STi(irj6av lies STiiir]Gav.
S. 93 C. 3. Anton]ius cons[ul pugnavit contra caesarejm hello. per[usino, s.
Notiz, d. sc. 1888, p. 562. Wegen der Münze der Fulvia s. die Beschreibung
oben auf derselben Seite und v. Sallet, Zeitschr. f. Num. 17 (1890), S. 21.
S. lOI A. 7. Unger, G. F., Frühlingsanfang, Jbb. f. cl. Philol. 141 (1890),
S. 153- 377- 473-
Nachträge und Berichtigungen. 275
S. 108 A. 5 statt inicpävovq lies inicpccvovg.
S. 108 A. 8 statt Tivi lies rtvi.
S. 109,20 statt iTtuvXi(ov lies inavlscov.
S. HO A. 10. Kubitschek, Ueb. d. Pompeius-Aera in Syrien, Arch. Epigr.
Mitth. 13 (1890), 206 vermuthet sogar, dass Antiochia damals beim Einfall der
Parther die Rechnung nach der caesarischen Aera aufgegeben habe und zur alten
Seleucidenaera zurückgekehrt sei, was Eckhel d. n. 3, 269 mit der Herrschaft des
Cassius in Syrien begründen wollte,
S. 121 A. 12. Zu der astronomischen Tabelle vgl. C. I. G. 3 p. 559: media
novilunia auctumni incipientis (709/45 — 762/9).
S. 128 A. 8 statt S. 248 lies S. 247.
S. 137 A. II. Zu dem Namen Papius Demochares vgl. I. G. S. 331 (Thermae):
nämt 'Aycc&aQxt.
S. 140 A. 32. XtiQ aiSr]Q& wird als Weihgeschenk aufgezählt im Inventar
der delischen Tempel vom J. 279 v. Chr. vgl. Bulletin de corr. hellen. 15 (1891),
p. 162. Ob damit aber die Kriegsmaschine gemeint, bleibt zweifelhaft.
S. 145 A. 9. An die Besitzungen des Agrippa auf Sicilien erinnern Inschriften
der Vipsanier in Catania. C. I. L. X 7107 (Catina): Vipsanius Atticus. I. G. S.
494 — 495 (Catina): M. Vipsanius Zoticus.
S. 146 A. 17 statt 'EQya lies "Eq)'ix.
S. 146 A. 19. Inschriften auf den Cult der sicilischen Diana bezüglich s.
I. G. S. 617.
S. 152 A. 16 statt ftHj") lies ttyiij.
S. 153 A. 17. Mygdonius, vgl. I. G. S. 1374.
S. 156 A. 29 statt aTttyiar£at7]Gav lies a7toy.(xr^6rr]6(xv.
S. 156 A. 32 statt diHo. lies öiy.a.
S. 168 A. 16. Damascus s. Schürer, Gesch. d. jüd. Volkes i. Z. Jesu Christi i*
(1890), S. 615.
S. 172 Vorbem. und S. 175 A. 14. Vielleicht bedarf es ein Wort der Er-
klärung, wesshalb ich zu der alten Auffassung zurückkehre. Feuardent, der
die Münzen der Cleopatra ausführlich bespricht und z. Th. auch durch Ab-
bildungen erläutert, bezieht diese Münze nicht auf Cleopatra, sondern auf ihren
Sohn Caesarion; in dem numismatischen Theile der CoUections G. di Demetrio.
Egypte ancienne 2, p. I gibt er zwei von einander abweichende Bilder: einen
Holzschnitt im Text und einen Kupferstich <pl. XXXVI No. 538^13^, und v. Sallet,
Zeitschr. f. Num. 11 (1884), S. 92 schliesst sich ihm an. Auf beiden sieht man
einen weiblichen Kopf mit Mauerkrone, im Texte mit den Buchstaben :
A I
E M
O A
n T;
wenn man von Unten nach Oben und zugleich im Zickzack liest, kann man mit
Waddington TLTOAEMAI herauslesen. Allein die Anordnung der Schrift ist so
beispiellos vgl. Fabretti, Paläogr. Studien, Leipzig 1877, S. 112, dass wir sie bis
zum Nachweis des Gegentheils für unmöglich halten müssen; die Abweichungen
von der Abbildung bei Eckhel ist so gross, dass wir kaum umhin können an-
18*
1
2 70 Nachträge und Berichtigungen.
zunehmen, dass Eckhel eine andere Münze bei seiner Beschreibung vor Augen
hatte. Ausserdem sieht man nicht, wesshalb ein Beamter des M. Antonius den
Caesarion ohne Erwähnung seiner Mutter, ohne seinen Namen Caesarion und
ohne sein Porträt auf einer Münze verherrlichen sollte. Desshalb meine ich, sind
wir gezwungen, bis auf Weiteres einfach wieder zu Eckhels Erklärung und
Lesung zurückzukehren.
S. 182 A. 5 statt yitvtOQia)o[i^ lies zfj'roptcüc[i].
S. 205 — 206. Inschriften aus Xicopolis s. Archäol.-epigr. Mitth. 14 (1891),
S. 113. Nicopolis ehrt eine Artemispriesterin, TtQchzrjV atzcc zrjv rfjs Ttultcog %xiciv.
S. 206 A. 17 statt Nr/.OTioXig lies Ni-Aonoliq.
S. 206 A. 20 statt 7tQ0GTi%'rfiuv lies TtQoati&riOLV.
S. 215 A. 48. Antonier in Benevent: Ephem. epigr. 8 p. 21 No. 97.
S. 221 A.-12 statt i'j^ovra xiva. lies üiovrä xiva.
I
AUGUSTUS
UND SEINE ZEIT
VON
V. GARDTHAUSEN
ZWEITER THEIL
ZWEITER HALBBAND
J^ef^
LEIPZIG
DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER
1896
J^l
q'[<i^-
ALLE RECHTE,
EINSCHLIESSLICH DES ÜBERSETZUNGSRECHTS, VORBEHALTEN.
Sechstes Buch.
Reorganisation des Augustus.
I. Capital.
Augustus.
V^orbemerkung. Vgl. Cohen i^ p. 67 No. 31. Boutkowski,
Dictionnaire num. i, 312: Imp. Caesar {s. Kopf). I^ Augustus. (Sphinx).
i) (zu S. 485.) Wegen des Namens Augustus s. u. Vgl Beul6,
Auguste, sa famille et ses amis, Paris 1875. Ciccotti, Augustus in
Ruggiero's Dizionario epigrafico, Roma 1894, und die im Anfang des
nächsten Capitels angeführte Litteratur.
2) (zu S. 485.) Portraits des Augustus sind früher besprochen
von Conze, Die Famih'e des Augustus; ein Relief in S. Vitale zu
Ravenna, Halle 1867, und Hübner, Augustus, Marmorstatue des Berlin.
Museums 28. Winckelmannprogr., Berlin 1868; jetzt s. BernouUi, Rom.
Ikonographie 2: Bildnisse der röm. Kaiser S. 6 ff . Ausserdem: Notizie
d. scavi i88g p. 104 Rom (Via Merulana) una beUissima e ben con-
servata testa di Augusto, in marmo lunense. Essa era innestata in
una statua, ed e alta, fmo all' attaccatura del petto m 0,42. porta
una Corona di piccole foglie di mirto. Aehnl. in Caere: s. Campana,
Descr. des marbr. antiques du Musee Campana t. 61. Bull. arch.
comun. di Roma III 17, 1889, p. 140 t. VII, — Verona: Notizie d. scavi
1891 p. 13 — 14 (m. Abb.) forse Augusto giovane. Wohl eher Drusus;
s. Milani, Mittheil. d. Röm. Instituts 6, 1891, p. 288 n. — I. Gr. S. 2410^
(Vascula vitrea) El^rjvcdog siroitjaEv SiSaviog (Augusti caput laureatum).
Im Museum v. Chiusi: bella testa di Augusto velata ... in atto di
sacrificare, Notizie degli scavi 1890 p. 307. — Kopf des Augustus
m. Kranz und Schleife gefunden in Martres Toulouse s. l'Illustration
14. Febr. 1891 p. 161; wohl nicht identisch mit dem früher be-
kannten Kopfe des Augustus b. BernouIU No. 61 S. 39.
3) (zu S. 485.) Sueton. Aug. 79: Fonna fuit (Augustus) eximia
et per omnnes aetatis gradus venustissima.
(ra rd tba usen, Augustus und seine Zeit. IL 2. Ig
2^8 VI. I. Augustus.
4) (zu S. 486.) Dubois (d'Amiens), Rech, histor. sur la vie pri-
v^e de l'ernpereur Auguste, ses maladies etc. Bullet, de l'acad. de
med. Par. XXIII p. 762. (Das Citat stimmt nicht; es ist mir nicht
geglückt, das richtige zu finden.) Gelübde pro valetudine Augusti
werden auf Münzen und Inschriften öfter erwähnt.
5) (zu S. 486.) Sueton. Aug. 81: quassato corpore neque frigora
neque aestus facile tolerabat. Hieme quaternis cum pingui toga tunicis
et subucula et thorace laneo et feminalibus et tibialibus muniebatur,
aestate apertis cubiculi foribus ac saepe in peristylo saliente aqua
atque etiam ventilante aliquo cubabat. Solis vero ne hibemi quidem
patiens domi quoque nonnisi petasatus sub divo spatiabatur. — Gegen
die Schwäche seiner (August's) Füsse verordnete ihm Camelius Um-
schläge aus Rohrwurzeln mit Essig gekocht und warme Sandbäder:
arundines et arenas. Triller u. And. lasen statt harenas „habenas".
Haeser, Gesch. d. Medicin 3. Aufl. (1875) I, 408.
6) (zu S. 486.) Sueton. Aug. 80: ut torpentem (digitum) contractum-
que frigore vix cornei circuli supplemento scripturae admoveret.
7) (zu S. 486.) Statue v. Primaporta s. Bernouiii a. a. O. S. 24
Nr. 6. Litteraturangaben S. 26 Anm. i ; ausserdem Cavedoni, C.,
La statua d'Augusto scoperta a Prima Porta, 1863. — , Nuovi studi
sopra la statua di Cesare Augusto scoperta a Prima Porta nell'aprile
1863. Garrucci, Diss. arch. i p. i L'Augusto di Villa Vejentana.
Bull. d. inst, arch. 1863 p. 174 ft". 1864 p. 79. Grifi, L., Intorno ad
una statua di Augusto recentemente trovata. Dissert. della pontif. accad,
rom. d. arch. 15, 1864, 415. Jahn, O., Populäre Aufsätze S. 286 ff.
Heibig, W., Führer i S. 5. Imperial cuirass-ornamentation and a torso
of Hadrian (Br. Mus.), s. Journal of hell. stud. 7, 1886, p. 126. 134.
Stat. V. Primaporta Arch. Zeitung (Schlie) 27, 1869, S. 118; 28, 1870,
S. 2;^ u. 34 Aug. (Braccio nuovo). Polychrome Abbildung s. Fenger,
Dorische Polychromie T. 8 Nr. 10. Seemanns Kunsthistor. Bilderbogen I
No. 28, II.
8) (zu S. 487.) Plutarch. Apophthegmata August. Nr. 12, vgl.
Weichert, de Imperat. Caesaris Augusti scriptis comment. II. Grimma
1836 p. 20.
9) (zu S. 487.) Caesar legte den Bart ab i. J. 715/39, Cass. Dio
48, 34. S. o. I S. 220.
10) (zu S. 487.) Plinius n. h. 11, 143: divo Augusto equorum
modo glauci fuere, superque hominem albicantis magnitudinis , quam
ab causam diligentius spectari eos iracunde ferebat. Sueton. Aug. 79.
Augustus brauchte ein Augenwasser gegen caligines oculorum, dessen
Zusammensetzung aus Fenchelsaft u. A. er in seinen Memoiren be-
schrieb: potentissimum remedium, quo multi luminibus de obscuritate
VI. I. Augustus. 2 70
restituti sunt. Haec compositio ex commentariis Caesaris Augusti de-
scripta est, qua et libentissime utebatur et omnibus illam laudabat.
Peter, Hist. Roman. Frgm. p. 260 Nr. 19.
1 1) (zu S. 487.) Im Aeusseren soll der spätere Kaiser Gordian
viel Aehnlichkeit mit dem Augustus gehabt haben. Peter, Hist. Rom.
Frgm. p. 350: Gordianum seniorem Augusti multum sie repraesentasse,
ut et vocem et morem et staturam eiusdem ostentare videretur. Ueber
einen Zeitgenossen, der dem Kaiser ähnlich war, s. Weichert, Apophthegm.
Imp. Caesaris p. 45.
12) (zu S. 488.) Mon. Anc. ed. M.^ 97: Statuae [mea]e pedestres
et equestres et in quadrigeis argenteae steterunt in urbe xxc circiter,
quas ipse sustuli. exque ea pecunia dona aurea in aede Apol[li]nis
meo nomine et illorum qui mihi statuarum honorem habuerunt posui.
Sueton. Aug. 52: in urbe .... argenteas statuas olim sibi positas con-
flavit omnes exque iis aureas cortinas Apollini Palatino dedicavit. Vgl.
Cass. Dio 53, 22.
13) (zu S. 489). Sueton. Aug. 77: Vini quoque natura parcissi-
mus erat. Non amplius ter bibere eum solitum super cenam in castris
apud Mutinam, Cornelius Nepos tradit. Plin. n. h. 14, 61: Divos
Augustus Setinum (vinum) praetulit cunctis et fere secuti principes
nascitur supra Forum Appi. Vinum Raeticum: Sueton. Aug. 77. Plin. n.
h. 14, 72: Fabula eadem reperitur, divi Augusti iudiciorum ac palati
peritissimum e libertis censuram vini in epulas eius facientem dixisse
hospiti de indigena vino novum quidem sibi gustum esse eum atque
non ex nobilibus, sed Caesarem non aliud poturum.
14) (zu S. 489.) lulianus, Caesares ed. Spanheim p. 309: Flal^ovrog
l'ri xavra tov EELh]vov %ul züv d-Ecöv ov öipoÖQa 7rooö£;(OVTcoi/ auTco, 'Oxtk-
ßiavbg incLöEQ'/^eTat,^ nokla a^eißtov coöTte^ ol y^ufiatXeovtsg ^^coftttTa* xat vvv
jH£i/ d)%Qia)v' avO'tg 6e iQv&(}bg ysvö^Evog' dra fiiXag Kai ^oq)(o6r}g nal 6vv-
vsq)rjg' avlexo ds av&ig slg A(pQo8Cxt]v ymI XccQnag. sivat de ^^aXe ra?
ßoXug r&v ojitfiartov, onotog Iöxlv 6 ^eyag "HXiogy ovöiva yccQ oi räv
TtdvTtov ccvrißlineiv ■tj^lov. Apollo will ihn dem Zeno überweisen und
zeigen, dass Aug. unverfälschtes Gold ist (-jf^Qvöov aKi'jQavov); Zeno gehorcht
ircdeag avrü ^l-kqu rüv öo-yfiurcov coöneQ ot rag Za^oX^idog incodag d'QvX-
lovvTsg, erweist den Aug. avÖQU k'fKpQOi'a nal adtcpQova.
15) (zu S. 489.) Larrey, Isaac de, Histoire de France sous le
regne de Louis XIV, Rotterd. 1718 — 22, und — , Vie d'Auguste.
Amsterdam 1720.
16) (zu S. 490.) Montesquieu, Grandeur et decadence des Ro-
mains c. XIII: Auguste, ruse tyran, conduisit les Romains ä la servitude.
II n'est pas impossible qua les choses qui le d^shonor^rent le plus
aient 6te Celles qui le servirent le mieux. S'il avait raontre d'abord
,gQ VI. I. Augustus.
une grande äme, tout le monde se serait defie de lui. II etablit
l'ordre, c'est-a-dire une servitude durable; car dans un Etat libre oü
Ton veut usurper la souverainete , on appelle „regle" tout ce qui peut
fonder l'autorit^ sans bornes, et Ton nomme trouble, dissension, mauvais
gouvernement tout ce qui peut maintenir l'honnete liberte des sujets.
Toutes ces cruautes ,
La perte de nos biens et de nos libertes,
Le ravage des champs, le pillage des villes,
Et les proscriptions , et les guerres civiles,
Sont les d6gr6s sanglants dont Auguste a fait choix
Pour raonter sur le trone et nous donner des lois.
Corneille.
Auguste etait un fort mechant homme, indifferent au crime et
ä la vertue, se servant egalement des horreurs de Tun et des ap-
parences de l'autre, uniquement attentif ä son seul interet, n'ensanglan-
tant la terre, et ne la pacifiant, n'employant les armes et les lois, la
religion et le plaisir, que pour etre le maitre et sacrifier tout ä lui
meme. Voltaire.
Homme sans pudeur, sans foi, sans honneur, sans probit^, fourbe,
ingrat, avare, sanguinaire, tranquille dans le crime, et qui, dans une
r^publique bien policee, aurait p6ri par le dernier supplice au premier
de ses crimes — — . II est donc permis aujourd'hui de regarder
Auguste comme un monstre adroit et heureux.
Voltaire, Dictionn. philos.
Bauer, Br., Christus und die Caesaren S. 1 1 : „Zu den Zeichen des
anbrechenden Imperialismus, der unsere Gegenwart beherrscht, gehört
u. A. auch eine Fraction der Geschichtsschreibung, welche — — sich
der Verherrlichung des Gründers des classischen Imperialismus widmet."
Vgl. Raumer's Hist. Taschenb. 5, 1834, 225 — 32.
1 7) (zu S. 490.) Schon im Alterthum nahm man eine radicale
Sinnesänderung an: Seneca de dement, i, 10, 4 (Aug.) in adulescentia
caluit arsit ira, multa fecit ad quae invitus oculos retorquebat, i, 11, i
(Aug.) fuerit moderatus et clemens, nempe post mare Actiacum Romano
cruore infectum, nempe post fractas in Sicilia classes et suas et alienas,
nempe post Perusinas aras et proscriptiones, Cass. Dio 56, 44 sl
yccQ rtvsg xat t&v nQorsQOiv r&v iv xotg iiicpvXLOig TtoXf^oig y£vo[iiv(ov
ifivrifjiovsvov, inEiva ft£v x^ r&v nqay^axav avdym] a.vexi&e6av^ xr}%' Ss
örj yvco^Yjv ccvxov ÜE, ov xb KQccrog ava^cpikoyov k'öisv EE,£xd^siv )]^lovv^
ebenso wie in der Neuzeit Beul6, Augu.ste^ p. 8 un nouvel homme
surgit. La chrysalide rompt son enveloppe; il en sort un papiüon.
Vgl. dagegen: O. Hirschfeld, Augustus u. sein Mimus vitae. Wiener
VI. I. Augustus. 281
Stud. 5, 116 — iig. V. Wilamowitz, Hermes 21, 626 — 7; S. 627: In
Frieden, im Bewusstsein, sein Tagewerk wohl vollbracht zu haben,
ist auch Augustus geschieden, und das Bewusstsein hat ihm das Scheiden
leicht gemacht.
18) (zu S. 491.) Polyb. 9, 23: xig yccQ 'Ayci&OKkia toi/ ZineXiag
rvQavvov ov'j(^ töroQr^Ke öiori öo^ag a^iozarog eivai kutcc rag niiwxag fiti-
ßoXug Kai Trjv %arcc(}Kevr]v xijg övvaöteiag^ ^lerii TCivra vo^uGag ßeßalcog
ivöedeö&at rrjv 2iKehcorG)v ccQ')^r}v nccvrav rj^SQCoxcaog Öokel ysyovivai nal
TCQCiOTarog; Ebenso war Kleomenes von Sparta ein grausamer König,
aber nachher der friedfertigste Privatmann.
19) (zu S. 492.) Vgl. Schmidt, A., Abh. zur Alten Gesch. hg.
V. Rühl S. 450: Octavian und Augustus sind, wie eine Person, so
auch ein Charakter. Der Anschein einer räthselhaften, heuchlerischen
Zwitternatur entsteht nur dadurch, dass in ihm sich zw^ei gegensätz-
liche Principien am sichtbarsten berührten — — . Als Octavian ist
er der Schluss eines alten, als Augustus der Anfang eines neuen Zeit-
alters. Er hatte nur einen Zweck: das Principat; zu seiner Erreichung
aber bedurfte er der Lösung zweier Aufgaben. Er musste . einerseits
die alten Grundsätze bekämpfen, schwächen, ertödten; die neuen da-
gegen schirmen, stärken und beseelen. Hierzu waren ihm zwei ganz
verschiedene Mittel von Nöthen: auf der einen Seite die Gewalt, auf
der anderen die Milde.
20) (zu S. 493.) Hieronymi, E. G. , de Octav. Imp. moribus,
Hamburg 1820. Camille JuUian et Jules Martha, Auguste: La Grande
Encyclopedie 4, 647 (Paris s. a.) s. v.
21) (zu S. 495). Sueton. Aug. 85. Fabricius, Imp. Caesaris
Augusti . . . scriptorum frgm. p. 169.
22) (zu S. 496). Sueton. Aug. 57: Omnes ordines in lacum Curti
quotannis ex voto pro salute eius stipem iaciebant, item Kai. lan.
strenam in Capitolio, etiam absenti, ex qua summa pretiosissima
deorum simulacra mercatus, vicatim dedicabat, ut ApoUinem Sanda-
liarium et lovem Tragoedum aliaque. Sueton. c. 91: Ex nocturno visu
etiam stipem quotannis die certo emendicabat a populo cavam manum
asses porrigentibus praebens. Bestätigt von Cass. Dio 54, 35 (743 11):
i]ör} de y.cä ekuvo ri'KovGcc^ oxi '/.cd äXXo xt aqyvQLOv iy, Xoylov xivbg rj nal
öveiQaxog tzuqu r&v TiQoßxv'iövxoav 01, üg aal %Q06aixGiv^ iv ^la xov k'rovg
Tj^iSQa £Xcci.ißavsu. Vgl. d. Inschriften: Notiz, d. scavi 1888 p. 224 (Rom,
Esquilin, V. reg.) : Imp • Caes //// divi f • August ] pontif • maximus •
cos • XI (744/10) I tribunicia • potest • XIIII | ex stipe quam • populus
Romanus | K • lanuariis • apsenti • ei • contulit | lulle • Antonio ■ Africano •
Fabio cos | Mercurio • sacrum. C. I. L. VI 457 (b. Bogen d. Septim.
Severus) : Imp • Caesar • divi • f • Augustus | pontifex • maximus | imp •
282 ^' ^' Augustus.
XIII • COS • XI • trib • potest • XV ex • stipe • quam • populus • Romanus j
anno • novo '• apsenti • contulit 1 Nerone • Claudio • Druso , .
ry, ^ . ,. ^ . . cos (a. 745 9)
T ■ Qumctio • Cnspmo ^ '^"^ ^'
Volcano.
VI 458 (beim Bogen des Septimus Severus): [Imp. Caesar, divi.
f. Augustus I pontifex maximus | imp. xiiii] cos • XI [trib. potest. XII
(VI?)] I ex • stipe • quam • po[pulus romanus] | Calendis • Ianuar[is. con-
ultit] I C • Marcio ■ Censorino ■ C • Asinio • Gallo • cos (a, 746/8).
VI 456 (a. 750/4). Cf. VI gog — 10. XII 2387*: ex stipe annua.
VI 899 ca. 751/3: für C. Caesar (nicht zu Ehren einer Gottheit).
Die interessante Inschrift Arch.-epigr. Mitth. a. Oe. 15 S. 77 darf
nicht hierher gezogen werden. Mit diesen datirten Inschriften lässt
sich die Nachricht des Cassius Dio kaum in Einklang bringen. Cass.
Dio 54, 35 (a. 743/11): KCil riXog xal iv avtrj rj; TtQoaTr] rov k'xovg
7]^iqa oujce'r' idia nov KCixeßaXXov avro, aXX avrm ineiva TiQOöiovrsg ol
(lev TtXeiov ot ö^ eXaxzov iSiSoöav. Fast möchte man glauben, dass er
Anfangs- und Endjahr verwechselt habe. — Ein anderes I\Ial bettelte
der Kaiser zum Scherz, s. Macrob. Saturn. 2, 4, 31.
2^) (zu S. 497.) Plinius n. h. 34, 8, 58: Fecit (Myro) et Apol-
linem, quem ah triumviro Antonio sublatum restituit Ephesiis divus
Augustus admonitus in quiete; s. o. S. 255 A. 28; ein anderes Bei-
spiel Cass. Dio 48, 14.
24) (zu S. 497.) Peter, Hist. Rom. Frgm. p. 260. Plinius n. h.
2, 24: divos Augustus prodidit laevom sibi calceum praepostere in-
ductum quo die seditione militari prope adflictus est. Weichert, Reliq.
p. 22g. Sueton. Aug. 92: Auspicia et omina quaedam pro certissimis
observabat, si mane sibi calceus perperam ac sinister pro dextro in-
duceretur, ut dirum.
25) (zu S. 497.) Sueton. Aug. 8g. Augustus hält eine griechische
Rede in Alexandria, Cass. Dio 51, 16.
26) (zu S, 498.) Cass. Dio 54, 27 (a. 741/13): (Augustus) negi,-
OQy^g T£ iyevexo '/.cd sins ^sv ovöev ovös angäbe öeivov^ i'ATirjS-qöag 6s
i% xov ßovXsvtrjQiov intixa ,a£r' oXiyov STiccviiXd'ev, eX6(.isvog, cog ys '/.al
xoig (piXoig ^uxcc xavxa h'cprj, xovxo ^läXXov naCnSQ ova OQ&wg iypv noir^Gai
5) Y.axh xcögav ^ehag civayyMG9iival xi -Aanbv Sqcc6c<i.
27) (zu S. 4g9.) Cass. Dio 53, 43: svnQOGoöog xs yag ticcöiv
ofioibig i]v, xort tg iqri^axa noXXoig iitiqQKSi, xovg xe cpiXovg iGyvQÜg ixlfia^
ncd xcdg TtaQQYjöiaig avx&v vnsQe'ji^aiQev.
28) (zu S. 500.) Sueton. Aug. 53: Gallura Terrinium senatorem
minus familiärem, sed captum repente oculis et ob id inedia mori
destinantem praesens consolando revocavit ad vitam.
VI. I. Augustus. 283
29) (zu S. 500.) Ueber sein Verhältniss zu den Frauen s. das
Capital über Livia.
30) (zu S. 500.) Sueton. Aug. 66: Amicitias neque facile admisit
et constantissime retinuit, non tantum virtutes ac merita cuiusque digne
prosecutus, sed etiam vitia quoque et delicta, dum taxat modica, perpessus.
31) (zu S. 500.) Freunde des Augustus s. Friedländer, Darstell,
aus d. Sittengesch. i^ 205, u. — , Recensio amicorura et comitum Cae-
sarum usque ad Severi tempora, Reg. 1873. Amici Augusti s. Mommsen,
R. St.-R. 2, 834 — 5 (cf- A. 2) u. 3, 542, u. — , Die comites Augusti d.
frühern Kaiserzeit, Hermes 4, 120 u, 435. Müller, FHG. 3 p, 455: M.
Agrippa, L, Maecenas, Q. luventius, M. Modialius et Lucius [?].
;^2) (zu S. 500,) Seneca de dementia 1, 10, i: (Aug.) Sallustium
et Cocceios et Deillios et totam cohortem primae admissionis ex
adversariorum castris conscripsit. iam Domitios Messallas Asinios
Cicerones et quicquid floris in civitate erat clementiae suae debebat.
Admissio: Peter, Hist. Rom. Frgm. 287. Friedländer, Darstell, i, 117
u. igo. C. I. L. VI 2169: Dis • manibus • sacrum | C • Caesio • Q ■ f •
Ter • Nigr | ex • prima • admissione ex • quattuor • decuris Curio •
Minor Caesia • C • 1 • Theoris [ patrono | et • sibi. Aus der Zeit des
Aug. od. Tiber, (denn Caligula fügte eine 5, Decurie hinzu). Niger
muss also ein Freund des Aug, od. Tib. gewesen sein primae ad-
missionis, Sueton, Tib, c. 46. C, I, L, VI 8792: fratri suo invitatori
Caes. VJ 8795 — 98: a cura amicorum, VI 8698 — 8702: ab admis-
sione. VI 4026: /^is • rogator d/// [ab ofjficis • et ■ admiss | [Narcijs-
sus • Caesaris • matemus,
^^) (zu S. 501,) Vgl. rcöv nQibrav (pikav (des Mithridates) Bulletin
de corr. hellen. 7 p. 349. Mommsen, R. Gesch. 5, 343, Amicorum
cohors s. Ruggiero, Diz. epigr. I, 447 u. p. 448 amici Augusti. Nament-
lich für die weniger vornehmen Freunde des Augustus ritterlichen
Standes ist das Material keineswegs spärlich, allein der Mangel an
Platz hindert mich darauf näher einzugehen,
34) (zu S. 501.) Dittenberger (Rh. Mus, 47, 1892, 324) hat aller-
dings die von mir Rh, Mus, 45, 1890, 619 behandelte Inschrift:
AvroKQCcroQCi Kcdaa^ga 0£ou] vtbv
Seßaörov ccQ'/^UQea h[«]i (5[>jft<Y^J;^tx^[j]
i^ovöiag rb 6(o6eK\^ciTov^
MeXavcTiTtiörfg Ev&vSItiov '/[Atecoi/ Tt^o-]
^evov Kai £t'£py£r>;[i']
so ergänzt, dass der Schluss der vorletzten Zeile lautet: zbv eavrov,
in der letzten liest er '^ivov (st, TtQo'^evov). Allein da noch keine In-
schrift eines i^ivog des Augustus bekannt geworden ist, so dürfen
wir diesen Ausdruck nicht durch Conjectur einsetzen.
284 ^I- I- Augustus.
35) (zu S. 501.) Vgl. die Sammlung seiner Scherzreden bei Weichert,
de Imp, Caes. Augusti scriptis. IL Apophthegm. Grimma 1836. Macrob.
Saturn. 2 , 4 , i : Augustus . . . Caesar adfectavit iocos salvo tarnen
maiestatis pudoris respectu nee ut caderet in scurram.
36) (zu S. 501.) Sueton. Aug. 74: Convivabatur (Aug.) assidue
nee umquam nisi reeta, non sine magno ordinum hominumque dilectu.
Ueber die Ausnahme (Menas) s. o. I S. 247 A. 8.
37) (zu S. 502.) Plin. n. h. 8, 42, 155: Feeit et Divus Augustus
equo tumulum, de quo Germaniei Caesaris Carmen est. Vgl, Roseher,
D. Leibross des C. lulius Caesar u. dessen Reiterstatue auf dem Forum
lulium in Rom: S.-B. der Sachs, Gesellsch. d. Wissensch. 43, i8gi, S. gg.
38) (zu S, 504.) Eutrop. 7, 8 nennt den Aug. in amicos fidissi-
raus, quos tantis evexit honoribus ut paene aequaret fastigio suo;
dieses Lob der Li^neigennützigkeit des Augustus kann man als richtig
anerkennen, wenn man es auf sein Verhältniss zum Agrippa beschränkt.
3g) (zu S. 504.) Je erois qu'Oetave est le seul de tous les capi-
taines romains, qui ait gagne l'affection des soldats en leur donnant
Sans cesse des marques d'une lächete naturelle . . , Montesquieu,
Grandeur et decadence des Romains e. XIIL
40) (zu S. 505.) Vellei, 2, 80: Non ab Seipionibus aliisque veteri-
bus Romanorum ducum quicquam ausum patratumque fortius quam
tunc a Caesare. Vgl, Sueton. Aug. 10.
41) (zu S. 505.) Florus 2, 15, 5 (Mutina): etiam manu pulcher
apparuit, nam cruentus et saucius aquilam a moriente signifero tradi-
tam suis umeris in castra referebat. Florus 2, 2^ (bell. Illyricum):
fierique pontes imperavit. hie et aquis et hoste turbantibus, cunetanti
ad aseensum militi seutum de manu rapuit et viam primus ingressus
est, tum agmine secuto cum subrutus multitudine pons sueeidisset,
saucius manibus et. eruribus speciosior sanguine et ipso periculo augu-
stior terga hostium pereeeidit. Ausführlicher Appian, r, lUyr. 20, Cass.
Dio 4g, 35,
42) (zu S. 505.) Eutrop. 7, 8: neque enim facile ullus eo aut
in bellis felicior fuit aut in paee moderatior, quadraginta et quattuor
annis quibus solus gessit Imperium eivilissime vixit, in eunctos libera-
lissimus.
43) (zu S, 506.) Appian. b. c, 5, g2: (Caes.) öeivbg mu aei zb
6v(ji(peQqv Gvviöetv. Cass. Dio 53> ^5' ^9^ y^Q f'^yw Hcd Ttuvrav Kai
öiaTtavrbg avTog 6 Kaiöag — — amaQ'j^^i^öeiv k'fieXke.
44) (zu S. 506.) Macrob, Saturn, 6, 8, g: önevde ßQuöecog. Vgl,
Weichert, de Caesaris Augusti apophthegmatis , Grimma 1836, p. 31
(vgl. Anm.). Gellius noct. att. 10, 11, 5: anevös ßQuöiag. Sueton,
Aug. 25: ^AßcpaXrjg yccQ ißt' afiEivcov 7) &QaOvg örQaxrjldrrjg.
VI. I. Augustus. 285
45) (zu S, 506.) Auguste n'etait pas de cette premiere race
d'hommes qui fönt les r^volutions; il etait de cette race secondaire
qui en profite, et qui pose avec adresse le couronnement dont une
main plus fort a creus6 les fondements; il avait ä la fois l'habilite et
la mediocrit6 necessaires au maniement des affaires, qui se detruisent
^galement par l'entiere sottise ou par la complete superiorite. Chateau-
briand, Etudes histor. ou discours sur la chute de l'emp. rom. (Paris
1831) I, 31.
46) (zu S. 506.) Plutarch., de fortuna Romanor., ed. D. 3 p. ^()2.
— , Apophthegm. Aug. 10: Fcaov öij rbv d'vyatQidovv, eig ^Aq(isvU<v
ciTtoöTsXXwv rjTEito nccQa d't&v ivvoiav amü xr\v Tlofinrjiov^ rokfiav öe
^AXs^dvÖQOV j xvp\v 81 Tr]v savwv TtaQCiKoXov&JiGai. Augustus wünschte
seinem Enkel (lulian. Caes. ed. Spanh. p. S3~) xoXiiav KaLöaQog, ösivo-
rrjrci IIofiTttjLov, rvirjv 6e rf]v i^rjv. Cornelius Nepos vita Attici c. 19:
Tanta prosperitas Caesarem (Aug.) est consecuta, ut nihil ei non tri-
buerit Fortuna, quod cuiquam ante detulerit et conciliarit, quod
nemo adhuc civis Romanus quivit consequi. Vgl. Weichert, de Caes.
Aug. apophthegmatis p. 20 Nr. 10.
47) (zu S. 508.) Seine egoistisch-dynastische Nachgiebigkeit gegen
die Strömungen der öffentlichen Meinung erinnert oftmals an den Bürger-
könig Ludwig Philipp. Mommsen in v. Sybel's bist. Ztschr. N. F. 2 S. 12,
48) (zu S. 509.) INIit der anderen ungeheuren Erbschaft kam an
den zweifln Caesar, den ersten Augustus, auch die schwere Wahl
zwischen der Politik des dauernden Friedens und der Politik der fort-
gesetzten Eroberung, Augustus hat, wie in so vielem Anderen, auch
hier geschwankt. Die dämonische Sicherheit, mit der Caesar seine
Entschlüsse fasste, war nicht auf ihn übergegangen; wenn jener viel-
leicht nicht frei war von der Verirrung des Genies, des Unmöglichen
sich zu unterfangen und die Bedingtheit alles menschlichen Wollens
und Wirkens zu vergessen, so war diesem im Gegentheil das JMaass-
halten, das Rücksichtnehmen, das Ausgleichen angeboren und ward
ihm mehr und mehr zur anderen Natur. Viele seiner Aufgaben hat
er von mancherlei Seiten angegriffen, oft seine politischen Pläne ver-
worfen und die gezogenen Linien wieder corrigirt. Mommsen, Im
Neuen Reich 1871 S, 5,
49) (zu S. 509.) Sueton. Aug. 53: Non temere urbe oppidove
ullo egressus aut quoquam ingressus est nisi vespere aut noctu, ne
quem officii causa inquietaret. Cass. Dio 54, 25 (741/13): vvKxbg yaQ
eg zrjv nöXiv eGsy.o^LGd'Yi^ otieq nov nal ael 6)g siTtetv, si're ig tcc TtQoccßreta
tl'xs Kcd aXXoOe noi SKÖrjfiolt}^ Kai cccpOQ^cofievog nal ETiaviav Ofioicog £7toi£t,
iva iiridsvl avx&v oiXrjifbg si'rj.
50) (zu S. 512.) Sueton. lul. Caes. 55: Orationes aliquas reliquit,
286 ^'I- 2. Principat.
inter quas temere quaedam feruntur. Pro Q. INIetello non immerito
Augustus existimat ab actuariis exceptam male subsequentibus verba
dicentis quam ab ipso editam — — , Apud milites quoqiie in Hispania
idem Augustus vix ipsius putat. Und 56: (Laudes Herculis, Oedipus,
Dicta) quos omnis libellos vetuit Augustus publicari in epistula,
51) (zu S. 512.) Piranesi, Ausgew. Werke. (Wien 1888.) A. Alterth.
Taf. 73 — 4. 75 — 6. 77 — 8 gibt eine Restauration der Trofei di Otta-
viano Auguste, die jedoch historisch nicht zu verwerthen ist.
52) (zu S. 514.) de la Gorce, P., Histoire du seconde empire.
I, 2, Paris 1894.
53) (zu S. 516.) Sueton. Aug. 100: Fuit — — alius (qui suaderet),
ut omne terhpus a primo die natali ad exitum eius saecuhim Augustum
appellaretur et ita in fastos referretur.
2. Capitel.
Principat.
Vorbemerkung. Cohen, monn. i^ p. 116. Augustus Divi f. (s.
Kopf), R L. Caninius Gallus ob c(ives) s(ervatos) (Thür zwischen zwei
Lorbeerbäumen; darüber ein Kranz).
i) (zu S. 517.) Vgl. ausser den Handbüchern der röm. Staats-
alterthümer und des Staatsrechts: Cyriaci Lentuli Augustus sv. de con-
vertenda in monarchiam republica; iuxta ductura et mentem Taciti.
Amstelod. 1645. Kooll, lo., de artibus quibus Augustus callide rem publ.
R. invasit. Trai. ad Rh. i6g6. Nast, lo. lac. Hnr. , De prudentia
Octaviani Augusti in condendo prisco Romanorum iraperio == Opus-
cula Latina Nr. XXI p. 448. Apel, H. F. I., Super legislatione imp.
Roman. Augusti, Lips. 1765. Hist. et INIem. de l'acad. d. inscr. et b.
lettr. 49, 1808, p. 359: S'*' Croix, Sur l'autorite legale d'Auguste. Ernesti,
J. A,, Acroasis inedita in Ruhnkenii Valkenaerii aliorumque epistol. ed.
Tittmann. Lips. 181 2 p. 191. Buchholz, Fr., Philos. Unters, über die
Römer, in dessen Journal f. Deutschi. 5. 6. Berlin 1816; bes. 6, 120:
Von der Verfassung, welche Octavius dem röm. Reiche gab und von
den Wirkungen derselben. Loebell, ]o. W., Ueber d. Principat d.
Augustus, V. Raumer's Hist. Taschenb. 5, 1834, S. 213 — 80. Jentsch,
Ueber die Nothwendigkeit u. Zweckmässigkeit der Staatseinrichtung des
Augustus. Progr. v. Crefeld 1834. Hanow, De Augusti principatu. Sorau
1837. Nougarede, A., Hist. du siecle d'Auguste et de Tetabiissement de
l'empire romain. 1840. Herzog, Die constitutiv. Elemente der monarchi-
VI. 2. Principat. 287
sehen Gewalt des Augustus, s. Jbb. für cl. Philol, 1863, 87, S. 665 — 86.
Herzog, Rom. Staatsverf. 2, 128. Schmidt, A. W., Die Umbildung der
röra. Republik in die Monarchie, s. Allgem. Ztschr. f. Gesch. 5, 1848, 326;
= — , Abh, zur Alten Gesch., ges. u. hg. v. Rühl, 1888, 444. Legris, J.,
Roma, ses novateurs, ses conservateurs et la monarchie d'Octave
Auguste. Paris 1846. (2 Bde.; gehört nur des Titels wegen hierher.)
Vgl. auch Röscher, Caesarismus. IV. Cap. S. 693, und Rüstow, F. W.,
Der Caesarismus. Sein Wesen u. Schaffen nachgewiesen an e. kurzen
Gesch. der röm. Cäsaren. Zürich 1879. Wutzdorff, W. , Wie ge-
staltete sich der Caesarismus unter Octavian? Progr. v. Langensalza
1866. Mommsen, R. St.-R, 2, 745 u. Abriss d. R. St.-R. Lpz. 1893
S. 190. Kromayer, }., Die rechtliche Begründung des Principats. Mar-
burg 1888. Asbach, JuL, Röm. Kaiserth. u. Verfass. bis zur Erhebung
Vespasian's, Hist. Taschenb. 7, 1888, 107 — 55. Seitz, Ch., L'oeuvre
politique de Cesar jugee par les historiens de Rome au XIX siecle.
Geneve et Bäle 1889. Dumeril, A., Auguste et la fondation de l'empire
romain, Annales de la faculte des lettres de Bordeaux 1890 p. i — 87.
2) (zu S. 517.) Kaiser Claudius schrieb eine Geschichte a pace
civili in 41 Büchern, die er aber nicht vollendete, cum sentiret neque
libere neque vere sibi de superioribus tradendi potestatem relictam
correptus saepe et a matre et ab avia (s. Sueton. Claudius 41).
3) (zu S. 520.) Sueton. lul. Caesar 77: SuUam nescisse litteras,
qui dictaturam deposuerit.
4) (zu S. 520.) Cagnat, Revue crit. 1894 p. 448, meint allerdings:
Auguste avait, somme toute, cree une Situation fausse, en instituant
deux pouvoirs egaux et rivaux, le sdnat et l'empereur, et en donnant
ä chacun d'eux un degre d'autorite süffisant pour se gener mutuelle-
ment, si non pour annuler. De ce comprorais devaient sortir et sont
sortis en effet des conflits, qui ont marque toute l'histoire du i^"" siecle.
Allein wo sind diese Conflicte in der Zeit des Augustus? Die
Geschichtsschreiber wissen nichts davon zu berichten. Staatsrechtlich
war die Möglichkeit nicht ausgeschlossen. Aber Augustus hatte sie
praktisch unmöglich gemacht, weil die Macht in Wirklichkeit nicht so
vertheilt war, wie Cagnat voraussetzt, der nicht gehörig scheidet zwischen
Theorie und Praxis.
5) (zu S. 521.) Sueton. Aug. 28: De reddenda re publica bis
cogitavit: primum post oppressum statim Antonium, memor obiectum
sibi ab eo saepius, quasi per ipsum staret ne redderetur.
6) (zu S. 523.) Mit vollem Recht hat Mommsen in seinem Röm.
Staatsrecht an verschiedenen Stellen den magistratischen Charakter der
Herrschaft des Augustus so stark wie möglich betont. Widerspruch
gegen diese Auffassung ist erst kürzlich erhoben durch J. Kaerst,
288 VI. 2. Principat.
Alexander der Gr, und der Hellenismus (v, Sybel's Histor, Ztschr. 74,
N. F. 38, 1895, S. 226 ff.), der den Augustus zum Begründer des
orientalischen Despotismus machen möchte, S. 227: ,,Vor allem be-
deutsam und nachhaltig zeigt sich aber das Fortwirken der durch
Alexander hervorgerufenen Ideen im römischen Kaiserthum selbst, das
bereits in seinen Anfängen wie namentlich in seiner weiteren Aus-
bildung unter dem Einflüsse der durch den grossen Makedonier be-
gründeten Entwickelung steht."
Für die „Anfänge" d. h. für die Zeit des Augustus kann diese
Auffassung von Kaerst nicht entschieden genug zurückgewiesen werden.
Ein Mann, der die Frage, ob er eine Monarchie begründet, ohne
sich auch nur einen Augenblick zu besinnen, mit Nein beantwortet
hätte, kann nicht der ,, König Gott" (S. 229) des Römerreichs gewesen
sein. Die Verehrung der Roma und des Augustus, auf die Kaerst
sich beruft, beweist für seine Auffassung gar nichts; es war derselbe
Cultus, den die Roma schon seit Jahrhunderten, den der römische
Senat auch nach der Zeit des Augustus noch längere Zeit bei den
Asiaten genoss; er ist für die politische Auffassung des römischen
Kaiserreichs ebenso gleichgültig wie das Dogma von der göttlichen
Abstammung der Julier; das waren Prätensionen, die andere römische
Familien in gleicher Weise machten. Die Wurzel seiner Macht blieb für
Augustus stets sein Verhältniss zu den römischen Bürgern. Wie die
Asiaten und Aegypter ihn verehrten, war für Rom durchaus gleichgültig.
Rom hat bei Lebzeiten des Augustus nie einen Tempel des (Divus)
Augustus gehabt. — Kaerst fährt dann fort S. 228: „mir scheint doch
darin, dass der Princeps als dauernder Vertreter der maiestas populi auf-
zufassen ist, ein INIoment zu liegen, das von vornherein schon über den
rein magistratischen Charakter hinaus weist." Allein mit Unrecht; Ver-
treter der maiestas populi Romani ist jeder republikanische Consul
oder Volkstribun gerade so gut wie Augustus gewesen, wenn auch
die Cumulirung der verschiedenen republikanischen Aemter in einer
Person dieser jeden Angriff strenger zu bestrafen erlaubte. Der Ge-
danke von Kaerst ist also für die Anfänge des Kaiserreichs ebenso
unbedingt abzuweisen, wie man auf der anderen Seite zugeben muss,
dass für die weitere Entwickelung die Auffassung der Diadochenländer
immer mehr Einfiuss auch in Rom gewonnen hat.
Imperator oder Proconsul?
7) (zu S. 524.) Ein Jeder wird Mommsen beistimmen, der das
Imperium als den Kern der kaiserlichen Macht auffasst, s. Rom.
Staatsr. 2, 840: ,,Wenn die dem Princeps zustehende Gewalt betrachtet
zu werden pflegt als ein Bündel in sich ungleichartiger und nur z. Th.
VI. 2. Principal. 28q
titular formulirter Gewalten, so ist diese Auffassung streng genommen
falsch. Vielmehr ist eine einzige bestimmt definirte Competenz für
den Princeps schlechthin nothwendig, aber auch für sich allein schon
genügend, um den Principat zu constituiren: es ist das Imperium, d. h.
der ausschliessliche Oberbefehl über die Soldaten des gesammten
Reiches." Allein an einer andern Stelle wird diese Auffassung doch
wesentlich beschränkt und modificirt, Mommsen, R. Gesch. 3 S. 466:
„Die verbreitete Meinung, die in dem kaiserlichen Imperatorenamt eine
wesentlich militärische Gewalt, nämlich die lebenslängliche Reichsfeld-
herrnwürde sieht, ist durchaus irrig und wird weder durch die Bedeutung
des Wortes noch durch die Auffassung der alten Berichterstatter ge-
rechtfertigt." (Vgl. Rom. Staatsr. 2^ S. 845. 1098 A. 2.) Er meint, in
dem Worte imperator liege keine specifisch militärische Bedeutung.
Allein wenn nur die Legionen nach einer gewonnenen Schlacht ihren
Führer mit diesem Titel zu begrüssen pflegten, so wird man für diesen
Fall doch etwas specifisch Militärisches nicht in Abrede stellen dürfen.
Das Imperium möchte ich schon aus dem Grunde nicht in erster Ljnie
als das proconsularische auffassen, weil Viele das Imperium hatten,
ohne Imperatoren zu sein. In dem Jahre 725/29, dem Gründungs-
jahr des Kaiserreichs, kann man sogar mit Bestimmtheit voraussetzen,
dass der Caesar das proconsularische Imperium nicht hatte, obwohl
Mommsen, R. St.-R. 2^ S. 845 A. 2, das Gegentheil behauptet; denn
so wenig Einer sein eigener Stellvertreter sein kann, so wenig kann
Jemand der Theorie nach Consul und Proconsul zugleich sein. Es
steht fest, dass der Caesar im J. 725/29 zum fünften Male Consul war
und dieses Amt noch eine Reihe von Jahren beibehielt; es ist also
vollständig in der Ordnung, dass Cass. Dio 53, ;^2: njv xs ccQirjv rrjv
av&vTTazov iöasl Ka&ditaE, h'^stv atöxE firjts iv tri iöodco xf] ei'ß(o xov Tta^iJ]-
qiov %axaxL%'B6Qai. avxijv ^rjx ai'&i.g avavEOva&cd, erst beim J. 731/23
die Verleihung des proconsularischen Imperiums erwähnt; der Senat
setzte also voraus, dass ihm in Rom das proconsularische Imperium
bis dahin gefehlt habe, und doch wird Niemand das J. 731/23 als den
eigentlichen Anfang des Kaiserreiches bezeichnen, weil Augustus damals
die proconsularische Gewalt erhielt. Dieses haben vorher, nachher und
gleichzeitig mit Augustus Viele ausgeübt, darin ist also das Wesentliche
der Neuerung nicht zu suchen. Das Proconsulat war ebenso wenig nach-
her die Wurzel seiner Macht, wie das Consulat es vorher gewesen war.
Allerdings gehören für die spätere Zeit das Imperium und die pro-
consularische Gewalt zusammen, wie Wesen und Form zusammengehören;
aber das Imperium war das Wesen und die proconsularische Gewalt die
wesenlose Form. Wenn das proconsularische Imperium wirklich die Haupt-
sache gewesen wäre, dann versteht man nicht, wesshalb Augustus und
2Q0 VI. 2. Principat.
die Kaiser des ersten Jahrhunderts diese Würde nicht in ihren offiziellen
Titel aufgenommen haben : der eine Titel (Imperator) fehlt niemals,
der andere immer; das erlaubt doch einen Schluss auf die Auffassung
der ersten Kaiser und ihrer Zeitgenossen. Namentlich möchte ich auf
die Auffassung des Agrippa, eines Mitbegründers des Kaiserreichs,
hinweisen, der den Titel Imperator als eine Praerogative des Herrschers
betrachtete. Manche Generale seiner Zeit von geringeren Verdiensten
haben ihn geführt, Agrippa hat ihn consequent zurückgewiesen (Mommsen,
R. St,-R. 2 S. 1 156 A.) und dadurch seiner Auffassung, die bald die offi-
zielle wurde, Bahn gebrochen, vgl. Herzog, Rom. Staatsverf. 2, 627.
Die proconsularische Gewalt bedeutet hauptsächlich die Aufsicht über
die senatorfschen Provinzen.
Wir können, meine ich, die Probe machen, wie das Alterthum,
und wohl auch Augustus selbst, über diese principielle Frage geurtheilt
hat. Die Kaisergewalt des Augustus hatte keinen offiziellen Namen;
aber Alle sind darin einig, dass sie es war, welche dem Herrscher
übertragen oder verlängert wurde, wenn der Senat ihn seit 727/27
alle 10 (resp. 5) Jahre ersuchte, die Leitung des Staates weiter zu
führen, indem er ihn zugleich dispensirte von der Beschränkung durch
das Pomerium. War es also sein proconsularisches Imperium, oder war
es die Würde des Imperators im weitesten Sinne (und zugleich im
prägnanten Sinne des Kriegsherrn) was er sich erneuern Hess?
Die Kaisergewalt, um mich kurz auszudrücken, war ihm zunächst
auf 10 Jahre (727/27 — 736/18) übertragen und blieb dieselbe, als
Augustus im J. 731/23 statt des consularischen den proconsularischen Titel
annahm (s. o. Cass. Dio 53, ^2). Das zweite Decennium (oder vielmehr
die 2 Quinquennien) ging 746/8 zu Ende. Augustus war damals nicht
in Rom, sondern leitete persönlich den Krieg im Norden und kehrte
gegen Ende des Jahres heim mit der Leiche des Drusus. Er weigerte
sich das Pomerium zu betreten und hielt desshalb seinem Stiefsohn im
Flaminischen Circus auf dem Marsfeld die Leichenrede. Cass. Dio 55,2:
iitrivEGs (^/iqovGov) ... 6 Avyovöxog ev to5 Oka^ivla tmtoSqo^a ' iS,£6x^(x-
xevxo ya^, xai ovk ijv ot oGiov ^rj ov za yM'd-rjKOvra inl rotg v,axBiQya6^£-
voig, naq' avrrjv xrjv siöon rov ncofirjQiov aOoSov^ £7tiT£kiGcii, und 55» 5-
ofiwg d' ovv x6x£ fisv ovk ii&iXtjßev ig rr}v noXtv diu xbv xov ^qovGov
&uvaTOv, (ÖGneq ünov, iasl&Hv, tc5 öh s'^ijg l'xei [746/8] — xrjv . . .
aq)i,'^i,v inoiriöaTO. Cassius Dio hebt also ausdrücklich hervor, dass es der
Imperator war, der das Pomerium damals nicht betreten durfte; der
Proconsul hatte nach 53, 32 iöael zad'ccTCci^ (s. S. 289) das Recht erhalten,
in der Stadt seine Amtsgewalt auszuüben. Das, was Augustus also zu
verlieren fürchtete, wenn er gegen Ende des J. 745/9 die Stadt betrat,
war also das Recht des Kriegsherrn oder mit anderen Worten das-
VI. 2. Princinat.
291
jenige, das der Senat ihm erst 746 8 für eine neue Reihe von Jahren
wieder übertragen sollte. Diese Erzählung ist also nicht nur ent-
scheidend für die Auffassung des Cassius Dio, sondern auch für die
des Augustus selber. Denn dass der Kaiser damals vor den Thoren
der Hauptstadt Halt machte und erst im folgenden Jahre heim-
kehrte, ist eine historische Thatsache, die sich nicht bezweifeln lässt,
ebenso wenig wie die Motivirung dieses auffallenden Vorgangs, die
der Historiker in durchaus sachgemässer Weise hinzugefügt hat.
8) (zu S. 525.) Einzelne Rechte des Kaisers s, Kariowa, Rom.
Rechtsgesch. i , 496, Ueber das Begnadigungsrecht tles Princeps s.
Greenwidge, A. H. J.: The Classical Review 8, 1894, p. 429 — 437.
Ganz richtig bezeichnet Strabo die Stellung des Augustus 17, 3, 25
p. 840: ij naxQig iTiirQSipsv avrä xi]v TTQOßraGiav T^g 'fj'ye(ioviag Kai tcoXs-
fiot» xcä EiQiqv'rjg Kariörri xvQiog öicc ßiov. C, L L, VI 930: foedusve cum
quibus volet facere liceat ita uti licuit Divo Aug(usto) — — .
9) (zu S. 526.) Ebenso rühmt er sich (Mon. Anc. ed. M.^ p. 109),
Aegypten, seine Hauptprovinz, dem römischen Reiche vereinigt zu haben.
10) (zu S. 527.) In der Parallele zwischen Romulus und Augustus
(Ovid. Fasti 2, 138 ff.) wird der Titel dominus dem des princeps ent-
gegengesetzt: tu (d. h, Romulus) domini nomen, principis ille (d. h.
Augustus) tenet. Tertullian. Apol. adv. gentes 34: Augustus imperii
formator ne dominum quidem se dici volebat. Cass. Dio 55, 12 (a.755 2):
ÖEßTtöxrig Se tote 6 AvyovGxog vno xov Srjfiov oi'o^aad'slg ov^ OTToog ccTteiTis
^rjÖEva xovx(p TiQog eavxbv xm JtQOöQiqiiaxi 'iQi]Gu6d^at.^ aXXa Kai ndvv 6ia
(pvkanjjg avxo £7tot.rj6axOt Sueton. Aug. 53: dominum se posthac apel-
lari ne a liberis quidem aut nepotibus suis vel serio vel ioco passus
est. Vgl. Mommsen, R, St.-R. 2^ 760. Sueton. Aug. 52 — 3: Dictatu-
ram magna vi offerente populo, genu nixus deiecta ab umeris toga
nudo pectore deprecatus est. Domini appellationem ut maledictum et
obprobrium semper exhorruit. Monum. Ancyr. ed. M.^ p- 3 1 : IIq&xov
ae,i6^axog xonov eGiov xiqg övvKliqxov axQt xavxrjg xfjg ^fiSQug, rjg xavxa
k'yQaipov, inl k'xr} xsööaQccKovxa. Cass. Dio 53, i (a. y 26/28): nQOKQtxog
xfjg ysQovGLag inexlrid-t]. Dass irgend welche Amtsgewalt mit dem neuen
Titel nicht verbunden war, hebt der Kaiser ausdrücklich hervor, Mon.
Ancyr. ed. M.^ p. 145: 'A^Lcofi[a]xi itavxav önjueyKa, i'E,ov6iag ds ovÖev
XL nXelov 'daypv xcov avvaQ'^dvxav fioi. Bestimmte Rechte und Pflichten
sind natürlich ebenso wenig mit dem Titel princeps verbunden, wie
mit dem eines princeps iuventutis.
11) (zu S. 527.) Wenn Augustus im Allgemeinen von seiner Herr-
schaft redet, nennt er sich princeps des Staates, Mon. Anc. ed. M.^
p. 49: [lanum] Quirin[um] — — ter me princi[pe senatjus claudendum
esse censui[t]; p. 128: ajnte me principem; p. 142: me principe.
2g2
VI. 2. Principat.
König wollte Augustus weder sein noch heissen. In der Vita des
Horaz von Suetonius finden wir allerdings einen Brief des Augustus,
in dem es heisst: veniet ergo ab ista parasitica mensa ad hanc regiam
et nos in epistolis scribendis iuvabit (vgl. Heidenhain, Jbb. f. cl. Philol.
147, 1893, 844), allein das Wort regiam genügt, um zu beweisen,
dass Augustus diesen Brief nicht geschrieben haben kann. Cass.
Dio 53, 17: Vitaroi x£ yaq TiXsiGrccKig yiyvovxai^ kccI av&VTtaxoi «Et
böaKig KV k%(o xov ncDfirjQtov coötv, ovo^d^ovxcci' xijv xe xov avxoKQcc-
roQog TtQOöQriöiv öia nauxbg ov ^ovov ot vmiiGavxsg xivag aXXcc Kai 01
ukloi ndvreg, Tt^ög 6i])i.o}6tv xTjg avxoxsXovg 6(p&v i^ovaiag, avxl xTjg xov
ßaöilicog xov xs dmxdxoQog intKlriösag s'iovGiv. avxag ^hv yccQ iKslvag
ov XL&evxai^ insiSi^ tceq aita'^ t% iJJg noXixeiag i'^ensGov, xb ös dr} iqyov
avx&v xf] xov avxoKQixxoQog nQoG\]yoQLa ßsßaiovvxai. Als Imperatoren,
so fährt Cassius Dio fort, dürfen sie Truppen ausheben und Gelder
eintreiben, den Krieg erklären und Frieden schliessen, als solche üben
sie die höchste Gewalt über Bürger und Provinzialen ; die anderen
Rechte üben die Kaiser aus als Censoren, Oberpriester oder kraft der
tribunicia potestas.
In offiziellen Actenstücken wird Augustus selten princeps, noch
seltener princeps noster genannt. Eines der ältesten Beispiele bietet
der Erlass des PauUus Fabius, der die Provinz Asien im letzten Jahr-
zehnt vor Chr. Geb. verwaltete; vgl. Mommsen, Inscriptio Apamensis,
in den Mittheil. d. athen. Institutes 16, 1891, 235: natalis principis
nost[ri]. — Tacitus ann. 1,9: Non regno neque dictatura sed prin-
cipis nomine constitutam rem publicam. Scl^on in republikanischer
Zeit wurde das Wort princeps im Sinne von König gebraucht, so z. B.
öfter in Cicero's Dialoge de re publica. Princeps wird später natürlich
bei allen möglichen Genossenschaften und Gemeinwesen angewendet,
aber selten bei Städten, z. B. C. I. L. X 7808 (Sardinia): D • m • |
L • luli • Castri ci • eq • r • principi | civitatis. Spano hat diese Inschrift in
seinem BuUettino Arch. Sardo 1857, 3 p. 145 publicirt und dort noch
ähnliche Beispiele gesammelt. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^ S. 775 A. 4.
C. I. L. VI 29750: princeps curiae. Notiz, d. scavi 1892 p. 105 u.
C. I. L. III S. 8029: princeps equitum, Princeps ist als Sklavenname
nicht selten, C. I. L. VI 28089: Valeri Principis. VI 25033 (litt, bonis):
Principis Caesaris • sei • Anterotiani
Egnatia L • 1 • Protogenis 0 lulia Principis 1 •
soror • vix • an • XXXIII ^ Amaryllis
Egnatia LI- Antiochis ^ vixit ann ■ XIIII
mater Pr. als Sklave vgl. VI 2531 — 4.
12) (zu S. 527.) Factisch ist der Kaiser allerdings imperator per-
petuus; aber er wird nur ausnahmsweise so genannt, so z. B. C. I. L,
VI. 2. Principal. 2Q^
X 7501 (Gaulos). Cass. Dio 52, 41 (725/29): (Kataa^) eu tc5 tTei
SKSLVO) ii' (o To ni^Tttov vTcdzevas aal iriv rov avroK^ä-voQog imxhjoiv
ini&sro. Xiyco öe ov irjv inl raig vixaLg xarcc to aqiaiov diöo(isvip' tlolv
{ineivrjv yaQ nokkaKig [lev aal tiqotsqov noXXccyug ös y.al vötsqov an amav
rcöu eqyoiv eXaßev, &6xs y,cä anat, aal eh.oodxLg ovofia avTOKQccTOQog G'/^etv)
akXa xrjv STSQav trjv to xQccrog öiccörj^aLvovaav, wöniQ rro t£ natQl aiirov
reo KaiGaQL v,ai xoig nccißl xoig ve iyyovotg i'tjjrjfpiGro. Inschriften und
Münzen bestätigen die Angabe des Cassius Dio, zeigen zugleich aber
auch, dass der Caesar das imperatorische Praenomen bereits viel früher
geführt hat (s. Bd. 2 S. 22 — 23). C. I. L. V 18 7 3 (Jordan, Syll. n. 68,
Eph. epigr. 3 p. 285 n. 68, Not. d. scavi 1882 p. 225, Borghesi, Oeuvr.
2, 387): Senatus • populusque • Romanus | imp • Caesari • divi • luli • f •
cos • quinct (a. 725/29) | cos • design ■ sext • imp • sept | republica ■
conservata. Gefunden neben den Fasti; nach Smetius, Pighius und
Morillon b. Castortempel, nach Manutius: ,,inanzi il portico di Faustina",
Jahrb. d. Arch. Inst. 4, 1889, 231 vom Triumphbogen von Actium?
s. O. Richter, Jahrb. d. Arch. Inst. 1889 S. 153 ff.
13) (zu S. 527.) Cass. Dio 52, i: (^Pco^diot) Ix ds rovrov ^ovaQ-
yjELöQ'ai av&ig ax^ißcog yjQ'^avro (vom Jahre 725/29 und dem V. Con-
sulat des Aug., cf. 52, 41), und ähnlich 53, 17 {j2'j/2j): ait avxov Kcd
dxQißrjg (iOvci^y^La oiaxiöxrj. Die Verdienste des Augustus um den römischen
Staat waren so ausserordentlich, dass ihm zum Dank diese ungewöhn-
liche Stellung verliehen wurde. Strabo 6, 4, 2 p. 288: ovöeTCoxe yovi>
evTtOQijöai xo6avxy]g eLQrjvr]g Kai dcpQ'oviag ayad'cbv VTtfiQ^s 'Foi^aioig %ul
xoig öv^^idioig avxcöi'^ öötji' KaiGccQ xe 0 SeßaGxog TtccQeöiev acp ov nagi-
Xaße xrjv lS,ov6Lav avxoxsXri.
14) (zu S. 528.) Au lieu que C^sar disait insolemment que la
Republique n'etait rien et que ses paroles etaient des lois, Auguste
ne parla que de la dignite du S^nat et de son respect pour la Re-
publique . . . Sylla, homme empörte, mene violemment les Romains ä
la liberte: Auguste, ruse tyran, les conduit doucement ä la servitude.
Pendant que, sous Sylla, la Republique reprenait des forces, tout le
monde criait ä la tyrannie; et pendant que, sous Auguste, la tyrannie
se fortifiait, on ne parlait que de liberte. Montesquieu, Grandeur et
decadence d. Rom. c. XIII.
15) (zu S. 528.) Cass. Dio 53, 32 (z. J. 731/23): xi]v xs ccoxrjv
TTjv avd'VTtaxov iöasl Ka^^d7Ca^ ^'x^i-v cößxs ^i]xe iv xrj iöodo) rtj ft'öta
TO-ö Ttdü^Yiqiov xaxaxi&ead'ai avirjv firjx avd'ig a.vaveovßd'ca, y,ai iv
Tc5 VTi^^KOfo x6 TcXstov xüv £)c«(jr«^60'i d^i'^vxfov iö'/ysiv ijtEXQEilJSv ()j
yEQOvala).
16) (zu S. 529.) Cass. Dio 53, 18: XsXvvtac yaQ Sr) x&v voficov,
ü)g ccvxa xa Accrcviiid ^i]^axci Xeysi' xom e6xlv iXsv&cQOi ccnb ndarjg
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 20
2QA VI- 2. Principat.
avayKaCag vofiCöecog eiöc xal ovöevl räv yeyQa^fisvcov tvE'iovxuL. \gl.
Mommsen, R. St.-R. 2^ 753.
17) (zu S. 529.) Cass. Dio 53, 28 (730/24): tw dri^ap na^^" eyMzov
ÖQax^ccg 8<aGeiv vnißjzro., xö rs y^diifia xo ns^i avxäv ccm^yÖQEvßs ft^
TtQoxEQOv inre&fjvai txqIv ccv nal SKEtvrj Gvvdo^y.
18) (zu S. 530.) C.J. L. VI 873: republica conservata (s. o. S. 293);
libertatis Pop. R. vindex: Eckhel, d. n. 6 p. 83. Redditaque et omnis
populo provincia nostro, Ovid. fast, i, 589. Die offizielle Auffassung
der kaiserlichen Historiker ist am Deutlichsten bei Velleius Paterc. 2, 89
ausgesprochen: Finita vicesimo anno bella civilia . . . restituta vis legi-
bus, iudicüs auctoritas, senatui maiestas, imperium magistratuum ad
pristinum redactum modum • — — . Prisca illa et antiqua rei publicae
forma revocata, rediit cultus agris etc.
19) (zu S. 530.) lulius Caesar hatte die Machtfülle der Königs-
gewalt stückweise sich übertragen lassen; zunächst war er von der
Collegialität befreit: Cass. Dio 43, 44 (708/46): (irjxe GvGxQarrjy'iiöaC
xLvu, jU-ijO üAcog eTiLKOivavTjöat, xüv rMxaTtQai&tvxoyv. Aehnlich, nur in
schnellerer Reihenfolge, haben wir uns diesen Vorgang bei seinem Sohne
zu denken.
20) (zu S. 530.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 2^: Avxe'^ovöiöv uol ccQxrjv
Kai änovxt Kai TcaQÖvxi 8i8o^ivi]v [v\jt6 xs rov drifxov y.cd XTjg 6vvKXiq-
xov M\^ccqk](o [Mjapxf'AAo) xal ylsvmio ^AQqovvxia imdxoig o[vk ed^s'^d-
(it]v (a. ■j^2/2 2). Euseb. z. J. Abr. 1994. Dio Cass. 54, i. Vellei.
2, 89, 5. Sueton, Aug. 52: dictaturam magna vi offerente populo, genu
nixus deiecta ab umeris toga nudo pectore deprecatus est.
21) (zu S. 531.) Eine kleine Insel bei Capri nannte der viel-
beschäftigte Kaiser sein Apragopolis, Sueton. Aug. 98.
22) (zu S. 532.) Mommsen, R. St.-R. 3 S. 1253 A. 2: „Restau-
rationen der Republik, ephemer wie sie waren, dürfen in ihrer Be-
deutung nicht unterschätzt werden; sie sind die praktischen Anwen-
dungen der Theorie, dass dem Principat die Legitimität abgeht und
derselbe von Rechtswegen nicht mehr ist als eine Kette ausser-
ordentlicher, das eigentlich legitime Senatsregiment beschränkender
Magistraturen."
2^) (zu S. 532.) Kreutzer, Joh., Die Thronfolgeordnung im Prin-
cipat (Progr. v. Köln 1891). Tacitus histor. i, 15: (Augustus) sororis
filium Marcellnm, dein generum Agrippam, mox nepotes suos, postremo
Tiberium Nerouem privignum in proximo sibi fastigio collocavit. Sed
Augustus in domo successorem quaesivit . Im Cenotaphium Pisanum
(C. I. L. XI 1420 — 21) heisst es factisch richtig, aber rechtlich un-
genau: iam designatum iustissimum ac simillimum parentis sui virtutibus
principem.
VI. 2. Princi])at. 20^
24) (zu S. 533.) Monuin. Ancyr. ed. M.- p, 144: In consulatu
sexto et septimo — — rem publicam ex mea potestate in senat[us
populique Romani a]rbitrium transtuli. Quo pro merito meo senatu[.s
consulto Aug. appeJUatus sum.
25) (zu S. 533.) Tacitus ann. 3, 28: Sexto demum consulatu
(726/28) Caesar Augustus potentiae securus quae triumviratu iusserat,
abolevit, deditque iura, quis pace et principe uteremur. Cass. Dio
53, 2: insLÖ)] re noXlcc ttccvv y.ara rs rag öraöeig vÄv roig noXe^oig,
ukXcog rs ymI iv rf] rov Avroiviov xov re AeniSov ßvvaoyiu^ y.al avo^oig
Kai uSlxcog irerä'/^ei^ nccvra ccvra dt evbg TtooyQcc^j.iuTog y.caiXvßev, iwov
ri]v eKr't]v avrov vnareictv (a. 726/28) TiooG&eLg.
26) (zu S. 533.) C. I. L. 1^ p. 307 (z. 13. Jan.): [rem publicam] p.
R. restituit. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2'^ S. 746 A. 2.
27) (zu S. 533.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 144: In consulatu sexto
et septimo, b[ella ubi civil]ia exstinxeram, per consensum universorura
[potitus rerum omnium]. C. I. L. X 8038: ab divo Augusto post
septimum consulatum, das ist die Zeit, in der Augustus rem publi-
cam obtinere coepit (VI 266). Mommsen, R. vSt.-R. 2'^ 993-
28) (zu S. 534.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 144: Quo pro merito
meo senatu[s consulto Aug. appe]llatus sum et laureis postes aedium
mearum v[estiti publice coronaqjue civica super ianuam meam fixa est
[§] [clupeusque aureujs in [c]uria lulia positus, quem mihi senatum
[populumque Romanu]m dare virtutis clem[entia]e iustitia[e pietatis
causa testatum] est pe[r e]ius clupei [inscriptionjem §.
2g) (zu S. 534.) C. I. L. 1- p. 231 (cf. 307; 13. Jan.): Corona •
quern[a uti super ianuam domus imp. caesaris] Augusti poner[etur
senatus decrevit, quod rem publicam] p. R. restitui[t]. Eckhel 6, 88.
Marquardt 3, 2, 442. Monum. Anc. ed. jM.- p. 14g — 50. Plin. 16, 4, 8:
Augustus — — civicam (coronam) a genere humano accepit. Valer.
Max. 2, 8, 7. Seneca de dem. i, 26, 5.
30) (zu S. 534.) Cass. Dio 53, 16: ro re rag öacpvag ttqo rCöv
ßaaiXsLMv ai}roi) TTQorl&eö&ai, yal ro rbi' öricpavov rov Sqvlvov vtieo
avröjv ccQräö&ai . . . e-^JijcpLß&i]. Ovid. fasti 4, g53 (cf. metamorph. i, 562):
State Palatinae laurus praetextaque quercu
Stet domus — — .
Trist. 3, I, 39 (vgl. 3, I, 47):
Cur tarnen opposita velatur ianua lauro,
Cingit et Augustas arbor opaca fores?
Num quia perpetuos meruit domus ista triumphos ,
An quia Leucadio semper amata deo?
Ipsane quod festa est, an quod facit omnia festa?
Quam tribuit terris pacis an ista nota est?
20*
2q6 ^'^I- 2. Principat.
Utque viret semper laurus nee fronde caduca
Carpitur, aeternum sie habet ista decus?
Plin. 15, 30. Martial. 8, i. Am Deutlichsten illustrirt diesen Vor-
gang eine Münze bei Cohen i- 384, Babelon 2 p. 76 — 77 (s. o.
I S. 517): Augustus, li Thür mit vier Feldern, rechts und links ein
Lorbeerbaum, darüber: OB [Kranz] C(ives) S(ervatos). — L. Caninius
Gallus Illvir. Aber noch eine ganze Reihe von Münzen, auch aus
spätem Jahren, gehört hierher, s. "Cohen i" p. gi No. 206 ft'. 367 ff. 407 fF.
501 ff. Ueber Münzen mit CL • V(irtutis) s. Mon. Anc. ed. M.^ p. 152.
31) (zu S. 534.) C. I. L. IX 581 1 = 580g? (Potentia: Victoria
scutum sustinens): Primus • ]Marc[. . .] | VI • vir • Au[g] | S • P • Q ■ R
Augusto • dedit | clupeum • virtutis | [c]le[me]ntiae [ius]t[itiae] JIHJIJ.
Vgl. Mon. Ancyr. ed. M.- p. 152. Borghesi, Oeuvr. 7 (2) p. 418.
Arch. Zeitung 1844 S. 241; 1846 S. 3go. Daremberg et Saglio,
Dictionnaire des antiquit^s, s. v. clipeus, Fig. 1665 — 68. Speel-
mann, Aspidologia, London 1654. Thodde, de clypeis scutisque
veterum, Hafn. 1718. Sartorius, de clypeo, Wittenberg 1724. Caryo-
philus, BL, de veterum clypeis, Lugd.-Bat. 1751. Fuchs, W. H., de
ratione quam veteres artifices in clipeis imaginibus exornandis ad-
hibuerint , Götting. 1852.
Ehrenschilde waren bei den Etruskern nicht selten (s. Heibig,
Führer 2, 314. 31g), ebenso bei den Römern in republikanischer Zeit,
Plin. n. h. 35, 3, 12: clipeos in sacro vel publico dicare privatim
primus instituit Ap. Claudius, qui consul cum P. Servilio fuit anno
urbis CCLIX, posuit enim in Bellonae aede maiores suos placuitque
in excelso spectari et titulos bonorum legi. (Richtiger App. Claud. Caecus
cos a. 447 et 458.) Besonders häufig finden wir sie auch bei Privat-
personen in kaiserlicher Zeit; nur für die Zeit des Augustus möchte
ich auf ein Fragment des Asinius PoUio hinweisen, s. Charisius ed.
Keil p. 77^^: Asinius — — clipeum masculine dicit: clipeus praetextae
imaginis positus. Doch auch bei den Griechen lässt sich dieselbe Sitte
nachweisen. Bullet, de corr. hellen. 11 (1887) p. 117: avuxi.%'f(vai 8\
avrov nal si%6va yqüiivi^v ev aßmöi litt'/i^QvGüi. Bull, de corresp. hellen. 12
(1888) p. 312 (Zeile 11): avcc^ELvat, dh avrov aal sl'iiöva yQaTtvrjv \_iv
ÖttA-Jg) iniiQvGui iv rf] ayo^a. 14 (i8go) p. 404: 0.67118 iöy,)] iQvGr]^
Alöivliog avdd'rjua, oAxtj ÖQa^^al — ht-hh — . Cesnola-Stern, Cypern 2
p. 380 — i: ava&sivai ös £^xö]vor yQaTTvrjv iv aGniSi. S.-B. der Berl.
Akad. 1874 S. 13: Znlov slkovikÖv = clipeus C. L G. 424. 205g. 2771.
Vgl. Egger, M6m. d'hist. anc. et de phil. p. 84 Anm. i. Latychev,
Inscr. Pont. Eux. i Nr. 144. Trjv i'^ "Aqyovg ccGmöa darf man nicht
hiermit in Verbindung bringen. Wegen eines anderen silbernen Ehren-
schildes des Augustus s. Mon. Anc. ed. M." 153.
VI. 2. Principal. 207
Dass dieselbe Ehre, die der Senat sich im J. •]2']J2'j für den
Augustus ausgedacht hatte, sich in den späteren Jahren noch öfter
wiederholt habe, ist eine Annahme, die Moramsen früher allerdings
ausgesprochen, später aber (Mon. Anc. ed. M.^ p. 153) wieder zurück-
genommen hat, C. I. L. VI 876 sieht man eine Victoria, die auf einen
Rundschild schreibt: Senatus populusq. roraanus Imp. Caesari Divi f.
Augusto pontif. maxura. imp. cos. trib. potestat.; die Inschrift fällt also
sicher in die Zeit nach 742/12, wir brauchen aber nicht anzunehmen,
dass die Verleihung des Ehrenschildes um diese Zeit wiederholt sei.
Ein anderes Medaillon des Kaisers wurde später in der von ihm
erbauten Palatinischen Bibliothek aufgestellt, und Hadrian sagt in dem
Fragment einer Rede (Charisius, Instit. gramm. 2, Gramm, lat. ed.
Keil I p. 222): a vobis, p. c, peto et impetratum valdissime cupio
ut proxime imaginem Augusti, argenteum potius clupeum sicut Augusto
ponatis. Bergk (Mon. Anc. p. iig — 20) denkt hierbei an das ältere,
Mommsen an das jüngere Medaillon in der Palatinischen Bibliothek.
Wir erfahren nicht bestimmt, von wem Hadrian redet, wohl kaum von
sich selbst, sondern wohl eher von seinem Vorgänger; dann ist es
allerdings wahrscheinlicher, dass er sich für das Medaillon des Divus
Traianus einen Platz in der Curie erbeten habe.
"^,2^ (zu S. 534.) Sueton. Aug. 7 : Augusti cognomen assumpsit
Munati Planci sententia, cum, quibusdam censentibus Romulum appel-
lari oportere, quasi et ipsura conditorem urbis, praevaluisset, ut Augustus
potius vocaretur, non tantum novo sed etiam ampliore cognomine.
Cass. Dio 54, 16. Ovid. fasti 2, 138: Romulus — Augustus:
Quodcumque est alto sub love Caesar habet.
Tu rapis, hie castas duce se iubet esse maritas.
Tu recipis luco, summovet ille nefas.
Vis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges.
Tu domini nomen, principis ille tenet.
Te Remus incusat, veniam dedit hostibus ille.
Caelestem fecit te pater, ille patrem.
^'^ (zu S. 535.) De la Bleterie, le nom d'Auguste donne a Cesar
Octavien, s. Mem. d. l'acad. d. inscr. et b. lettres 19 (1743) p. 432.
Daschitzky, J. E. , de titulo Augusti. Vit. i6g6. Schoener, Chr.,
Ueb. d. Titulaturen d. Rom. Kaiser. Acta seminar. Erlangens. 2
(1881), 449. Eckhel, doctr. humm. 8, 354: de nomine Augusti.
Mommsen, Rom. St.-R. 2, 768. 771 ff. C. 1. L. X 8375'» (Feriale
Cumanum, z. 16. Januar; vgl. d. Fasti Praenestini zu diesem Tage):
[XV] III • k. Febr. eo di[e caesar augustujs appellatus est. Suppli-
catio Augusto. Vgl. Hermes 17, 631 ff. C. I. L. P 307 (m. Anm. wegen
des Tages, 16. Jan. 727/27): Imp. Caesar [augustus est ajppelatus ipso
9q3 VI. 2. Principal.
VII et Agrip[pa iii cos]. Vgl. Mon. Anc. ed. M.^ p, 144 — 9 (s- o. A. 24).
Cass. Dio 53, 16: 6 KaiGdQ imd'viiu [lev iöyvQ&q 'PofivXog dvofiaa&Tii'cci,
aiß&Ofievog öe ort, vnoTtxEVExai in rovTOV rfjg ßaötXeiag ETtt&viietv, ovket
avzov avTenoirjOccTO, akk' AvyovGrog üg Kai nlilöv rt ■?} v.at av&^coTtovg
ojv BTteKXi^d'ri' Ttdvrcc yaQ xa ivn^oxaTa Kai tu leQcaxaxa avyovöxa ngoG-
ayoQEvexai. i'i, oimsQ Kai ßsßaöxov avxbv %ai iXhjvt^ovxig Trog, oiönsQ
xivcc GeTtxov, c:7r6 xov aeßd^ea&ai., nQOGUTtov. Cassiodor. Chron. zu 727/27.
Monum. Germaniae, auctor antiquiss. ii p. 135 (ed. Mommsen, Abh.
d. Sachs. Ges. d. W., phil.-hist. Cl. 3, 628): Caesar leges protulit, iudi-
ces ordinavit, provincias disposuit, et ideo Augustus cognominatus est.
Ovid. fasti i, 608:
Hie socium summo cum love nomen habet.
Sancta vocant augusta patres, augusta vocantur
Templa sacerdotum rite dicata manu.
Huius et augurium dependet origine verbi,
Et quodcumque sua luppiter äuget ope.
Augeat imperium nostri ducis, augeat annos,
Protegat et vestras querna corona fores.
Auspicibusque deis tanti cognominis heres
Omine suscipiat quo pater, orbis onus.
Zwei Etymologien von Augustus: v. augurium u. augeo; beide com-
binirt Ovid. Pausanias 3, ii. Sueton. Aug. 7. Livius per. 134. Vellei.
2, 91. Florus 4, 12, Oros. 6, 20, 2: ex eodem die summa rerum ac
potestatum penes unum esse coepit et mansit, quod Graeci monarchiam
vocant. Censorin. 21, 8: a. d. XVI [scr. XVII] k. Febr. imp. Caesar
divi f. sententia L. Munati Planci a senatu ceterisque civibus Augustus
appellatus est se VII et M. Agrippa III cos.
Caesar Augustus ist später die regelmässige Anordnung der Namen,
aber ursprünglich schwankte man. Auf einer Inschrift (C. I. L. IX 2842)
des P. Paquius (bald nach 732/22) heisst es: auctoritate Aug. Caesaris,
und im Cenotaphium Pisanum (Wilmanns Exempla 883): Augusti Cae-
saris patris patriae . Vgl. No. 11 24. Auch die Schriftsteller dieser
Zeit schwanken: Augusti tropaea Caesaris (zw. 727 27 — 731 23), Horat.
carm. 2, 9, 19 — 20 (diese Stellung des Verses wegen). Verg. Aen.
6, 792. 8, 678. Liv. 1,19: Caesar Augustus; 4, 20 u. 28, 12: Augustus
Caesar. Auf ein ähnliches Schwanken in griechischen Inschriften
hat bereits Dittenberger (Ephem. epigr. 1, 116) hingewiesen; darnach
ist das von Cichorius, Rom imd Mytilene S. 26 A. i Bemerkte zu
berichtigen. Auch Strabo sagt bald KatGao 6 ZsßaöTog (p. 840) bald
6 Seßaaxbg KalöaQ (p. 287). — Hsßaüxog war ein rein persönlicher Ehren-
name; dennoch wird auch die Livia Zeßaöxii genannt nicht nur nach
dem Tode des Augustus, der sie adoptirt hatte (s. Mionnet 3 p. 393
VI. 3. Reich und Provinzen.
299
No. 519 — 20), sondern noch bei dessen Lebzeiten, so z. B. auf Münzen
von Magnesia (Mionnet 3 p. 147 No. 635) AIOTIA ZEBA2TH. —
Dann kann also auch bei Lebzeiten des Augustus schon der Ausdruck
EtßaGxoi vorkommen.
34) (zu S. 535.) Livius per. 134: Caesar Augustus quoque
cognominatus est et mensis Sextilis in honorem eius appellatus est.
Das SC. v. J. 746/8, s. o. 11 S. 48 A. 11. Dieses (nicht der Tod
des Drusus) ist das letzte Ereigniss, das Livius erwähnt.
35) (zu S. 535.) Cass. Dio 52, 42 (a. 725/29): inadi] xe nolXovg
txi %cel x&v ßovXEVXG)v %cd xäv aXl(ov xav xcc xov ^Avxtoviov Gnovöcc-
advxcoi' VTtOTtxcog TtQog avxbv ötaK£Lfisvovg icoQa, nal icpoßii&r} ^ij veo'/^fio)-
ßcoGt Tt, ndvxcc scpr] xcc yQccjjifiaxa xa iv xoig mßcoxtoig uvxov EVQEd'evxa
KaxaKeKavKevcci. nal log ah]d-öjg ya dieqj&ccQKei xivd' xd ydo örj nXelo)
aal Tidvv ixrjQei, coGxe ^rj6 OKvfjöai vöxeqov avxotg ^^OTjößö^ca.
36) (zu S. 538.) Schon im Alterthume hat man das Kaiserthum
dafür verantwortlich machen wollen. Scr. hist. Aug. ed. P. vita Albini 1 3 :
si senatus populusque Romanus suum illud vetus haberet imperium
nee in unius potestate res tanta consisteret, non ad Vitellios neque ad
Nerones neque ad Doraitianum publica fata venissent.
Wegen des Reliefs am Schlüsse des Capitels mit dem Ehren-
schild zwischen den beiden Lorbeerbäumen s. Rochette, Raoul, Monum.
In^dits LXIX 12, vgl. C. L L. VI 448.
3. Capitel.
Reich und Provinzen.
Vorbemerkung: Wegen der Münze s. Cohen i^ p. 75 Nr. 86:
Imp. IX. tr. po. V [736/18] (s. Kopf.) H Tempel mit 6 Säulen: Rom.
et August. — Com. — Asiae.
r) (zu S. 541.) Strabo 6, 4, 3 p. 288 bezeichnet den Umfang
des röm. Reichs: anavxa xd ivxbg (I>d6i6og nal EvcpQaxov TtXrjv Aqdßav
Xivwv VTTO '^PfOfialoig iöxl Kai xolg vre eKSivav d7CoSei')(^^&si6i, övvdöxaig.
Armenier, Albaner und Iberer bedürfen der Gegenwart der röm. Führer;
empören sich nur, wenn die Römer sonst beschäftigt sind. In der
That nennt Augustus (Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 133) als unabhängig
die Könige der Albaner, Iberer (d. h. Georgier) und Meder; ferner die
Stämme der Bastamer, Scythen und Sarmaten des Tanais.
2) (zu S. 543.) Nach einer neugefundenen Inschrift (Arch.-Epigr.
Mitth. aus Oe. 15, 1892, S. 82 wird gebetet: [quod bojnum [faustum
felijxque [sit] imp. Caesari Augus[to, imperio] eius, senati popuU[que
romani] et gentibus. Damit sind die einzelnen Factoren richtig be-
200 ^I- 3- Reich und Pro^änzen.
zeichnet, nur darf man nicht mit dem Hrsg. S. 80 unter gentes „die
von Rom unabhängigen Reiche" verstehen, vielmehr die abhängigen
Reiche sind gemeint; so friedenssehg war die damalige Zeit nicht,
dass in Rom z. B. auch die Parther in ein derartiges Gebet mit ein-
geschlossen wären.
3) (zu S. 544.) Tacitus histor. 1,4: patres . . . primores equi-
tum . . . pars populi integra . . . plebs sordida et circo ac theatris sueta.
4) {zu S. 545.) Sueton. Caesar 79: quin etiam varia fama per-
crebruit migraturum Alexandream vel Ilium, translatis simul opibus
imperü, exhaustaque Italia dilectibus et procuratione urbis amicis
permissa.
5) (zu S. 546.) Friedrich, G., Q. Horatius Flaccus, Lpz. 1894,
S. 161. Loebell, Raumer's Histor. Taschenb. 5, 1834, 266. Welcker,
Kl. Schriften 4, 18. Haubold, de reb. Iliens p. 44. Jäger, jbb. f. class.
Phil. 1881 S. 337. Betti, Salvat. , Se Giulio Cesare ed Augusto in-
tesero mai di portare la sede dell' impero al Ilio. Dissert. d. pontif.
accad. rom. di archeol. Vol. 14, 1860, p. 345 — 375.
6) (zu S. 547.) Einen wichtigen Factor zur Erklärung der rasch
steigenden Bürgerzahlen bildete unter gewöhnlichen Verhältnissen die
Freilassung von Sklaven, die schon unter Augustus so sehr zunahm,
dass sie durch gesetzliche Bestimmungen erschwert werden musste.
Ferner hatte seit dem letzten republikanischen Census das dicht-
bevölkerte, fruchtbare Oberitalien das römische Bürgerrecht erhalten,
was um so schwerer in's Gewicht fiel, als der Ackerbau dort nicht
wie im übrigen Italien durch Sklavenheerden, sondern durch kleine
freie Bauern betrieben wurde; die Zahl der römischen Bürger muss
damals auf einmal also ganz ausserordentlich gestiegen sein. Dazu
kam aber noch die Verleihung des Bürgerrechts an Einzelne und an
ganze Städte. Auch die Colonien des lulius Caesar, seines Sohnes u. A.
muss man in Betracht ziehen. lulius Caesar allein (s. Sueton. Caesar 42)
siedelte 80,000 in seinen überseeischen Colonien an. Dazu gehörten
seine Soldaten, die. erst beim Eintritt in seine Legionen das Bürger-
recht erhalten hatten; dazu Freigelassene, die z. B. Korinth bevölkerten
und in seinen Colonien die höchsten Würden erreichen konnten, die
ebenfalls erst später das Bürgerrecht erworben hatten. Endlich müssen
die gewaltigen Rüstungen während der Bürgerkriege, z. B. vor Philippi
und auch nachher, die Zahl der Bürger sehr bedeutend vermehrt haben.
Wenn die Triumvirn auf der einen, die Republikaner auf der andern
Seite Heere in's Feld stellten, deren Grösse Staunen erregt, wenn
z. B. Augustus, noch ehe er Alleinherrscher war, 45 Legionen com-
mandirte, so war damit die Grenze des Möglichen erreicht oder über-
schritten. Die Heere hätten diese Grösse nicht erlangen körmen, wenn
(
VI. 3. Reich und i'ruvinzen. ^OI
wirklich bloss geborene römische Bürger aufgenommen wären. Freund
und Feind sah in der Noth des Augenblicks natürlich weniger auf
den Stammbaum, als auf die Kriegstüchtigkeit des Einzelnen; denn
das fehlende Bürgerrecht liess sich leicht durch den Feldherm er-
gänzen, und die Häufigkeit der Namen der lulier. Antonier, lunier,
Cassier u. s. w., um von den Unterfeldherren ganz zu schweigen,
zeigt, dass die Führer von diesem Rechte reichlich Gebrauch gemacht
haben; desshalb müssen die Bürgerkriege trotz der grossen Verluste
in den Schlachten dennoch wesentlich mit beigetragen haben zur Er-
höhung der Zahl der römischen Bürger. Die Verödung Italiens, die
sich nicht bezweifeln lässt, steht keineswegs in Widerspruch mit der
steigenden Zahl der römischen Censuslisten. •
7) (zu S. 547.) Livius 6, 12: non dubito praeter satietatem tot
iam libris adsidua bella cum Volscis gesta legentibus illud quoque
succursurum quod mihi percensenti propiores temporibus harum rerum
auctores miraculo fuit, unde totiens victis Volscis et Aequis suffecerint
milites aut non ex isdem semper populis exercitus scriptos,
quamquam eadem semper gens bellum intulerit; aut innumerabilem
multitudinum liberorum capitum in eis fuisse locis, quae nunc vix semi-
nario exiguo militum relicto servitia Romana ab solitudine vindicant.
7, 25: undique non urbana tantum sed etiara agresti inventute decem
legiones scriptae dicuntur quaternum milium et ducenorum peditum
equitumque trecenorum, quem nunc novum exercitum, si qua externa
vis ingruat, hae vires populi Romani, quas vix terrarum capit orbis,
contractae in unum haud facile efficiant: adeo in quae laboramus sola
crevimus, divitias luxuriamque. Vgl. S. 300. A. 4,
8) (zu S. 547.) Peter, H., Hist. Roman, relliquiae i p. 117. Plut.
Tib. Gracch. 8: "^0 6' ccöeXq)bg avrov Fdiog i'v rivi ßißXioj yiyqatpev zig
Nofiavriav 71oqsv6i.ievov dia rriq TvQQV}viag xbv TißeQiov nal rrjv £9^-
filav xrig %coQag oqävxu %al rovg yEa^yovvrccg rj ve^ovrctg oinixag imiß-
ccKTovg Kcd ßaQßüoovg, tote 7Tqg)tov eitl vovv ßaXiöd'at rr}v ^vqiwv Kax&v
KQ^aGav avxotg nohxeiav.
9) (zu S. 549.) Vgl. die sorgfältige Abhandlung, in der nament-
lich auch das epigraphische Material gesammelt ist, von E. Kornemann,
de civibus roraanis in provinciis iraperii consistentibus , Berlin i8gi.
10) (zu S. 550.) Die Rechtsverhältnisse der römischen Colonien
dieser Zeit erhalten ein helles Licht durch die Lex coloniae Gene-
tivae luliae v. J. 710/44 (s. Ephem. epigr. vol. 2 und 3), in der ur-
sprünglichen Ordnung der einzelnen Theile bei Bruns, fontes iuris'*
p. III.
11) (zu S. 550.) Genügend behandelt sind bis jetzt nur die ita-
lischen Colonien der Römer in der grundlegenden Abhandlunc: von
30:
VI. V Reich und Provinzen.
Mommsen , die italischen Bürgercolonien von Sulla bis Vespasian,
Hermes i8, 162 ft'. Die dankenswerthe Aufgabe, diese Untersuchungen
auch auf die ausseritalischen auszudehnen, hat bis jetzt noch keinen
Bearbeiter gefunden. Beispiele gibt IMommsen in seinem Commentar
zum Mon. Ancyr. ' p. iig (vgl. 63). Vgl. Spannheim, De praestantia
numorum p. 765: De coloniis deductis sub prioribus XII imperatori-
bus. Zumpt, Comment. epigr. i, 193. Schmidt, Üb. röm. Colonien,
Potsdam 1836. — , Das Colonialwesen der Römer, Potsdam 1847.
Beloch, Bevölkerung der griech.-röm. Welt S. 337. Kubitschek, Imper.
Romanum. Holländer, L., De milit. colon. Halle 1880; Pais, Mus. ital.
I, ^^. Marquardt, R. St.-Vervv. i, bei den einzelnen Provinzen. Cic-
cotti in Ruggiero, Dizionario epigrafico s. v. Augustus p. 12 d. S.-A.
12) (zu S. 550.) Die Aehnlichkeit in der Organisation ging sogar
so weit, dass Antiochia (Pisid.), Colonie des Augustus, wie Rom in
vici getheilt war: aedilicius (III 290), Cermalus (III 296), patricius imd
salutaris (IMommsen, R. St.-R. 3, 114), Tuscus und Velabrus (III 297).
13) (zu S. 550.) Cyprian. ad Donatum 10 ed. Hartel (Wien 1868) 3
p. 1 1 : incisae sint licet leges duodecim tabulis et publico aere prae-
fixo iura proscripta sint.
14) (zu S. 550.) Mon. Ancyr. ed. M.^ p. 119. 121: Colonias in
Africa, Sicilia, [M]acedonia, utraque Hispania, •Achai[a], Asia, S[y]ria,
Gallia Narbonensi, Pi[si]dia militum deduxi, Italia autem XXVIII [co-
lo]nias, quae vivo me celeberrimae et frequentissimae fuerunt, me[is
auspicis] deductas habet.
15) (zu S. 551.) Noch kurz vor seinem Tode hatte der Dictator
Caesar die IMunicipalverhältnisse neu geordnet durch die lex lulia
municipalis. Es ist das Verdienst von Savigny (Verm. Sehr, 2 S. 279),
erkannt zu haben, dass wir sehr bedeutende Fragmente dieses Ge-
setzes auf der grossen Bronzetafel von Heraclea, C. I. L, I. 119, noch
besitzen; vgl. auch das INIunicipalstatut von Salpensa und Malaca aus
der Zeit der Flavier, C. I. L. II 1963 — 64. Egger, Examen crit, p. 357:
Institutions municipales chez les Romains. Jung, D. röm. Municipal-
wesen in den Provinzen, v. Sybel's Histor. Ztschr. N. F. 3 i , 1 89 1 , S. i .
Nissen, Zu den römischen Stadtrechten, Rhein, Mus. 45 8, 100 ff,
Labatut, E,, La municipalite rom. et les curatores rei publicae, Paris
1868, s. Rev. Arch. N. S. 19 p. 157. Ohnesseit, G., De iure munici-
pali Romanor. quod primo Imperator, saeculo obtinuit, Berol. 1881.
16) (zu S. 552.) Augustus verlieh z, B, die Rechte eines römischen
Municipiums an die sicilische Stadt Aluntium (C, I. Gr. 5608 vgl. d. Anm.).
I 7) (zu S. 5,5 I .) Willems, Les elections mun. ä Pompei, Bruxell. 1 886.
18) (zu S, 552,) INIorel, Gh., Les associations de citoyens romains
et les curatores, Genf 1877. Vgl. Arch. Ztg. 1877 S. 92,
VI. 3. Reich uiul F'rovinzen. 203
ig) (zu S. 552.) Vgl. Marquard, R. -St.-Verw. i^ S. 73. Henze, W.,
De civitatibus liberis quae fiierint in provinciis pop. Romani, Berlin 1892,
macht mit Recht darauf aufmerksam, dass diese Freiheit von Rom
anerkannt und bewilligt sein müsse; die Freiheit eines ebenbürtigen
Gegners, z. B. des parthischen Volkes, ist eine wesentlich andere.
20) (zu S. 552.) Es gab freie Städte, die zugleich Colonien ge-
nannt werden, s. Mommsen, R. St.-R. 3 S. 794 A. 4. Henze, De
civitatibus liberis p. 12.
21) (zu S. 552.) Dass Augustus sich auch den meist begünstigten
Städten gegenüber Uebergriffe erlaubte, ist bekannt. Von seinem
Schiedsspruch in einem Prozess von Knidos wird noch die Rede sein (s. u.
S.309A. 17). In ähnlicher Weise verbot er auch der souverainen Stadt
Athen, ihr Bürgerrecht um Geld zu verkaufen (s. Cass. Dio 54, 7).
Aber diese Uebergriffe wird jeder Verständige als nothwendig und
heilsam bezeichnen.
22) (zu S. 552.) Mommsen, R. St.-R, 3, 651: Die reges socii;
655: Civitates liberae.
2;^) (zu S. 553.) C. I. L. I 588: populus Ephesius [populum Roma-
num] salutis ergo, quod o[ptinuit maiorum] souom leibertatem.
24) (zu S. 553.) C. I. L. X 8038 (Schreiben des Vespasian an
die Venacini in Corsica): Beneficia • tributa • vobis • ab • divo | Augusto •
post • septimum • consula tum • quae • in • tempora ■ Galbae • reti nuistis •
confirmo. II 195. 1423: Vecti'galia, quae ab divo Aug. accepisse di-
ciljtis, custodio. VI 266 (vom J. 244): ex eo tempore, inquit, ex quo
Augustus rem publicam obtinere coepit, usque in hodiernum [numjquam
haec loca pensiones pensitasse. Die von Mommsen, R. St.-R. 2"^, 1 1 27 A. i
hierher gezogene forma divi Augusti (Orelli 1460 [= C. I. L. X 3828
u. Not. d. scavi 1893 p. 165]) gehört vielleicht nicht hierher.
25) (zu S. 553.) Tacitus histor. 5, 25: sibi non tributa sed . . .
viros indici: proximum id libertati.
26) (zu S. 554.) „Wenn bei Dio 52, 30 Maecenas dem Augustus
räth, fjLrjTE 6e vo(it6^caa 7} y.cd ßTCid^fia 7) fiexQu i'öid rig avTcöv (der
Unterthanen) ixerco, ccXXa xoig fji.tST£QOLg aal eKSivoi Tiavreg 'iQriod'ioGciv^
so ist dies, wie hinsichtlich der INIünzen, so auch für das Uebrige ein
politischer Wunsch; die Thatsachen widersprechen." jNIommsen, R.
St.-R 3, 754 A. 2; vgl. 757 ff.
27) (zu S. 554.) Die von Mommsen herausgegebene Inscriptio
Apamensis (]\Iittheil. d. athen. Instituts 16, 1891, 235 u. 282) zeigt,
dass der Proconsul von Asien, Paullus Fabius Maximus, wenigstens
den Versuch machte, den buntscheckigen Kalender der Asiaten durch
einen neuen kaiserlichen Reichskalender zu ersetzen. Vgl. Bull, de
corresp. hellen. 17, 1893, p. 316.
^04 ^^' 3- Reich und Provinzen.
28) (zu S. 555.) Zu den älteren Organisationen gehörte z. B.
Not. d. scavi 1887 p. 112 (Zeit des Sulla): AvKiav xo yioivov.
C. I. A. II 1359: To xot-vbv rav Av%mv (i. Jahrh. v. Chr.). Auch die
Inschrift C. I. A. III 568: To KOivbv r&v Bot,onco\y^ ^ Evßoeav AoKQ(b[v^
0coKeo}v /JtoQteav \ MäQy.ov lovviov \ MaQKOv vibv ^SKfiov \ vicovbv Eu-
\av6v I ccvrirafiLav ßoni]QC( y.cd cveQ'ysv}]v \ yevofievov ^eotg, ist älter als
die Schlacht bei Actium. Eine Inschrift C. L L. X 1430 des [com-
mune] Cretensium ist wahrscheinlich älter als das J. 727/27; s. o. II
S. 178 A. 16.
2g) (zu S. 555.) Vgl. ^Nlenn, C, Ueber die röm. Provinzialland-
tage, Köln 1852. Marquardt, De provinciarum romanarum conciliis
et sacerdotibus, Ephem. epigr, i p. 200 (m. reicher Inschriftensamm-
lung). Guirard, P., Les assemblees provinciales dans l'empire romain,
Paris 1887. Dareste, Les assemblees provinc. dans l'empire rom.,
Journal des Savants 1891 p. 46. Monceaux, De comrauni Asiae pro-
vinciae, Paris 1885. Pallu de Lessert, Ch., Nouvelles observations
sur les assemblees provinciales dans l'Afrique rom., Paris i8gi. Vgl.
Bulletin trimestriel 2, 1884, p. i.
30) (zu S. 555.) Dass die Koivd nicht auf die Provinz beschränkt
waren, bedarf keines Beweises.
31) (zu S. 556.) Philo leg. ad Gaium 2 i : (Augustus) 6 rag TtoXsig
andöag sig eXsvd-SQlav iE,eX6^evog. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 3, 744.
Ueber den staatsrechtlichen Begriff der iXev&SQca s. Henze, De civi-
tatibus liberis p. 2 ff.
^2) (zu S. 556.) Ein Provinzialstatut, das z. B. dem Municipal-
recht (lex lulia municipalis) entspräche, gibt es nicht; auch das neuer-
dings gefundene Fragment eines Gesetzes über die Ehrenvorrechte des
flamen von Narbo in Gallien (C. I. L. XII 6038, vgl. Hirschfeld, Zu
der lex Narbonensis, Zeitschrift der Savignystiftung, Roman. Abtheil. 9,
1888, S. 403) bezieht sich nicht auf die Provinz, sondern auf die
Stadt Narbo.
^S) (zu S. 556.) Provinzen haben dem Augustus in Rom mehr-
fach ehrende Denkmäler gesetzt, s. die Inschrift von Spanien auf dem
Forum Augusti am Schluss d. Gap. VII, 2, Eine andere Inschrift s.
Mittheil. d. Röm. Inst. 1891 S. 136: Imp. Caesari [divi f. augusto
pont. max.] | tribunicia po[testate . . . imp . . . cos . . .] | provin[cia . . .],
ist verschleppt nach dem rechten Tiberufer.
34) (zu S. 556.) "ESo^e roig inl rfjg ^Aöiug "EXXrjßLV, so beginnt
ein Beschluss des asiatischen Landtags zu Ehren des Statthalters
Paullus Fabius Maximus. C. I. Ct. 3957 und Mittheil, des Athen. In-
stituts 16, 1891, 282.
35) (zu S. 556.) Cass. Dio 56, 25 (a. 764 i i): tc5 vTirjaöco jtQoaTCaQ-
VI. 4. Senat. 305
ij'yysiXs ^}]Sevl tüv TfQoßraöGofiivtov avroig a(jy6vroiv firjts sv to3 rfjg
aQxiig XQOva (jnfjze ivxbg i^ijKOvra '{]^is(jö}v ^etu xo unakXuyfivai Ocpag xnjLiqv
XLva öiSövai^ 6xl zLvsg (.laQXVQiag Ttag avxüv xcd tnciivovg itoonaQcc-
öKEva^o^evoi noXla öiu xovxov SKaxovQyovv.
36) (zu vS. 556.) Die meisten Landtage scheinen sich in jedem
Jahre versammelt zu haben, wenn auch die Spiele nur alle vier Jahre
gefeiert wurden. Vgl. C. I. G. 2583: isQog aycov ■7tevxaex7]Qi.Kog xov koivov
37) (zu S. 557.) Guirard, Assemblees provinc. p. 298: Ces dietes
ne furent, en realite, qu'un Instrument de regne et un moyen de
gouverneraent — — . EUes ne furent pas pour les vaincus le refuge
et la forteresse de l'esprit particulariste; elles aiderent, au contraire,
ä, propager partout la langue, les moeurs, les lois, l'influence de Rome.
4. Capitel.
Senat.
Vorbemerkung. Wegen der Münze s. Cohen i- p. 102: Caesar
Augustus (s. Kopf m. Lorbeerkranz), \\: S. P. Q. R (von einem Kranz
umgeben).
i) (zu S. 561.) Sueton. Aug. 35 flf. Schmidt, A. W., Die Um-
bildung der röm. Republik in die Monarchie (Allgemeine Ztschr. f.
Gesch. 5, 1848) = Abh. z. Alten Gesch., hrsg. v. Rühl, 1888 S. 475:
der Senat. Dumeril, A., De senatu romano sub Augusto Tiberioque,
IL ed., Paris 185g. Callin, K., Qualis sub primis imperatoribus fuerit
condicio senatus Romani, Upsala 1866. Cuq, Ed., Le conseil des
empereurs d'Aug. a Diocletien, Paris 1884. Willems, P., Le Senat i. 2
m. Append., Löwen 1878 — 85. Mommsen, Röm. Staatsr. 3, 466. 835.
881 ff., und — , Abriss d. Röm. Staatsr. 324. Rechte des Senates s.
Kariowa, Röm. Rechtsgesch. i, 501. Herzog, Röm. Staatsverf. 2, 860.
Lanciani, L'aula e gli uffici del senato romano. (Curia hostilia,
iulia; secretarium sentus.) Atti della R. accad. dei Lincei 1882 — 83.
Memorie d. cl. di scienze morali, stör, e tilol. , Roma 1883,
vol. 9 p. I.
2) (zu S. 563.) Pomponius Digg. i, 2, 2, 9: deinde quia difticile
plebs con venire coepit, populus certe multo difficilius in tanta turba
hominum, necessitas ipsa curam rei publicae ad senatum deduxit.
Justinian List, i, 2, 5: nam cum auctus est populus Romanus in eum
3o6 VI. 4. Senat.
modum, ut difficile sit in iinum eum convocari legis sanciendae causa,
aequum visum est senatum vice populi consuli. S. Mommsen, R.
St.-R. 3, 1238.
S. P. Q. R.
3) (zu S. 563.) So sehr der Senat auch an Macht und Ansehn
durch die Reorganisation verloren hat, so hat er doch nach anderer
Seite hin wiederum auf Kosten des Volkes gewonnen, dem er künftig
selbstständig gegenübergestellt wurde, während er zugleich als \'ertreter
desselben angesehen wurde. Ueber populus senatusque Romanus s.
Mommsen Hennes 3, 262 — 63. „Bei Cicero selbst", sagt Mommsen,
R. Staatsr. 3, 2 1258, „lässt es sich verfolgen, dass die Substituirung
des senatus populusque Romanus für den populus Romanus mit der
Entwickelung der Senatssouverainität Hand in Hand geht, und als
diese unter dem Principat zu formaler Anerkennung gelangt, erhält
auch die Doppelbezeichnung offizielle Geltung."
Er verweist in der Anmerkung auf C. I. L. VI 873 v. J. 725/29
(s. o. S. 293) als ältestes Beispiel des offiziellen Sprachgebrauchs. Zwei
Jahre jünger ist die Inschrift des Bogens von Rimini (C. I. L. XI 365),
dem Augustus geweiht durch den Senatus populusq[ue romanus].
4) (zu S. 563.) S. Mommsen, Abriss d. R. St.-R. 340: Dyarchie
des Principats. — Der Name Dyarchie ist bekanntlich nicht classisch,
sondern von Mommsen neu gebildet nach der Analogie von Monarchie.
Dabei erhebt sich zunächst die Frage; Ist dieses Wort formell richtig
gebildet? Bekanntlich haben die Griechen bei Zusammensetzungen das
Zahlwort zwei nicht durch ovo, sondern durch 8l-g ausgedrückt; daran
lässt sich bei der Menge von Beispielen nicht zweifeln:
öiÖQa'j^^og
ör/jQaiog
öiTtQOöaTtog
öirdXavTOV
öUÖqov
8i,%iq)alog
ßlöSKTOg
öi(p&oyyog
ÖLtv^
ÖtKQOTOg
StGKsXrjg
Si'/ßovog
öi&dXaöGog
ÖL^d'jiaiQog
SiGxsyia
ÖLcoßeXCa.
öl&VQog
dlitt^'/yg
ÖLöroiiog
u. s. w.
In allen Texten, die jemals kritisch bearbeitet sind, hat man die
entsprechenden Formen mit öv- entfernt. Dazu dürfen wir — wenigstens
nach den heutigen Ansprüchen — die Schriften des h. Athanasius
nicht rechnen, wenn auch die INIauriner für damalige Zeit Achtungs-
werthes geleistet haben. Der h. Athanasius war vielleicht ein Vorgänger
von Mommsen im Gebrauch dieses Wortes öva^iia: Athanas. vol. i
p. 617 D — E, Mauriner Ausg., Paris 1698; contra Arianes orat. IV.
Allein ob die Mauriner in ihren Handschriften ein i oder ein v in
in der ersten Silben fanden , das lässt sich aus ihrem kritischen Ap-
parat nicht ersehen, und selbst wenn alle Hss. hier ein v hätten, so
VI. 4. Senat. 307
wäre dennoch die Composition des h. Athanasius (oder seiner Ab-
schreiber) diesem allgemeinen Bildungsgesetz der griechischen Sprache
gegenüber zu verwerfen ; statt Dyarchie ist vielmehr Diarchie zu schreiben.
Wie aber kommt es, so möchte man weiter fragen, dass nicht
schon die Zeitgenossen des Augustus das Bedürfniss einer derartigen
Wortbildung empfanden, wenn sie den wirklichen Verhältnissen entsprach?
Sie redeten, Jeder nach seinem Parteistandpunkt, entweder von
der Kaiserherrschaft, oder der Herstellung der alten Verfassung (und
Freiheit), oder später auch von der Versöhnung der Herrschaft und Frei-
heit; aber von Diarchie redet Keiner. — Man wird auch hier zwischen
Theorie und Praxis scheiden müssen. Die Historiker, welche die wirk-
lichen Verhältnisse schilderten, hatten bei der factischen Uebermacht
des Kaisers selten Veranlassung, von einer Zweiherrschaft zu reden,
und die Theoretiker (in diesem Falle also die Juristen) standen,
wenigstens später, meistens auf Seiten des Kaisers, den sie durch eine
wenn auch theoretische Definition der Senatsrechte hätten erzürnen
können.
Eine wirkliche Theilung der Macht zwischen zwei gleichgestellten
Factoren hat auch unter Augustus factisch niemals bestanden; in der
Theorie dagegen dauerte sie von Augustus bis zu Diocletian.
5) (zu S. 564.) Nero, von dem Sueton. Nero c. 10 sagt: ex Augusti
praescripto imperaturum se professus, umgrenzt in seiner Rede die
Rechte des Senats und des Kaisers. Tacitus ann. 13, 4: Teneret anti-
qua munia senatus; consulum tribunalibus Italia et publicae (d. h. die
senatorischen) provinciae illi patrum aditum praeberent: se mandatis
exercitibus consulturum.
6) (zu S. 564.) Scr. hist. Aug. Pertinax 2: doluit Marcus quod
(Pertinax) Senator esset et praefectus praetorio fieri non posset.
7) (zu S. 565.) Provinzen, kaiserl. u. senatorische, s. Cass. Dio
53, 12: Xoyco fA£v OTtcog 1) fisv jegovöia aöe&g xa 'AäXXtGxa xfiq ocq^V?
KccQTCaxai, avxbg 8e xovg xe Ttovovg Kai xovg Ki,v6vvovg k'^rj, ^Qycp ^^ t''«
inl xf] TtQOCpaGei xavxr] ekeivol ^ev kuI aonXot %a\ a^aiot coGlv^ avxbg ös
ötj fAovog aal OTtXa k'p] nal ßxQaxtfoxag xQErpM]. In demselben Capitel
werden die kaiserlichen und senatorischen Provinzen aufgezählt:
Senatorisch: Africa, Numidien, Asia, Hellas m. Epirus, Dalmatien,
Macedonien, Sicilien, Creta m. Cyrene, Bithynien und Pontus, Sar-
dinien, Baetica.
Kaiserlich: das übrige Spanien (Tarraconensis und Lusitanien), Gallien
(Narbonensis , Lugdunensis, Aquitanien, Celtien nebst Germanien),
Coelesyrien, Phönicien, Cilicien, Cypern, Aegypten. (Cypern und
Gallia Narbonensis wurden später gegen Dalmatien eingetauscht.)
Strabo 17 p. 840. Sueton. Aug. 47: Provincias validiores et quas
3o8 VI. 4. Senat.
annuis raagistratuum imperiis regi nee facile nee tiitum erat, ipse
suscepit, eeteras proeonsulibus sortito permisit et tarnen nonnullas
eommutavit.
8) (zu S. 566.) Schon im |. 697/57 war für Pompeius beantragt
ein maius imperium in provinciis quam sit eorum qui eas obtineant,
Cic. ad Att. 4, i, 7. Für den Cassius beantragte Cieero, Phil. 11, 12, 30:
uti quameumque in provinciam eins belli gerendi causa advenisset,
ibi maius imperium C. Cassii pro consule sit quam eins erit, qui eam
provinciam tum obtinebit cum Cassius pro consule in eam provinciam
venerit. Vgl. Appian. b. c. 4, 58.
9) (zu S. 566.) Augustus übernahm die Verwaltung der kaiserl.
Provinzen für die Jahre 727 — 36, 737 — 41, 742 — 46, 747 — 56, 756
— 66, 766—67. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2, 1088 A. 2.
10) (zu S. 566.) Vgl. Jung, J., Die Militärverhältnisse der so-
genannten provinciae inermes, Ztschr. f. östr. Gymnas. 1874, 668 — 96.
818. Dass einzelne senatorische Proeonsuln Krieg geführt haben, hebt
Mommsen hervor Rom. Staatsr. 2^, 263 A. 3.
11) (zu S. 567.) Fiegel, M., Historia legionis III Augustae,
Berlin 1882.
12) (zu S. 567.) Vgl. Mommsen, Rom. Staatsr. 3 S. 1260. Mionnet,
Supplem. 6 p. 383 n. 1930 — 32 (Teos): &s6v ZvyKliqtov (Kopf des
Senates), li Trjlcöv (Kopf des Augustus). Wohl identisch mit Revue
beige de num. 1885 p. 55: ■d'scöv Svynl7]xov (Kopf des Senates), R Tiqiaiv
(Kopf des Augustus; Greif). Vgl. Eckhel, d. n. 4, 224. Mionnet, Suppl6m. 2
p. 563 n. 319 (Lampsacus): Zißaetov ■ Aafiipax'}] ■ (Kopf des Augustus),
R 'leQcc ■ Zvy'KX'Yixog (Kopf des Senates). — , Supplem. 5 p. 375 n. 591 (Lam-
psacus) : Usßaarov Aa^ipay.^j (Kopf des Augustus im Lorbeerkranz), R 'Iequ
Evv%. (Kopf des Senates). Für Kyme (Asien) s. — , Supplem. 6 p. 15
n. 120. 137. — , Supplem. 7 p. 582 n. 434 — 5 (Laodicea): ^hga. ■
Evyy,X7]Tog (Kopf des Senates) , ü Avi&rjKSv ■ "AxxaXog • imviaiov ■ Aao-
ötKeav. Auch die Städte des benachbarten Carlen, die nicht zur
römischen Provinz gehörten, folgten diesem Beispiel. Sebastopolis :
'IsQcc 6vviil7]xog (Brustbild des Senates), ^ gleiche Aufschrift; s. Im-
hoof-Blumer, Griech. Münzen: Abh. d- bayr. Akad. 1890, 149 (673).
Nysa: Mionnet, Supplem. 3 p. 362 n. 344. Stratonieea: — , Supplem. 3
p. 377 n. 437; 4 p. 6 n. 28. 'isQcc avyKXrjxog s. Catal. gr. coins Br.
Mus. (Troas etc.) p. 61. 63. 77. 97. 115 — 6. 144; d'sbv 6vyxXr]xov
p. 1 14 (Kyme).
13) (zu S. 567.) Vgl. Waddington, M61anges numism. II. ser.
p. 133: Les portraits des proconsuls d'Asie et d'Afrique sur les mon-
naies. Mommsen, Bildnisse röm. Proeonsuln auf provinzialen ^Münzen,
Hermes 3, 268 u. Rom. Staatsr. 2^, 261 — 62. Müller, L., Die Münzen
VI. 4. Senat. -jOg
Asiens u. Africas m. den Bikln. der Proconsuln, v. Sallet's Ztschr. f.
Numism. 2, 295 — 308.
14) (zu S. 568.) Digest. 48, 6, 7: Lege lulia de vi publica tene-
tur, qui cum imperiura potestatemve haberet, civem Romanum adversus
provocationem necaverit verberaveritve iusseritve quid fieri aut quid
in Collum iniecerit ut torqueatur. Cass. Dio 53, 14: raina fisv ovzco
tots neQt Tovg ßovksvrag Tovg ys y.ccl d'avctrovv rovg ccQyp^iivovg lE,ovGLav
tiovrag ivo^iö&rj.
15) (zu S. 568.) Seneca dial. 4 (de ira) 2, 5: Volesus nuper sub
divo Augusto proconsul Asiae cum trecentos uno die securi percussisset,
incedens inter cadavera voltu superbo, quasi magnificum quiddam con-
spiciendumque fecisset, graece proclamavit: O rem regiam! Cf. Tac.
ann. 3, 68: libelli divi Augusti de Voleso Messala factumque in eum
senatus consultum. Diesen sehr heilsamen und nothwendigen Uebergriff
des Augustus kann man in verschiedener Weise auffassen; entweder be-
rief sich Augustus auf das Recht, das jedem Senator — wie vielmehr dem
Einflussreichsten von Allen — zustand, einen Anderen zur Rechenschaft
zu ziehen, oder man muss mit Mommsen (Rom. Staatsr. 2^, 123 — 124)
dieses Vorgehen als den „restaurirten Capitalprozess der Königs- und
der frühesten Consularzeit" auffassen, so dass der Senat dabei nur
als Consilium verwendet wäre.
L. Valerius Messala Volusus (so nennt er sich auf seinen Münzen),
Münzmeister 742/12, Eckhel 5, 333, Babelon 2 p. 521; cos. 758/5,
s. Klein, Fasti consulares z. d. J., Ephem. epigr. 3, 13; Statthalter
von Asien bei Waddington, Fastes des prov. Asiat. No. 67. Vgl.
Münzer, Fr., de gente Valeria (Oppoliae i8gi) p. 53 No. 62.
16) (zu S. 568.) Paton and Hicks, Inscr. of Cos p. 41 No. 26:
— — SL ^sv im xov ZsßuöTov \ 1] exlnXriötg ysLvexui^ 7tQ6x[i\Qov i^e [
i^sr^döca ri]v cdtiav' — fi öl lit Efi«, t6 | Ttc<Qo\v a^td^^oEOjg Xaßsiv rovg
a.Q JQaßüv^ ag ösivaQLoov Siö'fßiliuiv n\i\v\xa%oGLO)v. Vgl. Mommsen, Ztschr.
d. Savigny-Stiftg. i8go, Roman. Abth., S. 34 — 37 (Briefeines Proconsuls
von Asien an d. libera civitas Kos).
17) (zu S. 56g.) Bull, de corresp. hell. 7, 1883, p. 62 (Knidos):
Eni 8aiJii]ovQyov 81 KaiQoyivevg Aev La
AvxoKQccxwQ KciLßaQ^ @eov VLog, Usßaaxog^ aQiiSQSvg,
VTtaxog xo dtoöixaxov ciTtodeösi-yiiivog ,
ymI d t]iiaQ'iL%i]g iE,ov6Lag xo OKxatKaLÖsuaxoVy
5 KvLÖiCOV aQIOVÖl^ j3oilA./Jt, ÖrjfXCOL yCClQSLV. Ol TtQSß-
ßsig v^cöv Aiovvöiog ß %al AiovvGiog ß xov ^diovv-
Oiov ivixv'/pi' iv Po}^ir]i jtioi, ^al xo ifjrjcpiGfia aTioSovxeg^
YMxijyoQyiGcii' Evßovkov fisv xov Ava^avdQiöa xsd've-
cörog jjf^»/, TQvcpeQCig öe xrjg ywuLKog avxov TtaQOvörjg^
Gardtliausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 21
TjO ^I- 4- Senat.
10 nsQL rov ^avarov tov Evßovkov tov XqvGltt'XOv' eyoi
ds s^traGai 7TQ06TccE,ag FaklcoL AßtvLioi Tcbi ifiat. cpilioi
ra>v OLKExäv Tovg evcpeQO^ivovg xT]i ahia di,a ßa-
ßuvcov^ 'dyvfov (Diketvov rov X^vGimrov XQSig vv-
y.xag Gvveyßig eneXr]Xv&6xa xi]l oly.iai xf^i Evßov-
15 Xov y.al TQvq)EQag ^sd- vßQBcog y.cd xqotkol xtvl TtoXi-
OQyJag^ TJji xQui]i ds övvsTnji-yaivoi' Kai xbv cöeX-
cpbv EvßovXov, xohg de rfjg or/.iag ösöTtoxag, Evßov-
Xov y.al TQvcpEQav^ 63g ovxe ygyi^axi'^ovxsg ifQog
xbv QlXbiuov ovxs avxccpQaxxönsvot xaig tzqoG-
20 ßoXatq aGcpaXsiag Iv xT]l iavx&v oirJat, xv/etv i]Svvav-
To, TtQOßxExayoxag ii-l x&v olkexcov ovh anoy.xet-
vai, co\g l']Go)g uv xtg vit OQyrjg ov{k] aöixov TtQorjx&rji,, uX-
Xcc avELQS^aL ava6%E8(ji6avza xa KonQia avx&v, xbv
ds oiy.sx}iv 6vv xolg naxayeofiivoig sirs SKOvxa
25 sixs aKOVxa (^avxbg fisv ytcQ iv£fisi,vev aQvovfiEv\^og\)
acpSLVcei xr]v yccGXQav [xßi] EvßovXov viroitEGELv ÖLyMtö-
tJc^oi' av Ga&ivxa [xov a]6EX(pov. Tlinovcpa ÖE vfiecv y.al a[v-]
xccg xccg ävay.QiGstg. E&av^a^ov ö dv näg sig xoGov
EÖEtGav trjv Ttaq^ vfiEig EE,ExaGLav xGiv öovXow 01 (p\Ev-^
30 yovxsg xi]v öiy.ijv^ ei fit] jiioi GcpöÖQa avxotg Ed6E,\axE\
^aXETtol yEyovEvai y.al Ttgbg xa Evavxia ^iGoitövri^QOi]^
f.u] yaxa xcbv at,i(ov Ttüv bxiovv naQ-Eiv^ in c/.XXo[xoiav\
oiyiuv vvy.xcoQ ftf-ö-' vßQEOig y.al ßiag XQig EnEXi]X\yd-6-^
x(ov y.al xi/V y.oivi]v ccjidvxav Vfitou ccGq)dX£L\^av Kira-]
35 QOvi'Xüiv dyavayxovvxEg ^ uXXd yaxd xwv y.al [ot£ ))-]
fivvovxo i]xvy)]y.6xav^ r,dLy}]x6xcov ös ovÖ£\y'j
&XXd vvv OQ^&g av [lOi doy.ELXE 7tou]Gui xrjt ififji n\^EQl tou]
xcov yvoijxt]i TtoovorjGavxEg ^ y.al xa iv xotg (5?]jt([o(7tOig]
v^cbv o^oXoyEiv yQdi.i^ara. "EQQtoGd^E.
Vgl. Mommsen, R. Gesch. 5, 325 A. — , R. St.-R. 2"', 959.' Viereck,
Sermo graecus p. 9 n. IX.
18) (zu S. 569.) C. I. L. VI 930: — — foedusve cum quibus volet
facere liceat, uti licuit Divo Aug(usto).
19) (zu S. 570.) Es heisst in dem Bestallungsgesetz Vespasian's
C. I. L. VI 930: Utique ei senatum habere, relationem facere, remittere,
senatus | consulta per relationem discessionemque facere liceat | ita
uti licuit Divo Aug.
20) (zu S. 570.) C. I. L. VI 1708: Ceionium Rufmm Albinum v.
c. cons. filosophum, Rufi Volusiani bis ordinarii cons. (311 u. 314
n. Chr.) filium, senatus ex consulto suo, quod eius liberis post Cae-
sariana 'tempora, id est post annos CCCLXXX et I, auctoritatem de-
VI. 4. Senat. 7 I I
creverit. Vgl. Seeck , Hermes 19, 186. Mommsen, R. Staatsr. 2"',
731 A. 2.
21) (zu S. 570.) Cass. Dio 53, 19: tcqoteqov fihv yaq l'g xs ti]v
ßovl')]v y.cil ig rhv 6T](iov Ttavxa^ '/.al el tzoqqco nov Gvfißair]^ iöetpiosro.
22) (zu S. 571.) Cass. Dio 53, 17 spricht von der Macht des
Imperators: wßxs y.cd ivrbg xov irco^yjQiOV aal xovg iitniag y.cd xovg ßov-
ksvxag d'avarovv övvaa&ai. Allein dieses Recht ist ein Anachronismus
des Dio, das der Kaiser Augustus weder in der Theorie beansprucht,
noch in der Praxis ausgeübt hat.
2^) (zu S. 572.) Cass. Dio 53, 21 : ovfißovXovg ig l^ap^vov. Sueton.
Aug. 35: sibique instituit consilia sortiri semenstria, cum quibus de ne-
gotiis ad frequentem senatum referendis ante tractaret. Später 20 Bei-
räthe auf i Jahr. Cass. Dio 56, 28 (766/13). Mommsen, R. Staatsr. 2-\
902 A.
24) (zu S. 573.) Mommsen, R. Staatsr. 2^, 903. Cuq, Ed., Le
conseil des empereurs d'Aug. ä Diocletien, Paris 1884. Bursian's
Jahresber. 1885, 44 p. 284.
25) (zu S. 573.) Lex Coloniae Genetivae luliae, s. Bruns, Fontes
iuris p. 125 — 26: CXXXI. Neve quis Ilvir aed(ilis) praef(ectus) [c(olo-
niae) — — | ad decuriones — — referto — — | quo quis Senator 1
senatori[s]ve f(ilius) p(opuli) R(omani) c(oloniae) G(enetivae) I(u liae)
hospes atoptetur, hospitium tesserave hospitalis cum quo | fi[at, njisi
de maioris p(artis) decurionum sententia per tabellam | facito et nisi
de eo [hjomine, de quo tum referetur — | qui, cum e(a) r(es)
a(getur), in | Italiam sine imperio privatus erit.
26) (zu S. 573.) Umsomehr muss eine Inschrift auffallen Ephem.
epigr. 7 p. 424 n. 3: [numjini ac providentiae | [ti. cajesar. Aug. et
senatus | eius. Für solchen Ausdruck wird man in der Zeit des
Augustus vergebens nach einem Analogon suchen.
27) (zu S. 573.) INIonum, Ancyr. ed. M.- p. 35: Senatum ter legi.
Sueton. Aug. 35. 37. Cass. Dio 52, 42; 54, 13—14; 55» 3 "• 13— U-
Die dreimalige lectio senatus, von der Augustus spricht (s. u.), ent-
spricht seiner dreimaligen Censur 726/28, 746/8, 767/14, aber auch
736/18 und 757/4 wurde der Senat neu constituirt (s. Monum. Anc.
ed. M.^' p. 35 — 36), also fast genau alle 10 Jahre. — Sueton. Aug. 35
redet nur von duabus lectionibus, das kann wohl nur heissen: von
zwei verschiedenen Arten der lectio.
28) (zu S. 574.) Cass. Dio 52, 42: nollol ^dv yccQ LTxneig itollol
de Kai Tte^ol TCnQa x'i]v a^iav ix xibv ifi(pvkl(ov Tiolificou ißovXsvov, ü)6rE
v.at. ig 'f^iXlovg xo nh'jQco^a xi/g ySQOvGiag av^rj&^vai. xovxovg ovv EV,Kqivai
ßovh]9£lg avxbg ^Iv ovdiva avxäv c:7ii]Xei-ilJF^ TtQOXQE^ivtisvog öi Gcpag iy,
xov avveidorog xov xe yivovg y,cä xov ßiov dmacxag iavxoig ysvicd-cct, xb
-yj 2 VI. 4. Senat.
(isv TtQonov TTSvn^xovra nov eneißev i&eXovrag iKörTjvai, roi) ßvvsÖQiov,
BTtsira Ss %cn akXovg bkutov Kai XEGöaQdKOvra ixifii'iGciG&ai Gcpaq ijvdyKaßev.
29) (zu S. 575.) Sueton. Augustus 54. Cass. Dio 54, 15 (z.
J. 736/18). Vgl. Porphyr, zu Horat. sermon. i, 3, 82. C. Cichorius,
S.-B. der Berl. Akad. 1889 S. 970, hat den Namen des berühmten
Juristen in eine etwas ältere Liste von Senatoren eingesetzt, ohne aber
damit wahrscheinlich das Richtige getroffen zu haben.
^o) (zu S. 575.) Cass. Dio 54, 26: t6 (xev tiq&xov SIym ^vqiu-
öav t6 rl[i7]^a aiirotg (den Senatoren) mQLßto. 54» ^7- "^^i '^^ ^QX'^'S
ciitaai xolg ÖEKa iivQidöcov (400,000 Sestertien) ovoiccv e'iovöi y.al (xq^elv
tK rcbv i'Oftcdv dwafievoig EnayyeXXsiv ETtirQetpsv. zoöovrcov yuQ t6 ßov-
Xevtlkov ri^)]^c( rrji' 7iQb)T)]v eIvcci IVß^fv, etieitcc ymI ig ttevte Kai eI'koöi.
fivQidöag (= I Million Sest.) «-uro TtQorjyaysv, v.ai xiGi x&v ev ßwvvxav
ildxTco xötE [lEv x(x)v ÖEna avd'ig Öh x(öv nivxE ymI elkoGi KEyat]iiEV0Lg
EiaQiöaTo ü6ov EviÖEi. Sueton. Aug. 4 1 : senatorum censum ampliavit
ac pro octingentorum milium summa duodecies sestertium taxavit, sup-
plevitque non habentibus. S. Mommsen, R. St.-R. i- S.471 A. 2. Willems,
Le Senat i p. 189.
31) (zu S. 575.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 159: Impensa — —
a[micis senajtoribusque, quorum censum explevit, in[n]umera[bili]s.
^2) (zu S. 576.) Cass. Dio 49, 16 (718/36): xi]v xe iö&Tjxa X7]v
ccXovQyf] (irjÖEvcc aXXov e%(o xcöv ßovXevxäv xojv xe (xe Casaubonus; ge-
tilgt von Mommsen, R. St.-R. i^, 398) ev xulg dgiulg ovxav ivövEßd-ai
iyJXEvöEv.
;^^) (zu S. 576.) Cass. Dio 52, 42: nQOöaitsmE näöi xotg ßov-
XevovGi ^r] EK6t]^Eiv l'^co xvjg IxaXiag^ av jtnj avxbg xivl %ElEv6y i] y.ca
ETiLXQiipi]' y.al xovxo y.al Öevqo ueI (pvXdöGExai. tiXi-jv yaQ üxe l'g xe xr]v
ELV.EXiav yal ig xrjv FaXaxlai' xrji> tieqI NaQßoiva ovöauoGs aXXoGE ßov-
XevxTj a.7to8ri^T]Gui e%eGviv.
34) (zu S. 576.) Ephem. epigr. 2 p. 114. Lex Col. Genetivae
luliae CXXVIL Quicumque ludi scaenici c(oloniae) G(enetivae) I(uliae)
fient, ne quis in orchestram ludorum spectandor(um) causa praeter
mag(istratus) — — [e]t si quis Senator p(opuli) R(omani) est erit fuerit,
et si quis senatoris f(ilius) p(opuli) R(omani) est erit fuerit — • — sedere
oportet oportebit.
35) (zu S. 576.) Lex lulia 736/18. Cass. Dio 54, 16. Digest.
2;^, 2, 44: qui Senator est, quive filius neposve ex filio proneposve
ex [nepote] filio nato cuius eorum est erit, ne quis eorum sponsam
uxoremve sciens dolo malo habeto libertinam . . . neve senatoris filia
neptisve ex filio proneptisve ex nepote filio nato libertino . . . sponsa
nuptave sciens dolo malo esto neve quis eorum dolo malo sciens
sponsam uxoremve eam habeto. 23, 2, 2;^: lege Papia (762/9)
VI. 4. Senat. ^ I 2
cavetur omnibus ingemiis praeter senatores eorumque liberos liberti-
nam iixorem habere licere. Ulpian. 13, i. S, Mommsen, R. St.-R. 3,
430. 472 A.
36) (zu S. 577.) Cass. Dio 48, 43 (a. 716/38): firjxs ßovXevvijv
fiovo^aiEiv.
37) (zu S. 577.) Sueton. Aug. 53: Die senatus numquam patres
nisi in curia salutavit et quidem sedentis, ac nominatim singulos nuUo
submonente, etiam discedens eodem modo sedentibus valere dicebat.
Officia cum multis mutuo exercuit, nee prius dies cuiusque soUcmnes
frequentare desiit quam grandi iam natu et in turba quondam spon-
saliorum die vexatus.
38) (zu S. 577.) C. I. L. 3306 (vgl. 3305, Superaequum): is
primus omnium Paelign(orum) Senator factus est. Vgl. Liebenam,
Verwaltungsgesch. i, 397.
3g) (zu S. 577.) Cass. Dio 54, 26 (a. 741/13): ouxf'r' ovödg i&ckovrl
ßovXevöojv iVQiöKerOy äXXa ncd natöeg siölv dl Kai tyyovoi ßovksvrüv, ol fiiv
cog akrjd'&g Ttevo^evoL ot öl -/.cä sk 6v^q)0Q5iv TtQoyovmäv XEraTtstvcafiivoi,
ovx 060 V ovK KvreTtOLoiwxo zov ßovXEvtmov aE,iconc(rog , aXXcc xat ngoß-
nazedsyiiivot. ijdr] ei,oj^vvvTO. ■ — (Augustus) ro rifirj^a iyjovxag ßov-
Xevöai. %axrjvdyKcc6e^ ^w^t? ^] d' ft? avdnrjQog ijv.
40) (zu S. 577.) Cass. Dio 54, 18 (737/17): iTtstör; xe aijTtovöl ot
ßovXevxal ig xb ßvviSqiov üvvecpoCxoiv, e7t)]vt,y]6E (Augustus) xag ^rj^iag
xoig ov% £§ evXöyov xivog aixiag vGxeqi^ovCiv.
41) (zu S. 578.) Acro zu Horat. serm. i, 10, 83: Visci (vgl.
C. I. L. V 4201) duo fratres fuerunt optimi poetae; alii dicunt criticos
fuisse. Pater eorum Vibius Viscus quamvis et divitiis et amicitia Augusti
clarus esset, in equestri tarnen ordine perduravit, cum filios suos sena-
tores fecisset. Während der Regierung des Claudius konnte, w^er sich
weigerte Senator zu werden, nicht einmal Ritter bleiben. Sueton.
Claud. 24: Senatoriam dignitatem recusantibus equestrem quoque
ademit.
42) (zu S. 578.) Seneca epist. g8, 13: honores reppulit pater
Sextius, qui ita natus ut remp. deberet capessere latum clavum divo
lulio dante non recepit. Vgl. Plutarch. prof. in virt. 5 p. 77 E.
43) (zu S. 578.) Cass. Dio 54, 26 (a. 741/13): xovg 81 evxog xs
T^g i]Xiy.LC(g xavx'Y]g (35 Jahre) ovxag Kai xb XLfxrjfia e^ovxag ßovXsvßai
KaxYjvccyKaös, xaQlg rj ei' xig avccTtrjQog 7]v. v,al xa ^ev 6co(iaxcc aal avxog
nov avx&v ecÖQa.
^,. VI. 5. Das Volk.
5. Capitel.
Das Volk.
Vorbemerkung. Imp. Caesar (s. Kopf, davor: lituus), ^c (sechs
Kornähren) Augu — stus. Cohen i^ p. 67.
i) (zu S. 579.) Hoeck, Rom. Gesch. i, 2, 131. Schmidt, A. W.,
Verfall der Volksrechte in Rom unter den ersten Kaisern, s. dessen
Abh. hrsg. v, Rühl S. 367 fif. Mommsen, Rom. St.-R. 3, i. Herzog,
Rom. Staatsverf. 2, 905.
2) (zu S. 580.) Sueton. Aug. 40: Comitiorum quoque pristinum
ius reduxit ac multipUci poena coercito ambitu, Fabianis et Scaptien-
sibus tribulibus suis die comitiorum, ne quid a quoquam candidato
desiderarent , singula miUa nummum a se dividebat. Vgl. Cass. Dio
53, 21 (a. 727/27).
3) (zu S. 580.) Nach den stürmischen Wahlen des J. 733 '21
untersagte Augustus z. B. denen, die sich um das Consulat bewarben,
der Wahl persönlich beizuwohnen. Cass. Dio 54, 6.
4) (zu S. 580.) Cass. Dio 55, 5: rovg de dr] öirovSaQyv&vxag y^qi]-
(.icixa TTQO rcov aQyaiQZGiüiv coansQ xi hiyyqov 7tQorjX}]6ev, inl xü firjdav
xowvxov avxovg noLifica 7) 6xeQ)]&Tjvca xäv öeöo^iivcov (a. 745/9).
5) (zu S. 580.) Sueton. Aug. 56: Quotiens magistratuum comitiis
interesset, tribus cum candidatis suis circuibat supphcabatque more
sollemni. Ferebat et ipse suffragium in tribu, ut unus e populo. Ein
Römer kann eigentlich nur einer Tribus angehören ; Augustus betrachtete
sich als Mitglied der Fabischen Tribus, der seine Clienten und deren
Nachkommen angehörten. Vgl. Bull. d. instituto 1884 p. 204: [yd'iog
lov^Xiog rcitov Ociß{ia) [aQxcißda8)]g\
6) (zu S. 582.) Sueton. Divus lulius 41: edebat (Caesar) per
libellos circum tribum missos scriptura brevi:
Caesar dictator illi tribui. Commendo vobis illum et illum, ut
vestro suflfragio suam dignitatem teneant.
7) (zu S. 582.) Cass. Dio 55, 34: lg 81 xhv dijfxov ov'/Jrt TiciQrjci,
dkXa . . . xovxio TCO Iret ijdij^) xat xoig eiteixa yQccfx^cad xiva iKXi^dg
gvvLgx)] TCO T£ nXriQ^u Kai xco öi^fia) o6ovg iöTtovöa^s. Stobbe, Die Can-
didati Ca'esaris, Philolog. 27, 1868, S. 88; 28, 1869, S. 648 flf. Der
Ausdruck wurde auf den Inschriften der Zeit des Augustus offiziell
noch nicht gebraucht, INIommsen, R. St.-R 2^, 926 A. Dass die kaiser-
lichen Prinzen, die Aemter bekleideten, wie z. B. Marcellus, Tiberius,
Drusus, von Augustus empfohlen waren, ist ohne Weiteres anzunehmen;
dasselbe gilt von G. Ummidius Quadratus (C. I. L. X 5182) und
L. Aquillius Florus (C. 1. I.. 111 551), da sie als quaestores imp. Caesar.
VI. 5. Das Volk. 313
Aug. in den persönlichen Dienst des Kaisers traten; ebenso kennen
wir einen Q. Vitellius (Sueton. Vitell. i), Divi Augusti quaestorem.
Dass Velleius Paterculus und sein Bruder dazu gehörten, sagt er selbst
2, (i I I u.) 124: mihi fratrique meo candidatis Caesaris. — — ut neque
post nos quemquam divus Augustus, necjue ante nos Caesar commen-
daret Tiberius.
8) (zu S. 583.) Sueton. Aug. 46: Italiara duodetriginta colonia-
rum numero, deductarum ab se frequentavit . . . etiam iure ac digna-
tione urbi quodam modo pro parte aliqua adaequavit, excogitato genere
suffragiorum quae, de magistratibus urbicis decuriones colonici in sua
quisque colonia ferrent et sub die comitiorum obsignata Romam mit-
terent. Es ist auffällig, dass bloss die Decurionen das Recht haben
sollen mitzustimmen; vielleicht Hesse sich umstellen: — — quae de
magistratibus urbicis in sua quisque colonia ferret et decuriones colo-
nici sub die comitiorum obsignata Romam mitterent. — Augustus machte
also den Versuch, den städtischen Charakter der römischen Verfassung
allmählich in einen staatlichen zu verwandeln; er that für die Wahlen
dasselbe, was sein Vater, der Dictator, für den Census gethan hatte,
der nach der lex lulia municipalis (Z. 140 — 150) bestimmte, dass die
Resultate der municipalen Schätzungen nach Rom gemeldet und dort
beim Gesammtresultat mit verwerthet würden.
g) (zu S. 583.) Cass. Dio 53, 21: 0 t« öTj^og ig rag aQ^at^eatag
Kai t6 nkrj&og av övveXiyeTO ' ov ^evroc kccI iTtQaxxsxö n 0 ^rj nal easCvoi
i']qe6%Ev' tovg yovv aQ'E,ovrag rovg ^hv avxog ixXayofxsvog TtoosßdXlsro,
rovg 6e y.al fTtl tw 6i]hco tw ts o^uho vMxa xo aQ^aiov noiov^evog
STfe^eXetxo OTtiog (ii]x avETCixijösiot ^ii]r 1% TtaQaKekevßewg 1) Kai deKaö^ov
ccTioöei-Kvvojvxai.
10) (zu S. 583.) Babelon 2, 129: P. (Licin.?) Nerva. Friedländer,
V. Sallet's Ztschr. f. Numism. 2, 86. S. die eingehende Erklärung bei
Mommsen, R. St.-R. 3, 400 A. 4.
11) (zu S. 583.) Cicero ad Attic. 4, 16, 8 (v. J. 700/54): Efti-
ciemus rem gloriosissimam: nam in Campo Martio Saepta tributis comi-
tiis marmorea sumus et tecta facturi eaque cingemus excelsa porticu,
ut mille passuum conficiatur; simul adiungetur huic operi villa etiam
publica. Cass. Dio 53, 2^ (a. 728/26): 6 ^AyQimrag xa Ziitxa ojvo^iaß^iva
Kad-iegcoöev' ravxa öh iv tü5 'Aqeuo TiEÖta öxoacg Ttiqth, vno xov ylsnCdov
Tt^og xag (pvlaxi-Kag ccQiaiQEGiag 6vv(j}Kodoix'r]f.iEva Kccl nka'^l kt&ivaig Kai
^(oyQCCcprjficiöiv ETtEnööfirjßEv , lovXia avxa ano xov Avyovöxov nqoGayo-
QEvGag. u. 55, 8 (a. 746/8): xo dtqißixcoQiov avtbg 6 Avyovöxog EÖt]^o-
ökvßsv, xovxo fiEv yccQ (t^v dh olKog ^Eyiöxog x&v tioottoxe ^iav oqocp')]v
Gfßvxwv' vvv yaQ di] TXccGiqg xiqg 6xEyi]g avxov Ka&aiQS'&ELayjg, oxt ovk
ridvvi]Q-r] av&ig ßv6xi]6aty ä,yc(V')]g E6xiv) 0 xe AyQimtag olKoSofxovfisvov
, l5 VI. 5. Das Volk.
natilms, ymI tote GvvExekeG&i]. IMonumenti Antichi i p. 617 (Z. 50): a •
d • X • k -lim • in Septis [lulis] (S.-C. v. 2^. Mai 737/17). Bedeutende
Reste dieser riesigen Anlagen existiren noch heute links vom Corso
beim Palazzo Doria und S'^. Maria in Via Lata. Septa lulia Becker,
R. Topogr. 624 — 5. Vgl. Urlichs, Rh. Mus. N. F. i, 403. Frandsen,
Agrippa S. 157 u. 164. Hirt, Baukunst 2,283. 285. Portico dei Septi
GiuH: Canina, Edifizi di Roma antica i p. 314; 2 tav. 151. Mommsen,
R. St.-R. 3, 382. 408, Müller, Iw., Handbuch d. cl. Alterth. 3, 866—73.
Die Fragmenta des Capitolinischen Stadtplans sind allerdings von
Jordan, Forma Urb. Rom. wiedergegeben, allein Hülsen, (Mittheil. d.
röm. Inst. 7 S. 319) hat sie anders angeordnet, s. u. die Abbildung
in dem Abschnitt über die Bauten des Agrippa,
12) (zu S. 583.) Plin. n. h. 36, 2g: nee minor quaestio est in
Saeptis Olympum et Pana, Chironem cum Achille qui fecerint, prae-
sertim cum capitali satisdatione fama iudicet dignos.
13) (zu S. 584.) A^ellei. Pat. 2, 124: Post redditum coelo patrem
primum principalium eins operum fuit ordinatio comitiorum, quam
manu sua scriptam divus Augustus reliquerat.
14) (zu S. 584.) Frontin. de aquis 129 gibt den Wortlaut eines
Volksbeschlusses v. J. 745/9: T. Quintius Crispinus cos. populum iure
rogavit populusque iure scivit in foro pro rostris aedis Divi lulii p.
K. lulias; tribus Sergia principium fuit; pro tribu Sex. L. f. Varro etc.
15) (zu S. 584.) S. Bruns, Fontes iuris rom. p. 128 und die
leges luliae bei de Vit, Onomasticon s. v. lulia p. 699. Wirkliche
leges nach Augustus: lex lunia Norbana, lex lunia Petronia, lex lunia
Vellaea; auch die lex de imperio Vespasiani, C. I, L. VI 930, ist ein
Volksbeschluss.
Ein populi sci[tum], das in einer stadtrömischen Inschrift (C. I. L.
VI 1461) v. J. 747/7 (s. u. A. 2^) erwähnt wird, darf natürlich nicht auf
das römische Volk bezogen werden, weil unmittelbar vorhergeht ex d(e-
curionum) d(ecreto); gemeint sind vielmehr die Mitglieder eines römi-
schen CoUegiums.
16) (zu S. 584.) Not. d. sc. 1887 p. 191 n. 576: M • Lucc[oni
M-f- Pol] I Saturnin[us curator] j factus suffra[giis tribus] | PoUiae sibi
e[t M . . .] I Lucconi Martial[i filio]. n. 577: [cn] • Ussaeus • Cn ■ f •
Po[l] I Proculus • cur[ator] | tribus Polliae et [per] | consensum tribu-
lium I cont[in]uis annis • duobus | vix • [ann • • •] CXXVII ■ men • VI.
n. 575 (Denkstein): — — [t]ribus Polliae positus.
17) (zu S. 585.) Plin. n. h. ^;^, 30: Divo Augusto decurias ordinante
maior pars iudicum in ferreo anulo fuit iique non equites sed iudices
vocabantur. equitum nomen subsistebat in turmis equorum publicorum.
iudicum quoque non nisi quattuor decuriae fuere primo vixque singula
VI. 5. Das Volk. 317
milia in decuriis inventa sunt nondum provinciis ad hoc munus ad-
missis servatumque in hodiemum est ne quis e novis civibus in iis
iiidicaret. §. 33 : — — sub divo Augusto impleri non potuerant
decuriae. S, Mommsen, Hermes 4, 117.
18) (zu S. 585.) Sueton. Aug. :^2: Ad tris iudicum decurias
quartam addidit ex inferiore censu, quae ducenariorum vocaretur iudi-
caretque de levioribus summis. ludices a vicensimo aetatis anno ad-
legit, id est quinquennio maturius quam solebant. Ac plerisque iudi-
candi munus detrectantibus, vix concessit ut singulis decuriis per vices
annua vacatio esset, et ut solitae agi Novembri ac Decembri mense
res oraitterentur.
ig) (zu S. 585.) Beispielsweise verweise ich auf C. I. L. I p. 186
zu n. 637 (saeculi Augusti): M • Herennius • INI ■ f | jNIae ■ Rufus | praef-
Cap • Cum • q. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, 593.
20) (zu S. 585.) Mommsen, De collegiis et sodaliciis, Kiel 1844
und Ztschr, f. gesch. R.-W. 15, 355: Die lex lulia de collegiis u
— , R. St.-R. 2^ 887. Cohn, M., Z. röm. Vereinsrecht, Berl. 1873
Pernice, A., M. Antistius Labeo, Halle 1873, S, 2gg. Liebenam, W.
Zur Gesch. und Organisation d. röm. Vereinswesens, Lpzg. i8go, S. 2g
— , Aus dem Vereinswesen im röm. Reiche, Ztschr. f. Kulturgesch
IV I, i8g4, S. 112 u. 172; S. 123: Augustus. Waltzing, J. F., Etüde
historique sur les corporations professionelles chez les Romains, Louvain
i8g5, Mem. couronne par l'academie royale de Belgique, und — , Les
Corporations rom. et la charitt^, Louvain i8g5.
21) (zu S. 586.) Mommsen, De collegiis 80. — , Ztschr. f. gesch.
Rechtsw. 15, 353. C. L L. VI 2ig3 = 4416: Dis manibus. Collegio
symphoniacorum qui sacris publicis praestu sunt quibus senatus c(oire)
c(onvocari) c(ogi) permisit e lege lulia ex auctoritate . . . Aug(usti) ludo-
rum causa. Sueton. Div. lulius 42: (Caesar) Cuncta collegia, praeter
antiquitus constituta, distraxit. Aug. ^2: Plurimae factiones titulo col-
legi novi ad nullius non facinoris societatem coibant. . . . Collegia, praeter
antiqua et legitima, dissolvit. loseph. antiq. iud. 14, 10, 8 (von Pernice,
Labeo S. 300, auf „Octavian" bezogen): %al yaQ Fcciog KaiaaQ 6 i)fie-
TSQog ötQca)]ybg nccl VTtarog^ iv tc5 ÖLaxccy^axi Y.aXv(ov d'iccGovg GvvccyE-
G^cii Kcaci noXiv^ ^övovg xovxovg ovk ixcolvöev ovxe iQi]iiaxci GvveiöcpiQHv
ovxE GvvÖEinva itoiBiv. b^ioiag Ss v,ayco xovg ciXXovg &ia.Govg ncoXvcov,
Tovxovg [.lovovg eTHXQBTCco xcaa xa naxQia e'9'r] %al vd(ttfjtt« Gvvc'cyeGd'al xe
Kai i'GxaG&ai.
22) (zu S. 586.) Statuten eines Collegiums aus der Zeit des
Augustus: C. L L. VI 5170g (verstümmelt), I02g8 Bruns, Font. iur.
p. 246. Aus späterer Zeit: C. I. L. VI 10234: Lex coUegi Aesculapi et
-lg VI. 5. Das Volk.
Hygiae. Notizie d. scavi 1887 p. 18. C. I. L. XIV 2630. XIV 21 12.
Personallisten C. I. L. VI 1496.
23) (zu S. 586.) C. I. L. VI 1461 (a. 747/7): !!!!!!!!!!!! ex •
d • d • et • populi • sc[itu] | Corona • aurea • h ■ c • data • est • Ti • Nerone •
Cn • Pi[sone cos].
24) (zu S. 587.) Schiess, Traug. , Die röra. Collegia funeraticia
n. d. Inschriften. Züricher In.-Diss., München 1888. Lyskowski, J. v.,
Die Collegia tenuiorum der Römer, Berl. 1888. Naumann, K. J.,
Der Rom. Staat u. d. allgem. Kirche i, loi: collegia funeraticia.
Panem et Circenses.
Vorbemerkung. Vgl. Annali dell' Instituto 1885 Tav. d'agg. I.
S. u. A. 13. Die Figur, die übrigens nicht aus der Zeit des Augustus
stammt, ist bisher, wie ich meine, nicht richtig gedeutet; sie schwebt
vielmehr auf die Erde hernieder mit den Getreidemarken für das Volk.
i) (zu S. 587.) Hirschfeld, O., Die Getreideverwaltung in der
röm. Kaiserzeit, Philologus 29, 1869, S. i (Aeltere Litteratur: A. i),
und — , Die kaiserl. Verwaltungsbeamten S. 128 — 39. Mommsen, Röm.
St.-R. 2-\ 1037. Annona s. Ruggiero, Diz. epigr. i, 474. Preller-
Jordan, Röm. Mythologie (Berl. 1883) 2, 258. Röscher, Ausführl.
Lexikon der gr.-röm. Mythol. u. d. W. Annona. Pöhlmann, Ueber-
völkerung 46 u. 71. Lex luha de annona a. 759/6 s. Digest. 48, l, i
u. 48, 12, I — 3. Ueber die Getreidevertheilungen der späteren Kaiser-
zeit s. de Rossi, Annali d. Instituto 1885 p. 228.
2) (zu S. 587.) Sueton. lul. Caesar 41: ex viginti trecentisque
milibus accipientium frumentum e publice ad centum quinquaginta re-
traxit; ac ne qui novi coetus recensionis causa moveri quandoque
possent, instituit quotannis in demortuorum locum ex iis, qui recensi
non essent, subsortitio a praetore fieret.
3) (zu S. 588.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 58: Consul tertium
dec[i]mum sexagenos denarios plebei quae tum frumentum publicum
accipieba[t] dedi; ea millia hominum pauUo plura quam ducenta fuerunt.
Cass. Dio 55, 10 (a. 752/2): ... 6 de Avyovötog t6 tov öij^ov rov
GiToSoTOv^evov nkfjd'og aÖQcörov av ig et'xofft ^vQidöag KaTeKlsiße, Kca
(ög yi riveg Xiyovöi^ xkÖ'' %va. e'^i]KOvra ÖQa^^ag eö(OKev. Ueber den
Bedarf an Korn s. Ann. d. Inst. 1885, 228 n. 3 : II Lanciani, Vicende
edilizie di Roma (Roma 1878 p. 24) calcola sopra dati certi che al
tempo di Augusto la cittä consuramava 60 milioni di moggia di grano
(zV^ milioni di rubbia del odierna misura) ogni anno.
4) (zu S. 588.) Zu den Inschriften der Cerealaedilen bei Mommsen
VI. 5. Das Volk. 3 IQ
R. St.-R. 1-, 345 A. 6 und 2-', 481 A. i ist nachzutragen Not. dcgli
scavi 1887 p. 70 (Roma): • h • i • | AI • lulius ] Gorgiae • f • | Aqiiilliiis
TcrtuUus I aedilis | cereal • | d v. s. [ In einer Inschrift aus der Zeit bald
nach der Schlacht von Actium, C. I. L. VI 1460, wird L. Memmius
erwähnt: frumenti curator ex S. C. Nicht viel jünger ist: C. I. L. VI 1480
— 81: C. Papirius C. f. Vel. Masso tr. rail., aed. pl., c|. iud., cur.
fru(menti).
5) (zu S. 58g.) Wie es scheint, nahm Augustus gelegentlich Ge-
schenke an für die Verpflegung der Hauptstadt; wir haben eine In-
schrift aus Pompeii (Eph. epigr. 8 p. 87 Nr. 316) v. J. 756/3, deren
Anfangsworte von JNIommsen ergänzt werden: A(nnonae) A(ugustae)
p(opuli) R(omani) d(onum) d(at).
6) (zu S, 589.) IMonum. Ancyr. ed. AI.' p. 24: Ov :taQr]r}]6Ü-
jttijv (sie) ev TTj ^syiOrrj [tov] ö[tT]ov ondvsi tjjv STiiuikeiav trjg ccyoQäg,
rjv ov[r(og STtstriÖEv^öag cocTt' iv oXiyiag ')]^eQCi[Lg To]i; :ror^6 vTOg (foßov
■Kcd 'al[^v6^vvov xcdg iacdg öaTtuvaig xov örjixov ek£vd'£Qä6c{[i]. Vgl. Cass.
Dio 54, I.
7) (zu S. 58g.) Wenn es bei Festus p. 48 heisst: curatores
dicuntur qui . . . rei frumentariae agrisve dividendis praepositi, so wird
dies von Mommsen, R. St.-R. 2^, 671 A. 4, auf die Zeit der Republik
bezogen, obwohl Sueton. Aug. 37 die Einrichtung dieses Amtes als
eine Neuerung des Augustus bezeichnet: nova officia excogitavit curam
operum publicorum . . ., frumenti populi dividundi. — Cass. Dio 54, i
(a. y^^z/ii): x«l og rovTo (^Xsid-fjVca eTttfisXrixrjv rov Gixov) jiifv avccyncdog
iöiE,axo, xai tniXevGE ovo uvÖQag x(öv TtQO nivxE Ttov azl ix&v bGxqu-
xrjyrj'Koxcov TtQog ttjv xov Gixov ducvoariv xax k'xog aiQcLö&ca.
8) (zu S. 58g.) C. I. L. IX 3306 (Macrano): Q. Vario Q. f. Gemino,
leg. divi Aug. II, pro cos., pr., tr. pl., q., quaesit. iudic, praef. frum.
dand., Xvir. stl, iudic, curatori aedium sacr. monumentor(um)que publice
tuendorum . . . Vgl. Liebenam, Verwaltungsgesch. 1,397. C. I. L. X 5182:
C. Uramidio C. f. Ter. Durmio Quadrato — — q(uaestori) divi Aug.,
praef. frum. dandi ex S. C. VI 3675: [prae]f. frum. da[nd.]. VI 1364:
Q. Caerellius Q. f . . . . praef. frum. ex s. c. s. (s. oben II S, ^^) und
VI 1442 nach der Ergänzung von Borghesi. Vgl. Mommsen, Die prae-
fecti frumenti dandi: Hermes 4, 364, und — , Rom. St.-R. 2"', 673.
g) (zu S. 58g.) C. Turranius als praefectus Aegypti s. Wescher,
BuUettino d. inst. 1866 p. 53 (= C. I. G. 4g56, Letronne, Inscr. gr.
et lat. d. Egypte 2 p. 143 u. Epigrammata gr. ed. Kaibel No. 979):
KaiöaQL novxo^idovxi ncd aTteliocov y.Quxiovxt
Zavi xai £k Zavbg TtaxQog ^Ehv&eQLCot
öeöTCoxai EvQCOTtag xs aal AßLÖog ccöXQ(ot cmccGag
'EXXuöog ög 2^(oxi]Q Zevg avexeiks (.liyag
^20 VI. 5. Das Volk.
laQui iv nixQca xo KaziXtog äyvov l'&i]iie
y^ttfifi an AXe^ÜvSqov devgo (loXwv nöXiog
Kai fisyav in ixeydXoJv Tovqquvlov civÖQa diKaiov
Aiyvnxvi ndßag (pigrarov ayei-iova
GvdXai iveözdXaxSev tV' sig röds vdßoy h'de&Xov
nag 6 ixoXav iy^^*/^ '^öi' '/^^ovbg oXßoSoTav
rai Se OiXat tpcovevvTi' y.aXbv nsQag AiyvnxoLO
itxiil y,aL Ald'tönoiv yäg OQtov vedxag.
KaxiXiov xov ymX
Ni'/.dvOQog
zov Niwxvoqog
(-746/8) LKr Kaiaaqog
Qafievcod- IB.
Als (wahrscheinlich erster) praefectus annonae: O. Hirschfeld, Philo-
logus i86g S. 27. Dass er im J. 48 n. Chr. noch im Amte war, zeigt
Tac. ann. 11, 31. Vgl. Seneca d. brev. vit. c. 20: Tur[r]anius fuit
exactae diligentiae senex, qui post annum nonagesimum cum vaca-
tionem procurationis ab C. Caesare ultro accepisset, conponi se in
lecto et velut exanimem a circumstante familia plangi iussit; lugebat
domus otium domini senis nee finivit antea tristitiam, quam labor illi
suus restitutus est.
10) (zu S. 590.) Ueber die Unterbeamten s. Hirschfeld, Phüo-
logus 29, 51. Liebenam, Die Laufbahn der Procuratoren S. 63 u. 94
No. 17 fr.
11) (zu S. 590.) Pigonneau, De convectione urbanae annonae,
Paris 1877.
12) (zu S. 590.) Hirschfeld"s Annahme (Philolog. 29, 64 — 65),
dass das Getreide in der porticus Minucia verkauft, nicht verschenkt
sei, ist wenig w^ahrscheinlich.
13) (zu S. 590.) Tesserae numariae s. Benndorf, Ztschr. f. östr.
Gymnasien 1875 S. 5 4 ff. Garucci, Piombi p. 11 — 17 (modius m. Aehren).
Ueber die Inschriften dieser Getreidemarken s. Hirschfeld , Philolog.
29, 64. Vielleicht dürfen wir auch eine bis jetzt nicht genügend er-
klärte bildliche Darstellung späterer Zeit hierher ziehen (s. o. I S. 587),
in den AnnaU d. Inst. 1885 tav. d'agg. J. Guirlanden sind dort sicher
nicht dargestellt; eher möchte ich an Drähte oder Stricke denken, an
denen die Getreidemarken aufgereiht wurden.
14) (zu S. 590.) Sueton. Aug. 40: Populi recensum vicatim egit,
ac ne plebs frumentationum causa frequentius ab negotiis avocaretur,
ter in annum quatemum mensum tesseras dare destinavit; sed desi-
deranti consuetudinem veterem concessit rursus, ut sui cuiusque mensis
acciperet.
VI. 5. Das Volk. 32 I
15) (zu S. 591.) Seneca de benef. 4, 28: frumentum publicum
tarn für quam periurus et adulter accipit et sine delectu morum quis-
quis civis est.
16) (zu S. 591.) Sueton. Aug. 41: Congiaria populo frcquenter
dedit, sed diversae fere summae: modo quadringenos, modo trecenos,
noniiumquam ducenos quinquagenosque nummos; ac ne minores qui-
dem pueros praeteriit, quamvis nonnisi ab undecimo aetatisanno accipere
consuessent. Frumentum quoque in annonae difficultatibus saepe levis-
simo, interdura nullo pretio viritim admensus est tesserasque numma-
rias duplicavit.
17) (zu S. 592.) Sueton. Aug. 43. Spectaculorum et assiduitate
et varietate et magnificentia omnes antecessit. Fecisse se ludos ait
suo nomine quater pro aliis magistratibus, qui aut abessent aut non
sufficerent, ter et vicies. Sueton citirt die Worte des Augustus im
Mon. Anc. ed. M.^ P- Qi- L[u]dos feci mes [no]m[ine] quater, alio-
rum autem m[agist]ratu[um] vicem ter et vicie[ns]. — Sueton. Tiber. 7:
Munus gladiatorium in memoriam patris et alterum in avi Drusi dedit
(Tiberius), diversis temporibus ac locis, primum in foro, secundum in
amphitheatro, rudiaris quoque quibusdam revocatis auctoramento cen-
tenum milium; — — cuncta magnifice, inpensa matris ac vitrici. jMo-
num. Ancyr. ed. M.^ p. 90 — 92.
18) (zu S. 592.) Ein Pantomime rief dem Augustus zu: l'aGov
avrovg (das Volk) tibqI {](xäg ae'/i^oleiG^ai,. Cass. Dio 54, 17.
19) (zu S. 593.) Marquardt-Wissowa, Rom. Staatsverw. 3 S. 482:
Spiele. Friedländer, L., Gladiatorenspiele u. Thierhetzen zu Rom in
d. Kaiserzeit, Rh. Mus. 10, 544. In Bezug auf die Kosten dieser
Fechterspiele genügt es zu verweisen auf Ephemeris epigr. 7, 388:
S. C. de sumptibus ludorum gladiatorum minuendis (v. J. 176/7 n. Chr.).
Ueber die kaiserlichen Beamten für Gladiatorenschulen u. -spiele s.
Hirschfeld, Verwaltg. i, 178. Liebenam, Procuratoren i, 97. In-
schriften von Gladiatoren hat W'ilmanns zusammengestellt: Exempla
2604 ff-
20) (zu S. 593.) Wegen der datirten Fechtermarken aus der Zeit
des Augustus s. Ritschi, Opuscula 4, 579 No. 30 — 50; dazu kommen
Hermes 21, 271. Rh. Mus. N. F. 19, 460. Bull. d. inst, archeol. 1882
p. 8. Mittheilungen d. Rom. Instit. 3, 1888, 91. C. I. L. X 8070.
Ferner Elter, Die Gladiatorentesseren, Rhein. Mus. 41, 1886, 517 — 48.
Meier, P. J., „ „ „ „ 42, 1887, 123 — 37.
— , De gladiatura rom. Bonn 1841. Bursian's Jahresber. f. cl. Alterth.
56, 1888, III S. 103 ff. Kaiserl. Fechtschulen s. Mommsen, R. St.-R.
i-', 1070.
21) (zu S. 593). Sueton. Nero 4: Munus etiam gladiatorium (dedit
^22 VI. 5. Das Volk.
Domitius), sed tanta saevitia, iit necesse fuerit Augusto clam frustra
monitum ed'icto coercere.
22) (zu S. 593.) Cass. Dio 54, 2 (a. ']^2J22): ^x'ip' OTT.Xo^ccxiav,
firjT aXXcog ei fiTj i) ßovli] ip^]q)i6aLT0, ft7;T ai) TtXeovccKig 7) ölg iv eyM6r(o
i'rsi, ^irjTS Tclet-oi'o:)}' sl'y.oGi Kai ey.cirov avSQÖi' itoieiv. C. I. L. VI 10170:
Trophimus Augusti • 1 • | secunda rudis familiae gladiatoriae | Caesaris
ludi Magni sibi et | Pullienae M. f. Bassillae uxori carissira. et | C.
Tadieno L. f. Secundo nutricio suo et Pindaro | vernae lib. suo liber-
tis libertab. posterisq. eorum | M. PuUienus Parthenio | Pullienae M. f.
Bassillae patronae | M. PuUieno Basso patrono Pullienae Tethidi |
lib. suae libertis libertabus posterisque eorum. Ob diese Inschrift aus
der Zeit des Augustus stammt, lässt sich mit Bestimmtheit nicht
sagen.
23) (zu S. 594.) Sueton. ed. R. p. 345: Bithus et Bacchius gla-
diatorum nomina celebrata apud Suetonium Tranquillum sub Augusto;
qui (cum) multos interemissent , commissi inter se mutuis vulneribus
conciderunt.
24) (zu S. 594.) Horat. epist. i, 4: Veianius armis Herculis ad
postem fixis latet abditus agro.
25) (zu S. 594.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. go: Bis [atjhletarum
undique accitorum spec[ta]c[lum pojpulo pra[ebui meo] nomine et
tertium nepo[tis] mei nomine. Sueton. Aug. 43. Cass. Dio 53, i (726/28).
Horat. epist. i, i, 30: invicta membra Glyconis. Anthol. Palat. 7, 692.
26) (zu S. 595.) Sueton. Aug. 45: Spectavit autem studiosissime
pugiles et maxime Latinos, non legitimos atque ordinarios modo quos
etiam committere cum Graecis solebat, sed et catervarios oppidanos,
inter angustias vicorum pugnantis temere ac sine arte. — — athletis
et conservavit privilegia et ampliavit.
27) (zu S. 595.) Sueton. Aug. 44: Athletarum vero spectaculo
muliebre secus omne adeo summovit, ut pontificalibus ludis pugilum
par postulatum distulerit in insequentis diei matutinum tempus edixerit-
que, mulieres ante horam quintam venire in theatrum non placere.
28) (zu S. 595.) Venationes s. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 94.
Sueton. Aug. 43. Plin. n. h. 8, 17, 64.
29) (zu S. 595.) Strabo 6, 2, 6 p. 273: Necoörl ö' icp' {jfimv slg
vrjv 'Pa)(ir]v aveni^cpQ'v] UeXovQog tig, Airviig vVog XeydfXEvog, GXQuriäg
a(py]yY]6a.[i£vog, Y,cä XerjXaöLaig TTVKvmg yMza6eÖQaiii]Kb)g rcc kvkXco xTjg
Al'Tvr]g TtoXvv i<^6vov' ov Iv xrj ayoQu, (lovojxdicov ay&vog ßvveer&rog,
EiöofiEv 6iaß7ta6&ivta vtco &r]Qi(ov' iTcl 7ii]yiiarog yuQ nvog vijjtjXov re-
isig, log av iitl zrjg Aixvr]g^ ötalv&ivvog aicpvidiaig Kai övfinsöovxog,
Kaxr]vei&r] Kai avxbg sig yaXeayQag d'rjQltov svöiaXvxovg, enixjjdeg na^s-
öKSvaG^uvag vtco tco TtrjyfiaxL.
VI. 5. Das Volk. 323
30) (zu S. 595.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 94: Navalis proeli
spectaclum populo de[di tr]ans Tiberim, in (juo loco nunc nemus est
Caesarum, cavato [solo] in longitudinem mille et octingentos pedes,
in latitudine[m mille] e[t] ducenti(j/r). In quo triginta rostratae naves
triremes a[ut birem]es, plures autem minores inter se conflixerunt.
Q[uibus in] classibus pugnavcrunt praeter remiges millia ho[minum
tr]ia circiter. Hirsclifeld, Wiener Studien 3, 1883. 258, ergänzt [in
utrisque cjlassibus pugnaverunt praeter remiges millia ho[minum tern]a
circiter. Vgl. Canina, Edifizi di Roma antica 3 p. 37, 4 tav. 182.
Vellei. 2, 100: magnificentissimis gladiatorii muneris naumachiaeque
spectaculis divus Augustus se et Gallo Caninio coss. (752/2) dedicato
Martis templo animos oculosque populi Romani repleverat. Vgl, Tocco,
Delle naumachie p. 12. Preller, Regionen Roms 206 A. Becker, R.
Topogr. S. 657. 1416. Cass. Dio 55, 10. Sueton. Aug. 43. Hieronyra.
z. J. Abr. 2013: Augustus gladiatorium ludum et navale certamen ex-
hibuit.
31) (zu S. 596.) C. I. L. XI 3772^* (Careia): [Imp. caesar divi
f.] I Augustus] I [p]ontif. max. | for]mam mentis • attrib.(uit) | [in r]ivo
aquae Augustae | [q]uae pervenit in | nemus Caesarum | [et] ex eo
rivalibus qui | [per b]uccinam accipieb[ant] | [aquam perennem dedit].
Not. d. sc. 1887 p. 182.
;^2) (zu S. 596.) Frontin. de aquis i, 18: Nee Virgo . . . nee
Alsietina eonceptacula, id est piseinas habent. Alsietinae duetus post
naumaehiam, cuius causa videtur esse factus, finitur. Vgl. i, 11. 18;
2, 71. 83. Lanciani, Atti della R. Acc. d. Lincei 1879 — 80 Ser. III
Memorie d. ci. di scienze morali , stör., filol. 4 p. 342 ff.
;^;^) (zu S. 596.) Kaiser Titus veranstaltete navale proelium in
veteri naumachia (Sueton. Titus 7). Vgl. Cass. Dio 66, 25 (Xiphilin.):
iv To5 äXüSi TW rov Faiov xov xe AovkIov 0 Ttore 6 Avyovßrog in avrb
rovT^ b3QvE,cao. Noch zur Zeit des Cassius Dio zeigte man die Reste
dieser Naumachie des Augustus (Cass. Dio 55, 10). Vgl. Martial. hrsg.
V. Friedländer i S. 134 — 35.
34) (zu S. 596.) Brotier, Hist. et mem. de l'ae. des inscr. et
b. lettr. 45, 1793, p. 478 — 509. Wilken, D. Partheyen der Rennbahn,
Abh. d. Berl. Acad. 1827, hist.-phil. Kl. 8. 217. Friedländer, Sittengesch.
2^ S. 482. Vgl. C. I. L. VI 10044 ff. Daremberg et Saglio, Dietion-
naire des antiquit^s s. v. Circus. Schreiber, Th. , Culturhist. Atlas
T. 32 — 33-
35) (zu S. 597.) C. I. L. I p. 475 = VI 1005 1 : Carisia Nesis • o •
1 I Seirtus ■ agitator ■ faction • albae | (a. 1 3) L • INIunatio ■ et • C • Silio •
cos ■ quadr • vic • I • sec • I • ter • I j (a. 14) Sex • Pompeio • Sex • Appu-
VI. 5. Das Volk.
leio • cos • vic • I • sec • I • ter • IL Grifi, Luigi, Sopra la iscrizione
antica dell' auriga Scirto i. 2. Dissertaz. d, pontif. accad. rom. di
archeologia vol. 13, 1855, p. 385—499. 14, 1860, p. 81 — 114.
36) (zu S. 597.) Not. d. scavi 1887 p. 556 n. 835 (Rom): Hyla •
medicus | factionis | Venetae ■ se vivo | sibi et | ossibus • suiis (sie),
und 1886 p. 383 n. 215 (Zeit des Aug.?):
Gigas agit | A • Antoni
factionis 1 Adrasto
prasinae ] agitatori
vicit palmas in biga j factionis
XXV • maioris II j prasinae
///II lis • I 1
Cf. C. I. L. VI 10067 Mommsen, Th. , Stadtrömische Inschr. (grüne
Circus - Fraction) v. Jahre 32 n. Chr., Berl. Philol. Wochenschr. 8
No. 16, 511.
37) (zu S. 597.) C. I. L. VI 10046:
Famihae quadrigariae • T • At ■ Capitonis
panni chelidoni Chresto • quaestore
ollae • divisae decurionibus heis • q • if • s ■ s
M • Vipsanio Migioni
Docimo
Chresto
Epaphrae
Menandro
ApoUonio
Cerdoni
Liccaeo
Helleti
viüco
conditori
sellario
agitatori
agitatori
agitatori
agitatori
succonditori
Parnaci tentori
M • Vipsanio Calamo
M • Vipsanio Dareo
Eroti tentori
M • Vipsanio Fausto
Hilaro aurig
Nicandro aurig
Epigono
Alexandro
Nicephoro
Alexioni
aurig
aurig
spartor
moratori
viatori.
P • Quinctio primo
Hyllo medico
Anteroti tentori
Antiocho sutori
Andere Inschriften von Vipsaniern, die hierher gezogen werden
müssten, wie I. R. N. 6906 — 7, sind Hgorianischen Ursprungs.
38) (zu S. 597.) Sueton. Aug. 43: Fecit nonnumquam vicatim
ac pluribus scaenis per omnium linguarum histriones XXX non in foro
modo, nee in amphitheatro, sed et in circo et in Septis.
39) (zu S. 598.) Macrob. i, 10, 4. 2^. Augustus bestimmt für die
Saturnalien 3 Tage. C. I. L, I- p. 337 zum 17. Dec.
40) (zu S. 598.) Sueton. Aug. 31: nonnulla etiam ex antiquis
caerimoniis paulatim abolita restituit ut . . . ludos Saeculares et Com-
pitalicios.
VI. 5. Das Volk. 325
41) (zu S. 598.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 93: [c]on[sul XIII]
ludos Mar[tia]les pr[inius feci] qu[os] p[ost i[d] tempus deincep[.s]
ins[equen]ti[bus annjis [fecerunt co]n[su]les. C. I. L. I p. 393.
Vgl. Friedländer, Darstell. 2^ 275. Marquardt-Wissowa, Rom. St.-Verw.
3, 483 u, 503 a. 734/20 Martialia? a. 12. Mai.
42) (zu S. 598.) C. I. L. VI 385: Ti • Claudius • Ti • f ■ Nero |
pontifex • cos • iterum | imp • iterum (a- 747/7) | ludos • votivos • pro -
reditu imp • Caesaris ■ divi • f • Augusti j pontificis • maximi lovi • optimo ■
maximo ■ fecit | ex • s • c. VI 386: [p • quinctilius • s]ex ■ f • Varus !
[pontifex(?)] cos (a. 741/13) ' [ludos votivos pr]o • reditu [imp • caesaris
divji • f • Augusti | [iovi • optimo mjaximo • fecit | [cum ti • Claudio
nerjone • conlega | [ex s •] c.
43) (zu S. 598.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 41 — 2:
pontifices 730/24 746/8 762/9.
augures 734/20 750/4 766/13.
XV viri 737/17 754/1.
epulones 742/12 758/4.
44) (zu S. 598). Toller, O., De spectaculis, cenis, distributioni-
bus in municipiis romanis occidentis imperatorum aetate exhibitis,
Altenburg 1889.
45) (zu S. 598.) Kaiserspiele in Pergamon s. o. S. 253; in
Ephesus Wood, Ephes. Inscr. from the theatre 12. Katöd^Eia; Apol-
lonia s. Mittheilungen des Athen. Institut, 13, 1888, S. 177. Archives
des miss. scient. 1867 II. ser. 4 p. 533 (Helicon): — — iv XalydSi
Asißiörjcc T^lg \ KaiöaQr^a iv Taväyqa. xqiq . C. I. G. 3206* (Lydia):
Avyovömu iv @v(xxti\_QaLq]. 3082 (Teos): ayavod'ixriv xo xqixov x\ß>v
TtBv^xuixri^Ly.Giv aycavMV /lL0v[y6ia%G)v\ KaL6aQi]cov (Ti. Claud. Masimachus).
Ephem. archaiol. 1883 Sp. 29 No. 9 (Epidaurus): Fvatov KoQvriXiov,
Hcoßdfiov viov, JStvid — xav UQia xov ^sßaöxov KaiöaQog, 6ig d.ya)vo&eTij-
Gavxa, TtQ&xov xcc AnoXlcovietu aal AöHkajneta 'AxiGavxd xs Kacöa^elcov
TiavdyvQiv nxX. Augustalia in Caesarea unter Herodes loseph. antiq. 13,
3, I ; b. iud. 1,21,8. — C. I. L. X 1074 (Pompeii): Clodia • A • f | sacer-
dos I publica [ Cerereris • d • d | Lassia • M • f | sacerdos | publica I
Cerereris • d ■ d | A • Clodius | M • f ■ Pal • scriba | magist • pag • Aug ■
Fei • sub I A • Clodius ■ A • f | Men • Flaccus • Ilvir • i • d • ter (a. 751/2) •
quinq | trib • mil • a • populo | primo • duomviratu • ApoUinarib • in
foro • pompam | tauros • taurocentas • succursores • pontarios | paria •
III • pugiles • catervarios • et • pyctas • ludos | omnibus ■ acruamatis •
pantomimisq • omnibus • et | Pylade • et • HS • n ■ CCI33 • in • publicum •
pro • duomviratu | secundo • duomviratu • quinq • ApoUinaribus • in foro •
pompam ■ tauros ■ taurarios • succursores • pugiles catervarios • poster •
die • solus • in spectaculis ■ athletas | par • XXX ■ glad • par • V • et •
GarJtbausen, Augiistus uuJ seine Zeit. II. 2, 22
•5 2 0 VI. 6. Beamte.
gladiat ■ par • XXXV • et | venation • tauros • taurocentas • apros ■
ursos I cetera ■ venatione • varia • cum • collega | tertio • duomviratu •
ludos • factione • prima | adiectis • acruamatis ■ cum • collega | L • Cellius •
L • f I Men ■ Calvos | decurio | Pompeis | Clodia • A ■ f • hoc • monumen-
tum • sua • impensa | sibi • et • suis. IX 4395 (Foruli): Caesar[i]
///[fojrulis . ludos j P • Cornelio | (763/10) !!!!!!!!!!!! XI 3613 (Caere;
a. 25 n. Chr.): 12 Freigelassene ludos latinos et graecos fecer • VI •
V • IUI • III pr ■ k et k • Mart • et populo crustulum et mulsum de-
derunt. Bull, communale d. Roma 15, 1887, p. 325: Mag • He[r-
cul •] sufFragio • pag • prim[i] ludos ■ fecer. wahrscheinlich aus der Zeit
vor den Bürgerkriegen, s. u. B. IX C. 4.
46) (zu S. 598.) Spiele in Neapel s. Beloch, Campanien 57 — 8.
^IraXiKo. 'Ptofiaia 2eßa6ta ^löoXv^Ttia C. I. G. 5797. Das Epochen-
jahr der Italiden zeigt C. I. G. 5805 (= I. G. Sic. 748) v. 11. März 171
für die Sieger im Flötenspiel Titus Flavius Euanthes in der 43. Italide
(= a. 170). Die erste Italide fällt in das J. 2 n. Chr. Das neapolitanische
Fest fällt in das 3. Jahr der Olympiade. Das zeigt die Anwesenheit des
Augustus 14 n. Chr. imd des Claudius a. 42. Mie, Fr., Quaestiones
agonisticae imprimis ad Olympiam pertinentes, Rostock 1888, behan-
delt im IV. Cap. die Augustalia von Neapel. Civitelli, G. , I nuovi
frammenti di epigrafi greche relative ai Ludi Augustali di Napoli,
s. RendicoAti d. R. Accad. di archeol. lettere e belle arti di Napoli
N. S. 7, 1893, p. 78 — 82. ZeßaGxa iv NeaTtoXet Anc, gr. inscr. of the
Br. Mus. III p. 234 No. 605; p. 239 No. 615. I. G. Sic. 2495 (Ne-
mausus): — ■ — • sacra synhodos Neapoli certamine quinquennali .
748 (Neapel; a. 170): ZeßaGrcc ieolvunia t?]? yiy' ^Ixulidog. 1 102 (Rom):
ZeßdöTu iv NeanoXi [6lg] VLKrjOavri 'iraXcKcc '^Pco^ula. I. G. Sept. 49:
ZeßaGxa iv Nsaiiolei,.
6. Capitel.
Beamte.
Vorbemerkung. v. Sallet's Ztschr. f. Numism. 3 T. 2 n. 7 :
JJalUdiv (sein? Kopf; Contremarke) KaLödoscov. J^ MevavÖQog - -
aöt-ov. Tempel mit 8 Säulen. Im Giebelfeld ein Adler, darüber ein
Zweigespann; links Diana mit Bogen, rechts Apollo (?). Rechts neben
dem Tempel: geflügelter Caduceus. Vgl. Mionnet, Suppl. 7 p. 467
No. 467. Bernoulli, R. Iconogr. i, 264. Wenn das Portrait der
Münze sich nicht auf den Augustus bezieht — was mir unmöglich
erscheint — , so haben wir auf der Münze von Caesarea den Kopf
VI. 6. Beamte.
327
des Vediu.s Pollio, das einzige Bild eines tler ritterlichen Beamten des
Kaisers.
i) (zu S. 599.) Kretschmar, G., Ueber das Beamtenthum der
röm. Kaiserzeit, Giessen 1879. Pernice, A., Die ersten röm. Kaiser,
der Adel u. d. Staatsverwaltung, s. Preuss. Jahrbb. 1880 S. 56. Mar-
quardt, R. St.-Verw. i''', 497. Mommsen, R. St.-R. 2^, 915 ff. 920 ff.
und — , Abriss d. R. St.-R, 204 Die kaiserl. Unterbeamten u. Haus-
verwalter. Herzog, Rom. Staatsverf. 2, 756. Jung, Fasten Daciens
S. I fi". Ueber d. Provincialverwaltung und den Reichsbeamtenstand in
der Kaiserzeit überhaupt: Jung, Imperium und Reichsbeamtenschaft.
Symbolae Pragenses. Festgabe z. Wiener Philologen- Versammig. 1893
S..65.
2) (zu S. 601.) Nipperdey, Leges annales, Abh. d. Sachs. Ges.
d. W. 1870 S. I. Mommsen, R. St.-R. i^, 543 ff. Plinius ep. 10, 79
(83) rc. Keil p. 300: Secutum est dein edictum Divi Augusti, quo per-
misit minores magistratus ab annis duobus et viginti capere.
3) (zu S. 601.) Der Rath des Maecenas geht dahin, Cass. Dio
52, 20: Karcdeyeßd'aL de ^^7) ig Trjv iTtnccöa o'KXbr/.cdöc'nacTElg -— —
ig xo övvISqlov TcevveaaiEiy.oGLsrHg.
4) (zu S. 601.) Cass. Dio 52, 20: xa^uvGavxig xs vmI ayo^uvoyii]-
Gavxig ;) dt]^uq'/i\6avxzg GxoaxrjyeLxwGav, XQiaKovxovtai yEvöfievoi.
5) (zu S. 602.) Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, Sg2 ff. Centerwall,
Jul., Quae publica officia ante quaesturam geri solita sint temporibus
imperatorum, Upsala 1874. Christensen, H. , Ueber den Vigintisex-
virat und den Eintritt in den Senat, s. Festschrift zur Einweihung des
Wilhelm-Gymnas. in Hamburg 1885 S. 81 — 88. In der früheren Zeit
des Augustus gab es einen Vigintisexvirat , wahrscheinlich bis zum
J. 734/20 (s. Cass. Dio 54, 8; Mommsen, R. St.-R. 2-"', 593; vgl. die
Beispiele C. I. L. I p. 186 No. 637). C. I. L. VI 1317 = Wilmanns,
Exempla No. 1 109 (Rom): C • Papirius • C • f • Clu • Carbo • trib • mil
XXVI • vir • q • pro • pr | Antullia • Q • f • uxsor. XIV 2105 (Lanuvium):
A. Castricius XXVIvir (vgl. 3945). Orelli-Henzen 6457 (Nomen-
tum): T. Titius — — XXVIvir. In der späteren Zeit pflegten die
Vigintiviri meistens ihr Specialamt zu nennen. C. I. L. V 862 : C.
AppuUeius M. f. Tappo. IX 2842 — 43: P. Paquius Scaeva. IX 3306:
Q. Varius Geminus. Wilmanns, Exempla 1 1 10: M. Arrius M. f. Maximus.
6) (zu S. 602.) Aedilen: Cass. Dio 55, 24 (a. 758/5): ineidi] ^tjödg
ayoQavoiifjGca imov rjx^fAfi/, rjvay'jid6d'r]Gciv Ijc xe xav xExa^iSVKOxoiv Kai
iK xcbv öeöij^mQpj'Koxoiv kXi]Q(o xiveg ai'xb itot-fjöat Kai xovxo y.al cikkoxE
noXXccKig iyivExo. Ebenso 718/36 Cass. Dio 49, 16.
7) (zu S. 602.) Volkstribunen : Cass. Dio 54, 30 (a. 742/12): xifV
ötj^a^lCav oklyoov Gcpöd^a .... alxovvxcov ivoixo&ixriGsv ix xCöv imiicov xüv
228 ^I- 'J- Beamte.
fii] l'XarTOV nivzs Kai eiKOGL (ivQidöag (i Million Sesterzen) x£Kr}]^ei'cov
nQoßdXXeö&ai rovg iv xaig aQ^atg eva '^y.ccGxov y.än rovrmv xb nXTjd-og
rovg ivöioviag aiQetß&ai acplciv, nal ei fiev id'sloiEv ßovXsvsiv fieru roOr'
(so Mommsen, R. St.-R. i, 47g) et 6e juij, ig xr]v Innäöa avd-ig inavie-
vca i'^HvaL Sueton. Aug. 40: comitiis tribuniciis si deessent candidati
senatores, ex equitibus R. creavit, ita ut potestate transacta in utro
vellent ordine manerent. Cass. Dio 56, 27 (a. 765/12): xal xolg In-
nevöL ötjfiaQiCav ahrjGai eTcixQEtps.
8) (zu S. 603.) Quaestoren: Cass. Dio 53, 28 (a. 730/24): xäv
TS xafxievoovxav iv xolg k'&vE6tv iniXmövxaiv iKXrjQco&r]6av ig avxa nävxeg
Ol ^ixQi öi%a av(o ixav avev xov iQyov xovxov xexa^tevKÖxeg. Selbst
zum Vigintivirat fehlten die Bewerber. C. I. L. VI 1501: C ■ Proper-
tius • Q • f • T • n • Fab(ia) ■ Postumus | III • vir • cap • et insequenti • anno •
pro I III • vir • q(uaest) • pr(aetor) • desig • ex • s • c • viar • cur(ator) ■
pr(aetor) | ex ■ s • c • pro • aed ■ cur • ius • dixit • procos. Vgl. Hermes 4
S. 370.
g) (zu S. 603.) Vellei. 2, 8g: octo praetoribus duo adlecti. Sueton.
Aug. 37: Numerum praetorum auxit. Digesta lustiniani rec. Mommsen,
Berl. 1868, p. 7: divus Augustus sedecim praetores constituit. — Vgl.
Levison, Fasti praetorii inde ab Octaviani imperii singularis initio ad
Hadriani exitura. P. I 724/30 — 37 p. Chr. In.-Diss. Breslau i8g2.
10) (zu S. 603.) Pomponius de oft', iur. 47: Ex his Ateius consul
fuit: Labeo noluit, cum offerretur ei ab Augusto consulatus, quo suf-
fectus fieret, honorem suscipere: sed plurimum studiis operam dedit.
Vgl. Tacitus ann. 3, 75. S. Pernice, Labeo S. 15.
1 1) (zu S. 603.) Zippel, G., Die Loosung der consularischen Pro-
consuln in der früheren Kaiserzeit (Progr. d. Friedrichs-Collegiums zu
Königsberg i/Pr. 1883), gibt S. 34 die Listen der africanischen und
asiatischen Proconsuln und entscheidet sich für die Ansicht von Wad-
dington und Nipperdey, dass nur die beiden ältesten Consulare zur
Loosung zugelassen wurden, während nach Mommsen eine grössere
Anzahl in Betracht kommen konnte. Vgl. v. Sybel's Histor. Ztschr.
1884 N. F. 17 S. 316.
12) (zu S. 603.) Cass. Dio 53, 13. Der Ausdruck sexfascalis,
der später ganz gewöhnlich wird, kommt in der Zeit des Augustus
noch nicht vor.
13) (zu S. 604.) Liebenam, W., Verwaltungsgesch. i, Lpz. 1888:
Die Legaten in den röm. Provinzen.
14) (zu S. 604.) Gaius Inst, i, 6: in provincias Caesaris quae-
stores non mittuntur.
1 5) (zu S. 604.) Vgl. den africanischen Quaestor C. Livin(eius).
Gallus q. pro pr. bei Waddington, Mel. nuraism. II j)). VIII n. 8,
VI. 6. Beamte.
329
Censoren :
Proconsuln:
tribuni :
aediles:
16) (zu S. 604.) Proquacstoren sind in republikanischer Zeit nicht
selten: C. I. G. 5597. C. I. A. III 568: M. lunius Silanus. I. G. Sicil. ,356:
C. Vergilius Baibus Bullet, d. corr. hell, i, 151: M. Aemilius Lepidus.
Die Letzten gehören in die Zeit des Augustus. C. I. L. III 551: L.
Aquillius C. f. Pom. Florus — — proquaestor. provinc(iae) Cypri.
Archaeol. Ztg. 1878, 36 No. 114 S. 38: t6 kolvov t&v \ 'Aiaiäv \ Koiv-
xov ^Ayy/(QL0V Kotvxov viov, | av[^ri]va^[av, rbv \ avT[ß)v^ Ttargova nal \
eveQ[y]irav gehört wahrscheinlich hierher, da dieser Proquaestor der
Sohn des Statthalters von Achaja v. J. 714/40 gewesen zu sein scheint.
Jünger ist C. I. L. XI 3004: (xvir stl • iudicandis) tr • mil • leg • VIII • bis ■
August I q • urbano • pro • q • provinc | Cretae • et Cyrenarum | aedili .
pl • pr • legato • Divi j Vespasiani • leg • XIII Geminae procos • provinc •
Macedoniae | P • Tullius • Varro | optimo • patri.
17) (zu S. 604.) Kaiserliche Aerater und Beamte:
persönlich: pontifex maxiraus, consul, Imperator, fetialis u. s. w.
Republikanische Beamte. Kaiserliche Stellvertreter:
cura morum (persönlich).
censitores, dilectatores.
\ curatores aquarum.
„ operum et locorura publ.
„ riparum et alvei Tiberis.
legati Augusti.
tribunicia potestas (persönl.).
[ praefecti urbi.
1 „ vigilum.
[ curatores frumenti
\und praefecti annonae.
quaestores Augusti,
praefecti aerarii.
curatores tabularum publicarum.
procuratores fisci.
[procuratores monetae] u. s. w.
18) (zu S. 605.) Digesta lustiniani rec. Mommsen, Berl. 1868, i
p. 7 (de orig. iuris i, 2, 2): nam praefectus annonae et vigilum non
sunt magistratus, sed extra ordinem utilitatis causa constituti.
19) (zu S. 605.) Vgl. Schmoller, G. , Der preussische Beamten-
stand unter Friedrich Wilhelm I., in den Preuss. Jahrbb. 26 S. 154.
20) (zu S. 606.) Legati Aug. pro praetore s. Mommsen, R. St.-R. 2^,
244 — 45; 852 — 3; 953. Liebenara, Verwaltungsgesch. i, 446 — 62. —
Gegen Mommsen polemisirt Th. Reinach, Revue de philologie 14
i8go p. 146.
ceriales :
quaestores :
tresviri monetales
T TQ VI. 6. Beamte.
2i) (zu S. 606.) Vgl. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 179: de iteratione
legationum.
22) (zu S. 606.) Praefectus urbi (Cass. Dio 52, 21: noXiuQiog)
s. Mommsen, R. St.-R. i, 661 ff.; 2, 1059. Corsinus, E., De praefectis
urbis, Pisa 1760. Libellus de praefectis Urbi, s. Wesseling, Obser-
vationes variae i c. 5 p. 19; 2 c. 9 p. 139. Borghesi, Oeuvr. 5 (3)
p. 317 — 20; 9 p. 255. Tomassetti, G., Note sui prefetti di Roma, s.
Museo italiano di antich. 3 p. 41 ss. Franke, C, De praefectura urbis
capita duo, Berlin 1850. Linker, lieber d. Wahl des altröra. prae-
fectus urbi feriarum latinarum, Wien 1853. Klebs, E., Zur Entwicke-
lung der kaiserl. Stadtpraefectur, Rh. Mus. 42, 1887, 164. Dagegen
Herzog, Rom. Staatsverf. 2, 244 A.
2T)) (zu S. 607.) Tacitus ann. 6, 1 1 : Mox rerum potitus ob magni-
tudinem populi ac tarda legum auxilia sumpsit e consularibus, qui
coerceret servitia et quod civium audacia turbidum , nisi vim metuat,
Primusque Messala Corvinus eam potestatem et paucos intra dies
finem accepit, quasi nescius exercendi. Tum Taurus Statilius quamquam
provecta aetate egregie toleravit. — Hieronymus z. J. 1991 : Messala Cor-
vinus primus praefectus Urbis factus sexto die magistratu se abdicavit
incivilem potestatem esse contestans. M. Valerius Messala Corvinus
729/25, vgl. o. S. 110 A. 14. Borghesi, Oeuvr. 5, 319; 9, 256 und
Münzer, de gente Valeria p. 53 No. 65.
24) (zu S. 607.) Statilius Taurus (C. I. L. II 3556; III 605) I. G.
Sept. 86 (Megara, a. 25 v. Chr.?): 'H ßovXr) ncd 6 6fi(iog \ Tixov Sxaxi-
XiQV TavQOv I uQSTrjg evsuev etc., von Waddington auf einen jüngeren
Statilius Taurus bezogen, s. Vellei. Pat. 2, 127 u. Nipperdey zu Tacitus
ann. 6, 11. S. o. II S. 143 A. 2; S. 163 A. 10.
25) (zu S. 607.) Domaszewski, A. v. , Cura viarum, s. Eranos
Vindob., Wien 1893, 60 — 64. Ueber die curatores aquarum s. Frontin,
de aquae duct. 99: insignia eis quasi magistratibus concessa deque
eorum officio senatus consultum factum.
26) (zu S. 607.) Ein Verzeichniss der ritterlichen Verwaltungs-
beamten von Augustus bis auf Diocletian gibt Hirschfeld, Verwaltungs-
beamte S. 301 ff. — Als Typus der ritterlichen Carriere in Krieg
und Frieden kann die Inschrift gelten: C. I. L. IX 3158 („litteris
gracilibus", Corfinium) : Nigri annos XXXVIIII • u[n]i | nupta
viro summa cum | concordia ad ultumum | diem pervenit • tres ex
[e]o I superstites reliquid liberos, | unum maximis municipi honorib. '
iudiciis'''') August • Caesaris usum, | alterum castresibus**) eiusdem
*) iudiciis = commendatione.
*) castrenses = tribunatus cohortis, praefectura praetorii etc.
VI. 6. Beamte.
33^
Caesaris August, summis [eq]u[es]|tris ordinis honoribus et iam | supe-
riori destinatum ordini, | filiam sanctissimam probissimo | viro con-
iunctam et ex ea duos [nepotcs . . .].
Praefectus praetorio s. Blau, F., (ieschichte der Entstehung und
Entwickelung des Amts der römischen Praefecti praetorio I, Progr. 1 860.
Mommsen, R. St.-R. 2, 866; 1067 A, 4; 1113 — 22. Hirschfeld, Ver-
waltungsgeschichte I, 2 ig. Liebenam, W., Die Laufbahn der Pro-
curatoren S. 45.
27) (zu S. 607.) Sueton. Aug. 37: Nova officia excogitavit: curam
operum publicorum, viarum, aquarum, alvei Tiberis, frumenti populo
dividundi, ptaefecturam urbis, triumviratum legendi senatus, et alte-
rum recognoscendi turmas equitum, quotiensque opus esset. Vgl. die
einzelnen Capitel von Hirschfeld, Verwaltungsgesch. i.
28) (zu S. 608.) Vgl. im Allg. Hirschfeld, Die ritterlichen Pro-
vinzialstatthalter, S.-B. d. Berl. Akad. i88g, 417. Ueber die besondere
Stellung Aegyptens s. o. II S. 44g A. 12.
2g) (zu S, 608.) Ulpian. Digest. 40, 2, 21: Apud praefectum
Aegypti possum servum manu raittere ex constitutione Divi Augusti.
30) (zu S. 608.) Tacitus ann. 12, 60. Ulpian. Digest, i, 17, i.
S. o. Bd. II S. 242 A. 24.
31) (zu S. 608.) In dem Worte praefectus [iTtaQiog) ist besonders
das Passivum hervorzuheben; es bezeichnet Den, der von einem
Andern an die Spitze gestellt wird, entspricht also ungefähr unserm
Vogt, oder hier spezieller unserm Landvogt. Henzen, Ann. d. Inst. 1860
p. 44. Mommsen, R. St.-R. 3, 557.
T^2) (zu S. 608.) Beim Procurator (iTtLTQonog) tritt der Begriff von
Finanzgeschäften besonders hervor. In diesem Sinne reden wir heute
noch von Procura. Vgl. Eichhorst, O., Quaestionum epigraphicarum
de procuratoribus iraperatorum Romanorum spec. Diss. Reg. 1861.
Hirschfeld, Verwaltungsbeamte i S. 240: Die procuratorische Carriere.
Liebenam, Die Laufbahn der Procuratoren, Jena 1886. Waddington,
Fastes d. prov. Asiat, p. 18: pas plus que les proconsuls, les legats
imperiaux n'avaient ä s'occuper des finances dont l'administration etait
entierement distincte, La perception de ce qu'on appelle maintenant
les contributions directes etait confiee ä des procurateurs choisis par
l'empereur parmi les Chevaliers et les affranchis, tandis que les con-
tributions indirectes etaient generalement affermees. Toutefois, selon
Dio Cassius les proconsuls recevaient directement de leurs administres
certains tributs, raais il ne s'agit sans doute ici que de redevences
en nature, de rations et d'indemnit^s, de logement. (Cass. Dio 53, 15.)
33) (zu S. 608.) Cottius, der Sohn des Königs Donnus, ist in
seinem väterlichen Reiche praefectus des Kaisers, C. 1. L. V 7231.
3y~
VI. 6. Beamte.
34) (zu S. 608.) Cicero pro Caecina 20: Legitime procurator
dicitur orhnium rerum eius, qiii in Italia non sit, absitve reipublicae
causa, quasi quidam paene dominus, hoc est alieni iuris vicarius.
Procurator aviarii: Varro de re rust. 3, 6. Livia hatte für die Ver-
waltung ihres Vermögens einen besonderen Procurator, den Afranius
Burrus (C. I. L. XII 5842); sie brauchte eigene Beamte, namentlich
für die ererbten Palmenwälder und sonstigen Besitzungen in Judäa,
s. losephus antiq. 18, 2, 2; bell. iud. 2, 63; auch der von losephus
antiq. 18, 6,3 erwähnte 6 rfjg ^lafivlag iTtuQOTtog ist ein procurator Liviae.
35) (zu S. 60g.) Dass kaiserliche Procuratoren auch in sena-
torischen Provinzen thätig waren, wird von Hirschfeld, Verwaltungs-
beamte S. 13 u. 16, für Asien zugegeben; für Africa zeigt es die
Inschrift C. I. L. X 1684 (Puteoli): [m.] Bennio • M ■ f • Ru[fo] | pro-
curatori [ [ijmp • Caesaris • Augu[sti] | Oenses • ex provinc. Afr[ica], und
Plin. 18, 94 (s. u.); für Achaia: C. I. L. III 7271 (s. u.); für Mace-
donia: Ephem. epigr. 5, 522. 1175 (aus späterer Zeit).
36) (zu S. 609.) Wilmanns, Exempla 146 (Alpes Poenin.): dum
ius guberno remque fungor Caesarum.
37) (zu S. 609.) Cass. Dio 53, 15: rovg inixQOTtovg {ovt(o yaQ
rovg rag T£ aoivag TiQoGodovg sukiyovrag %cd xa TCQOGxexay^iva. Gcpiöiv
civccXlöxovzcig ovofiK^ojxev) ig Ttüvxct ofioiag xa e&vr], xcc xe eavxov örj
xal xc( xov ötjfxovy xovg ft£v in xwv innmv xovg 8s ncd i'A xav antXiv-
&eQCOv Tti^mei, nkr^v y.ci& o6ov xovg cpOQOvg ot ccv&vncaoL nao' üv uq^ov-
6lv iöTtqäGGovGiv. ivxoXccg xe xivag nal xoig enixQÖnoig '/.cd rorg civ^vnä-
xoig xoig xe avxiöxQcariyoig öiöaGtv, oittog STtl qrixoig e£,l(06iv. Kai yag
xovxo nal xb ^Lß&ocpoQccv Kai eneivoig nal xotg aXXoig Öiöoö&ai x6xs
evof.uöd'rj. Vgl. die Tituli procuratorum bei Wilmanns, Exempla
No. 1241 ff.
Der Beiname Rufus (C. I. L. X 1684, s. o, Anm. 35) lässt auf
Ritterrang schliessen, passt für die Zeit des Augustus wenigstens nicht
für Freigelassene. Allerdings führte auch der berüchtigte Procurator
Galliens den ritterlichen Beinamen Licinus (S. 336), aber wir müssen auch
von ihm mit Mommsen, R. St.-R. 2, 837 A. i, annehmen, dass Augustus
ihm Ingenuität und Ritterrang geschenkt habe. Bei Anderen beweist dies
die sonstige Amtscarriere: CLL. III S. 7271 (Korinth): Q-Fab[io] | Q •
f/// I Ca/pei/// I pro[c.] A[u]g. prov[inc.] | Achaiai prae[f • eq.] | trib •
milit • leg • ^/// | curatori viae No[m.] | [ab Aug]ust(o) Caes(are) fact(o)
Cel ///////. Curator viae wurde meistens nur ein Senator. X 1685
(Neapel): L • Bovius • L • f • L • n • Fal • Celer | II ■ vir • q • augur j
praef • fahr ■ trib • milit • leg • III • Cyr | procur • ludi . famil • glad • Cae-
saris I Alexandreae • ad • Aegyptum • adlectus | inter • selectos (sc. iu-
dices) • ab • imp • Caes • Aug | sibi • et | Sextiae • L • f • Nerulae • uxori
VI. 7. Finanzen. o ^ t
opt • cum ■ qua • a • pucritia | sine • offensa • vixit annis • XXXI. Vgl.
X 7351-
38) (zu S. 609.) Andere dagegen waren Freigelassene: C. I. G.
6777 =1. Gr. Sic. 2427 C. I. L. XII 174 (Antibes) :
'Ttteq xTjg aarrjQ^iagli Pro salute
M. ^IovXlov Aiyvog M • lul • Liguris
inixq6n\ov\ Kaia(^uQog) proc(uratoris) Aug(usti)
^Aya&OKliig Agathocles.
£ t';^('rjv) anei^öanE ) JJavi.
Ebenso Chrestion (X 7494), der procurator von Melite u. Gaulos, wenn
derselbe überhaupt in die Zeit des Augustus gehört, wie Klein, Ver-
waltungsbeamte I, Bonn 1878, annimmt. Vgl. ebendort die Liste der
sicilischen Procuratoren des Augustus: Theodorus aus Tarsus, Arcus
aus Alexandria und M. Pompeius Macer. Friedländer, S.-G. i S. 170 —
77 Die Reihenfolge der Aemter von kaiserl. Freigelassenen.
39) (zu S. 609.) Plin. n. h. 18, 94: misit ex eo loco (Byzacio)
divo Augusto procurator eins ex uno grano — vix credibile dictu
— CCCC paucis minus germina exstantque de ea re epistulae.
7. Capitel.
Finanzen,
Vorbemerkung. Cohen i- p. 1 1 1 No. 352. In der Mitte ein
Ambos als Zeichen des Münzherrn: Apronius Messalla Illvir. ß In
der Mitte: SC. Am Rande: Gallus Sisenna a(uro) a(rgento) a(ere)
f(lando) f(eriundo).
i) (zu S. 611.) Cass. Dio 42, 49: (lulius Caesar) 8vo is slvca
kiyiov TCi tag SvvaGTtiag TtciQccGKevä^ovza xorl cpv\ä66ovxa v.a.1 incivi,ovTcc^
6xQcai(oxc<g y.cä '/^QrjfiaTa^ xal xavxcc öi.^ cdX^qXcov GvveGxrjnevat' xf] xs yaQ
TQOcp^ XU 6xQaxevf.iaxci avvs'j[eG&c(i , neu i'Aeivt^v in xcov uTtXav ßvXXiye-
6&at' KCiv d'dxsQOv OTtoxsQovovv avx&v ivöesg tj, ncd xb s'xeQOv ßvyy.caa-
Xv&iqöeöd'aL, und dem entsprechend rechnet er 53, 17: KcaaXoyovg
7toiei6&ccL YML '/^Qi]i.iuxci ccd'Qol^eiv zu den Vorrechten des Monarchen.
2) (zu S. 611.) Savigny, H. v. , Ueber d. röm. Steuerverfassung
unter d. Kaisern, Berl. 1825. — , Vermischte Schriften 2 S. 98 ff.
Zach. v. Lingenthal, Zur Kenntniss des röm. Steuerwesens der Kaiser-
zeit, M6m. de l'acad. imp. d. sc. VII S. t. 6 n. 9, St. Petersb. 1863.
(spätere Zeit; meistens geg. Savigny). Hoeck, R. G. i, 2 S. 205 u. 290.
Guarini, L., La finanza del popolo romano, Napoli 1841. Mommsen,
■2 7A VI. 7. Finanzen.
R. St.-R. 2^ S. 1014. Marquardt, R. Staatsverw. 2 S. 135 ff. Hirschfeld,
O., Verwaitungsbeamte S. i — 97. Herzog, Rom. Staatsverf. 2,21^ u.
656 Die finanzielle Stellung des Imperators. Madvig, Verf. d. röm.
Staates 2, 346: Der Staatshaushalt, d. Finanz- u. Geldwesen. 402: D.
Finanzen d. Kaiserzeit. Meyer, Ed., Die wirthschaftl. Entwickelung d.
Alterthums, Jena 1895, S. 48, Jullian, C, Les transformations politiques
de ritalie sous les emp,: Bibl, d, ec. franc;. d'Ath. et de Rome 37, Paris
1884, p. 62 ft". Humbert, G. , Sur les finances et la comptabilite
publique chez les Romains i. 2, Paris 1886.
3) (zu S. 611.) V. Savigny, Zeitschrift f. gesch. Rechtswissensch. 6
S. 393. Rodbertus-Jagetzow, Unters, auf dem Geb. der National-
ökonomie des kl. Alterth. : Zur Gesch, d. röm. Tributsteuern seit Augustus,
Hildebrand's Jbb. f. Nationalökon. 2, 206; 4, 341; 5, 135. 241; 8,
81. 385; — 4, 356: Lage der Tributsteuer bei Augustus' Regierungs-
antritt. Matthiass, Bernh., D. röm. Grundsteuer u. d. Vectigalrecht,
Erlangen 1882. v. Sybel's Hist. Ztschr. 51 S. 8g.
4) (zu S. 612.) Cass. Dio 55, 25 (748/6): üg d' ovv vaviä te
tXäiiGra TtQog rb TiXrj&og r&v avcdtönofievcov rjv %al ci&avdrov rcvog
evnoQiag iöeho, TtQOßira^e roig ßovXevtaig ^tjr^crat noQOvg idia yml xc^
eavrbv enaßrov, yxii TOi;rovg ig ßcßXla yQatpaurag öovval 01 öiaGKSxjjciöd'ca,
0V1 ort ovK inevoet, rivd, alX' onojg ort (.itchöta avrovg nsiöri ov eßov-
Xero iXißd-at.
5) (zu S. 613.) Die Inschrift: C. I. L. VIII 7099 (Renier 1976)
(Cirta): L • Domitio • L • f | Tironi • auguri | duom • vir • vicensu-
mari | h(onoris) • c(ausa) ■ curante ■ L • Sattio mag aus der früheren
Zeit des Augustus (vor 759/6) stammen, weil für die spätere ein
Zusatz (vicensumar. libertatis oder hereditatium) zu erwarten wäre.
Cagnat, R., Le portorium chez les Rom, Paris 1880. Vigie, M., Etu-
des sur les impots indirects romains. Vicesima libertatis. Vicesima
hereditatis. Paris 1881, Vgl. Bursian's Jahresber. 44, 1885, III
S. 329. Moulin, Ch. D,, Des impots indirects crees par Auguste (these),
Poitiers 1894. Pöisnel, L'abolition de la vicesima hereditatium: Me-
langes d'arch. et hist. 3 p. 312.
6) (zu S. 613.) Sueton. Div. lulius 43: (Caesar) peregrinarum
mercium portoria instituit. Cass. Dio 37, 51. Mendes, J. A., Les
douanes chez les Romains (these), Bordeaux 1887.
7) (zu S. 613.) Ueber Binnenzölle verweise ich z. B. auf
V. Domaszewski, Die Grenzen von IMoesia superior u. d. illyrische
Grenzzoll, Arch.-epigr, Mitth. aus Oest. 1890, 13 S. 129.
8) (zu S. 613.) Angaben über die Erträge einzelner Provinzen (s, o.
I S. 456), die übrigens nicht ausreichen, uns ein Gesammtbild von der
Lage des ganzen Reiches zu machen, s. Hoeck, R. G. 1,2 S. 293.
VI. 7. Finanzen. ^^r
9) (zu S. 613.) C. I. L. X 8038 (Vanacini, Corsica): — — —
beneficia tributa vobis ab divo Augusto post septimum consulatum
quae in tempora Galbae retinuistis confirmo.
10) (zu S. 613.) Digest. 50, 15, 8, 7 (ed. M. 2 p. 933): Divus
Vespasianus Caesarienses colonos fecit non adiecto, ut iuris italici
essent, sed tributum bis reiuissit capitis; sed divus Titus etiam solum
immune factum interpretatus est.
11) (zu S. 613.) Tacit. ann. 4, 13. Baudi di Vesme, Carlo, Dei
tributi nelle Gallie, Torino 1839.
12) (zu S. 613.) Rom. Feldmesser i. Hygin. de lim. const. p. 205:
agri vectigales multas habent constitutiones ; in quibusdam provinciis fruc-
tus partem praestant certam, alii quintas, alii septimas, alii pecuniam, et
hoc per soli aestimationem : certa pretia agris constituta sunt, ut in
Pannonia arvi primi, arvi secundi, prati, silvae glandiferae, silvae
vulgaris, pascuae: bis omnibus vectigal est ad modum ubertatis per
singula iugera constitutum.
13) (zu S. 613.) Tac. ann. i, 78. Dietrich, CG., Beiträge zur
Kenntn. des Rom. Staatspächtersystems, Leipz. 1877. Prax, R. M., Essai
sur les societes vectigaliennes precede d'un expose du Systeme fiscal
des Romains, Montauban 1884 (86 S.), s. Bursian's jahresber. 44, 1885,
III S. 386.
14) (zu S. 613.) Zonaras 10, 2^ (716/38): ^Anniov ös KXavölov
Kccl ratov NoQßccvov VTiarsvovTcov t6 TiXii&og TtQog rovg tsXavag ßuQV-
vöfievov xuig eiOTtQcc^eüiv iövaGiaöe KccKeivoig Kai rotg VTtrjQeraig rorg re
exQaxiaxaig xolg övveiOitQdxxovOL öcpißL xa iqiyjLdxa ig %ciqcig r^eöav. Auch
Tac, ann. 4, 6 zeigt, dass noch in der ersten Zeit des Tiberius die
Steuerpächter thätig waren. Ueber Curtius Salassus s. o. S. 85 A. 10.
15) (zu S. 615.) Inscr. Helvet. n. 178 (prope Aventicum): Donato •
Caesaris • Au[g] | Salviano • exactor[i] | tributorum • in • Hel[v.] | Com-
munis • vicariu[s]. Vgl. o. S. ^^;^ A. 38 u. Mommsen, R. St.-R. 2^, 1018 A.
16) (zu S. 615.) Tacitus ann. 4, 6: frumenta et pecuniae vecti-
gales, cetera publicorum fructuum societatibus equitum Romanorum
agitabantur. Velleius 2, 92 publicanorum fraudes im J. 735/19.
17) (zu S. 615.) Mon. Anc. ed. M.^ P- 76: [Inda ab eo anno
q]uo Cn. et P. Lentuli c[ons]ules fuerunt, cum d[e]ficerent [vecti]g[alia,
tum] centum millibus h[omi]num tu[m] pluribus i[nl]ato fru[mento vel
ad n]umma[rio]s t[ributus ex agro] et pat[rimonio] m[e]o [opem tuli] ;
statt vecti]g[alia vermuthen publi]c[ani Seeck, publi]c[a . . . J. Schmidt.
Ob die Ergänzungen Mommsen's den Wortlaut treffen, ist zweifelhaft, aber
der Sinn ist durch den griechischen Text sichergestellt. Monura. Ancyr.
ed. M.^ p. 76 (736/18): [""An exJeiVov x[o]v ivcavxov, ^T*?' I ^^ Naiog
Kul TlonXtog \^A^evxXol vnaxoi. iysvovxo, oxi viteXemov cd 8ri\ßo\6ua
■}t5 ^I* 7- Finanzen.
TtQoöoöoi., akXoTE [xev öi'Aa ^vqiccGlVj aA[AoTc] Ö£ nXeloöiv Geirtnag Kcd
agyvQLKag Gvvrd^etg i% rfjg i^ijg vTtaQ^scog e'ö(OKa.
i8) (zu S: 615.) loseph. antiq. 16, 2, 2: 'RievGi, ^ihv yaQ avtbv
Si'qXXa^ev oQyi^ofiEvov, dieXvGe 6e Xioig xa TtQog rovg KcÜGaQog inix^ö-
Tiovg iQTj^axa Y.cd xäv eiGcpoQäv ani^XXa^e. Ueber die Steuern Asiens
s, Hirschfeld a. a. O. S. 16 — 17.
ig) (zu S. 616.) A. d. XI k. Unde[cembres] : Pais, Suppl, Ital.
p. 118 No. BgS, vgl. Cass. Dio 54, 21. Licinus, Procurator v. Gall.
Lugdun., führt ein ritterl. Cognomen, muss also von Augustus die Inge-
nuität und den goldenen Ring erhalten haben. ^Nlommsen, St.-R. 2'\ 837
A. I. Desjardins, Geogr. de la Gaule rom. 3 p. 183 n. 3, übt seine Kritik
an der Erzählung des Licinus. Er fragt, wie ein Freigelassener des
lulius Caesar den Namen Licinius habe führen können, und scheint
also den Beinamen Licinus gar nicht zu kennen; noch viel weniger
haben die andern Einwürfe zu bedeuten, die er macht.
20) (zu S. 616.) Licinus procurator Gall. 738/739, geborener Gallier.
Cass. Dio 54, 2 1 : 7iXeove'S,ta uiv ßaQßaQiyS]^ aE,t03G£i de 'Pco^iaiKrj. ^Nlacrob.
Saturn. 2, 4, 24: Licinius patrono centum promisit per libellum in
quo virgulae superductae pars ultra pecuniae defectionem protendeba-
tur vacante infra loco. Augustus multiplicirt , und Licin. schreibt das
nächste Mal : Confero, tibi domine, ad novi operis impensam quod vide-
bitur. — Licinus s, Reimarus zu Cass. Dio 54, 21. Seneca apocolo-
cynt. 6. Persius 2, 36. luvenal, 14, 306 und i, 109: Marmoreo Licinus
tumulo iacet, at Cato parvo, Pompeius nullo: quis putet esse deos?
vgl. d. Schol. Seneca epist. 1 19. Sidonius 5 epist. 7. C. I. L. VI 2031 1 :
Ossa I C • luli • Licini • 1 | Tyrrheni | et • Donatae • libertae. VI 201 10:
L • lulio Liciniano. VI 21272: D • ]M | Licini luliani. XII 4944 (,,s. I
ine"; Narbo): L • Licini • L • Ru. Boissieu, I. d. Lyon p. 234. Hirschfeld,
Verwaltungsbeamte i S. 280 A, Anthol. lat. i adnotat. p. 31 n. 77
Grabschrift auf Licinus, Martial. 8, 3, 6: Altaque cum Licini marmora
pulvis erunt. Vgl. Friedländer, S.-G. i, 76.
21) (zu S. 616.) Fast möchte man glauben, dass Augustus nach
demselben Grundsatz gehandelt habe, den man später dem Kaiser
Vespasian zuschrieb. Sueton. A^espas. 16: (Vespasianus) creditur etiam
procuratorum rapacissimum quemque ad ampliora officia ex industria
solitus promovere, qui locupletiores mox condemnaret.
22) (zu S. 617.) Gazette archeol. g, 1884, p. 239 = Boissieu,
I. de Lyon p. 611 = C. I. L. VI 6ig7: Musico, Ti(berii) Caesaris
Augusti (servo) | Scurrano, disp(ensatori) ad fiscum GalUcum | provin-
ciae Lugdunensis. | Ex vicariis eius qui cum ad Romae, cum | de-
cessit, fuerunt, bene merito : Venustus negotiat(or) Decimanus sump(tua-
rius) I Dicaeus a manu j Alutatus a manu Creticus a manu || Agathopus
VI. 7. Finanzen. 3^7
medic(us) | Epaphra ab argent(o) | Primio ab veste | Communis a cubi-
c(ulo) I Pothus pediseq (uus) , Tiasus cocus || Facilis pediseq(uus)
Anthus ab arg(ento) | Hedylus cubicu(larius) | Firmus cocus | Secunda.
2;^) (zu S. 617.) L^crivain, C, De agris publicis imperatoriisque
ab Augusti tempore usque ad finem imperii romani, Paris 1888.
24) (zu S. 617.) Vgl. Hirschfeld, ()., Rom. Verwalt. -Gesch. i S. i :
Die üffentl. Kassen. Herrlich, De aerario et fisco Romanorum, Berl. 1872.
Aerarium Saturni s. Ruggiero, Diz. epigr. i p. 300.
25) (zu S. 618.) Einen Quaestor an der Spitze des Staatsschatzes
setzt eine Inschrift aus der Uebergangszeit voraus, C. I. L. I 636 (Rom):
M • Acilio M • f • Canin • | q • urb ■ | negotiatores • ex • area | Saturni.
26) (zu S. 618.) Wahrscheinlich ist dieser Zeit die Inschrift zu-
zuweisen C. I. L. XIV 2604 (Tusculum): IM • Cusinius M • f • Vel • ]
aed • pl • aerario • praef • pr • | M ■ Cusinius • • f • Vel ■ pater — ■ ,
Tacitus ann. 13, 2g: Augustus senatui permisit deligere praefectos
(aerarii). Mommsen, R. St.-R, 2^ 558.
27) (zu S. 618.) Sueton. Aug. 36: Auetor — — fuit (Augustus)
— — ut cura aerari a quaestoribus urbanis ad praetorios praetoresve
transiret. Vgl. Sueton. Claud. 24. Cass. Dio 53, 2. C. I. L. VI 1265:
L • Calpurnius • Piso | M ■ Sallvius | pr • aer aream • ex • s • c ■ a privatis j
publica • pecunia | redemptam | terminaver. Vgl. auch die Inschriften
des P. Paquius Scaeva IX 2842 — 3 praetor aerarii, des M'. Vibius
M'. f. Balbinus . . praet. aerari leg. Divi Aug. IX 5645 und für das
Jahr 737/17 praetoribusque q(ui) [a(erario)] p(raesunt) imperent, uti etc.
Ephem. epigr. 8, 248 — g. Monumenti antichi i, 638. Erst Claudius
gab das Aerarium den Quaestoren zurück und ernannte den [t. do-]
mitius T. f. Vol. Decidius (C. I. L, VI 1403) — — qui primus [quae-
sjtor per triennium citra [sorte]m praeesset aerario Saturni.
28) (zu S. 618.) ,,Es ist gar nicht unwahrscheinlich", meint
Mommsen, R. St.-R. 2^ S. 1009 — 10, ,,dass Augustus, wie er seinem Staat
eine durchaus unzulängliche Armee gegeben, so auch die Einnahmen
nicht auf die nach der Lage der Dinge erforderliche Höhe gebracht
hat und ein stehendes Deficit bestand. — — Die augustische Ver-
fassung verdient jeden anderen Tadel eher als den der finanziellen
Speculation." Hierbei ist zunächst festzuhalten, dass die Einnahmen
des Römerreichs unter Augustus sicher nicht kleiner, sondern grösser
waren als in der Zeit der Republik, die kein dauerndes Deficit
kannte. Nun sind allerdings die Ausgaben des Kaiserreichs grösser als
die der Republik; allein sie hätten doch wohl vollständig ausgereicht,
wenn alle Einnahmen wie früher in eine Hauptkasse geflossen wären;
statt dessen wurde die Scheidung der kaiserlichen und senatorischen
Finanzen durchgeführt. Beim Kaiser, einem Rechner ersten Ranges,
%xS VI. 7. Finanzen.
der mit dem finanziellen Ruin seine politische Laufbahn eröffnet, dem
Volk die reichsten Spenden gemacht und einen wohlgefüllten Schatz
hinterlassen hatte (s. das Monumentum Ancyranum) , herrschte kein
Deficit; es bleiben also nur die Finanzen des Senates, bei denen
wirklich ein Deficit möglich war.
2g) (zu S. 619.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 66: Quater [pe]cu-
nia mea iuvi aerarium, ita ut sestertium millien[s] et quing[en]t[ien]s
ad eos qui praerant aerario detulerim. Vgl. auch p. 157. Eine
Schenkung erwähnt Cass. Dio 53, 2 z. |. 726/28, eine zweite wurde
nothwendig durch Wegebauten, deren Kosten das Aerarium zu be-
streiten hatte. Cohen 1^ p. 94 ff. no. 542: s(enatus) p(opulus)q(ue)
R{omanus) ■ imp(eratori) Cae(sari) , quod v(iae) m(unitae) s(unt) ex ea
p(ecunia), q(uam) is ad a(erarium) de(tulit), a. 738/16.
30) (zu S. 619,) Cass. Dio 53, 22 spricht von dem Bau der Wege
und speziell der Via Flaminia, verzichtet aber darauf, die Gelder des
Staates von denen des Fürsten zu scheiden: xal öuc zovro ovr' et nors
SK rcöv öriiioGLbiv xl y^qri^axav 0 äel kqutüv k'kaßev^ ovr si' tiots avtbg
i'öoiKe, yvcö^Tjv a'xu) GvyyQccipcci itoXlocrug re yaQ iyMxeQOv am&v iysvero.
31) (zu S. 620.) Mon. Ancyr. ed. M.^ p. 66: Et M. Lep[i]do
et L. Ar[r]unt[i]o cos. i[n] aerarium mihtare quod ex consilio m[eo]
co[nstitut]um est, ex [q]uo praemia darentur militibus qui vicena [aut
plujra sti[pendi]a emeruissent, HS milliens et septing[e]nti[ens ex
pa]t[rim]onio [m]eo detuli. Cass. Dio 55, 25 (748/6): inel fi7]öelg
Tiö^og uQeöKüiv naiv evQtGKero, aXXa Kai ndvv nccvreg oti y.al i^tjxetTO
ißaQvvovTO, iörjveyKEv 6 AvyovGrog iQi]^aia y.al vtieq iavrov y.al vnsQ
rov TißeQLOv ig rb ra^ietov, 0 Kai ör^axKOZLyhv incovö^iaas, y.al tqloI xtbv
iöxQaxr}y')]K6xo}v xolg Xa^ovßi-v iirl xQia txt] dioiKetv TtQOßexa^e. Sueton.
Aug. 49. Mommsen, R. St.-R. 2^, loii. Hirschfeld, O., Jbb. f. cl.
Phil. 97, 1868, S. 683. Ruggiero, Diz. epigraf. i p. 308. Paully-
Wissowa, Realencyclopädie u. d.W. aerarium. Bachofen, Ausgew. Lehren
des röm. Civilrechts, Bonn 1849, S. 324 ff.: Die Erbschaftssteuer.
ßz) (zu S. 620.) Vgl. Brinz, über die rechtliche Natur des
römischen Fiscus, S.-B. der Münchener Akad. philos.-philol.-hist.
Cl. 1886 S. 471 — 496. Herzog, Röm. Staatsverf. 2, 664. Lecrivain, Ch.,
La Jurisdiction fiscale d' Auguste ä Diocletien, s. Melanges d'arch. et
d'hist. 6, 1886, p. 91.
^;^) (zu S. 620.) Mommsen, R. St.-R. 2^, 998 A. i: Fiscus ist
eigentlich der grosse Korb, in dem im Aerarium (lex repet. Z. 67. 68)
und den sonstigen grösseren Kassen das Geld aufbewahrt wird — —
im Gegensatz zu dem Geldkasten, der cista des gewöhnlichen Pri-
vaten (Cicero Verr. 3, 85, 197). — — Im technischen Sprachgebrauch
ist fiscus zunächst die einzelne kaiserliche Centralkasse, welche bei
VI. 7. Finanzen. 339
jedem Finanzclepartement (ratio) vorlianden war. Brinz, S.-B. d.
Münchener Ak. d. W. philos.-phihjl.-hist. Cl. 1886 S. 471: In seiner
ursprünglichen Bedeutung finden wir den fiscus, diesen Korb, der
nachmals das Aerar, die Erzkammer verschlingt, noch im Aerar, im
aerarium p. r. oder Saturni nämlich. Augustus gebraucht den Aus-
druck Sueton. Aug. 40: se facilius passurum fisco detrahi aliquid quam
civitatis romanae vulgari honorem. — Abbildungen s. Revue Archeol.
1868 N. S. 18 p. 118 pl. XVIIl: fiscus (bronze et fer).
34) (zu S. 621.) Mommsen stellt die Gelder des Fiscus in Parallele
mit den Beutegeldern des Feldherrn und den Spielgeldern der Aedilen,
bei denen allerdings ebenfalls Rechnungslage ausgeschlossen ist. Vgl.
dagegen Brinz, S.-B. d. Münchener Akad. philos.-philol.-hist. Cl. 1886
S. 481.
35) (zu S. 621.) Mommsen, R. St.-R. 2^, 1005 A.: ,,Die kaiser-
liche Monopolisirung des Hebungsrechtes (abgesehen von der Ein-
ziehung der fixirten städtischen Contributionen) , allem Anschein nach
einer der Grundgedanken des Principats, scheint sich weiter dadurch
zu bestätigen, dass die gesammte Aufsicht über die verpachteten
Hebungen ebenfalls vom Kaiser geführt ward, auch wenn sie in eines
der beiden Aerarien flössen.
36) (zu S. 621.) Sueton. Aug. 101: Reliqua legata varie dedit
- — — excusata rei familiaris mediocritate nee plus perventurum ad
heredes suos quam milies et quingenties (150 Millionen Sest, =
;^2 Millionen Mark) professus, quamvis viginti proximis annis quater-
decies milies (1400 Millionen Sest. ungefähr 300 Millionen Mark) ex
testamentis amicorum percepisset, quod paene omne cum duobus
paternis patrimoniis ceterisque hereditatibus in rem p. absumsisset.
Ueber den Umfang der kaiserlichen Besitzungen s. Hirschfeld, Ver-
waltungsbeamte I, 24 — 25 A. 2 — 3, der sich aber auf die Landgüter
beschränkt; schwerer, ja unmöglich ist es, das bewegliche Vermögen
des Kaisers zu bestimmen, obwohl einiges Material dafür vorhan-
den ist. Vgl. Madvig, Verf. d, röm. Staates 2 S. 405 — 6 A.
37) (zu S. 622.) Sueton. Aug. 28: magistratibus ac senatu domum
accitis (Augustus) rationarium imperii tradidit. Sueton. Caligula 1 6 :
rationes imperii ab Augusto proponi solitas. Cass. Dio 5g, 9,
38) (zu S. 622.) S. Mommsen, R. St.-R. 2^ S. 1025: Das Reichs-
münzwesen, vgl. 3, 709 ff. Cavedoni, nummi aevi Augustei: Annali
d. Inst. 1850, 22 p. 150 — 206.
3g) (zu S. 623.) Ein Freigelassener dieser Münzpächter erhielt den
Namen Monetius: C. I. L. VI 9953 P. Monetius. soc. 1. Philogenes vascu-
lari Veturia. C. 1. Salvia sibei et sueis. v. Sallet, Ztschr. f. Num. 14,
1887, S. 36. Mommsen, Röm. Münzpächterinschr. Rev. num. fran^. 1847
;40
VI. 8. Heer und Flotte.
p. 350 Bartheieray: Sur les magistrats et les corporat. prepos. ä la
fabricatiori de monnaies.
40) (zu S. 623.) Inschriften der Münzbeamten Dessau, Inscr.
selectae 1633 ff. C. I. L. VI 42 — 44.791. Während die kaiserUchen
Münzbeamten im J. 115 n. Chr. nur officinatores monetae aurariae
argentariae Caesaris nostri genannt werden, heisst ihr Vorgesetzter
exactor auri argenti et aeris, s. Mommsen, R. St.-R. 2^ 1027 A. 5.
Hirschfeld, Verwaltungsbeamte i, 95 A.
41) (zu S. 624.) S. Madvig, Verf. d. röm. Staates 2, 197. Lex
lulia de aere alieno vom J. 706/48. Caes. b. g. S, i. Sueton. lul.
Caes. 42 : De pecuniis mutuis, disiecta novarum tabularum expectatione,
quae crebro movebantur, decrevit tandem ut debitores creditoribus
satis facerent per aestimationem possessionum, quanti quasque ante
civile bellum comparassent, deducto summae aeris alieni, si quid
usurae nomine numeratum aut perscriptum fuisset, qua condicione
quarta pars crediti deperibat.
42) (zu S. 624.) A^gl. Mommsen, Röm. Gesch. 5, 329.
43) (zu S. 624.) Athenaeus 14 p. 629 F %^eG)v ot.itov.OTii] als
burlesker Tanz.
44) (zu S. 624.) Cass. Dio 55, 8 (747/7): t6 juev tov nvqoq [x&v
nsql xriv ayoQCiv OLyioöofii]^(xr(ov^ aitiov ig lovg '/^QsacpeLXsrag ävscpe^ezo^
cog y.al iTcixrjdEg cwtb TiaQaGnsvccGavrag l'i> ccTtoxö^^toGi xi x&v yQS&v^ övfya
dd^avrfg i^i^fii&GQ'ca' ixv/ov Ös ikhvoi fisv ovöevog.
8. Capitel.
Heer und Flotte.
Vorbemerkung. M. Arrius Secundus (Kopf der Fortuna ; darüber)
F(ortuna) p(opuli) r(omani). R Hasta zw. Kranz und Phalerae. Babe-
lon, Monnaies cons, i p. 220.
Die Münze gehört zu den wenigen Goldmünzen, die der Senat
bald nach der Ermordung Caesar's hat prägen lassen. Auf anderen
Münzen desselben Arrius ist der Kopf der Fortuna dur^h den des
jungen Caesar (im Barte) ersetzt. Die Münze ist recht eigentlich für
die Soldaten geprägt: Fortuna ist die Göttin eines jeden Berufssol-
daten; auf der anderen Seite sieht man die militärischen Decorationen
des Fusssoldaten und des Reiters.
i) (zu S. 626.) Cass. Dio 55, 2^ — 4. Vgl. im Allgera. Grotefend,
Ztschr. f. Alterth. 1840 S. 641. Pfitzner, Gesch. der Kaiserlegionen,
VI. 8. Heer und Motte.
341
Leipzig 1881. Roman, J., L'organisation militaire de l'empire romain
et des m6dailles legionnaires, s. Annuaire de numismatique 2, 1867,
p. 64 ff. Robert, Ch., Sur les legions d'Auguste, Comptes Rendus de
l'acad. 4, 1868, p. 93 — 107. Babucke, H., D. Entwickelg. d. röm.
Heeresorganisation u. d. Stand d. Armee unter d. ersten Kaiser. M.
I T. Aurich 1872. Streit, W., D. Heeres-Reorganisation des Augustus,
Berl. 1876. Mommsen in v. Sybel's Histor. Ztschr. 38, N. F. 2, 1877
S. I. — , Im Neuen Reich 1871 S. 7 — 8 und — , Die Conscriptions-
ordnung der Rom. Kaiserzeit, Hermes 19, 1884, S. i u. 210. Monu-
mentum Ancyran. ed. M." p. 68 — 9. Beihefte zum Militär-Wochenbl.
1887, hrsg. V. Löbell, S. 319: D. Heer des Röm. Kaiserreichs. S.325:
Heeresverf. d. Kais. Aug. (populär!). Blüml, Clem., Waren die röm.
Legionen seit Marius Söldnerschaaren? War Kaiser Augustus Schöpfer
des stehenden Heeres im röm. Reiche? s, Schulprogr. v. Hörn 1889,
917. Madvig, Verf. d. Röm. Staates 2,465 u. 546. Marquardt, R. St.-V.
2-, 442. Herzog, Röm. Staatsverf. 2, 199. Seeck, O., Die Zusammen-
.setzung der Kaiserlegionen, Rh. Mus. 48, 1893, 602. — , Unterg. d.
antik, W^elt, Berl. 1895, i S. 222. — , Das römische Heer, Deutsche
Rundschau 8r, 1894, S. 48. Für die vorhergehende Zeit ist zu ver-
gleichen Domaszewski, A. v. , Die Heere der Bürgerkriege in den
Jahren 49 — 42 v. Chr., Neue Heidelb. Jahrbb. 4, 1894, 157 — 88.
2) (zu S. 626.) Bezeichnend ist die Eingangsformel in Briefen der
Triumvirn: el iQQwod'S , yMX&g (xv I'^ol' %al avrbg öe fiarcc rov 6xquz£v-
juorrog vyiaivov. Dittenberger, Sylloge 271. Auch in einem Briefe an
Mytilene sagt Augustus: Kai \^y\(o 8e (.ista rov 6rQarEV(i[aTog\ vyiacvco,
s. Cichorius, Rom. u. INIytilene S. 43. Aehnliche Wendungen kommen
allerdings schon früher vor: Revue Archeolog. 1875 p. 6 ff . (Psephisraa
der Stadt Lete v. J. 117 v, Chr. zu Ehren des Quaestors Annius)
Z. 42 : — Gvv'icuQivxBg \ enl tc5 vyLcdvEiv avxov x£ %ca xh 6\x\oc(-
xoTtsdov. In der Triumviralzeit aber gewannen sie doch eine ganz
andere Bedeutung als vorher und nachher. In den neuerdings ge-
fundenen Protokollen der Säcularspiele von 737/17 (Monumenti an-
tichi I, 1891, p. 617 ff".) werden die Legionen — allerdings nur nach
Mommsen's wahrscheinlicher Vermuthung — in die feierlichen Gebete
mit eingeschlossen (Z. 95 u. 128). Er sagt darüber (Die Nation vom
i2.Dec. 1891 S. 162 ff.): So lange diese (die Legionen) nichts waren
als die Bürgerschaft in Waffen und die Legionen nach beendigtem
Feldzug auseinandergingen, ist es kaum denkbar, dass bei der-
gleichen Fürbitten die Armee regelmässig neben der Bürgerschaft ge-
nannt worden ist. Aber seit es in Rom ein stehendes Heer gab,
— — ist es wohl verständlich, dass die Götter angerufen werden für
Heil und Sieg der römischen (lemeinde sowohl wie auch ihrer Legionen.
Gar dt hau seil, Aujfiistus und seine Zeit. II. 2, 23
342
VI. 8. Heer und Flotte.
3) (zu S. 627.) Macrob. Saturn. 2, 4, 27. Weichert, Apophtheg-
mata 46. ' Cass. Dio 55, 4 (a. 745/9). Zonaras 10, 25. Sueton. Aug. 56
erwähnt, dass der Kaiser auch einen seiner Veteranen, Scutarius, bei
einem Injurienprozess persönHch durch seine Anwesenheit zu schützen
suclite.
4) (zu S. 628.) Cass. Dio 54, 11: (jAyQlTtTtag) rsXog Si itors
Gvxvovg ju.fv anoßaXcov rav öTQarKOTÖv, (}i;;^i'ovg ös Kcd ar Liicoßag ort
TjZTÖbvTO (xd re yuQ alla y^al GxQaxoitsSov olov Avyovözov eiioivoiiaaiievov
iKCoXvßev ovrcog im.KaXcieQ'aL).
5) (zu S. 628.) Die leg. XX. Valeria Victrix ist nicht nach dem
Valerius Messalinus, der sie im pannonischen Kriege führte, benannt
worden; aber ebenso wenig ,,in Anlehnung an die Bedeutung von
Tiberius' sabinischem Cognomen Nero", wie v. Domaszewski (West-
deutsche Ztschr. Korrespondenzbl. 12, 1893, S. 266) vermuthet. Warum
dann nicht lieber direct Neronia? Aber Tiberius führte damals den
Beinamen Nero überhaupt nicht mehr. Namen wie Valeria, Valentia etc.
wurden einfach der guten Vorbedeutung wegen gewählt.
6) (zu S. 628.) Sueton. Aug. 24: In re militari et commutavit
multa et instituit, atque etiam ad antiquum morem nonnuUa revocavit.
Disciplinam severissime rexit. Vegetius i, 27: Divi Augusti atque
Hadriani constitutionibus praecavetur ut ter mense tam equites quam
pedites educantur ambulatum; hoc enim verbo hoc exercitii genus
nominatur. Decem milia passuum armati instructique omnibus telis
pedites militari gradu ire ac redire iubebantur in castra, ita ut ali-
quam itineris partem cursu alacriore conficerent. Vgl. i, 8.
7) (zu S. 629.) Die Spuren der Legionen XIII — XX sind so spär-
lich, dass Mommsen, Monum. Anc.^ p. 70, meint, diese Legionen seien
nach der Schlacht von Actium aufgelöst und erst 759/6 im illyrisch-
pannonischen Kriege neu gebildet; von den ungefähr 50 Legionen,
die sich bei Actium gegenüberstanden, seien über die Hälfte aufgelöst
worden, nur 1 8 Legionen habe der Kaiser fortbestehen lassen ; vgl. INIar-
quardt, R. St.-V. 2^ 445 u. Domaszewski, A. v., Z. Gesch. d. Legionen
XIII — XX: Korrespondenzbl. d. Westd. Ztschr. 1891, 10 S. 59—63.
Dagegen hat zuerst Robert, Comptes Rendus 1868 p. 93, Einsprache er-
hoben, vgl. Abraham, Zu den german. und pannon. Kriegen des Augustus,
Berlin 1875, S. 14, M. Meyer, Philolog. N. F. i, 1889, S. 654, und
Patsch, Arch.-epigr. Mittheilgn. aus Oest. 14 S. 100 — 107. Patsch,
Zur Gesch. der Leg. XIII — XX: Westdtsch. Ztschr. 9, 1890, ^»i^y
betont, dass die 20. Legion schon im J. 10 von lUyrien nach Ger-
manien verlegt wurde, also vier Jahre nach ihrer zweiten Gründung,
und doch finden sich in Aquileia (C. I. L. V 939 u. 948) und Moesien
(III. Suppl. 7452) Grabschriften von Soldaten der 20. Legion mit 9 — 17
VI. 8. Heer und Flotte.
343
Dienstjahren der Soldaten. Diese Inschriften beweisen natürUch gar
nichts, denn ein neu gebildeter Truppenkörper erhält natürlich stets
einen Stamm von altgedienten Soldaten.
8) (zu S. 630,) V. Domaszewski hat in einem interessanten Auf-
satze: Die Thierbilder der Signa, Arch.-epigr. Mitth. a. Oe. 15, 1892,
S. 182, auf den Zusammenhang der Thierbilder mit den Zodiakal-
zeichen hingewiesen. ,,Der Stier findet sich gerade bei jenen Le-
gionen — • — , die dem ältesten Bestand des von Augustus reorgani-
sirten Heeres angehören. Es sind die IV Macedonica, V Macedonica,
VII Claudia, VIII Augusta, X Fretensis, X Gemina" (S. 184). ,,Der
Stier ist das Zodiakalzeichen jenes Monates, in welchem die Schutz-
gottheit des julischen Hauses, die Venus genetrix, regiert" (S. 187).
Allein die Schlüsse, die daraus gezogen werden, gehen zu weit. Es
ist durchaus nicht wahrscheinlich, dass Caesar allen seinen Legionen
den Stier als Wappenthier gegeben hat; andere Legionen wiederum
können, da der Stier resp. der INIannstier bei den Italikern ein sehr
beliebtes Symbol war, den Stier aus einem anderen Grunde erhalten
haben. Dazu kommt noch, dass die Thierbilder der Legionen vielfach
gewechselt haben; einige haben zu derselben, andere zu verschiedenen
Zeiten verschiedene Thierbilder geführt. Beim Pegasus, Eber und Storch
(S. 191 und Abh. d. Arch.-epigr. Seminars, Wien 1885, 5 S. 55)
fehlt jede Beziehung auf die Zodiakalzeichen.
Wir haben keinen sichern Beweis, dass lulius Caesar auch nur
Einer Legion den Stier als Wappenthier verliehen habe, auch nicht
der IV Macedonica (S. 187), die ihn vielleicht erst nach dem Tode
des Augustus erhielt. Vgl. Westdtsch. Ztschr. Korrespondenzbl. 12,
1893, 262—66 A. 8.
9) (zu S. 630.) Unter Tiberius wagten die Feldherren nicht,
direct an den Senat zu berichten, obwohl der Kaiser sie dazu auf-
forderte. Sueton. Tiber. ^2: Corripuit (Tiberius) consulares exercitibus
praepositos, quod non de rebus gestis senatui scriberent, quodque de
tribuendis quibusdam militaribus donis ad se referrent, quasi non
omnium tribuendorura ipsi ins haberent. Jeden wirklichen Eingrift" in
die Rechte des Kriegsherrn verstand Tiberius auf andere Weise ab-
zuwehren. Kaiser Claudius verbot wieder den persönlichen Verkehr.
Sueton. Claudius 25: milites domos senatorias salutandi causa ingredi
etiam patrum decreto prohibuit.
10) (zu S. 63 I.) Peine, S., De ornamentis triumphalibus, Berlin 1885.
Sueton. Aug. 38 drückt sich also ganz correct aus, wenn er sagt;
pluribus triumphalia ornamenta decernenda curavit. Die Inschriften
aus der Zeit des Augustus, z. B. C. I. L. XIV 3606 [Tibur]: M •
Plautius • M • f • A • n • | Silvanus j cos • Vllvir • epulön | imic • sena-
23*
344
VI. 8. Heer und Flotte.
tus • triumphälia | ornämenta ■ decrevit | ob • res • in Ilyrico | bene •
gestäs I — ' — . {Peine a. a. O. 36.) 3613 [Tibur; Inschr. d. Quirinius]:
— — senatu[s] — — ipsi ornämenta triuixiph[alia decrevit]. (Peine
a. a. O. 17.), erwähnen die Mitwirkung des Kaisers allerdings nicht,
die für die spätere Zeit durch ausdrückliche Zeugnisse bezeugt wird.
Peine a. a. O. S. 39 leugnet jede Mitwirkung des Kaisers Augustus.
11) (zu S. 631.) Cicero in L. Calpurn. Pisonem 16, 38: (Mace-
donia) ex qua aliquot praetorio imperio, consulari quidem nemo red-
iit, qui incolumis fuerit, quin triumpharit.
12) (zu S. 631.) Cass. Dio 53, 15: ixelva ös ettI näöiv (d. h. Statt-
haltern) ofioifog ivofio&err}&i], /ti-^rs y.axaXoyovg 6q)üg noistß&ai, firjz ccQyv-
QLov e%co rov reray^hov ienquaGEiv. Digest. 48, 4, 3: lege (lulia maie-
statis) tenetur, qui iniussu principis dilectum habuerit, exercitum com-
paraverit. S, Mommsen, Eph. epigr. 2 p. 250 n. 4.
13) (zu S. 633.) In der ältesten Zeit war jede römische Legion
eine legio urbana, weil sie hauptstädtischen Ersatz hatte. Später nennen
die Historiker der Republik, z. B. Livius, legiones urbanae die unter
den ]\Iauern der Hauptstadt concentrirte Reserve-Armee im Gegensatz
zur Feldarmee (Steinwerder, Die legiones urbanae, Philologus 3g p. 527);
schliesslich finden wir den Namen wieder in einigen Inschriften der
Uebergangszeit. C. I. L. V 2514 (Ateste): C • Titi • C • f • Ro[m]
Magni ■ leg • V | Urb • signifer (sie). V 2515 (Ateste): M • Tudicius M •
f I Rom ■ Niger leg • V Urb | sibi et Graniai • M • 1 | Aphrodisiai • uxori.
V 2518 (Ateste): A ■ Veturio A ■ f • patri | Petroniai A • f • Tanniai
matri | Terentiai T- f • Secundai uxori | C • Veturius A-f-leg V [Lrb]
testamento fieri iu[ssit].
14) (zu S. 633.) Cass. Dio 52, 27: yv(a^)]v iiOLOv^iai xovg [iev
al).ovg Ttävxag ävev te onXcov y.al avev xw/Cov ^fjv, xovg 6e SQQCo^evs-
axdxovg '/.cd ßiov ^uXißxu öeoiiivovg yMxaXiyEö&at rs y.ul aöxHv. avxoi
xe yocQ a^SLVOv nole^rjöovGt xovx(o (lova xat l'^yo) ö'/^oXu^ovxeg , v-ai oi
Xoi%o\ Qciov yecüQyrjßovßi, v-al vavxiXovvxai zä xa äXXa xa xfj eiQiqvr) tcqoG-
rjKOvxa TtQc'c'^ovöi. Vgl. Arch.-epigr. Mitth. aus Oest. 17, 1894, S. 127.
15) (zu S. 634.) Ephem. epigr. 5 p. 5 No. 15 = C. I. L. III 6627
(Coptus).
16) (zu S. 634.) Revue Archeol. 111 S. 18, 1891, p. 341 (Alexandria)
,,Lettres du IP siecle" Neroutsos-Bey : Sex • Mu[n]atius • Sex ■ f • | C-
alata • meiles • leg • | XXII (= Galata, nicht von der Insel Calata!).
Besonders zahlreich sind die Galater in den Listen der ägyptischen
Legionen C. I. L. III 6627. Angaben über die Heimath der Soldaten
in späterer Zeit s. C. I. L. VIII Suppl. 18084 — 7 (Lambaesis).
17) (zu S. 634.) Macrob. Saturn, i, ii, ^2: Caesar Augustus in
Germania et lUyrico cohortes libertinorum conplures legit, quas
VI. 8. Heer und Flotte.
345
volunlarias appellavit. Vgl. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 72 n. Sueton.
Augustus 25: Libertino railite — — bis usus est: semc-1 ad praesi-
dium coloniarum lllyricum contingentium, iterum ad tutelam ripae
Rheni fluminis; eosque servos adliuc viris feminisque pecuniosioribus
indictos ac sine mora manu missos, sub priore [proprio? Mommsen
vermuthet privo] vexillo habuit neque aut commixtos cum ingenuis aut
eodem modo armatos. Plinius n. h. 7, 45, 149 begründet das Unglück
des Augustus durch servitiorum delectus , iuventutis penuria.
18) (zu vS. 635.) S. Monum. Ana. ed. M.- p. 36 — 39. Mommsen,
Hermes 19 S. 3 A. 3. Zumpt, Ueber den Stand der Bevölkerung im
Alterth., 1841, S. 29.
19) (zuS. 636.) Vgl, Steinwender, Philolog. 39, 527. S.o. 344 A. 13.
20) (zu S. 636.) Mommsen, Rom. St.-R. 3, 242, A. 4: Augustus
fixirte den Dienst des Legionars zuerst auf 16 (Cass. Dio 54, 25),
dann auf 20 Jahre (Cass. Dio 55, 2^), woraus später 25 geworden sind.
Tacitus ann. i, 17: denis in diem animam et corpus aestimari: hinc
vestem, arma, tentoria, hinc saevitiam centurionum et vacationes mune-
rum redimi. Vgl. Nipperdey zu dieser Stelle. S. die neuere Litteratur
bei Marquardt, Rom. Staatsverw. 2^ S. 92.
21) (zu S. 636.) Sueton. Aug. 49: Quidquid autem ubique mili-
tum esset, ad certam stipendiorum praemiorumque formulam adstrinxit,
definitis pro gradu cuiusque et temporibus miUtiae et commodis mis-
sionum, ne aut aetate aut inopia post missionem sollicitari ad res novas
possent. Utque perpetuo ac sine difficultate sumptus ad tuendos eos
prosequendosque suppeteret, aerarium militare cum vectigalibus novis
constituit. Die späteren Colonien und Landanweisungen des Augustus
brauchen nicht mehr so ausführlich behandelt zu werden wie die
früheren (s. I S. 188 u. 398 m. d. Anm.); die Colonien der Triumviral-
zeit waren eine politische Nothwendigkeit, die der Kaiserzeit dagegen
Sache der Verwaltung. Cass. Dio 55, 2^: e^pijq^Löd-r] xoiq [isv i% xov
doQvg)OQi7iov 7tsvraKi.G%i.liag ÖQa'/^^dg (43 5^ Mark), eTteiöccv eKKcctöena sty]^
rotg ös ireQOig roiöyiliag, STteidav sI'koöl OzQaxEvöfOvrat^ diöoöd'ai.
22) (zu S. 637.) Mon, Ancyr. ed. M,''^ p. 66: M. Lep[i]do et
L. Ar[r]unt[i]o cos. i[n] aerarium militare, quod ex consilio m[eo]
co[nstitut]um est, ex [q]uo praemia darentur militibus, qui vicena [aut
plu]ra sti[pendi]a emeruissent,' [§] HS milliens et septing[e]nti[ens ex
pa]t[rim]onio [m]eo detuli. Sueton. Aug. 49 (s. o.). Cass. Dio 55, 25.
Mommsen, Rom. St.-R. 2'" S. loio — 11.
2^) (zu S. 639.) Mommsen, Hermes ig, 52. — , Die Gardetruppen
der röm. Republik u. d, Kaiserzeit, Hermes 14 S. 25. 643, u. — , Rom.
Staatsr. 2^ 863. 1067 A. 4.
24) (zu S. 639.) Vgl. C. L L. VI 2421 ff. XIV 212 — 15. Grone-
346
VI. 8. Heer und Flotte.
mann, De militum praetorianorum apud Romanos historia, Ultraiect.
1832. An'nali d. instituto archeol. 35 p. i: Monumenti de' praetoriani.
Bohn, Milites praetoriani et iirbanici et originis Italicae, Ephem. ep. 5,
252. — , Ueber die Heimath der Praetorianer, Berlin 1883. Patsch,
Archäol.-epigr. Mitthlgn. aus Oe. 14, 1891, lOi — 2, behandelt die
Grabschriften der Praetorianer des Augustus in Aquileia. Von den 1 4
Soldaten, deren Heimath angegeben ist, stammten die meisten aus
Etrurien oder Umbrien, andere aus den italischen Colonien und der
Rest aus anderen Städten des eigenthchen Italiens, mit Ausschluss der
gallischen Theile.
25) (zu S. 63g.) Tacitus ann. 4, 5 : tres urbanae, novem prae-
toriae cohortes, Etruria ferme Umbriaque delectae aut vetere Latio et
colonis antiquitus Romanis. Cass. Dio 53, i i (a. 727,27): -/mI naQavrlKCi
VE roig SoQvcpOQTißovGiv avrbv öinXäötov xov ^löd'ov xov rolg cikXoig ßxQa-
ruoraig öifiofiivov iprjcpiad^Jivai öuTtQcc^aro, oncog anQtßJ] rrjv cpQOVQav l'%rj.
ovrmg ag aXfi&äg yMta&eo&ca xi]v ^ovcnQilav insd'viiyjaev. Vgl. 55, 24.
26) (zu S, 640.) Sueton. Aug. 4g: Neque tamen umquam plures
quam tres cohortes in urbe esse passus est .easque sine castris, reli-
quas in hiberna et aestiva circa finitima oppida dimittere assueverat.
Zu diesen ,, benachbarten" Städten dürfen wir Aquileia nicht rechnen,
wie V, Domaszewski (Arch.-epigr. Mitth. aus Oe. 17, i8g4, S. 34) vor-
geschlagen hat. Die 6. — 8. Cohorte der Praetorianer (s. o. Heer) scheint
dort nur so lange stationirt zu sein, als Augustus von Aquileia aus
den Krieg gegen Pannonien und Dalmatien leitete.
27) (zu S. 640.) Sueton. Aug. 4g: ceterum numerum (der Flotten-
soldaten von Misenum und Ravenna) partim in urbis partim in sui
custodiam adlegit, dimissa Calagurritanorum manu, quam usque ad
devictum Antonium, item Germanorum, quam usque ad cladem Varia-
nam inter armigeros circa se habuerat. Germanische Leibwächter s.
Stäckel, O., Die Germanen im römischen Dienst, Berl. 1880. Mommsen,
R. St.-R. 2^ 808, und — , Juristische Abb., Festgabe f. G. Beseler, Berl.
1885, S. 253. Wattenbach, N. Archiv 8, 34g. Rosenstein, Die gennan.
Leibwache der jul.-claud. Dynastie: Forschimgen z. dtschn. Gesch. 24,
371 — 417. Nach losephus antiqu. iud. 17, 8, 3 hatte auch der König
Herodes germanische Leibwächter. Ueber das collegium Germanorum
s. Bull. arch. 1856 p. 104. Jullian, C, Les gardes du corps des
Premiers Cesars, s. Bullet, epigr. de la Gaule 3, 1883, p. 61. C. L L.
VI 8807: (Ein Bataver) dec(uria) Pacati ex col(legio) Germa(norum).
Vgl. VI 8806.
28) (zu S. 641.) Inschriften der cohortes urb. s. C. I. L. VI 2861 ff.
Tacitus ann. 4, 5 : quamquam insideret urbem proprius miles, tres urba-
nae, novem praetoriae cohortes. Diese 3 städtischen Cohorten, die
VI. 8. Heer und Flotte.
347
wahrscheinlich bei der Piazza S. S. Apostoli ihre castra urbana (s.
Mommsen, R. St.-R. 2^ io68 A. 2) hatten, sind wahrsclieinlich gemeint
in einer Inschrift aus der Zeit des Augustus, Kphcm. epigr. 4 p. 260
n. 723* (Rom b. d. Porta di S. Paolo): Bonae Deae | Galbillae | Zma-
ragdus | Caesaris Aug | vilicus | horreorum | Galbianorum | coh. triam
dd I cum Fenia Onesime. Ueber die ausserhalb Roms stationirten
Cohorten s. Mommsen, Hermes 14, 644.
29) (zu S. 641.) Ueber Provinzialmilizen s. Mommsen, Hermes 19,
219. 22, 547. Cagnat, R., De municip. et provincialib. milit. in imperio
Romano, Paris 1880. Besonders wichtig ist die Inschrift Hermes 22
S. 547 A. (Saintes): C. lulio Agi(?)u(?)i(?)l///////a Macro | Sant(oni), dupl^
cario alae Atectorigiana[e] , | stipendis emeritis XXXII aere incisso,
evocat[o] | gesatorum DC Raetorum castello Ircavio, clup[eis] | coronis
aenulis {so) aureis donato a commiliton[ib(us)]. | lulia Matrona f(ilia),
C. lul(ius) Primulus l(ibertus) h(eredes) e(x) t(estamento) [f(aciendum)
c(uraverunt)].
30) (zu S. 642.) Ueber die evocati s. J. Schmidt, Hermes 14,
1879, 321. Mommsen, Evocati Augusti, Ephem. epigr. 5, 142 — 154.
Dessau, I. L. S. 2139 ff. Die Angabe des Cass. Dio 55, 25 (Aug.):
TOvxoi<i [avßxATjTOtg] tJ^^kto \x\v vofiL^eiv acp ov rovg övörQarsvöa^ivovg
TCO TCßTpt TtQog Tcc OTtka av&Lg enl rbv ^Avxioviov avEKaleösv ezi]^riGe 6s'
%cd sIgI v.al vvv övörrjiia l'ötov, §dßöovg cpEQOvreg (oötieq 01 enarov-
xccQyoL^ ist nicht genau. Eine wirkliche Reserve sind die evocati nie-
mals gewesen. Seeck, Untergang der antiken Welt i S. 222 meint
allerdings, „dass hinter den geschulten Heeren [der Römer] uner-
schöpfliche Volksmassen als Reserve standen". Marius habe dieses
System begründet, Augustus ausgebildet. Dagegen aber möchte man
doch fragen: Wo blieben diese Reserven im dalmatinischen Kriege
oder nach der Niederlage des Varus?
31) (zu S. 643.) Sueton. Aug. 25: Dona militaria aliquanto faci-
lius phaleras et torques, quicquid auro argentoque constaret quam
vallares ac murales Coronas, quae honore praecellerent dabat; has
quam parcissime et sine ambitione ac saepe etiara caligatis tribuit.
Die älteste Erwähnung der dona militaria hat man in einer Inschrift
suUanischer Zeit finden wollen: Bull, de corr. hellen. 10, 183 (= Ditten-
berger, Sylloge inscr. 258), allein die Inschrift ist willkürlich ergänzt;
dann kommt aber schon die oben (II S. 28 A. 11) citirte Inschrift
des evocatus C. Canuleius (C. I. L, I 624). Vgl. Lindenschmit , L.,
Tracht u. Bewaffng. d. röm. Heeres, Braunschw. 1882. Jahn, O.,
Lauersforster Phalerae, Bonn 1860 (m. 3 Tafeln). Abbildung der hastae
purae, corona, vexillum s. Ephem. ep. 5 p. 41 Nr. 87 = C. I. L. III.
Suppl. 6984, Dona militaria: Rev. Arch. III 17, 1891, 260. Rein, De
;48
VI. 8. Heer und Flotte.
phaleris, Ann. d. Inst. 1860 ^^ P- 161; 1865, 37, Tav. d'agg. C.
Longperier, dissert. siir les phaleres. Rev. num. fr. 1848 p. 85 (p\. öy.
Bonner Jahrbb. 1875 p. 176 Taf. 5.
^2) (zu S. 643.) S. Madvig, Die Befehlshaber und das Avance-
ment in dem röm. Heere in ihrem Zusammenhange m. d. röm. Standes-
verhältnissen, s. Kl. philol. Schriften, Lpzg. 1875, S. 477 — 560 und
— , Verf. d. röm. Staates 2, 560.
^T,) (zu S. 644.) Karbe, De centurionib. roman. quaestiones epigr.,
Halle 1880. INIadvig hat mit Recht betont, dass in der Zeit der Republik
die Laufbahn des Gemeinen höchstens bis zur Stelle eines Centurio
führte. Die Inschriften aus der Zeit des Augustus zeigen aber, dass
Ausnahmen gar nicht so selten waren: C. I. L. X 4868 (Venafrum):
Sex • Aulieno • Sex • f | Ani • primo • pil • II ■ tr • mil | praef • levis armat
praef • castr • imp ■ Caesar | Aug • et • Ti • Caesaris • Augusti | praef •
classis • praef • fahr • II ■ vir | Yenafri ■ et • Foro • luli • flamini | Augustali j
Nedymus et Gamus | lib. Die Inschrift des L. Firmius (C. I. L,
X 5713) s. o. X 4872 (Venafrum): L. Ovinius L. f. Ter. Ruf. IX 3044
(Paelign.): Sex. Pedius Sex. f. An. Lusianus, war ursprünglich primus
pilus der XXI. Legion, ehe sich ihm die ritterliche Laufbahn eröffnete.
34) (zu S. 644.) S. Wilmans, De praefecto castrorura et praefecto
legionis, Ephem. epigr. i, 81.
35) (zu S. 644.) Falso contendunt ante postrema Tiberii tempora
non fuisse, qui militiam a centurionatu auspicarentur, Wolters, de epigr.
gr. anthol. p. 40. Sueton. Aug. 38: Liberis senatorum — — mili-
tiam auspicantibus non tribunatum modo legionum, sed et praefecturas
alarum dedit, ac ne qui expers castrorum esset, binos plerumque
laticlavios praeposuit singulis alis.
36) (zu S. 645.) Ueber die tribuni mil. a populo s. Mommsen,
R. St.-R. 2^, 564. 575. 851 A. 2. Hermes 22, 556 A. i. Duruy in
Histoire des Romains (Paris 1876) 5 p. 502 ]Mem. sur les tribuni mil.
a populo (vorgetr. in der Academie des inscr. am 29. Jan. 1875)
fasst sie als Officiere einer Municipalmihz auf; ebenso Cagnat, De
municip. et provincial. mil. in imperio Romano, Paris 1880. Maue, H.,
Der praefectus fabrum, Halle 1887, S. iii.
37) (zu S. 646.) Dass Augustus z. B. in Aegypten durch seine
Soldaten Canäle und Cisternen (Ephem. epigr. 5 p. 15 no. 15; Bull,
du com. d. travaux hist. Archeologie 1883 p. 182 — 85 Facsim. Inscr.
de Coptos) bauen Hess, ist bereits oben bemerkt. Aus der letzten Zeit
des Augustus oder der ersten Zeit des Tiberius stammt die dalma-
tinische Inschrift C. I. L. III 3200 vgl. Suppl. 10158: cuius viai millia •
passus sunt | CLXVII munit per vexillarios | leg • VII et XI | item
VI. 8. Heer und Flotte.
3 49
viam Gabinianam | ab Salonis Andetrium aperuit | et munit • per
leg • VII.
38) (zu S. 647.) Mommsen, Rom. Staatsr. 2^, 862 — 3. Hermes
16, 463; IQ, 17. Dessau, I. L, S. 2815 ff. Marquardt, Handb. d. röm.
Alterth. 5^ S. 495. Hirschfeld, O., Verwaltg. -Gesch. i S. 122. Ferrero,
Erm., L'ordinamento delle armate romane, Turin 1878. — , Bullet, epigr.
de la Gaule 2, 1884, p. 157. De la Berge, Bullet, epigr. de la (iaule 6,
1886, p. 3. Recrutement des flottes Romaines, Revue archeol. N. S. 24
p, 142. Madvig, Verf. d. Röm. Reichs 2, 574. Fiebiger, O., De clas-
sium italicarum histor. et institutis, s. Leipziger Studien 15, 1894, p. 277.
Tacitus ann. 4, 5: Italiara utroque mari duae classes, Misenum aput
et Ravennara, proximumque Galliae Utus constratae naves praesidebant,
quas Actiaca victoria captas Augustus in oppidum Foroiuliense mise-
rat valido cum remige. Sueton. Aug. 49: classem Miseni et alteram
Ravennae ad tutelam Superi et Inferi maris conlocavit. Wahrschein-
lich erhielt Ravenna damals den Beinamen Augusta Ravenna, der
früher angezweifelt wurde (C. I. L. IX 5307), jetzt aber sichergestellt ist
durch Notizie degli sc. 1891 p. 222: C • Larnius Antiochus | Augustae •
Ravenn(ae) • sibi etc. Strabo 4 p. 184: rö vuvGza%^ov xb Katöagog roi;
Zeßaaxov^ ö Kakovai (I>6qov 'lovXiov. Vgl. Tacitus ann. 4, 5, C. I. L.
VI 8929 (Rom): Helios Caesaris trierarchos. XII 257 (Frejus): Antho
Caesaris trierarcho Liviano (vgl. 258). IX 41 (Brindisi): Malchio
Caesaris trierarchus de triere Triptolemo. Vgl. die Inschriften-Sammlung
bei Fiebiger a. a. O. 430^ — 58.
39) (zu S. 647.) Plin. n. h. 3, 16, 119: (Padus) Augusta fossa
Ravennam trahitur ubi Padusa vocatur quondam Messanicus appel-
latus. lordan. Getic. 29, 150: (Padus) ab Augusto imperatore latissima
fossa demissus, qui septima sui alvei parte per mediam influit civi-
tatem ad ostia sua amoenissimum portura praebens.
40) (zu S. 647.) Wenrf Fiebiger a. a. O. S. 285 meint, dass für
die Wahl Ravenna's als Kriegshafen auch das Bauholz der Pineta
ausschlaggebend gewesen sei, so ist das allerdings ein Anachronismus.
Vgl. Hehn, V., Kulturpflanzen und Hausthiere S. 260: Da der Wald
von Ravenna zum grössten Theil auf neugebildetem Boden steht, der
zur Römerzeit noch Meer war, so kann er erst im Mittelalter nicht
vor der Zeit des Procopius angelegt worden sein. (Ausser den dort
citirten Stellen vgl. Anonym. Valesian. hinter meiner Ammianausgabe.
§ 37- 53 — 4') Valgius Rufus (Fragm. poet. roman. ed. E. Baehrens
P- 343 n. 3):
Et placidam fossae qua iungunt ora Padusam
Navigat Alpini flumina magna Padi.
41) (zu S. 648.) Sueton. Aug. 49: ceterum nuraerum (classis
350
VI. 8. Heer und Flotte.
Aiigustus) partim in urbis partim in sui custodiam adlegit dimissa
Calagurritänorum manu. C. I. L. V 938 (Cervigniani , bei Aquileia):
L • Trebius T • f L • Trebius • L • f • Ruso
pater fieri iussit
natus sum summa in pauperie merui post classicus miles |
ad latus Augusti annos septemque decemque |
nullo odio sine offensa missus quoq • honeste | 1 • p • q XVI.
42) (zu S. 648.) Jullian, Cam., Frejus Romain, Paris 1886. Einen
Plan des Hafens giebt Leger, A., Les travaux publics — — des
Romains, Paris 1875 p. 468 pl. VI (mir unzugänglich, erwähnt bei
Marquardt, R. St.-V. 2^ S. 502).
43) (zu S. 64g.) Der Versuch, Rudergaleeren im Weltmeere zu
verwenden, ist später gelegentlich noch wiederholt, s. Macaulay, History
of England (Tauchn. ed.) 6, 35 — 36.
44) (zu S. 650.) Cass. Dio 55, 28: KuX yag Xrjßral ovy^va %axi-
Tgs^ov, wöre rrjv 2aQÖa) ^rjö aQ-KOvrcc ßovJ^evtrjv ersöi tq^gI ßy^iv^ alla
GtQancoraig te oial GxQaTia.Q'/i^oi,g ImtEvGiv iTtiXQaTti]vai. Fiebiger a. a. O.
S. 296 meint, die Unsicherheit Sardiniens sei so gross gewesen, ,,ut
per tres annos nullus senatorius procurator in Sardiniam posset pro-
ficisci". Das ist allerdings richtig, schon aus dem Grunde, weil es
weder in jenen drei Jahren, noch überhaupt jemals senatorische Pro-
curatoren gegeben hat.
Siebentes Buch.
Defensivkriege. Der W^esten.
I. Capitel.
Gallien.
Vorbemerkung. Cohen, monn. i^ p. 95: Caesar Augustus Divi
f. pater patriae (s. Kopf im Lorbeerkranze), li Rom(ae) et Aug. (ge-
schmückter Altar, rechts und links Säulen, darauf Kränze haltende
Victorien), vgl. Artaud, Discours sur les medailles d'Auguste et de Tibere
au revers de l'autel de Lyon, Lyon 1818. Donaldson, Architectura
numismatica n. 44: ara Lugdunens. Aus späterer Zeit: Rev. num.
fran^. 1842 p. 172 — 73 <^pl. 7) = Eckhel 6 p. 245: Ti • Claudius •
Caesar • Aug ■ p • m • tr • p • imp. (Kopf des Claudius), IV Rom ■ et • Aug.
(Altar zw. 2 Victorien). Ferner: Nero • Claud • Caesar • Aug • Germ.
(Kopf des Nero), R Rom • et • Aug. (Altar zw. 2 Victorien). Nach
diesen Münzen ist die Vignette gezeichnet für das Titelblatt des
Bulletin epigraph. de la Gaule.
i) (zu S. 654.) Cass. Dio 53, 2;^ (a. -ji-j/'i-]): (Augustus) l^doQiirjae
(lev wg Kai ig rrjv BQexzavLav ßxQazsvaav, ig öa dr} toj raXariug iXd-av
ivzavd-a ivöisTQLipev. Black, W. H., Observations on the hitherto
unnoticed Expedition of the Emp. Augustus into Britain, s. Archaeo-
logia 44, I, 1873, p. 65 ff. will beweisen, dass Augustus seine Absicht
wirklich ausgeführt habe.
2) (zu S. 655.) Nur für die Gallia Narbonensis, haben wir jetzt
C. I. L. XII; für die anderen Landestheile, in denen allerdings In-
schriften aus der Zeit des Augustus sehr spärhch vertreten sind, ist
man auf Zeitschriften und locale Monographien angewiesen, von denen
ich nur nenne: Bulletin epigraphique de la Gaule p. p. Vallentin et
Mowat, Paris 1883 ff. Revue epigraph. du midi de la France p. p.
AUmer, [Vienne] 18780". Audiat, Epigraphie Santone et Aunisienne,
Saintes 1870. Blade, Epigraphie antique d. 1. Gascogne, 1880. Bois-
35-
VII. I. Gallien.
sieu, Alph. de, Inscr. ant. de Lyon, Lyon 1846 — 54; vgl. Mommsen,
Annali d. inst. arch. 25, 1853, p. 50. Corp. inscr. Rhen. ed. Brambach,
Elberfeld 1867. Desjardins, E., Monum. epigraph. de Bavai et de
Douai, Douai et Paris 1873. Esperandieu, Em., Epigraphie romaine
du Poitou et de la Saintogne, Melle 1888, m. Litteraturangaben
p. 7 — II. — , Inscr. antiques du P6rigueux, Perigueux 1893. Jullian,
Cam., Inscr. de Bordeaux i. 2, Bordeaux 1887. Lejay, P., Inscr. de
la Cote-d'Or, Paris 1889. Maxe-Werly, L., Monum. epigr. du Barrois,
Paris 1883. Mowat, R. , Inscriptions antiques, Paris, 1883. Robert,
Ch. , et Cagnat, R., Epigraphie gallorom. de la Moselle, 1873 — 88.
Sacaze, J. , Inscr. antiques des Pyrenees, Toulouse 1892. Vaillant,
V. y. , Epigraphie de la Morinie, Boulogne s./m. 1890. — Desjar-
dins, La Gaule Romaine 3, Paris 1885. INIarc, J. A., Lettres ecrites
sous le regne d'Auguste. Prec. d'un precis bist, sur les Romains
et les Gaulois jusqu'ä la bataille d'Actium. Av. i carte. Paris
1803. Friedländer, L., GaUien u. s. Cultur, Deutsche Rundschau
13, 1877, 397. MüUenhoff, Deutsche Alterthumsk. 2, 237 (m. Karte).
Marquardt, R. St.-Verwalt. i^ 261. Mommsen, R. G. 3, Cap. 7; 5 Cap. 3.
Zumpt, Studia romana i — 156. Bertrand, Archt^ologie celtique et
gauloise, II. ed., Paris 1889. Jullian, C., Gallia. Tableau sommaire
de la Gaule sous la dom. rom. Paris 1892. Schaaf hausen. Die
Kelten, Festschr. z. Jubil. d. Ver. d. Alterthumsfr. im Rheinl., 1891,
S. 62. Kiepert, Alte Geographie, S. 498. de la Tour, H., Atlas des
monnaies gauloises, Paris 1892 (in 8", VI u. 12p., 55 pl.).
Um die Wichtigkeit Galliens' für das werdende Kaiserreich nach-
zuweisen, braucht man nicht ein Gesetz des J. 710/44 heranzuziehen
(Ephem. epigr. 3 p. 91), nach dem die Befreiung vom Kriegsdienst
aufhört im Falle tumultus Italici Gallicive. Hier haben wir die Formel,
welche sich auf Gallia cisalpina bezieht. Eph. ep. 3 p. 100.
3) (zu S, 655.) Ueber die Stellung von Massilia s. Hirschfeld, O.,
Gallische Studien, S.-B. d. Wiener Akad. 103, 1883, phil.-histor. Gl.
S. 273flf.
4) (zu S. 657.) Charakteristik der KeUen zur Zeit des Augustus
s. Strabo 4, 4, 2 p. 195, vgl. Mommsen's meisterhafte Schilderung
der Zustände GaUiens im 3. Bd. seiner Rom. Gesch. Lützow's Ztschr.
f. bild. K. 1872 p. 326: Darstellg. des keltischen Typus. Reinach, S.,
Les Gaulois dans l'art antique et le sarcophage de la vigne Ammen-
dola, Rev. Archeol. III 12 (1888) p, 273. Congres international numism.,
Bruxelles 1891, p. 103: Les Gaulois et les Germains sur les mon-
naies rom. Vgl. Zeuss, D. Deutschen u. d. Nachb., S. 50 u. i6oft".
5) (zu S. 657.) Vgl. dieses von Kiessling entdeckte Testament:
Wilmanns, Exempla No. 315. Bulletin epigr. de la Gaule i p. 22.
VII. I. Gallien.
353
Hübner, Annali d. instituto 1864 p. 207. Man setzt diese Urkunde
gewöhnlich in die Zeit nach 69 n. Chr., weil die Lingonen damals
erst das römische Bürgerrecht erhielten (Tacitus hist. i, 7 g). Allein
es ist nichts im Wege anzunehmen, dass nicht einzelne Häuptlinge
schon vorher römische Bürger wurden. Der Enkel des Testators heisst
Sex. lulius Aquila, und dieser Gentilname würde auf die Zeit der
julischen Dynastie führen. Wenn der juUsche Name in Gallien nicht
so häufig wäre, könnte man jenen Enkel in Verbindung bringen mit
dem Sex. lulius (C. L L. XII 1012), der in dem heutigen St. Remi ein
prächtiges Monument errichtete (s. Alte Denkmäler i, 13 — 17). Allein
wenn das Testament auch aus der letzten Hälfte des ersten nach-
christlichen Jahrhunderts stammt, so behält es dennoch seine Wichtig-
keit für die Zeit des Augustus. Der gallische Adel, der damals noch
so bedeutende Reste seines Ansehns und seines Reichthums bewahrt
hat, galt noch viel mehr zur Zeit des lulius Caesar und Augustus.
6) (zu S. 657.) Vgl. Paul, L., Das Druidenthum, s. Jbb. f. class.
Philologie 1892, 145. 769 — 797.
7) (zu S. 658.) Longnon, A., Et. sur les pagi de la Gaule =
Bibl. de l'ecole d. hautes etud. 2 u. 11, Paris 1869.
8) (zu S. 658.) Sueton. lul. Caes. 25: omnem Galliam, quae
Pyrenaeo Alpibusque et monte Gebenna, fluminibus Rheno et Rhodano
continetur — • in provinciae formara redegit.
9) (zu S. 659.) Augustus redet von römischen Feldzeichen, die
er sich von gallischen Völkern hat ausliefern lassen. Monum. Anc.
ed. M.^ p. 124: Signa militaria complur[a per] alios d[u]ces ami[ssa]
devi(^ti[s hostibu]s re[cipe]ravi ex Hispania et [Gallia et a Dalmja-
teis. Die Erwähnung Galliens ist durch die griechische Uebersetzung
gesichert. Vielleicht fallen diese für Rom unglücklichen Kämpfe in
die Zeit zwischen Caesar's Tod und das Ende des Fufius Calenus,
in der unsere Gewährsmänner Gallien fast ganz aus den Augen ver-
lieren. An die Niederlage des Lollius dürfen wir auf alle Fälle
nicht denken.
10) (zu S. 659.) Monum. Anc. ed. M.- p. 103: Gallias pacavi.
Strabo 6, 4, 2: Kai ttjv XeAtw^v anaöav, rijv re evrog nal EKXogj ovv
T'ij At<yv6ri'A}j TtQotSQOv ^hv kutcc ftf^og ael TCQOörjyovro, vöreQOv öh KaißdQ
0 &sog Kai {XEta xavra 6 2eßa6rbg xoivcZ noks(ico aal ä&Qotog KarsKnpavTO.
1 1) (zu S, 660.) Strabo 4, 3, 4 p. 194: ne^av öe Skovv Ovßioi xara
rovrov xov tottov, ovg ^Etrj'yayEv ^AyQimtag EKOvxag eig X7}v ivxog xov
'Pi'jvov. Tacitus ann. 12, 27: Forte acciderat, ut eam gentem (Ubio-
rum) Rheno transgressam avus Agrippa in fidem acciperet.
12) (zu S. 660.) Appian. b. c. 5, 92. Eutrop. 7, 5. Vergil. (y 735/19)
nennt Aen. 8, 724 auf dem Schild des Achill unterworfen: Morini
354 ^'^^^- '• Gallien.
Rhenusque bicornis, wahrscheinlich auf den Krieg des Carrinas (s. u.)
und Agrippa hindeutend. Vgl. Mon. Anc. ed. IVP. p. 103.
13) (zu S. 660.) C. I. L. IX 2642 (Aeserniae): C • Nonio • C • f .
M • n ■ IUI • vir | quinq • M • Nonius • Gallus | imp • VII • vir • epul •
filius I posuit, Cass. Dio 51, 20. Desjardins, Gaule 3 p. 40 u. 45.
Borghesi, Oeuvr, 4, 52; 7 (2), 100. Vergebens sucht Ganter, Provinzial-
verwaltg. S. 12 — 13, zu beweisen, dass Nonius Gallus ein Unter-
gebener des C. Carrinas gewesen sei; dann hätte er nicht den Titel
Imperator erhalten.
14) (zu S. 660.) Tibull. eleg. i, 7, g:
Non sine me est tibi partus bonos. Tarbella Pyrene
Testis et Oceani litora Santonici,
Testis Arar Rhodanusque celer magnusque Garumna
Carnuti et flavi caerula lyrapha Liger.
Vgl. eleg. 2, I, 2;^. Auch den Triumph des Messalla hat Tibull wahr-
scheinlich mitgemacht. Ueber die Statthalterschaft des Messalla s.
Appian. b. c. 4, 38. Schultz, Rdf. , Quaestiones in Tibulli librum
chronolog. , Fürstenwalde 1887.
15) (zu S. 660.) M. Valerius M. f. INI. n. Messalla Corvinus
s. Sur M. Valerius Messalla, ami d'Auguste, homme de lettres et pro-
tecteur d. savans: Hist. [et mem.] de l'acad. des inscr. et b. lettr. 34,
Paris 1770, p. gg. Wiese, L., De M. Valerii Messallae vita ac studiis
doctrinae, Berlin 182g. Borghesi, Oeuvr. i, 408; 5, 52g. Teuftel, G.
d. R. Litt. % 222 (m. Litteraturangaben A. 4). Schulz, Hrm., De M.
Valerii Messallae aetate, Progr. v. Stettin 1886 No. 128 [64 V. — 8 n. Chr.]
s. o. S. iio A. 14. Eutrop. 7, g: (Augustus) Romano adiecit imperio
Aquitaniam. — Gall. Aquitan. prov. 727/27; Kubitschek, Imp. rom.
216. L'Aquitanie des Romains, Rev. Arch. N. S. ig p. go.
Desjardins, Gaule Romaine 3 p. 3g, nimmt an, dass Valerius
Messalla schon in den J. 7ig/35 — 720/34 als Statthalter von Gallien
die Salasser bekriegt habe (s. o. I S. 330). Diese Annahme ist von
Ganter, Provinzialverwaltung S. 6g — 70, mit Recht zurückgewiesen,
obgleich seine Beweisführung im Einzelnen zum Widerspruch heraus-
fordert. Die Salasser gehörten damals nicht zur Provinz Gallia Nar-
bonensis, und die natürliche Operationsbasis gegen sie war Italien,
nicht aber Frankreich.
16) (zu S. 661.) Die Fragmente der Beschreibung Galliens in
dem Werke des Agrippa s. Bartsch, Darstellung Europa's in dem
geograph. Werke des Agrippa S. 31.
17) (zu S. 661.) Cass. Dio 54, 11 (735/ig): ''Ay^innag ös vag
TOTE ig xr]v Paifi^jv sk T^jg UiKeXiag nsficp&slg ötioM^GS xcc xarSTtslyovTa,
ralg FaXaTLatg 7tQ06Evcc')(^&r]' IV te yccQ ccXXrjXoig lexccöia^ov aal VTtb x&v
I
vir. I. Gallien.
355
Kslriöv iyMKOvvTO. y.araarrjßag ös Kai i-Astva ig ^Ißi]Qicev ^Exiazr\. Vgl.
Desjardins, Gaule 3 p. 246.
18) (zu S. 661.) Im J. 710/44 regierte Lepidus Spanien und
Gallia Narbonensis (s. o. 11 S. 25 A. 2), wahrscheinlich beherrschte
er auch das beiden benachbarte Aquitanien,
19) (zu S. 661.) Desjardins, Gaule Romaine 3 p. 45. Barthelemy,
A. de, Les libertes gauloises sous la domination romaine de l'an 50
a l'an 27: Revue des quest. histor. 1872 p. 364. Viollet, P., La poli-
tique romaine dans les Gaules apres les campagnes de Cesar, s.
Rev. historique 39, 1889, p. i.
20) (zu S. 661.) C. 1. L. XIV 2240. iJ/Yion. Mai (727/27 den 2 — 7.
Mai?) [caes. ualejtudin. inpeditus fuit.
21) (zu S. 662.) Livius per. 134: Cum ille conventum Narbone
ageret, census a tribus Galliis, quas Caesar pater vicerat, actus. Cass,
Dio 53, 22: ig §£ 6r] Tag Falaxiag iXd'oiv svrav&a ivöütQLJltsv' ixelvoi
Tf yaQ im.'K'rjQVKEvöaö&aC oi iöÖKOvv^ xat xa xovxav a.-ACixa.6xaxa IV/, i'cxe
xcöv i^cpv\i(ov 7CoXifi(ov evd'vg iTtl xfj alioßei Gtpüv iTaysvofisvcav, i]v. v.cd
avx&v Kai ccTtoyQacpag litoLifiaxo Kai xbv ßiov xrjv xe noXixslav 8iex6Gf.it]a£v.
22) (zu S. 662.) C. 1. L. Xll 4449 („ cippus litteris saec. 1.",
Narbo): [collegium sa IJutare [f]amilia[e | t]abellior[um | cjaesaris
n[ostri] qua[e | s]un[t] Narbone | in domu. | in f[r.] p[edes] etc. In
seiner Anmerkung zu dieser Inschrift protestirt Mommsen gegen Hirsch-
feld's Auffassung; gerade ein Begräbnissplatz zeige, dass es sich nicht
um einen temporären Aufenthalt handele, ebenso wie in Ephesus
(C. I. L. III 6077). Allein ein starkes Collegium konnte auch bei
kürzerm Aufenthalt gezwungen sein, einen Bestattungsplatz zu erwerben.
In domu bezieht Hirschfeld auf das Haus des Kaisers. Die Abkürzung
Caesaris n. spricht nicht direct gegen seinen Ansatz, ist aber doch für
die Zeit des Augustus sehr selten.
2;^) (zu S. 662.) Revue de philol. 13, 1890, p. 129 Mommsen,
L'inscr. de ,, Forum Claudii": Cn. Pullio [. . f(ilio) . . •] I PoUioni
feti[ali, Xviro] | stlit(ibus) iud(icandis) ex s(enatus) c(onsulto), tr(i-
buno) pl(ebi), prae[tori . . .], | proco(n)s(uli) [prjovinciae Narb(o-
nensis), [leg(ato) imp. Caes(aris)] | Augus[ti i]n Gallia comat[a
itemque] | in Aquita[nia] : Athena[s ivit ab imp. Caes(are)] | August[o]
legatus in [Achaiam missus?] | II vir(o) quinquenna[li ] j
Claudie[nses.] = Not. d. scavi 1890 p. 9; s. Ephem. epigr. 7, 1892,
p. 446. ,,Commencent de l'ere actuelle" Mommsen p. 130. Da
Cn. PuUius PoUio nur die Praetur erreicht hat, so kann man ihn
nicht den hochgestellten Statthaltern Galliens an die Seite stellen,
wie Agrippa oder Valerius Messalla oder den Prinzen des kaiser-
lichen Hauses, wie Tiberius oder Drusus; desshalb vermuthet Mommsen,
356 vir. I. Gallien.
dass Cn.. Pullius PoUio mit einem besondern Auftrage, d. h. für die
Schätzung, vom Kaiser dorthin geschickt sei.
24) (zu S. 662.) Gallia Comata avec les 60 civitates d'Auguste
s. Desjardins, Gaule Rom. 2 pl. 6. Kaiser Claudius für d. Ins honorum
der Gallier (IL Col. Schluss): iam Comatae Galliae causa agenda est.
Tacit. ann. 11, 2^: Gallia quae Comata appellatur. Plinius 4, 105: Gal-
lia omnis Comata uno noraine appellata in tria populorum genera
dividitur. Hier umfasst der Ausdruck G. Comata alle drei Gallien;
aber wir dürfen nicht vergessen, dass Plinius hier dem Agrippa folgt.
Gallia Comata ist allerdings ein Name, den wir noch beim Dicuil. 1,2,6
und auf der Tabula Peuting. finden; das ist nur ein neuer Beweis für
die Güte der Quellen, die ihre Verfasser benutzten. Vgl, Partsch,
Darstellung Europa's S. 31—32. Auch in der Dimens. provinc, 20
wird Aquitanien der Gallia Comata entgegengesetzt: Gallia comata
finitur ab Oriente flumine Rheno, ab occidente saltu Pyrenaeo, a septen-
trione oceano, a meridie Gallia Narbonensi et Aquitanica.
Gallia Narbonensis.
i) (zu S. 662.) Castanier, P., La Provence dans l'antiquite
jusqu'au V. s. apres J.-Chr. , Paris 1893. Die umfangreiche und weit
verstreute Litteratur ist jetzt zusammengefasst in Hirschfeld's sorg-
fältigen Einleitungen zu den einzelnen Abschnitten des C. I. L. XIL
2) (zu S. 663.) Strabo 4 p. 178: — — jj icps'^iig nagaUa, ijv
eypvGiv oi' rs MaößalLäraL ym\ 01 2^aXv£g [isxQi' jliyvtov aTtl xa TCQog
IxccIlccv iiSQtj '/Ml rbv Ovüqov TtoTßjudv, ovrog S iöxiv, log elnov nQO-
XSQOV^ OQLOV xiig NaQßoJVLXiöog y.ca xfjg ^IxaXlag. p. 184: coff'ö'' 1] NIkcclcc
xfig Ixaliag yivexai y.axa xbv vvv aTtoöeöeiy^ivov oqov '/mCtieq ov6a Maö-
öaXionav. Varus als Grenzfluss: Ptolemaeus 2, 10, 2: — — — vvvl
ds TOGovzov TtQOö&exiov ort xrjg ^ev AvxiTcdXsag iv xolg xT]g Nagßavi-
xidog fiiQ£6t KSifiEvrjg, r^g 6e Nixaiag iv xolg xfig ^IxaXiag, i] (isv NiKceia
vno xolg MaößaXiaxaLg fiivet y.al rfjg Inaq'/^iag ißxLV, 7} d AvxiTtoXig
Tcov IxaXicoxiSav i^excc^exat, XQi&elöa 7106g roüg MaßöaXuavag xal eXev-
&EQ(a&El6a r&v nuQ exelvcov TtQOßxay^cctiov.
3) (zu S. 663.) JuUian, Cam. , Frejus romain, Paris 1886. Von
neueren Städtegeschichten der römischen Provinz sei hier noch er-
wähnt: Fazy, Hnr., Geneve sous la domination Romaine s. Mem. de
l'institut genevois 11, 1868, vgl. p. ig Inscr. gallo-rom. Morel, Geneve
et la colonie de Vienne, Genf 1888.
4) (zu S. 663.) Strabo 4 p. 181: iv öe tw naQovxi xal xovg
yvcoQi^axdxovg 'Pcofiaicov ninELKEv avxl xljg Eig l4&ip'ag aTCoötjixiag inElöE
(n. Massilia) cpouäv cpiXoiiu&Eig ovxag.
VII. I. Gallien.
357
5) (zu S. 663.) C. I. L. XII 5388 (Tolosa, älteste datirte In-
schrift in Gallien): [P • Vatinio Q.] Fufio • cos {a. 707) | [Ilei
magistri? . . a]eclem basira et • solari(um) [. . faci[und • coir • | [• ■ i]us •
Cirrat • Diallus • Atti • p • s | [. . u]h ■ Surus IIilar[us] • Flaui • m • s • l •
c ■ I ior • L • L ■ s • L ■ C • P[hi]lo(lara Volusi C • s • | [ — n]us • Trebi • L»
Phi[n]dar Curiati • Ap(pi) s(ervus). Auf römische Organisation der
Einheimischen weist C. I. L. XII 1028: T. Carisius T. f. p(raetor)
Volcar(um) dat.
6) (zu S. 663.) C. I. L. XII 6038 (Narbo): Quo loco conciliu[ra
provinciae habendum sit]. Qui in concilium provinciae convenerint
N[arbonem ibi id habento. Si quid extra Narbonem finesve Nar-
bonen]sium concilio habito actum erit, id ins rat[uraque ne esto].
7) (zu S. 663.) Ueber die Reste des Heiligthums s. Hirschfeld
a. a. O. S. 840. Bull, archeol. du comite des travaux histor. 1884
p. 376. Berthomieu, Fouilles faites en 1879 sur reraplacement de
la Butte dite des Moulinasses pl. 8 — g Narbonne: temple provincial
d'Auguste. Vgl. Baudouin, Kd., Le culte des empereurs dans les cit^s
de la Gaule Narbonaise, Grenoble i8gi.
8) (zu S. 664.) „Wir werden [die Tafel von Narbonne] als ein
für die narbonensische Provinz bei Einsetzung des Provinzialflaminates
erlassenes Reglement anzusehen haben": Ztschr. d. Savignystiftg., R.
Abth. 9, 1888, S. 403—4. Alibrandi, L., Sopra una legge rom. con-
ten. in una iscr. Narbone.se, Bullett. d. diritto rom. 1, 1888, p. 173.
Mispoullet, Bull, critique 1888, 257 u. 1890, 6. Dass Augustus bei
seinen Lebzeiten schon in Gallien einen Tempel gehabt habe, meint
Beurlier, Le culte imperial, Paris 1891, aus der Bronzetafel von Narbo
schlies.sen zu dürfen. Dem widerspricht aber Tacitus ann. i, 78, dass
erst unter Tiberius der erste Tempel dem Augustus in Tarraco ge-
weiht .sei. M. Krascheninnikof (Philol. 53 N. F. 7 S. 147) setzt aller-
dings die Inschrift in die Zeit der Flavier.
9) (zu S. 664.) C. I. A. III 623—4: 'H i^ 'Aqsiov ndyov ßovXi]
nal rj ßovXi] tüv f^axoö/cov Kai 6 öiifiog 6 AQ^^vcclav RoCvxov TQsßik-
Xiov 'Povcpov Ko'tvrov vi6v, yla^nxqia^ aQyt.sQia TtQürov inaQi£iag xTjg in
Na^ß^vog kccI i]7tarov KaivEi.i>T]i>6iv ts^j&v örifiov 'Pcofiaicov Kccl TCußaig
reifiaig iv xt] naxqidi ToXcoGi} x£xei^-t]^evov^ Kai UQ-^fpvxa ETTcovvfiov iv
AQ"{]vaig Kcil Isqiu Aqovßov vnäxov ymI [s^ia EvKkeiag Kai Evvojiiag .
Mit Unrecht in die Zeit des Trajan gesetzt, vgl. C. I. A. III p. 492
(181''), p. 513 (1089''). Die Inschrift des Q. Trebellius Rufus stammt
aus der Zeit nach dem Tode des älteren Drusus 745/9 und 126 n. Chr.
(s. d. Anm. im C. I. A.). Marquardt (Ephem. ep. i, 203) setzt sie in
die Zeit des Tiberius, Dittenberger im C. I. A. in die Zeit Trajan's
und O. Hirschfeld (S.-B. der Berl. Akad. 1888, 846 A. 60) schliesst
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 24
35i
VII. I. Gallien.
sich ihm an; aber die einzelnen Momente, die er anführt (et st. t u. s. w.)
und der gezierte Charakter der Schrift passen auch für die Zeit des
Augustus. Die letzte Inschrift eines Trebellius, in der ein T. Flavius
genannt wird (C. I. A. III loSg'^), bezieht sich nicht auf unseren
Q. Trebellius Rufus. — Namentlich verstehe ich nicht, wie Trebellius,
der erste Oberpriester von Gallia Narbonensis, zur Zeit Trajan's ge-
lebt haben kann. Der Altar von Narbonne stammt aus dem Jahre 1 1
n. Chr. Die Lex Narbonensis C. I. L. XII 6038 bestimmt die Rechte
eines flamen Augusti und erwähnt ausserdem das concili(um) pro-
vinciae Narbonensis. Für den, der sich nicht der Ansicht von
Krascheninnikof (Philol. 53 N. F. 7 S. 147) anschliesst, hat der Pro-
vinzial-Landtag also zur Zeit des Augustus existirt und also auch die
Würde eines Oberpriesters. Ich setze die Inschrift daher in die letzte
Zeit des Augustus oder in die erste Zeit der Regierung des Tiberius.
10) (zu S. 664.) Nemausus: (CLL. XII p. 381 — 3) Münzen s.
Cohen i^, 175. Amiuaire de numism. 5, 1877 — 81, p. 286 — 88. Die
Gründung der Colonie setzt man gewöhnlich in's Jahr 738/16, vgl.
Kubitschek, Imp. rom. 214 n. „Wann Nemausus römische Colonie
geworden ist, lässt sich mit Sicherheit nicht entscheiden": Hirschfeld,
Zur Gesch. d. Narb. Provinz, Westdeutsche Ztschr. 1889 S. 11 A.
C. I. L. XII 3151 (Nimes; vgl. Wiener Stud. 5 p. 322): Imp • Caesar
[djivi • f. Augu[s]tus • [c]os • X[i] trib [pojtest • VIII | portas • muros
[q] • col • dat (a. 738/16). Hirschfeld's Ansicht, dass in Nimes Ueber-
läufer von der Flotte des Antonius angesiedelt, bestätigt Revue epi-
graph. du midi de la France 1884 p. 8 n. 460 (dep. du Gard): Q •
lulio • Secudi • | 1 • Osirino • IIIIII|vir . Philemon • 1. Revue archeol.
1884 No. 5 — 6, vgl. Philol. 44, 759, N. F. i, 363. Morin, Geo.,
L'administration de la colonie Nimoise, Nimes 1884, vgl. Bursian's
Jahresber. 52 (1887, III) S. 58-59.
1 1) (zu S. 664.) C. I. L. XII 6034° P- 862 (Vienna, opt. aetatis
Augustae) : [imp. caesar divi f. augustus cos. xi tribujnicia • potes[tate
viii mjuros ■ portas [coloniae dat]. Plan archeol. de Vienne : Bull,
archeol. du com. des trav. bist, et sc. 1891 pl. XXIII, s. AUmer u.
Terrebasse, Inscr. de Vienne 2 p. 82 ff. Vienne romaine: Bull, epigr.
cl. 1, Gaule 2 p. 72.
12) (zu S. 664.) In die Zeit nach j^2/22 fällt die Inschrift des
T. Mussidius, C. I. L. VI 1466 (Rom): T • Mussidio ■ Polliano | cos • pr •
pro ■ cos • provinc | Galliae • Narb • tr • pl • q | X ■ vir • stl • iudic • cur •
viarum | praef • frumenti • dandi | ex • s • c, Zeit des Augustus, vgl.
Hirschfeld, Verwaltungsb. i S. iio. A. 2.
13) (zu S. 665.) Die Theilung der Gallia Comata ist sicher
während der Anwesenheit des Augustus in Gallien erfolgt, entweder
VII. I. Gallien.
359
Tli/i-] oder vielmehr 738/16 — 741/13. Dass Tiberius bei Lebzeiten
des Agrippa schon ein eigenes proconsularisches imperium als Nach-
folger des Agrippa in Gallien gehabt habe, ist durchaus unwahrschein-
lich. Nach dem INIon. Ancyr. führte er noch den pannonischen Krieg
als legatus des Augustus; in derselben Eigenschaft hat er die GaUia
C'omata verwaltet. Sueton. Tiber, c. 9 : recepit et signa, quae M. Crasso
ademerant Parthi. Post hoc Comatam Galliam anno fere rexit, setzt
diese Verwaltung nach 734/20, also war Gallia Comata nicht schon
727/27 getheilt; s. Mommsen, Hermes 15, iii.
Eine Liste der römischen Statthalter in Gallien gibt Desjardins,
Geographie historique de la Gaule romaine 3, 28 ff.
14) (zu S. 665.) Strabo 4, i, i p. 177: 6 öl 2eßa6rbg Kaiöag
TSTQU'/^i] ÖLeXüv tovg ^sv KeXrag Tt^g NuQßmvirtdog inaQy/ag aiticprivEv,
Anviravovg 6^ ovGrteo Kay.eivog^ 7too6s&}]KE de r err ageöKalöeyM e'&v7] x&v
fisra'^v TOti Fagovva Kcd xov yliyiiQog norauov vefiofievcov' rrjv 6e Xoi7ti]v
diskoiv dlj^ci T^v fiev ylovyöovvoi TTooGoiOLae fii%Qi- rcbv avco ^egäv rov
'PrjvoVy ri]v ös roig BiXyaig.
15) (zu S. 665.) Vgl. Longnon, A., Atlas historique de la France,
Paris 1884, m. Texte explicatif p. 8: La Gaule sous Auguste (m. kl.
Karte v. J. 744/ 10). Für die Zeit vor der Theilung: Desjardins, Gaule
Romaine 3 p. 54 pl. I.
16) (zu S. 665.) Boissieu, L de Lyon p. 246: dilectatori per
Aquitanica(e) XI populos. C. I. L. II 4188: C. Aemilius C. f. Gal.
Fraternus — — hie censum egit in provinc. Gallia Aquitanic. Ueber
den gallischen Census s. u. B. IX C. 3 (Census).
17) (zu S. 666.) Mit Bezug auf die finanzielle Verwaltung scheinen
wenigstens in der späteren Zeit Gallia Lugudunensis und Aquitania oft
vereinigt zu sein; vgl. Boissieu, Inscr. de Lyon p. 240: C. lunio C.
f. Quir. Flaviano — — proc. provinciarum Lugdunensis et Aquitani-
cae, und p. 246: C. lulio C. f. Quir. Celso a libellis et censibus
proc(uratori) provinciar(um) Lugud. et Aquitanic. proc. XX heredita-
t(ium) per provincias Narbonens(em) et Aquitanicam, vgl. p. 251 — 52.
C. I. L. IX 4452 (Amiternum): C • luiio [c ■ f • quir • celso] | a libel[lis
et cens • pro] curat • pr[ovinciar lugud •] | et Aquitanic [prov ■ patrimon.
proc. xx] [ hereditat • [romae], ergänzt nach Henzen 6929. V 875:
procurator provinciarum Luguduniensis et Aquitaniae, item Lactorae
(Zeit Trajan's). Vgl. Mommsen, R. G. 5, 85 A.
18) (zu S. 666.) Revue epigr. d. France 1884 No. 467 (Lyon):
— - — iudic]i arca[e | gallia]rum [III] provin[c | g]alliae. Boissieu,
Inscr. d. Lyon p. 278: iudici arcae Galliarura trium | provinc. GaUiae,
mit einer Münze p. 87. C. I. L. VI 29687: Attico III provinciarum
Galliarum servo. Vgl. Mommsen, R. G. 5 S. 86 A. .1.
24*
300
VII. I. Gallien.
19) (zu S. 667.) Dass Augustus in den drei gallischen Provinzen
und beiden Germanien keine Colonien gründete, ergibt sich mit Sicher-
heit aus dem Schweigen des Kaisers im Monumentum Ancyranum (vgl.
ed. M.2 p. 120).
20) (zu S. 667.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. iig: Colonias in
— — Gallia Narbonensi — — militum deduxi. Cass. Dio 54, 2^
(a. 739/15): tore 6h Ttoketg h'v rs rij raXaxUi Y,ca iv tTj Ißi^QLa Gvivag
anioKtGE.
21) (zu S. 667.) Col. lul. Aug. Apollinaris Reiorum (Riez) s.
C. I. L. XII p. 49.
22) (zu S. 667.) Col. lulia Augusta Aquae Sextiae s. C. I. L. XII
p. 65. Herzog, G. N. No. 356. — Vallentin, La colonie latine Augusta
Tricastinorum (Bulletin epigr. de la Gaule 2, 219), möchte auch diese
Gründung auf Augustus beziehen.
2;^) (zu S. 667.) Ueber Lugudunum s. o. S. 43 A. 10. Seitdem
ist erschienen: JuUien, Em., Le fondateur de Lyon (Annuaire de l'univ.
de Lyon t. 5), Paris 1892, und Steyert, Andr. , Nouvelle histoire de
Lyon, I, Antiquite, Lyon 1895.
24) (zu S. 667.) XIII cohors urbana in Lugudunum s. Boissieu,
Inscr. de Lyon p. 353; vgl. z. B, p. 358 (Lyon): — s Manib
. . . ti M. f. Cla. Marc. 1 (Marcell.?) | Ära Agripp. | militi coh. XIII
urb. I heredes | ponendum curaver. Wie aber dort die (zrabschrift
eines Praetorianers zu erklären ist, bleibt dunkel; s. Boissieu, Inscr. d.
Lyon p. 353: L. Atellius C. f. | Stellatina | miles praetorianus | ex
cohorte III; entweder ist es blosser Zufall, oder die Thatsache erklärt
sich aus der gallischen Reise eines der ersten Kaiser.
25) (zu S. 668.) Sueton. Claud. 25: (Claudius) Dryidarum reli-
gionem apud Gallos . . , tantum civibus sub Augusto interdictam, peni-
tus abolevit.
26) (zu S. 668.) Gellius n. a. 2, 22, 20 (u. 28): Galli ventum
ex sua terra flantem Circium appellant. Plin. n. h. 2, 47. Se-
neca quaest. nat. 5, 17. Vgl. AUmer et Terrebasse, Inscr. de Vienne 2
p. 406.
27) (zu S. 669.) Rede des Kaisers Claudius (Anfang d. II. Columne)
s. Bull, epigr. de la Gaule 1882, 2, p. 4: novo m[ore] et divus Aug[ustus
av]onc[ulu]s et patruus Ti. Caesar omnem florem ubique coloniarum
ac municipiorum bonorum scilicet virorum et locupletium in hac curia
esse voluit.
28) (zu S. 669.) C. L L. XII 4333 (31. Mai 11 n. Chr.): quod
ea die iudicia plebis decurionibus coniunxit. (Litteratur p. 531.)
Mommsen polemisirt in einer Anmerkung gegen die gewöhnliche Auf-
fassung, die O. Hirschfeld in seinem Commentar vertritt. Iudicia
VII. I. Gallien.
361
plebis will er auf die Unterstützung bei der Wahl beziehen, weil
durch Unterstützung bei der Bewerbung zugleich ein Urtheil über den
Candidaten abgegeben wird. Allein wenn man auch zugibt, das.s die
Schwierigkeiten der Erklärung, an denen er Anstoss nimmt, vorhanden
sind, so scheint andrerseits auch seine Auffassung allzu künstlich und
die alte Erklärung einfacher zu sein, zumal da wir unabhängig davon
Nachrichten haben, die eine Reform der Gerichte in Rom bestätigen
(Sueton. Aug. ^2).
Lebcgue, Inscr. de l'ara Narbonensis: T. Statilio. Taur. L. Cassio.
Long., Rev. Arch. 1882 N. S. 43 p. 76 (Facsim. u. Comm.). Keller,
Rom. Civilprocess, 5. Aufl., Lj)zg. 1876, S. 47. Melanges d'arch. et
d'hist. 1881 p. 297.
2g) (zu S. 670.) Ein Centurio der Leg. XXI Rapax als exactor
tribut(i) civitat(um) Gall. bei Boissieu, Inscr. de Lyon p. 271: Q-
Manilio j C • f ■ Cordo • 7 | leg • XXI • Rapac | praef • equit • exact ]
tribut • civit • Gall | fac • cur | Certus • lib. = Malvasia, Warm. Felsin.
p. 26g (Facsim.). Notiz, d. scavi i8g3 p. 193 (Roma, ,,bellissime
lettere") : T. Statilius — — proc. Aug. ad cens/^ Gallorum.
30) (zu S. 670.) Tacitus bist. 1, 51: (Galli) remissam sibi a Galba
quartam tributorum partem et publice donatos in ignominiam exercitus
iactabant.
31) (zu S. 670.) Ueber die einzelnen Stämme und die Listen
bei Plinius und Ptolemaeus s. Mommsen, R. G. 5, 86 — 7 A. und Des-
jardins, Gaule Romaine 3, 172:
Aquitaine Iberienne: 5]
„ Gauloise: 12 J '
Lyonnaise: 2^
Belgique: 20
6Ö~"
^2) (zu S. 670.) Strabo 4 p. ig2: ro vofitö^a yaQchrovot ivravd^a
16 TS ciQyvQOVV Kai tb y^QvGovv ot x&v 'Pcofiaiav rjyefioveg. Vgl. Hirsch-
feld, O., Lyon in d. Kaiserzeit S. 27: mil(iti) coh. XVII Luguduniensis
ad monetam (Inschr. der späteren Zeit).
Die sehr verzettelte Litteratur über einheimische Münzen der
Gallier ist jetzt endlich zusammengefasst von de la Tour, H., x\tlas
des monnaies gauloises, Paris i8g2.
SS) (zu S. 670.) Quintilian. 5, 3, 7g: Divus Augustus quum ei
Galli torquem aureum centum pondo dedissent , . .
34) (zu S. 671.) S. Allmer u. Terrebasse, Inscr. de Vienne i
p. 341 (Savoien): soc . XL • vil(icus) ad Tur(nonem). C. I. L. XII 5362
(Zeit?, Gallia Narbon.): Euhangelus | soc. XXXX ser | Mercurio i v-
s • 1 • m. Quadragesima Gall. s. Marquardt, Staatsverw. i^ 271. CLL.
^52 "VII. I. Gallien.
VI 8591: lucundus Aug. lib. actor XXXX Gal. VI 8592: — —
Placido Caesar, ex statione XXXX Galliar. XII 648 (b. Arles): Dis •
m I Antiochus /// I Caesar XXXX/// [Galliarnm?] | Heliadi | [con]-
t[u]bema[li | pienjtissimae. XII 2252 (Grenoble, Zeit?): D. m | C.
Solu Marculi | librari XL Galliar | statioinis Cular (sie) | .
C. I. L. X 6668 (Antium): Dis • manib | luliae | Demetriae Priscus •
Aug • 1 I proc(urator) • IUI p(ublicorum) • Afr(icae) | et • XXXX •
Galliar l coniug • sanctiss.
Wege.
1) (zu S. 671.) Voies Romaines en Gaule, Rev. arch. N. S. 7
p. 408; 8 p. 26. 63 — 342; 9 p. 60. Gilles, Isid., Les voies Rom. et
Massiliennes dans le departement des Bouches-du-Rhone, Avignon et
Paris 1884 (270 pp. 2 tabb.).
2) (zu S. 671.) Via Aurelia. Schneider, J., Die Via Aurelia,
s. Bonner Jahrbb. d. Ver. d. Alterth. 87, 1889, S. 9. C. I. L. XII 5444
(Antipoli — Forum lul.) : [imp caesar j divi f-aug-pontif | maxumus cos-
xii I cos • designat • xiii | i]mp • XIIII tribunicia | potestate XX (751/3)
Villi (unsicher, ob Villi sich auf Antip. bezieht). XII 5450 (Via publ.
Forolul. — Reios): Imp-Caesar j Divi-f-Aug[ust]us pontif-ma[xi]m cos •
XII • des[ig]na[t] | XIII • imp [xiiii] | tribunic • p[o]t[est.] (754) | XX.
Derselbe Weg schon unter Tiberius restaurirt: 5445 — 9: restituit et
refecit. Vgl. n. 5492 u. 5557. 5600. 5605. 5638—49. 5654. 5659. 5665.
XII 5454 (Foro lul. — Aquas Sextias): Imp-Caesar | Augustus imp • X ;
tribunicia potestate XI (741/13 — 742/^2) | IUI. XII 5455: Imp • Caesar
Augustus imp-X | tribunicia potestate XI (741/13 — 742/12) ; Hill (sie).
XII 5480 (Aquis Sext. — Arelate) : Pater patriae | Imp • Caesar • Divi
f I Augustus ponti[fex] | maxumus cos • X// [cos] | designatus X[iii]
tribuni ■ potest [xxi] (751/3) | XVIII. Ebenso 5481 (La Crau) ohne
Zahl am Schluss; 5482 (b. Bois-Vert) am Schi. IUI; 5483 (Salon
— Tarascon) am Schi. XI[i?]; 5487 — 8 am Schi. X u. VIII. XII
5489 (Aquis Sextiis — Arelate): Pater patriae | Imp • Caesar • Divi • f j
Augustus • pontifex | ma[x]umus cos XII c[o]s | design/// XIII • imp
XIIII I [tr]ib[un. potest. xxi] (751/3) | VII; ähnlich XII 5597 (Arelate —
Nemausum) : Imp. Caesar • Divi • f • Aug [pontif | maxumus cos • xii ^ cos •
designat • xiii] | imp • XIIIp tribunicia] | pote[state xx] (751/3). Besser
erhalten XII 5607. 5613 (751/3) u. 5617 (Arelate — Nemausum): Imp •
Caesar | Divi • f • Aug • pontif | maxumus cos • XII | cos - designat -
XIII I imp • XIIII tribunicia | potestate xx (751/3).
3) (zu S, 671.) Via Domitia. Cicero pro Fonteio 8 [4]: Via
VII. I. Gallien.
163
Domitia coacti sunt munire omncs et multoriim opera improbata sunt.
Eph. epigr. 2 p. 127 n. 6 Meilensteine d. Augustus erhalten, s. Revue
cpigr. d. 1. France 1878 p. ig. C. I. L. XII 5630 (Nemauso— Narbonem):
Imp Caesar | Divi f • Aug pontif | maxumus cos XII [ cos . designat •
XIII I imp-XlIlI tribunicia | potestate XX (751/3). Frgm. 5633 (Bernis).
Gut erhalten 5637 (Caveyrac); 5642 — 4 (Teillan); 5650—1 (St. Julien);
5653 (Lunel-Viel); 5658 (St. Martin). XII 5667 (Narbone ad fines
Hispan.): [imp] Caesar | [divi f •] Augustu[s | p • p • pjontif • maxu[m
cos] XIII tribunic | [pot]est XXXVI | [im]p • XIIII (13 — 14 n. Chr.)
y^VIlII. XII 5668: Imp -Caesar j Divi f- August | p • p • pontifex max •
[cos •] XIII tribunic | pot • XXII imp • XIIII (752/2 — 753/1) XVI ///luli
DCCCCXVIl I /CC//V/V/DCCCXCVIII | /C//. XII 5669: Imp • C[a]esar j
Divi [f • augu]stu[s] | p • p • pont[ife]x m[ax | [cos • xiii tribun]ic | [pot •
xxii im]p • [xiiii] | XVI. XII 5671 (Narbone — Tolosam): Imp • Caesar '
Divi • f • Augustus -p.p. | pontif • maxum// | cos • XIII • tribunicia | po-
testate XXXVI I imp.XIIII(i3— 14 n.Chr.) | XX | ////luUi DCCCCXXI
DCC//CCII I itR.
4) (zu S. 671.) Ueber die Strassenzüge der Prov. Narbonensis
s. O. Hirschfeld, Westdeutsche Ztschr. Trier i88g S. 6 — 7.
5) (zu S. 671.) C. I. L. Xn 647 (Ager Arelatens., „litt, perbonae
s. I incipientis"): L. Donnius C. f. Flavos flamen Romae et Augusti
testamento fierei iussit arbitratu C. Donnei Venae et C. Attei Rufei.
6) (zu S. 671.) Strabo 4 p. 208 (vgl. 4 p. 187): 'AyQiTtTtaq ev-
rev'd'sv (von Lugdunum) rag oöovg s'rs^E, rriv öici räv Ksjjifiivcov oo&v
{.ii%Qi 2^civr6i'0)v Kdl rrig A'Kvuavlag , nal t?jv etvI rbv 'Piivov, %al xQixrjv
xrjv STtl xov 03Keav6v, rTjv TCQog BeXXodnoig kccI 'Afißiavotg, xsrdQTi] d'
eßxlv inl xi]v NaQßtovixtv Kai ttjv MaööaXioaxLKrjv nagakiav. l'ört. 6e
Kai iv aQLöreQa d(fHGv xo ylovyöovvov aal xtjv vitEQ'Ksi^iiviqv '/ioQav iv
avxG) Tü5 ÜOLVivco TtdXiv inxQOTtr] öiaßdvxi xov 'Poöuvbv 7) xi]v Xifivtjv
xrjv ylr](isvvav eig xd '^EXovtjxxlcov Tisöia, nccvxev'd'sv eig 2rjKoavovg vniQ-
d'eüig did xov loQa ooovg Kai elg Aiyyovag' dtd xe xovxcov en ccf-icpu)
%al iitl xov 'Pfjvov Kai im xov wxeavbv öloöoi 6p^ovrat. Vgl. O. Hirsch-
feld, Westdeutsche Ztschr, Trier i88g S. 6. Boissieu, Inscr. de Lyon
P- 3(^3-
7) (zu S. 672.) Vallentin, FL, La voie d'Agrippa de Lugdu-
num au rivage Massaliote, Vienne et Paris 1880. Gilles, Isid., Les
voies Rom. et Massiliennes dans le departement des Bouches-du-
Rhone, Avignon et Paris 1884; s. Bursian's Jahresber. 44, 1885,
III S. 381.
8) (zu S. 672.) Gauchez, V., Topogr. des voies Romaines de
la Gaule Belgique: Ann. de l'acad. d'archeol. de Belgique, 111. ser.,
t. 8 (1882) p. I.
z6± ^'11- I- Gallien.
Ära Augusti.
g) (zu S. 672.) Livius per. 136: Agripp a — — mortuns et a
Druso census actus est. 137: tumultns qui ob censum exortus
in Gallia erat compositus.
10) (zu S. 672.) Guiraud, Assembl. provinc. p. 45, hält die Ein-
berufung der Notabein Galliens im J. 742/12 für eine Concession des
Drusus, um der Ruhe des Landes sicher zu sein während des Krieges
gegen die Sigambrer.
11) (zu S. 672.) Lentheric, Ch., L'ancient confluent du Rhone
et de la Saone, Memoires de l'acad. d. Nlmes IX s. 9, 1886, p. i.
12) (zu S. 673.) Ära Aug. (Lugd.) Litteratur s. Ruelle, Bibliogr. d.
Gaules 1,572 — 3 u.576. Altar der Roma und des Augustus (Lyon).
INIonfalcon, Hist. de Lyon I p. 46. Desjardins, Gaule 3, 186. Boissieu,
Inscr. d. Lyon p. 82. Guiraud, F., Les assemblees provinc. dans l'empire
Rom., Paris 1887. Duruy-Hertzberg, K.-G. i, 139. 162. Overbeck,
Schriftquellen S. 451. ^larquardt, St.-Verw. i-, 269. Strabo 4, 3, 2
p. 192: rd re ieobv to ai>aSELi&ev VJtb ttdcvtwv koivt] rav Fcdarav KaC-
6aQi TW ^eßaöröi TtQO Tßurjjg i'ÖQvrat xi]g nölsaq inl trj 6vi.ißokfj tcov
Ttorafiwv' k'ßzi de ßojfibg äi,i6loyog i7tiyQa(fi]v i'yav rwv e&väv e^i]xovza
xhv aQi&fibv yMt eiKovag rovrcov eKccörov ^iia ymI uXXog [^uvÖQucg^ iiiyocg
[rc. akßog fiiyu (Toup)]. 7iQ0Kdd"t]zai, de rov B'd^vovg rov Eeyoöuiiäv 1)
noXig avrrj. Krascheninnikof, Philolog. 53, N. F. 7, S. 151 A., schlägt
vor, statt c'dlog vielmehr vaög zu lesen, macht aber selbst darauf auf-
merksam, dass alle datirbaren Inschriften, die den Tempel" erwähnen,
dem zweiten Jahrh. n. Chr. angehören. Notice rel. ä l'emplacement
du temple d'Auguste erige au confl. du Rhone et de la Saone: Revue
arch. N. S. 5 p. 318. Martin-Daussigny, E. C, Dissert. sur l'emplacement
du temple d'Auguste au confluent du Rhone et de la Saone, Lyon
1848. — • — , Notice sur la decouverte des restes de l'autel
d'Auguste ä Lyon, Lyon 1863. Bernard, A., Sur le temple dedie
ä Auguste au confl. du Rhone et de la Saone: Revue arch. 1848,
4, 2, 577 — 92. — , Le temple d'Auguste (au confluent du Rhone et de
la Saone) et la nationalite Gauloise. Avec 12 planches. Lyon 1863. —
Hirschfeld, O., Kaiserkultus S. 83g. AUmer, Sur la question de
l'emplacement de l'autel de Rome et d'Auguste au confluent du Rhone
et de la Saone: Revue du Lyonnais N. S. t. 28, 1864, p. 98 — 113.
Revue Archeol. III s., 10, 1887, p. 35 H. Bazin: L'amphitheätre de
Lugudunum; p. 36: Les debris de ce monument (Rome et Aug.)
dont les medailles nous ont conserve la representation, ont ete trou-
ves de i8^8 ä 1860 ä mi-hauteur de la colline Saint Sebastian avec
)
VII. I. Gallien.
365
les substructions de ramphithcätre celcbre par les joutes d'eloqueiice
introduites par Caligula, ainsi quc par les etranges prescriptions im-
post^es aux vaincus. — L'cmplacement du temple d'Augu.ste correspond
ä remplacement actuel de l'eglisc Saint-Picrre (dans la ville moderne
de Lyon aux Terreaux et non au bourg d'Ainay), s. P. VioUet, Revue
historique 3g, 1889, p. 22 n. 6. Bull, archeol. du comite des tra-
vaux histor. et scient, 1891 p. 374 L'autel de Romc et d'Auguste:
La richesse architecturale de ce monument etait extreme: on con-
serve au Musce quelques fragments de plaques de marbres de son
revetement. Ueb. d. Amphitheater s. S.-B. d. Berlin. Ak. 1895, i, 383 — 4.
13) (zu S. 673.) Reste der riesigen Säulen von grauem ägypti-
schen Granit, welche die vergoldeten Statuen der Victorien trugen,
werden heute im Chore der Kirche von Ainay gezeigt, nahe dem Ufer
der Saöne. Das Panorama rings um die Ära schildert Hirschfeld,
Lyon S. 8.
14) (zu S. 673.) Ueber die Inschrift s. Boissieu, Inscr. d. Lyon
p. 83 und Allmer, Revue epigr. de la France 1878 No. i p. 2 — 5.
Hirschfeld, Lyon S. 1 7 : Schliesslich fand man ein Marmorfragment
ohne künstlerischen Schmuck, nur i'^j^ Buchstaben von riesiger
Grösse, 38 Centimeter hoch, enthaltend, tief eingeschnitten noch
die Löcher zeigend , in denen die Goldbronze zur Verzierung der
Buchstaben eingelegt war, das Ganze offenbar zu einem grossartigen
Monumente gehörig. Erhalten waren von der Inschrift nur die ersten
Buchstaben RCf, über denen ein Gesims hinlief, unzweifelhaft der An-
fang der Altarinschrift: Rom. et Aug.
15) (zu S. 673.) Die Personifiicationen gallischer Stämme erinnern
an die 14 Nationen des Pompeius Magnus und die porticus ad nationes
in Rom (s. u. Agrippa). Am Besten machen wir uns ein Bild mit
Hülfe des Reliefs der puteolanischen Basis zu Ehren des Tiberius (C. I. L.
X 1624. S.-B. d. Sachs. Ges. d. W., phil.-hist. Cl. 1851 T. I— IV) und
der Basis von Cervetri (Annali d. Inst. 14, tav. d'agg. C),
16) (zu S, 673.) Desjardins, Gaule 3 p. 72 pl. II und Plan von
Lyon in Bull, archeol. du com. des trav. bist, et sc. 1891 p, 354
pl. XXIV. — Die Inschriften der Oberpriester zeigen, dass dieses Recht
viel benutzt wurde; eventuell durfte der Priester sich auch wohl selbst
Statue und Inschrift setzen, was in der Nachbarprovinz ausdrücklich
dem flamen erlaubt wurde durch das Gesetz C. I. L. XII 6038: [ius
esse sta]tuae ponendae nomenque suum patrisque et unde sit et quo
anno fla[men fuerit inscribendi ei | Narbojne intra fines eins templi
statuae ponendae ius esto — — (vgl, C. I. L. II p. 541 Tarraco).
17) (zu S. 673.) Boissieu, Inscr. d. Lyon p. 95: M. Lucter[io] |
Lucterii Sen[e] ciani • f ■ Leoni | omnibus ■ ho noribus • in pa tria ■ functo {
366 VII. 1. Gallien.
sacerd • arae Aug • inter • con fluent(es) • Arar(is) | et Rhodani | civitas •
Cad(urcorum) | ob merit[a] • eins | publ • posuit, s. Revue niimism.
fr. 1845 p. s;^^. Derselbe Name auch bei Caesar d. bello Gall. 8, ^2:
Ibi cum Lucterius apud suos cives, quondam integris rebus, multum
potuisset semperque auctor novorum consiliorum magnam apud barbaros
auctoritatem haberet.
18) (zu S. 673.) Sueton. Claud. 2: Claudius natus est lulio [rc.
lullo] Antonio, Fabio Africano conss. kal. Aug. Luguduni, eo ipso die,
quo primum ara ibi Augusto dedicata est, wo nur der Tag (i. Aug.),
nicht aber das Jahr für uns in Betracht kommt.
19) (zu S. 673.) Cass. Dio 54, t,2 (742/12): [ioQrrjv) xal vvv
TteQi xov xov Avyovörov ßcofibv Iv Aovyöovva rekoveiv, s. Büchner,
Lykiarchen, Philol. 50, i8gi, S. 758 A. 27. Wenn Drusus die vor-
nehmsten Häuptlinge aus ganz Gallien nach Lugudunum entbietet zu
einer festlichen Zusammenkunft, so lässt sich nicht bezweifeln, dass
ein Altar des Augustus den Mittelpunkt des Festes gebildet hat. Aber
der künstlerisch ausgeführte Marmoraltar von Lugdunum mag erst
zwei Jahre später fertig gestellt und dann beim Besuch des Kaisers
am I. August 744/10, dem Geburtstag des Kaisers Claudius, ein-
geweiht worden sein (Sueton. Claud. 2). Cass. Dio 54, 36: (Augustus)
iv yaQ rfj jlovySovviSi xa noXXa — — SiexQiße.
20) (zu S. 673.) Livius periocha 137: ara Caesari ad confluentem
Araris et Rhodani dedicata, sacerdote creato C. lulio Vercundaridubno
Aeduo. Inschriften der Priester nach Stämmen geordnet s. Bernard,
Le temple d'Auguste p. 86, und Ephem. epigr, i, 204 — 5. Liste der
Priester des Augustus u. der Roma s. Esperandieu, Epigr. rom. duPoitou,
Melle 1888, p. gif. Für die erste Kaiserzeit sind die Inschriften
nicht zahlreich. Wilmanns, Exempla 885 (Triumphbogen v, Saintes): C-
lulius C • luli Otuaneuni f • Rufus • C • luli Gedemonis nepos Eposte-
rovidi pron • | sacerdos Romae et Augusti ad aram quae est ad con-
fluentem praefectus fabrum. Boissieu, Inscr. d. Lyon p. 96. — Revue
arch^ol. III s. 12, 1888, p. 397 (Saintes): C. lulio, Conconnetodubni
filio, Voltinia tribu Victori, Agedomopatis nepoti, praefecto fabrum tri-
buno militum cohortis [belg]arum(?) sacerdoti Romae et Augusti ad
confluentem C. lulius Voltinia tribu Victor filius. Boissieu, Inscr. d.
Lyon p. 114: L. Osidio, Quieti filio Nervio — sa[cerdoti] ad aram
Caes(aris) n[(ostri) apud temjplum Romae et [August(i) injter con-
fluen[t(em) Araris] et Rhoda[ni] etc. Mommsen, Ann. d. Inst. 1853
p. 61, bemerkt zur Inschrift des L. Osidius : interessante per la
formola nuova del sacerdozio, che distingue fra l'ara de' Cesari ed
il terapio di Roma ed Augusto. Boissieu, Inscr. de Lyon p. 83
(Lyon): . . . Aed[uo] | summis [honoribus] j apud suos functo | sacer-
vir. 2. iJci .s])iuii.schc Krieg. S*^?
doti ad templ | Rom • et Aug • ad con fluent • Araris et Klio dani.
Andere gallische Städte folgten dem gegebenen Beispiele, z. U. Vienna,
C. I. L. XII 1845: flamines Romae et Aug., s. XII 983. i 121. 1371 —
73. AUmer, Temple d'Auguste et de Livie a Vienne, 1863. Rede
des Kaisers Claudius (Schluss, vgl. o. S. 360 A. 27): (Drusus) cum
a census novo tum opere et inadsueto Gallis ad bellum avocatus esset.
2. Capitel.
Der spanische Krieg.
Vorbemerkung. J^abclon, Monnaies I p. 31g. Imp. Caesar
Augustus (s. Kopf), R (Tropaeum über spanischen Rundschilden und
anderen Waffen) P. Carisius leg. pro pr.
i) (zu S. 675.) S. Spruner-Sieglin, Atlas antiquus t. 29: Hispania.
Borghesi, Oeuvr. 4 (2) 207. Zumpt, Commentationes epigr. 2, 2 ^^2.
Marquardt, Rom. St.-Verw. i^, S. 251. Mommsen, R. G. 5 S. 57 und
Monum. Ancyr. ^ p. 103. Humboldt, W. v. , Urbewohner Hispaniens^
Berlin 1821. Berlanga, Hispaniae anteromanae, Malaga 1881. Für die
Münzen sind statt des veralteten Werkes von Florez heute die Samm-
lungen von Delgado, Medallas autonomas, Sevilla 1871, und Heiss,
AI., Monnaies antiques de l'Espagne, Paris 1870, zu benutzen.
2) (zu S. 676.) Fischer, Th., Versuch einer wissenschaftlichen
Urographie d. Iberischen Halbinsel, s. Petermann's Geogr. Mittheil. 40,
1894, 249. 277, m. Taf. 17.
3) (zu S. 677.) Florus 2, ^;^: Sub occasu pacata erat fere omnis
Hispania nisi quam Pyrenaei desinentis scopulis inhaerentem citerior
adluebat Oceanus. Hie duae validissimae gentes, Cantabri et Astures,
inmunes imperii agitabant. Cantabrorum et prior et acrior et magis
pertinax in rebellando animus fuit. Cass. Dio 53, 25. Asturias monu-
mental, epigräfica y diplomatica, datos para la historia de la pro-
vincia por D. Ciriaco Miguel Vigil, i. 2, Oviedo 1887, s. Deutsche
Litteraturzeitung 1888 S. 734. Detlefsen, Philologus 30, 265; ;^2, 600.
4) (zu S. 677.) Die einzelnen Theile der Volksstämme schlössen
Freundschaftsverträge unter einander. C. I. L. II 2633 (Gastfreundschafts-
Vertrag V. J. 27 n. Chr.): gentilitas Desoncorum ex gente Zoelarum
et gentilitas Tridiavorum ex gente idem Zoelarum | hospitium vetustum
antiquom | renovaverunt — • — egerunt [ Arausa Blecaeni et Turaius
Clouti Docius Elaesi | Magilo Clouti Bodecius Burrali Elaesus Clu-
tami I per Abienum Pentili magistratum Zoelarum | acta curanda.
Die Väter der Genannten mit ihren barbarischen Namen können wir
uns denken als Zeitgenossen des Augustus. Vgl. Plin. n. h. 3, 3, 38:
^58 VII. 2. Der spanische Krieg.
lunguntur iis Asturum XXll populi — — in his Gigiirri, Pesici, Lan-
cienses Zoelae und Ptolemaeus 2, 6, 28.
5) (zu S. 678.) Strabo 3 p. 155: (ot oQeiOL) tm "Aoel tQayov &vov6i,
Kai tovg aiy^^ialonovg X(vt i'Tcnovg' noiovöi de Kai eKaroi-ißag eadGrov ysvovg
eXXrjvLKäg.
6) (zu S. 678.) Borghesi, Oeuvr. 2, ^^^.
7) (zu S. 678.) Diodor. 5, 30: xQavr] de 'laXxä neQixid'Evxai^ (leycc-
Xag i6,oxag i'^ avr&v e'/^ovza , Kai ira^ueyed-}] (pawaölav mi(pEQOvxa roig
yQ03(.iii'oig (Gelten u. Celtiberer). c. 34: q)0Q0v6i de (d. Lusitaner) KQavi]
Kai t,i(p)] TTaQanh'jö.a Totg Kelr[ßy]Q6LV, s. Forbiger, Alte Geogr. 3 S. 27.
8) (zu S. 678.) Anders wird die Münze des T. Carisius erklärt,
C. I. L. 11 Suppl. p. LXXXVIII: galeam Gallicam Alaudarum
legionemque quintam.
9) (zu S. 678.) Lancia spanischen Ursprungs, Varro b. Gellius n. a.
15, 30. Celtisch Diodor. 5, 30: ag eksivoi Xaymag KaXovßiv. Celtiberisch
Borghesi, Oeuvr. 2, 337.
10) (zu S. 679.) Reiter mit Rundschild und Lanze mit iberischer
Unterschrift s. Delgado, Medallas autonom. 3 t. 151 (llgone) n. i.
2 — 5. 9, t. 152, 10 — 13. Serv. z. Aeneid. 7, 732: Scutum loreum quo
utuntur Afri et Hispani. Bei den Siegeszeichen über Asturer und
Cantabrer sieht man nur den nationalen Rundschild, den auch Diodor.
5, T,;^ dem keltischen grossen Schild entgegenstellt: onXl^ovtai. öi ttveg
rCov KeXri.ßriQOJV FaXanKOig ^vqeoig Kovcpoig, XLVEg 81 KVQriaig kvkXo-
xEQEöLv aöTT.löcov EiovGaig xa ^eyEQ'y]. Vgl. Cetra Livius 21, 21, versicolor
cetra Silius Italic. 3, 278. Besser sieht man diesen nationalen Rundschild
auf einer Münze von Sagunt, s. Mersan, Rev. num. franc;. 1846 p. 5 pl. i
n. 5—6 = Delgado 3 t. 165 n. 39 — 40. Bei der gewöhn-
lichen Erklärung, die statt des Rundschildes das Labyrinth oder
ein Amphitheater oder einen Circus (so du Mersan) erkennen will,
brauchen wir uns natürlich nicht aufzuhalten : es ist vielmehr ein Rund-
schild, in der Mitte mit Riemen für den Ellenbogen; zwischen Buckel
und Schildrand sind Griffe für die Hand; vor dieser Innenseite des
Schildes zwei Lanzen, rechts ein Dolch.
11) (zu S. 679.) Auf anderen Münzen (Delgado 3 t. iio n. 19
— 20) sieht man am Fuss des Siegeszeichens auch Bogen und Köcher.
12) (zu S. 679.) Strabo 3, 4, 15 p. 163: UeXxaaxai ö' anavTsg,
ft)g eiTVEiv, v7tfjQ'S,av "IßtjQEg Kai Kovcpoi, Kaxa. xhv ottIiG^op Sia xag Xrjözeiag
— — - anovrio) Kai 6(pEv86vrj Kai iiayaiQa iqä^Evoi. Es war nur irr-
thümlich, wenn man unter den spanischen Trophäen auch eine Doppel-
axt hat entdecken wollen.
13) (zu S. 679.) Mon. Ancyr. 5, 39 ed. M.^ p. 124: signa mili-
taria complur[a per] alios d[u]ces amissa devicti[s hostibu]s re[ci-
VII. 2. Der spanische Krieg. o^jg
pejravi ex Hispania . Fälschlich hat Bergk die Rückgabe dieser
Feldzeichen auf dem Panzer des Augustus von Primaporta wieder-
erkennen wollen. Arch. Zeitung 28 N. F. 3, 1870, S. 23. Bonner
Jahrbb. f. Alterth. im Rheinl. 1870 S. 202.
14) (zu S. 680.) Vgl. Nipperdey zu Tacit. ann. i, 5. C. I. L.
II 2581 (Lugo): [i]mp. Caesari PauUus Fabius Maxumus legat. Caesaris
(vor 727/27, COS. 743/11). Waddington, Fastes des prov. Asiat. No. 5g,
und — , Melanges de nuraism. II p. 138!!". (sein Bild pl. VIII i — 3).
Henzen, Acta fr. Arval. p. 185. Mommsen, Mittheil. d. athen. Inst. 16,
1891, 235.
15) (zu S. 680.) Mommsen, R. G. 5,57 A.: Ks triuraphirten über
Spanien, abgesehen von dem wohl politischen Triumph des Lepidus:
im J. 718/36 Cn. Domitius Calvinus (Consul 714/40), im J. 720/34
C. Norbanus Flaccus (Consul 716/38), zwischen 720/34 und 725/29
L. Marcius Philippus (Consul 716/38) und Appius Claudius Pulcher
(Consul 716/38), im J. 726/28 C. Calvisius Sabinus (Consul 715/39),
im J. 728/26 Sex. Appuleius (Consul 725/29). Die Schriftsteller er-
wähnen nur den Sieg, den Calvinus über die Cerretaner (b. Puycerda
in den östl. Pyrenäen) erfocht (Cass. Dio 48, 42; vgl. Velleius 2, 78
und die Münze des Sabinus mit Osca Eckhel 5, 203).
16) (zu S. 680.) Mit diesen Kriegsbefürchtungen hängen vielleicht
Mauerbauten in Spanien zusammen, die in Inschriften der Zeit des
Augustus erwähnt werden (C. I. L, II 3426: M • Cornelius • M • f |
Gal • Marcellus • aug(ur) | quinq ■ murum • a porta | Popillia • ad turrim |
proximum • ped • CXTVI • et | ultra • turr • p • XI • d • d • f • c • i ■ q • p,
II 3425: Cn • Cornelius | L • f ■ Gal ■ Cinna | Ilvir | murum • long • p •
CII I ex • d • d • f • c • i • q ■ p) , die aber vielleicht schon in die Zeit
der Schlacht von Actium gehören.
17) (zu S. 680.) Orosius 6, 21, i lässt den Krieg beginnen: anno
a. u. c. DCCXXVI impcratore Augusto Caesare sexies et bis M. Agrippa
consulibus (726/28). In diesem Jahre mögen die Bergvölker Einfälle
gemacht haben, was um so glaubwürdiger erscheint, als Sex. Appuleius
in diesem Jahre (allerdings schon im Februar) triumphirte ex Hispania.
Allein dazu passt nicht, wenn er 6, 21, 21 sagt: Cantabrico hello per
quinque annos acto — — Caesar Romam rediit.
18) (zu S. 680.) Cass. Dio 53, 22 erwähnt die Reise nach Spanien
noch im J. ■]2']i2']. Sueton. Aug. 20: Externa bella duo omnino per
se gessit Delmaticum et — — Cantabricum. 26: (consulatum)
octavum et nonum Tarracone init. C. I. L. XIV 2240: k. Mai. [imp.
Caesar in] Hispania fuit (728/26). S. u. S. 371 A. 26.
19) (zu S. 680.) Vgl. Pfitzner, Gesch. d. röm. Kaiserlegionen,
Lpzg. 1881. Mommsen, R. G. 5, 59 A. Monum. Ancyr. ed. M.- p. 69.
"xnO VII. 2. Der spanische Krieg.
Boissevain, De re militari Hispaniarum provinciarum aetate impera-
toria, Amsterd. 187g. Ritterling, De legione Romanorum X Gemina,
Lpzg. 1885 p. 105 tituli aetatis hispanicae: II 2545 C. Iu[lius] Victor.
II 4151. II 4176. V 932. V 7255. II 1016. 1691. IX 4122 (Aequi-
culi) : • • [sajbidius • C • f • Pap ■ prim • pil [" le]g • V • et • leg • X • et •
leg • VI • ita • ut • in [leg •] X • primum • pil • duceret • eodem [que te]m-
pore • princeps • esset • leg • VI • praef • [q]u[inq • • ca]esar ■ divi • Aug •
[f] • et • Ti ■ Caesar • A[ug • i — Jdem// a • dony^cu/^ielia • [c]n • f .
Pupilla • iixsor — — [cjrispina • neptis. XI 3312: A. Octavio A. f.
Liguri I tr. mil. II vir. j centuriones leg. VI | ex Hispania. j
20) (zu S. 680.) Eine directe Ueberlieferung haben wir nicht
über die Legionen, die den cantabrischen Krieg führten; es ist aber
mehr als wahrscheinlich, dass die drei Legionen, die später die Be-
satzung bildeten, auch den Krieg mitgemacht haben, ebenso wie die
Veteranen der spanischen Colonien.
Spätere Besatzung: Colonialmünzen:
: I und II (Acci)
IV und VI (Caesaraugusta)
V Alaudae (Emerita und Corduba)
X (Gemina) (Emerita, Corduba,
j Caesaraugusta).
Vgl. Boissevain, De re militari p. 6 — 11. Ritterling, De leg. X Gemina
p. ig u. 27. Auch die legio Villi Hispana möchte Wilmanns, Exempla
1443, für diesen Krieg in Anspruch nehmen, wahrscheinlich eine
der alten caesarischen, zum ältesten Bestand des augustischen Heeres
gehörig.
21) (zu S. 680.) Die Dreitheilung wird mehrfach betont, z. B.
Orosius 6, 21, g: tres legatos cum legionibus suis in tria castra divisos
tribus aeque agminibus obruere repente moliti.
22) (zu S. 681.) Segisama = Sesamon (b. Burgos). Orosius 6,
21, 3. ZeyiGu^a^Iovlia Ptolemaeus 2, 6, 50 ed. Müller i p. 167 u. 170.
Ephemeris epigr. 2 p. 246. Florus 2, t,t, : ipse (Augustus) venit Segisamam,
castra posuit, inde tripertito exercitu totam Cantabriam amplexus efferam
gentem ritu ferarum quasi quadam cogebat indagine.
2 2)) (zu S. 681.) Bergidum (Vienzo) zw. Asturica und Lucus Aug.
= BioyiSov OXaovtov Ptolemaeus 2, 6, 29 ed. Müller i p. 159. Inschriftl.
C. I. L. II 4248, vgl. Hübner C. I. L. II p. 363. Florus 2, S3' primum
adversus Cantabros sub moenibus Bergidae proeliatum; hinc statim
fuga in eminentissimum Vindium montem.
24) (zu S. 681). Cass. Dio 53, 25 {j2g/2^): avrog de 6 AvyovCrog
7C(j6g T£ rovg "Aörv^ag v,cä nqog xovg Kavxäßqovg ujia .STioXsfiijösi', y.al
VII. 2. Der spanische Krieg. 5yi
iitstör} i^rjTS nQOöeycoQOvv old rs inl xoiq SQv^voig incuQÖ^svot.^ ^rjze ig
yBiQaq öiä te xo to5 nlrid'ei ikavrovGd-ai. ymi Slo. xo anovxiaxal x6 tcXecGxov
elvai tisöav^ Kai TtQoOexi aal TtQuyi-iata avxa noXld, ei' Ttov Kivri^Btt]^ xu
x£ v7iEQÖiE,ia asl itooy.axala^ißccvovxeg Kai iv xotg Koikoig xoig xe vkco-
ÖEGtv iveÖQEvovxEg naQEL'/ov^ iv ktto^co TtavxdnccGtv iyivExo, Kai 6 fiev ek
XE xov Kafidxov Kai ek xoiv (pQovxiöav voö'qGag ig TaQQccKfova dvE'imQrjöE
Kai iKEl TiQQCOÖXEL.
25) (zu S. 682.) Strabo 3 p. 165: (ot 'Pco^aiot) iitEaixi^ovxo Öe
iK xTjg AKVixaviag 'lalEn&g Suc xag övö'/coolag. Floru.s 2, ;^^, 49: nee
ab oceano quies, cum infesta classe ipsa quoque terga hostium caede-
reiitur. Ebenso Orosius 6, 21, 4.
26) (zu S. 682.) C. I. L. XIV 2240: [imp • caesare viii t • stajtilio •
Tanro ■ II • cos • (728/26) | [I. f. . . .] k • Mai • | [imp • caesar in] Hispa-
nia fuit | [imp. caesare viiii m. iu]nio Silan ■ cos • (729/25) | [1. f . .]
non • lun • | [imp ■ caes]ar • in Hispan • fuit.
27) (zu S. 682.) Anthol. Palat. VI 161 ed. Dübner i p. 186:
KQivayoQov.
'EöTtEQiov MaQKEXXog dvEq'fp^Evog TtoXifioio
GKvXocpoQOg KQavaTjg xiXßa nag IxaXirjg,
i^avd-i]v TtQCOxov ekeiqe yEVEidSa' ßovkEto TtaxQig
ovTcog, Kai ni^iljai, natöa Kai avöoa XaßEiv.
VI 242: . .
KQLvayoQOv.
^Hoi in EVKxaiT] xdds QE^ofXEv iqcc xeXelg)
Zrjvl Kai wSivuiv iiEiXlyGi AQxifiiSi.
Toi&t. yccQ ov^bg o^iaifiog ex ä'/voog Ev^axo d-i^Geiv
xb nQ&xov yEvvav ii'id'EOtGLV Euq.
^at[iovEg aXXcc diy^oiG&E Kai avxiKa x&vd an lGvXcov
KXav6i,ddi]v [Bergk] noXir^g a^Qig ayoixs xqiyog.
Marcellus im cantabr. Kriege s. Monum. Ancyr. ed. Bergk. p. 1 1 1 .
Dort ändert der Hsg. KXavdiäöriv statt des überlieferten EvKXELÖrjv.
28) (zu S. 682.) Cursus bonorum und Geburtsjahr des Tiberius
Mommsen, St.-R. i^ 557 A. 3. C. I. L. I^ p. 335: Ti • Aug • natal •
(16. Novbr. 712/42) u. p. 316: Ti. Caesar togam virilem sumpsit
imp. Caesare VII IM. Agripp[a] III cos. (a. 727/27 Apr. 24).
Sueton. Tiber. 9: Stipendia prima expeditione Cantabrica tribunus
militum fecit. Inschriften, die dem Tiberius in Spanien gesetzt wurden,
sind mehrfach erhalten, aber aus etwas späterer Zeit: C. I. L. II i 1 13.
1529 (Ulia). Ephem. epigr. 2 p. 249 no. 325 (Tarraco), 3 p. 45 no. 33.
Dessau, I. L. p. 39. Münzen: Delgado 2 t. 34 n. 114 (Gades): Ti.
Claudius [Nero], 1,^ (Ilerkuleskopf) ; n. 118 — 22 (s. Kopf).
-i'7 2 VII. 2. Der spanische Krieg.
29) (zu S. 682.) Aehnliche Bildung [1 uini ine]ronis: Pais,
Supplem! Ital. p. 118 no. 898. Sueton. Tiber. 59:
Fastidit vinum, quia iam sitit iste cruorem.
Tarn bibit hunc avide, quam bibit ante merum.
30) (zu S. 683.) Cass. Dio 56, 43: KoQOKOtrai' yovv xlvu h]6ri]v
iv ^IßrjQCcc a'K^döavra. to (.dv JtQ&rov ovt(o di oQyiig ißyev oSöte %al tü5
^coyQrjGciVti avrbv nivie v.cd sinoßi ^VQLccdag e7ti,Kr]ov'^ai,' iTtsu iTieiötj
SKav Ol TtooßTjXd'Ev, out£ Tt xaxüi' ELQydßaro vmI tioogItl ymi tc5 a.Qyv-
QUO c'xfl'l'W inXovzLöE.
31) '(zu S. 683.) I. Gr. Sicil. 1683 (Rom).
^2) (zu S. 684.) C. Antistius Vetus, Praetor in Spanien,
,, M ,, (cos. 724/30),
(cos. 748/6).
Die beiden Consuln (Vater und Sohn) können leicht verwechselt werden,
und sicher ist die Beziehung der Inschriften auf unsern Antistius Vetus
keineswegs. Vgl. Pauly-Wissowa, Realencyclopäd. i S. 2558 No. 47. 48.
Ueber die älteren Antistii aus Gabii s, C. I. L. XIV p. 278 n. 4.
Antistiana, Stadt der Cosetaner in H. Tarraconensis (Itinerar. Antonin.
p. 398), erhielt ihren Namen wohl von dem Praetor.
Ueber den Alpenkrieg des Antistius s. o. I S. 330. Ueber die Be-
theiligung des Fumius und Agrippa, die Florus 2, 30, 51 noch nennt,
s. unten S. 374 Anmerkung 38.
Münzen der Antistii s. Babelon I p. 143 u. Borghesi, Oeu\T. i, 347.
C. I. G. 2222 =^ Dittenberger, Sylloge 276 (Chios) :
— a vcc v'i 3t — 2raq>vkov
VTtaQ'/^ovroav TtQog rovg XeIov nQißßEig, avay£tvio6\ii6v^ tcov ijuGTolriv Avri-
öriov OvETSQOg rov ttqo ifiov avd^vJTar\ov]^ \ dvÖQog EnicpavEGxdxov^ xara-
'AolovQ^&v tri y.ciO'oXiY.ri fxov [Trpo] ^■^'[(TJet rov [■r]('»?)[?]^^*' '^^ '"^^^ ^'^''
TTQO i^ov dv&VTidrcov yQag)EVT\^c( ^ (pv^XarxEiv y.al rriv vtceq Tovrav (pEQO-
fiivfjv £Tti6roXi]v Ou£T£[^og] | svloyov rjytjßd^ijv' vöteqov 6e i'/MVEgov
fjiEQovg f§ «vrr/.a[TK] ardöEiog TtEot tcöv xarcc fiEQog ^i]r}]^ccT(oi> iv(T)v'/6vrog
dirj[Kov^ Ga y.a.1 ■KCixd. xrjv £^i]v Gvvri&Eiav naQ eymxeqov ^lEQOvg E711(.ie-
[Xeö] xequ ysyQau^Eva i^xriGa vTtOfivrjfiaza' [a ijaßav acd Kaxa t6 eki-
\^ßuX\lov ETtiGxrjGag evqov xotg (isv iQ6i>o(^i)g aoyaioxdxov ö6{y)(ia[xog^
Gvvy.h'jxov dvxiG^cpoJdyiGfiay yEyovorog AovyJtp {2)vkXci xb öeivxe\qov
vTtdxoii,, [a. 80 V. Chr.] fi; co f.iaQxv(Qrj&)EiGi, xoig XEiotg, oGa imEo 'Poi^alcoi'
6i\^E&r}} v,dv xE Mt&Qiödxi]v c:vdQayci&ovvxEg yai vti avxov k'na'&ov [Appian.
Mithr. 25, 46] 17 Gvv[KX'r]] xog ft(6jtxwg EßEßaicoGEv uncog vöfiotg tc xort a&s-
Gu> Kcd ömaioig [;(((Wi']|rfa, (a) EGyov oxe xfj'Pco^aLCOv {cpi)Xiu ':rQ0Gi]{X)d'0\u
Iva XE vTib ju.?/^' (pxivi\ovi'\ | xvttco coGlv d(^Qyi6vx(ov 1) dvxaQy^ovxaVy 01 xe
naq avxoTg ovxeg 'P&)[fifaJ|( o)i xoig Xeiov vnay.ovaGiv vö^oig. AvxOKQd-
VII. 2. Der spanische Krieff. o-r o
roQog öe d'eov viov 2\£\\ßciGzov to öyöoov [a. 728 26] vnccxov intaio-
li-j{v) TtQog (X)SLOvg yQU(povt\og || — — — — \caev rrji/ nohv i(n)v-
&\sTO — — — — J. Zw. d. Vni. Consulat (26 v. Chr.) u. 14 n. Chr.
(f Aug.). Nach Waddington ist der Con.sul 748/6 gemeint. C. I. Att.
3, 589 (Vater Cons. 748/6, Sohn 776/23): 'O ör](iog \ Fuiov '^v&iatcov !
Falov vlbv OvixsQa (Vater gemeint). Jahrb. d. Preuss. Kunstsamml. 9,
1888, S. 91 No. 448 (Pergamon, co.s. 748/6): 6 (JtjIjuo?] | Fuiov 'Av-
[T\i6xLov \Ovix£Qa\ I 7rcT^a)i'[o;J v.cd £vei)y\ixr]v\. Wacklington, Fastes
d. prov, Asiat. No. 63. Vell. 2, 43: huius Veteris consuiaris ac
pontificis, duorum consularium ac sacerdotis patris.
Einen Clienten der Familie in Spanien finden wir als Duumvir
von Calagurris lulia (in d. Prov. Tarraconensis) bei Delgado 3 Taf. 1 04
No. 18: L. Baebio P. Antestio (in Ligatur geschr.).
T,^) (zu S. 685.) Sueton. Aug. 29: Tonanti lovi aedem con-
secravit liberatus periculo cum expeditione Cantabrica per nocturnum
iter lecticam eins fulgur praestrinxisset servumque praelucentem ex-
animasset. Cass. Dio 54, 4 (732/22): xov xov /iiog xov B^ovxavxog
ETCLTiaXov^evov vaov Kd&iiQcoGev. Phrygische Inschriften: ^il ßQovxcovxi,
s. Mittheil. d. athen. Inst. 19, 1894, S. 311 No. 9 — 11. Cohen i^,
178 — 80. 184— 86 p. 88— 89 <m. Abbild.). C. I. L. P p. 328 (i. Sept.):
lovi tonanti in Capitolio. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 78 (vgl. 81):
Aedes in Capitolio lovis feretri et lovis tonantis — — feci. lupp.
Tonans (restaur.) : Duruy-Hertzberg i, 297. Die Festversammlung der
Säcularspiele (737/17) versammelte sich [in Capitolio ante aedem lovis]
Maximi et ante aedem lovis Tonantis, Monumenti Antichi i, 1891,
Tav. A. V. 21.
34) (zu S. 685.) S. d. Stellen: Monum. Ancyr. ed. M.- 159 — 60.
Weismantel, Die Erdbeben des vorderen Kleinasiens in geschichtl.
Zeit, Progr. von Wiesbaden 1891.
35) (zu S. 685.) Sueton. Aug. 82: quotiens nervorum causa marinis
albulisque calidis utendum esset, contentus hoc erat, ut insidens ligneo
solio, quod ipse Hispanico verbo duretam vocabat, manus ac pedes
iactaret. Die Ausleger suchen den Badeort im heutigen Dax (französ.
Dep. Landes), Aquae Turbellae; seine heissen Quellen (25—62" Cels.)
sind Schwefel- und kalkhaltig und wurden später im Alterthum viel-
fach benutzt.
36) (zu S. 686.) Anthol. Palat. IX 419 ed. D. 2 p. 87:
KQivayoQov.
Krjv ^vypv 'EQKvvaiov, 7) ig nv^axov UoXosvxa
ekd-y %al Aißvzäi' kqccGtisÖov ^EajtEQiöcov
KataaQ o 7tovXv6eßa6xog, ccjia xXsog eIgiu fKiivta
■nüvx)]. nvQi'iin]g vSuxu ^ctQxv^ia'
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 2^
■i-i VII. 2. Der spanische Krieg.
oiüi yciQ ovde nigi^'^ Sqvtoiiov ccTtstpaiÖQvvccvro,
XovTQa nal ijnsiQfov aöGexaL ä^icpoxiqodv.
37) (zu S. 686.) Sueton. Aug. 85: INIulta varii generis prosa ora-
tione composuit — aliqua de vita sua, quam tredecim libris Canta-
brico tenus hello nee ultro exposuit. S. Peter, Hist. rom. fragm. p. 252
No. I. Nach No. 2 waren sie dem Agrippa und Maecenas geweiht
und wurden also vor 742/12 herausgegeben.
Chronologie der letzten Jahre.
38) (zu S. 686.) Florus 2, 2,2,: haec per Antistium Furniumque
legatos et Agrippam hibernans in Tarraconis maritimis Caesar accepit.
Die Chronologie des Florus ist folgende : Augustus verlebte den
Winter 728/26 — 729/25 in Tarraco, im Sommer 729/25 erschien er
selbst wieder auf dem Kriegsschauplatz, die Ergebung der Feinde
entgegenzunehmen. Die Thaten des Antistius, Furnius und Agrippa
fallen also in den Anfang des J. 729/25,
Allein dagegen erheben sich Bedenken. Wie wunderbar ist die
Reihenfolge der Namen: warum wird nicht Agrippa an erster Stelle
genannt? war er damals überhaupt in Spanien? In das J. 729/25
fällt der Höhepunkt seiner Bauthätigkeit. In diesem Jahr war er in
Rom; sein Haus brannte ab, er bezog den Palast des Augustus und
verheirathete dessen Tochter an den Marcellus. Wenn Agrippa in
diesem Jahre in Spanien war, so ist Augustus damals nicht iv ccTtoQco
navrdnaatv (Cass. Dio 53, 25) gewesen und vor Sorgen krank nach
Tarraco zurückgekehrt, sondern hätte dem Agrippa wie im sicilischen
Kriege den Oberbefehl übergeben. Dass Beide nicht gleichzeitig in
Spanien waren, ergibt sich auch aus Vellei. 2, 90: Hispaniae nunc ipsius
praesentia nunc Agrippae — multo varioque Marte pacatae. Ebenso
war auch Furnius im J. 729/25 noch nicht in Spanien; wir finden ihn dort
erst im J. ^^2/22; damals verachteten ihn die Aufständischen, ort
vsaörl aqpfxTO, als aneiQov (Cass. Dio 54, 5); er kaim also nicht schon
drei Jahre früher den Krieg dort geleitet haben. Die Ausrede, dass
Florus den Vater, Cassius Dio den Sohn meine, ist abgeschnitten.
Der Vater war auf Bitten des Sohnes nach der Schlacht von Actium
als Antonianer begnadigt. Dass Augustus ihm ein Heer anvertraut
haben sollte für den mühsamen Gebirgskrieg , ist eine Annahme, die
bei seinem Alter und seiner Vergangenheit geradezu ausgeschlossen
ist. Wenn Vater und Sohn auf demselben Kriegsschauplatz thätig
waren, so müssten wir von jedem Historiker, der verstanden sein will,
einen erklärenden Zusatz erwarten. Beide Historiker reden also nur
von dem jüngeren Furnius (cos. 737/ 17).
VII. 2. Der spanische Krieg. ^-jr
Florus liat also die Feldherren des spanisclien Krieges in chrono-
logischer Reihenfolge genannt: C. Antistius Vetus commandirte 729/25,
C. Furnius ~i2i2J22\ Vipsanius Agrippa beendigte den Krieg 735/ 19.
Es ist also ein sehr ungeschickter Ausdruck der rhetorischen Dar-
stellung des Florus, dass Augustus in Tarraco die Kunde von den
Erfolgen dieser drei Feldherren erhalten; dort erhielt er nur von
Antistius Vetus Nachricht. Florus hat also, um die Sache kurz ab-
zumachen, den Bericht seines Gewährsmannes, des Livius, unverhältniss-
mässig zusammengezogen.
Cass. Dio 53, 25 (a. 729/25): Fäioq de 'AvriöxLog nfjoaenoXifiriös
XE amoig iv rovT(o xcd Gvji^vcc 'nareigyaöaro ^ ov'/^ ort nul cc^slvcov
zov AvyovOrov 6xQC(Xi]yoQ i]v^ aXX oxi ncaacpQOvijöavxsg avxov oi ßuQ-
ßaQOi Ojitdöf x£ xoig Pw^aloig i^coQi^Gav xul ivi,%ij&}]6av. %al ovriog
EKUvog xi XLva elaßav^ %al Tixog ^exa xavxa KaqiGLog xrjv re ActyKiuv
xo (xtyiGxov xcöv Aöxvqcov 7t6h6fia EKleicp&ev eUe nal cikka noXlu TtaQEGn]-
Guxo. Vgl. 54, 5 (a. -j^l/iz). Man darf in dieser Stelle nicht den
Vornamen Titus in Publius ändern, weil ein Münzmeister des Augustus,
Publ. Carisius, die spanischen Siege und die Gründung von Emerita
verherrlicht (Babelon 2 p. 68 No. 166 ff. Borghesi, Oeuvr. 2, 22)S).
Es gab auch einen Münzmeister tles lulius Caesar Namens Titus Carisius
(Mommsen, R. Münzw. S. 651. Babelon i, 313), der nach meiner
wohl sicheren Conjectur (s. o. II S. 138 — 39 A. 19), die Flotte des
Augustus gegen Sex. Pompeius commandirte. Auf ihn könnte man
eine verstümmelte Inschrift von Bilbilis in Hispania Tarraconensis be-
ziehen, C. I. L. II Suppl. 5852 (= 265*, Bilbilis): Imp. Caesar!
Augusto I T. C[arisius?] (cf. XII 1028) T. f. | Vielleicht war
Publ. Carisius sein Sohn, der als Legat seines Vaters seine kriegerische
Laufbahn begann und später Legat des Kaisers wurde; desshalb ver-
herrlicht er auf seinen Münzen die spanischen Siege und Colonien
des Augustus. Vgl. dagegen Schiller, R. K.-G. i S. 207 A. 4.
39) (zu S. 687.) Cass. Dio 53, 27 (a. 729/25): Avyovaxog
iCev xavxd XE iv xoig noU^Oig ETTQa'^E , aal xo xov 'lavov xE^Evta^a
avoii&Ev dl' avxovg ekIecöev. Oros. 6, 21, 11: ita tunc secundo per
Caesarem, quarto post Urbem conditam clausus est lanus (nach der
Einnahme von Lancia). Vgl. IMonum. Anc. ed. M.- p. 50. Monum.
German. Auct. antiq. 12, 135 (Cassiodor. ed. Mommsen): (729/25, cf.
734/20) His conss. Cantabros Germanos Salassos Caesar perdomuit.
40) (zu S. 687.) S. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 12. C. I. L.
XII 3148—9 (Nimes): Imp. Caesari Divi • f | Augusto • cos • nonum |
designato • decimum | imp. octavom (729/25).
41) (zu S. 687.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 58: iterum autem
in consulatu decimo ex [pjatrimonio meo IIS quadringenos congiari
376 VII. 2. Der spanische Krieg.
viritim pernumer[a]vi. Vgl. Cass. Dio 53, 28. Diese ausserordentliche
Spende bei der Heimkehr aus Spanien fällt in das J. 730/24. Sie
macht die Annahme von Cichorius (Rom u. INIytilene S. 41 A.) un-
möglich, dass Augustus noch vor Ende 729/25 nach Rom zurück-
gekehrt sei; Augustus hat sein 10. Consulat nicht in Rom, sondern
noch auf der Reise angetreten; vgl. u. S. 401 A. 13.
42) (zu S. 687.) Ueber L. Aemilius s. Borghesi, Oeuvr. 2, ^;i2;
4, 70; 5, 289. Cass. Dio 53, 29 (a. 730/24): oi 6s öi) KdvraßQOi oT
Tc AörvQEg, wg rajjtcTTßr 6 AvyovGxog £k rf;^ IßiiQiag^ ylovKiov AlfiiXiov
uQiovza avTTjg y.azaXntäv^ anriXläyi]^ inccvi6Tt]6av, ymI ni^'t\>(xvisg itQog
xov Aifiiktov, 7TqU> Kai oxiovv incpf^vaC ot, öhov xe %cd aXXa xivu %c(Qi-
ßaß&ai Tc5 öxQax£v(xaxt ßovXsG&ai k'cpaöav^ %ay. xovxov GxQaxiooxag 6v'/vovg
cog Kcd zofiiovvxag avxcc Xaßövxeg e'g xe yco^icx ccvxovg eTtixrjdsid öcpiöLv
iöriyccyov Kai yiaxecpovEvßav . ov ^evxoi oial eTil noXv rjö&yjßav' xf]g xe yaq
X<OQag avxav drjcod'EL6'>]g nul xwjav xiviov Kav&evxcov, xö t£ fxEyiöxov x&v
y^EiQ&v xoig dsl aXtaKOnivoig a.7toy.onxoi.iivoiv^ xay^tcog h/ßiQÜiQ^)]6ttv. Vgl.
Mommsen C. I. L. I p. 559. Paully-Wissowa i, 580 No. 115. Cassiodor
nennt statt dessen den L. Laraia. Abh. d. sächs. Ges. d. W. 1861,
8, 628. Monum. German. Auct. antiq. 12, 135: (730/24) His conss.
Astures et Cantabri per Luciam Lamium perdomiti.
43) (zu S. 687.) Strabo 3 p. 165: xfig ö' diiovoiag %al xovxo
Xiysxai xijg KavxußQoav, oxi ccXovxsg xivsg ccvaTtenrjyoxsg inl x&v 6xavq&v
Enatuvi^ov.
44) (zu S. 688.) Strabo 3, 4, 17 p. 164: v.al yaq xiuva ^'y^reQsg
eKreivaVj tcqIv aX&vai, yMvu xov TtöXefiov xov iv Kavxäßqoig^ y,al naidlov
ös, Ssdefiivcov cdy^^aXwxoiv x&v yovicov xal adeXcp&v, enxetvs nüvxag^
KsXsvGavxog xov naxQog, OtdrjQOv KVQisvöav , yvvi] Sh xovg GvvaXovxag.
Oros. 6, 21, 8: ad voluntariam mortem servitutis timore concurrit.
45) (zu S. 688.) Cass. Dio 54, 4 (a. 732/22): ot Kdvxaßgoi oi'
TS "AaxvQSg iTCoXs^irjöav av&ig^ oinot fisv Slo: xs xQvcp'qv y.at öt oifi6xt]xa
xov KceQLöLOv, OL ÖS Si] KdvxaßQOi, STtSLÖr] SKsivovg xs vsioxSQt^ovxag
yöd'ovxo yal xov uqyovrög 0(po3v rdi'ov OovQviov y.axSipQovt^Gav, ort. xs
vscoßxl a.cpl'Axo yal oxi ünsLQOv avxbv r&v 7ra^' suvxoig Tigayfiuroav slvat
s'öo^av. ov fXEvxot nal iv tc5 s^yco xotovxog ßcpiGiv scpccvt]^ ctlX 't]xxt]d-svxsg
ccfiipotSQOi vn avxov {y.al ykq xä KaQiölco TtQOßrj^vvsv) iöovXcod')]6av.
46) (zu S. 688.) Ueber C. Furnius (cos. 737/17) Teuffel-Schwabe,
R. L.-G. 209, 9. S. o. Anm. 38. Zu seinen Clienten mag gehören
C. I. L. VI 3429: D • m • ' L • Fumio Festo evoc • Aug- fecit Turrania
Apolauste b • m.
47) (zu S. 688.) Cass. Dio 54, 5 (a. y^2/22): ot 6' "AarvQsg tag
xdyLßra ycoQiov xs xi noXtoQKOvvxeg a7tt]Xdd-)]6av Kai f-idp] (.isxd xovx
iviKi]&r}6av, ovxe't' dvxT]Qav dXX^ sid^vg iyeiQio&ijaav.
VII. 2. Der s|).inische Krieg. "^11
48) (zu S. 688.) Der Name Cantaber bei römischen Sklaven und
Freigelassenen ist nicht häufig; vgl. jedoch C. I. L. VI 14366: D • m
Cantaber Aug Hb | Callisticini (sie) | alumno. XII 1976: A Lucilius
Cantaber.
4g) (zu S. 688.) Vellei. 2, 90: Has igitur provincias (Hispanias)
tarn diffusas, tarn frequentis, tarn feras ad cam pacem abhinc annos
fcrme quinquaginta perduxit Caesar Augustus, ut quae maximis bellis
nunquara vacaverant, eae sub C. Antistio ac deinde P. Silio legato
ceterisque postea latrociniis vacarent. P. Silius Ners^a cos. 7,34/20.
C. I. L. III 2973 (Aenona, Dalmatia): P • Silio | P • f • pro • cos |
patron. II 3414 (Carthago Nova): P • Silio • leg • pro | pr • patrono !
colonei. Eph. ep. 3 p. 13. Vgl. Zippel, lUyrien 247. Die Zeit des
Silius steht nicht ganz fest, wahrscheinlich regierte er bald nach 734,20
die tarraconensische Provinz.
50) (zu S. 688.) Hieronymus z. Jahre Abrah. 1997: Cantabri res
novas molientes opprimuntur. Cass. Dio 54, 11.
51) (zu S. 689.) Seit dieser Zeit stand Agrippa zu den spanischen
Städten in einem ganz besonderen Verhältniss; das zeigen die Münzen
(vgl. Babelon 2 p. 555, Mionnet, Supplement i p. 27 no. 152 ft'., p. ^2.
78. 83) bei Cohen i" p. 175 ff.:
Gades:
No. 8. Agrippa (s. Kopf m. corona rostr.), Vjc Municipii patronus (Acro-
stolium).
„ 9. „ „ „ „ „ „ „ „ parens (Acro-
stolium).
„ 10. „ „ „ „ „ „ „ „ patronus parens
(Acrostolium).
„ II. (Kopf des Hercules m. Löwenh. u. Keule), ]^ jNIunicipii parens
(Acrostolium).
,, 12. R M. Agrippa cos. III.
municipii parens.
p. 177 Caesaraugusta :
,, 13. M. Agrippa L. f. cos. III (s.Kopfm. cor. rostr.), ^ Scipione et Mon-
tano Ilvir C.C. A.
(Städtegründer
m, 2 Stieren).
„ 14. ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, „ R Titulo et Mon-
tano Ilvir C.C. A.
(Städtegründer
m. 2 Stieren).
XI 8 VII. 2. Der spanische Krieg.
Carthago Nova:
No. 15. M. Agrippa Q. V. I. N. Hibero. prae. (Kopf), f^ L. Bennio
praef, (Trophäen).
52) (zu S. 68g.) Man hat sich vergebliche Mühe gegeben zu
ergründen, welche Legion früher den Beinamen Augusta geführt habe.
Ritterling, De leg, X gemina, protestirt mit Recht dagegen, dass die
zehnte gemeint sei. Vgl. Boissevain, De re militari p. 8 u. 10. C. I. L. II
Suppl. p. LXXXVIII.
53) (zu S. 68g.) ,,Die von Uscher, R. Zeitt. S. 3g6, angenommene
Rückkehr des Agrippa bereits im April oder Anfang Mai nach Rom
stimmt zu den von Dio berichteten Thatsachen nicht und geht auch
nicht nothwendiger Weise aus Frontin, de aq. c. 10, hervor, da die
Eröffnung der Virgo auch in seiner Abwesenheit stattfinden konnte",
Schiller, R. K.-G. i S. 208 A.
54) (zu S. 68g.) CLL. II 2703 (Astures transmont., a. g — lon.Chr.):
Imp • Caesari • Augusto • Divi • f | cos • XIII • imp • XX • pont • max |
patr . patriae • trib • pot • XXXII | /////////////// | //////// sa-
crum. Strabo 3 p. 156: rovg re yuQ Gvviyovxag l'tL vvv fxcdiara zu
XrjGrTjQia KavrdßQovg aal rovg yeirovevovrag avzolg '/MriXvGev 6 I^eßaGrog
KaiöaQ, y.al avri rov ttoq&elv rovg r&v 'Pco^ialav övfificcyovg 6rQarevov6t,
vvv VTISQ Tüöv PoifiaLcov ol' Tc Kfoviaüol Kcd Ol TtQog raig m]ycdg rov
"IßrjQog ohovvrsg IIIy]viovl(5ol. Im J. 738/16 versuchten die Cantabrer
noch einmal eine Empörung. Kriege gegen die Asturer werden auch
später noch erwähnt. C. I. L. XI 3g5 (Ariminum, vgl. Borghesi, Oeuvr.
4 (2), 218): M • Vettio donis donato • hello Britan | donis •
donato • ob res • prosper[e] | gest • contra Astures (im J. 66 n. Chr.).
55) (zu S. 6go.) lustin. 44, 5, 8: Nee prius [perdomitae pro-
vinciae] iugum Hispani accipere potuerunt, quam Caesar Augustus per-
domito orbe victricia ad eos arma transtulit populumque barbarum
ac ferum legibus ad cultioris vitae usum traductum in formam pro-
vinciae redegit. Oros. 6, 21, 21: Cantabrico hello per quinque annos
acto totaque Hispania in aeternam pacem cum qua dam respiratione
lassitudinis reclinata ac reposita Caesar Romam rediit. Strabo 6, 4, 2 :
vöxarovg Se Kccvrdßqovg^ ovg KcaeXvßsv 6 ^aßciörbg KatöccQ. Sueton.
Aug. 2 1 : Domuit autem partim ductu partim auspiciis suis Canta-
briam. ]Mon. Ancyr. ed. M.- p. 103: Gallias Hispanias provincia[s — ■ —
pacavi].
56) (zu S. 6go.) Lucus Augusti in Spanien C. I. L. II p. 35g.
Kubitschek, Imper. Rom. ig7. C. I. L. III g834. Vgl. Arch.-epi-
graph. Mitth. 11, 1887, S. 8g, s. dort die Litteratur. C. I. L. II 2638:
. . Memm[i]us . . . [fil] | Anies • Barbarus | sacerdos • Romae • et Aug ,
ad • Lucum • Aug • flamen • provinciae • Hispa niae ■ citerio[r]is • | trib •
VII. 3- Neuordnung des Westens. 37 Q
mil • leg • I • Ttal[i]cae • an • LVIUI • h • s • e. Asturicae Augustae Plin.
3, i8. Liicus Augusti (Span.) s. Marquardt , St.-Verw. i- p. 256.
57) (zu S. 6go.) Mela 3, i : In Astyrum litore Noega est oppi-
dum et tres arae, quas Sestianas vocant, in peninsula sedent et sunt
Augusti nomine sacrae. Vgl. Ptoleraaeus 2, 6, 3: ZriöxLov (jjXlov) ßafioC^
mit der Anmerk. von K. Müller. Plin. n. h. 4, iii: Neri et super
Tamarici, quorum in peninsula tres arae Sestianae Augusto dicatae.
Forbiger, Alte Geogr. 3, 13 sucht die Arae Sestianae in Gallaecia
(= Cabo Villano). Movers, Phoeniz. 2 S. 648, vergleicht die ZtjaziaQiav
uKQuv (Ptolem. 5, i) und hält auch den spanischen Namen für punisch.
Wahrscheinlich jedoch ist L. Sestius, cos. 731/23, gemeint. Ephem.
epigr. 3, 15. Klein, Verwaltungsbeamte i, 92. 94, und — , Fasti con-
sul. 731/23. Jahrb. d. Preuss, Kunstsamml. 1888 S. 92 No. 329.
Viereck, Sermo graecus p. 40 n. S. u. B. VII C. 5 A. 29.
Die Inschrift S.-B. der Berl. Acad. 1861 S. 835 = C. I. L.
II 2 703 : Imp . Caesari • Augusto ■ Divi • lul • f [ cos • XIII • imp • XX • pont ■
max ■ I patr • patriae • trib • pot . XXXII | /////////////// | /.////// (radirt
L • Sestius cos. 73123?) sacrum (9 — 10 n. Chr.), hat mit den arae
Sestianae nichts zu thun, mag man sie nun an der Nordküste oder
oder an der Westküste (C. I. L. II p. 374) suchen.
58) (zu S. 690.) Eine Personification des vom Augustus be-
zwungenen Spaniens sieht Heibig, Führer durch Rom i (Lpzg. 1891)
S. 7, auf dem Panzer der Augustus-Statue von Primaporta.
59) (zu S, 690.) Lanciani, Bull, comunale di Roma 1889 p. 26fif.
(Foro di Augusto) : Imp • Caesari | Augusto • p • p • | Hispania ulterior {
Baetica quod | beneficio eius et | perpetua cura | provincia pacata
est [ex?] auri[?] | p • C.
3. Capitel.
Neuordnung des ^A^estens.
Vorbemerkung. Müller, L., Numism. d'Afrique 3 p. 108 n. 84:
luba Rex (s. Kopf m. königl. Stirnbinde), ß: KhoTtdzQu ßaaihGöa (ihr
Kopf m. königl. Stirnbinde).
i) (zu S. 691.) In Bezug auf die spanische Provinzialaera, die
vom I. Jan. 716/38 ausgeht, scheint Augustus damals nichts geändert
zu haben, s. Kubitschek u. d. W. Aera in Pauly-Wissowa's Real-
encyclop. S. 17 d. S.-A. Nr. XXIX.
2) (zu S. 691.) Appian. Iber. 10 1 (Schluss): nac rcva avd-ig acpiotcc-
fievcc ^lovXiog Katöan 6 zov Fatov Ttatg, 6 SeßaGxog snLKXyjv, i^^LQCoöarOy
Kai i'^ inelvov jitoi öokovöl 'Pa^aioi xriv Ißrjoiav, rjv öi} vvv Icnaviccv
^gQ VII. 3. Neuordnung des Westens.
naXovßiv, ig r^ia öiaiQHV ymI 6TqaTy]yovg Inine^Treiv^ evrjGiovg ^ev ig la
ovo 7; ßovXij, rbv 6e x^ixov ßaödevg ig)' Ö6ov öoKiiidöeisu. Vgl. Cass,
Dio 53, 12.
3) (zu S. 691.) Vgl. Mommsen, R. G. 5 S, 58 A. i, Marquardt,
R. St.-Verw. i- S. 253 A. 4 — 6, entschied sich für das Jahr 727/27
und bezog die Worte des Kaisers „in utraque Hispania" auf das
kaiserliche und senatorische Spanien. Vgl. Mon. Anc. ed. M.^p. i2on. 2.
4) (zu S. 692.) Livius 28, 2: Poenus cum castra tum forte ad so-
ciorum animos in Baetica continendos in fide haberet. Vgl. ]Mon.
Anc. ed. IM.- p. 120 n. i. Da Livius sicher im Jahre 727/27 noch
an seinem Werke arbeitete, so ist die vereinzelte Anwendung des
Namens Baetica nicht auffallend. Detlefsen, in den Commentationes
Mommsenianae p. 23 fif., behandelt die Geographie Spaniens ausführ-
licher in Verbindung mit der Chorographie des Augustus und Agrippa ;
er glaubt an den Maassen des Plinius zeigen zu können, dass
die Eintheilung aus der ersten Zeit des Augustus sich schon beim
Varro nachweisen lässt und auf den Pompeius 705/49 zurückzuführen
ist. Agrippa's Eintheilung und Messung sei in's J. 727/27 zu setzen,
die Weltkarte in der Porticus Vipsania zeige aber noch die ältere
Eintheilung Spaniens vor dem J. 727/27. Das ist eine sehr künstliche
Annahme. Auch die Theilung der Halbinsel beim Ausbruch des
Bürgerkrieges zwischen Caesar und Pompeius, auf die D. sich beruft,
ist rein militärisch und beweist nichts für unsere Frage, vgl. Philolog.
30, 1870, S. 65.
5) (zu S. 692.) Orosius adv. pagan. i, 2, 73 (ed. Z. p. 27):
Hispaniam citeriorem — — posita in Nostri maris litore Carthago
determinat. Dicuil. i, 4 (ed. Parthey): Baetica finitur ab Oriente saltu
Carthaginiensi.
6) (zu S. 692.) Vgl. den Brief des Asinius Pollio v. J. 711/43.
Cicero ad fam. 10, 31: (saltus Castulonensis) nunc frequentioribus la-
trociniis infestior factus est.
7) (zu S, 693.) Vgl. Sieglin, Atlas antiquus t. 28 — 29. Plin. n.
h. 3, 2, 6: Tarraconensis autem adfixa Pyrenaeo totoque eius a la-
tere decurrens et simul ad Gallicum oceanum Iberico a mari trans-
versa se pandens Solorio monte et Oretanis iugis (Sierra Morena) Car-
petanisque (Sierra de Gredos) et Asturum a Baetica atque Lusitania
distinguitur ; nach Partsch, Darstellung Europa's S. 26. Ursin, Nie.
R. af, De Lusitania provincia Romana, Helsingiae 1884; fasti d. Statt-
halter p. 122, cf. 127.
8) (zu S. 693.) C. I. L. X 680 (Surrenti, cf. Langer, De censibus
p. 24, Ritterling de leg. X p. 19): T. Clodio. C. (f.) . . . . | Pro-
[culo] I praef. fab[r] | tribunus mil [. . . leg iiii] | Scythicae . leg [
VII. 3- Neuordnung des Westens. ^Sl
ab imp] | Caesare . Aug[usto misso pru] | censore . ad Lus[itano.s].
Cass. Dio 53, 22, 5.
9) (zu S. 693.) Strabo 3, 4, 20 p. 166: 7; 81 Xoini] KaLöaQog
iöri' Tti(X7C0vrai. 6 v% avrov ovo TtQEößevrcä, övocat^yixog rs aal vTtariKÖg.
6 (isv arQarrjymbg e'^mv 6vv avxa TtQißßivxriv^ 6iKaiodoTi]6cov ylvöixavotg
xoig naqc(K£i^ivoig rjj BaiXL%f] — — — 1) [ös'\ i.oi7crj (avxrj d' ißxlv 1)
TtXsiöxrj xiig 'l/ir/^t«g) viib xü vitaxiziö rjysfiovi ßXQaxiav xe lyovxi ä'^tö-
Xoyov xQiüv Ttov xay^axcov Kai n^eößevxccg XQeig. (hv 6 jiiev ovo l'%cov
xccy^axci naQacpqovQH xijv naqav xov /iovQiov näöav — • — — xriv (J'
it,fig TtaQOQELOv fiixQt TlvQrivTi]g b Sevxeqog x&v TiQeaßsvx&v fisxa xov
ixEQOv xc'iyi.icirog ETtiaxoTtei, 6 de xQixog x^v ^EGÖycaav — — — bIgI öe
KCil inLxQonoi xov KalauQog, mTtrKol ävÖQSg, ot öiavifiovxeg xa '/orjaaxcc
xoig 6xQC(xi(axaig elg xrjv 8ioi'/.i]Giv xov ßiov.
10) (zu S. 694.) Ueber den iuridicus Hispaniae citerioris (C. I. L.
IX 1572) s. Mommsen, Ephem. epigr. 4, p. 224; 7, p. 122 nr. 397.
11) (zu S. 694.) Tac. ann. i, 78: Templum ut in colonia Tarra-
conensi strueretur Augusto, petentibus Hispanis permissum datumque
in omnes provincias exemplum; vgl. Nipperdey's Anm.; s. O. Hirsch-
feld, Zur Gesch. des röm. Kaiserkultus, S.-B. d. Berl. Akad. 1888,
S. 840. ]\Iommsen, R. Staatsr. 2*', 757 A. i. Cult d. Augustus in Bae-
tica Herrn. 17, 642:
[po]ntif(ex) Caesari[s Aug(usti)J primus (unbekannter Ort Alcalä)
C. I. L. II 3350;
pont(ifex) divi Aug(usti) (Urgao) II 2 1 1 5 ;
pontifex Caesarum (Anticaria, aus d. Zt. des Tiberius) II 2037.
2039. 2040;
pontifex domus Augustae (Urgao) II 2105: flamen sacr(orum) pub(li-
corum) municip(ii) Alb(ensis) Urg(aonensis) , pontifex domus
Augustae; vielleicht zusammenzufassen;
pontifex Augg (unbek. Ort; Azuaga) II 2342;
pontifex Aug(ustalis) (Carmo) II 1380;
ex d(ecreto) d(ecurionura) c(olonorum) c(oloniae) R(omulensis)
II II 88;
Obulco II 2132: flam. pontif. Aug.
12) (zu S. 694.) Altar des lebenden Augustus s. C. I. L, II 471,
3349; s. d. Münze von Tarraco bei Cohen i^ p. 158 no. 728: Deo
Augusto (Aug. im Strahlenkranze hält eine Siegesgöttin und das
Scepter); vgl. Eckhel, d. n. i p. 58.
13) (zu S. 694.) Anthol. Palat. IX No. 307 ed. Dübn. 2 p. 62:
^iXlTTItOV.
0otßov avrjvafisvrj zldq)v)] Ttoxe, vvv ccpixeikev
KalöaQog ek ßcofiov ulava ^£Xc(f.i7tEXc<Xov'
•382 VII. 3- Neuordnung des Westens.
£jc öe &eov &ebv evqev a^Eivova' Aiqxot8r]v yaq
Ejj&riQCiGa^ Q'eXel Zfiva xov Ah'Eaörjv.
'Pt^av d' ovK cLTto yT]g ^rixQoq ßdXEVy all' aitb itEXQi]q'
KciLöccQi ft?; XLKXEiv ovÖe Xi&og Svvcixai.
14) (zu S. 694.) Quintilian. 6, 3, 77: Augustus nuntiantibus Tarra-
conensibus palmam in ara eins enatam: Apparet, inqiüt, quam saepe
accendatis.
15) (zu S. 695.) Tarraco s. Hübner, Hermes i S. 77 == Rom.
Herrschaft in Westeuropa S. 167. Henzen, De civitatibus liberis
p. 17—18.
16) (zu S. 695.) Cyclopische Mauern von Tarraco Hermes i,
86 A. I.
17) (zu S. 696.) Der Colonie Tarraco fehlt allerdings der Name
Augusta ; dennoch braucht man aber mit Hübner nicht an eine Gründung
des lulius Caesar zu denken. Wenn sie nach 727/27 gegründet wäre,
würde jener Beiname allerdings nicht fehlen; andrerseits scheint der
Name Triumphalis darauf hinzuweisen, dass Veteranen, die eben den
dreifachen Triumph 725/29 mitgemacht hatten, dort angesiedelt wurden.
Auch Mommsen (Hermes i, 98 A.) hält Tarraco für eine Militärcolonie
des Augustus.
18) (zu S. 696.) Florus ed. Jahn p. XLIII ed. Halm p. 108:
si quid ad rem pertinet, civitas ipsa generosissimis auspiciis instituta;
nam praeter Caesaris vexilla, quae portat, triumphos, unde nomen
accepit, adest etiam peregrina nobilitas. Quippe si vetera templa
respicias, hie ille colitur corniger praedo, qui Tyriam virginera portans
dum per tota maria lascivit, hie amisit et substitit, et eius quam
ferebat oblitus subito nostrum litus adamavit; vgl. Hermes i, 97 A. 2.
19) (zu S. 696.) Puente d. diablo: Laborde, Monum. de la France
t. 55 — b. Auch der grossartige Aquaeduct v. Segovia stammt wahr-
scheinlich (C. I. L. 11 p. 379) aus der Zeit des Augustus; Hermes
I, 126.
20) (zu S. 696.) Hübner, Antike Bildwerke in Madrid S. 287
No. 67g. MarmorreUef (2 m X 0,7 i m) mit Gruppen kämpfender Reiter,
wohl Römer mit Helmen und Schilden und Iberer, die am kurzen,
struppigen Haar kenntlich sind. Ihre Pferde sind mit Stricken ge-
zäumt. — Gute Arbeit.
Dieses Fragment wurde zusammen gefunden mit einem andern,
das einen Triumphzug darstellte, in der ,,Calle mayor", wo vermuth-
lich ein Ehrenbogen stand; möglicher Weise enthalten sie Episoden
aus Augustus' cantabrischem Kriege. Das zweite Relief ist verloren.
21) (zu S. 697.) Sueton. ed. R. p. 6i: (ut..) Augustus uero, nam
forte expeditione Cantabrica aberat, supplicibus atque etiam minacibus
VII. 3- Ncuordnuiif,' des Westens. 3^3
per iocum litteris cfllagitaret, ut sibi de Aeneide, ut ipsius uerba sunt,
vel prima carminis hypographa vel quodlibet colon mitteret.
22) (zu S. 697.) Monum. Ancyr. ed. ]M.^ j). 132 — 133: Tl^bg
i^e e^ ^Ivdiag ßaödecov TCQeößeiat 7tolXcc%i.g dTteGtccXi'iaav ^ ovdmore TtQo
tovrov xQovov cxpd'BLGaL TtaQcc 'Pcofiaicav rjysfiovi. T'Y\v i]fieriQav q^iUav
i]S,ioiGciV Sia Ttosüßecav BaöraQvai Kcd S^vQ^ai, Xßt 2aQ(iaroiv ol inixäSe
ovxiq xov TuvdiSog Ttoxci^ov. Vgl. d. Anmerk. von Moramsen und von
Bergk. p. 112 — 13: Indische Gesandtschaft an Augustus s. Friedländer,
Sittengesch. i^ S. 45, geleugnet von Letronne, jM6m. de Tacad. d. inscr.
10 p. 226. Beauvoir Priaulx, O. de, Journ. of the R. Asiatic Society 17,
1860, p. 309; 18, 1861, p. 345. Reinaud, Relations pol. et commerc.
de l'empire rora. avec l'Asie Orientale, Comptes Rendus 1863
p. 67 — 108 (p. 69 M. Anton., Auguste etc.), und Journal asiatique
1863 p. 115.
23) (zu S. 697.) Boissevain, De re militari provinciarum Hispan.
aetate imperat. , Amsterd. 1879. Vgl. Ritterling, De legione X Ge-
mina p. 24 — 26: De castris legionis X Gem.
24) (zu S. 698.) C. I. L. n 4616 (lluro, „litt. opt. saec. 11"?):
L • Marcius • Q • f • Gal • Optatus | aedil • Tarracone • 11 • vir • llurone
et • II • vir • quinquennalis ■ primus praefectus Asturiae . tribun . milit | le-
gionis • secundae . Augustae | annor . XXXVl . in Phrygia decessit.
25) (zu S. 698.) C. 1. L. IX 4122 (Corbarae) s. o. S. 370 A. 19.
26) (zu S. 698.) C. I. L. II 5807 (ViUasidro, vgl. 2916) = Eph.
epigr. 4 p. 20 no. 27, vgl. C. 1. L. 11 2919='—'^: [t]er . Aug[u]st . dividitj
[p]rat . leg . IUI j [et] agrum Se'[gisaJmon. Auch die Grenzen des Ge-
biets von Lancia wurden von Augustus genau bestimmt. Vgl. Schulten,
Das Territorium legionis, Hermes 29, 1894, 485. C. I. L. 11 460
(Lusitania): Imp. • Caesar • Aug . pon max • tri • pot XXVIII | cos • Xlll •
pater • patr (p. C. 5/6) term • Aug • inter • Lanc | opp • et • Igaedit.
27) (zu S. 698.) C. 1. L. 11 4240: Q- Porcio • Q fil.|Quir.Vetustino|
Cantabr. luliobrig. 4192 (Tarraco): C. Annio • L. f. |Quir. Flavo | lu-
liobrigens ] ex gente Canta|brorum | provincia Hispajnia • citerior.
28) (zu S. 698.) C. I. L. 11 p. 52. Vgl. die Litteratur: Ptole-
maeus ed. Mueller i p. 139. Marquardt R. St.-Verw. i" S. 257. Monum.
Anc. ed. M.'^ p. 119. Cass. Dio 53, 26 (729/25): 7Tc<vaaf.ievov öe
xov TcoXe^ov xovxov 6 Avyovßtog toucj ^ev cicprjXiKEöxiQovg xCov öxQaxLca-
xcov aq)rins Kai noXiv amoig iv ylovGLxavicc xt]}' Avyovöxccv H^iqixav
KdXov^evrjv xTtöort s'öcoks. Lsidor. orig. 15, i, 6g: Emeritam Caesar
Augustus aedificavit, postquam Lusitaniara et quasdam oceani insulas
cepit, dans ei nomen ab eo, quod ibi milites veteranos constituisset,
nara emeriti dicuntur veterani solutique militia. Frontin., Rom. Feldm.
2 S. 51 Lachm.: scio in Lusitania finibus Emeritensium non exiguam
■iSa VII. 3. Neuordnung des Westens.
per mediam coloniae perticam ire flumen Anam, circa quod agri sunt
adsignati qua usque tunc solum utile visum est; propter magnitudinem
enim agrorum veteranos circa extremum fere finem velut terminos
disposuit, paucissimos circa coloniam et circa flumen Anara. — IMünzen
der Stadt s. Mionnet i p. 31, Cohen I^ p. 149 u. Delgado, Medallas
aut. d'Espagn. 2 t. ig.
2g) (zu S. 6g8.) Digest. 50, 15, 8, i: In Lusitania Pacenses et
Emeritenses iuris Italici sunt.
30) (zu S. 6g8.) C. I. L. II 474: M • Agi'ippa • L • f • cos • III
trib ■ pot • III (738/16 — 739/15). Agrippa vollendet 738/73g d. Theater
von Emerita, nachdem er die Cantabrer besiegt.
31) (zu S. 6g8.) C. I. L. II 472 (Emerita): [imp. cjaesari [aug-
cos . . .] imp • VIII I [tr ■ pot . . m. agrippa L. f.] cos • III j [principi
optim]e merito. Wegen der VIII. imperatorischen Begrüssung muss
diese Inschrift gleich nach der Gründung der Colonie zw. 72727
u. 734/20 — 735/19 gesetzt sein. Die anderen spanischen Colonien
wurden später gegründet, namentlich im Jahre 73g/i5, s. Cass. Dio
;^2) (zu S. 6g8.) Barcino s. C. L L. II p. 599. INIarquardt, R.
St.-Verw. i^ S. 256. Kubitschek, Imp. Rom. p. 189.
^^) (zu S. 69g.) Gascon de Gotor, Zaragoza artistica monu-
mental e histörica i. 2, Zaragoza i8go — 92. C. I. L. II p. 406.
34) (zu S. 69g.) Dertosa s. C. I. L. II p. 535. Marquardt, R.
St.-Verw. i2 S. 256.
35) (zu S. 6gg.) Ilici. IMünzen s. C. I. L. II p. 479. Delgado
3 t. 152.
36) (zu S. 6gg.) Tucci s. C. I. L. II p. 221. Marquardt, R,
St.-Verw. I- p. 257.
37) (zu S. 6gg.) Astigi s. C. I. L. II p. 201. Marquardt, R. St.-
Verw. i^ p. 257.
38) (zu S. 699.) Col. Romula s, Marquardt, R. St.-Verw. i^
S. 257. Münzen: Delgado 2 t. 67 n. i (C. Romula): perm. [Divi]
Aug, Mionnet 1 p. 24 u. Suppl. i p. 42. Cohen i^ p. 151 no. 622.
39) (zu S. 6gg.) Acci s. Kubitschek, Imper. Roman, p. 138.
Münzen: Mionnet, Suppl. i p. 50 — i no. 278 — 82. Delgado 3 t. 86.
Grotefend, Ztschr. f. Alterth. 1840 S. 654. Cohen i'^ p. 152. Wegen
Ruscino s. v. Sallet's Ztschr. f. Num. 11 S. 119.
40) (zu S. 69g.) Strassen des Augustus in Spanien s. INIoramsen,
R, G. 5 S. 67. C. 1. L. II 4g 20 (b, Ilerda): [imp. Caesar divi| f | [au-
gustus co]s ■ XI • imp • X-Ill I [tribunic. potjestate • XVI (746/747)
[pontifex majximus | [via ajugusta; cf. 4g23. 4g24 — 25.
VII. 3- Neuordnung des Westens. -58 '^
41) (zu S. 6gg.) Via Augusta. C. I. L. II 4697: Imp. Caesar
Vespasiamis . . . (a. 79 p. Clir.) . . viam Aug. ab lano ad Oceanum re-
fecit. 4721: (Domitianus) . . . al) arcu unde incipit Baetica viam Aug.
[restituitj. 4686 (Baetica): Imj) • Caes • Augjustus • tr • po • XXX | p •
m • cos • XII • pa | ter patriae (7 — 8 n. Chr.). 4701 a, 752/2 (Baetica):
Imp • Caesar • Divi ■ f | Augustus • cos • XIII • trib | potest • XXI • pontif •
max I a • Baete • et • lano • August | ad • oceanum | J.XIIII. Erhalten
sind ausserdem die Meilensteine des Augustus No. 66. 71. 75. 77. 81
an der Küste: C. I. L. II 4702 — 4706. — Viae Castulonens. : C. I. L. II
493 I : Imp ■ Caesar • Augustus | Divi • f • cos • XI | tribunicia • potestate •
XVI I imp • XIIII • pontufex • max. /^ (746/8 — 47/7). Viae a Carthagine
Nova exeuntes: C. I, L. II 4936: Imp • Caesar • Divi • [f] | Augustus •
co[s]-XI I tribunic • potest- XVI | imp ■ XIIII | pontif- maxim | XXII (a.
747/7); aus dems. J. 4937 — 38. C. I. L. II 4868 (Bracara): Imp •
Caesar • Divi • f • Aug | pont • maximus • imp ■ XV (scr. XX) • consul [
XIII • trib ■ potest • XXXIV (11 — 12 n. Chr.) • paj | ter • patriae • Brac |
I • I • I • I. — C. I. L. II Suppl, 6215 (Via Bracara Asturicam): Imp.
Caesar Divi f | Aug pont maximo | [imp.?] XV [rc. XIV] cos XIII trib
pot I XXI pater patriae (752/2).
42) (zu S. 700.) Florus schliesst seine Erzählung des cantabrischen
Krieges mit den Worten 2, ;^s: Favebat consilio natura regionis; circa
enim omnis aurifera est et chrysocoUae miniique et aliorum colorum
ferox. Itaque exerceri solum iussit. Sic Astures nitentes in profundum
opes suas atque divitias, dum aliis quaerunt, nosse coeperunt. Vgl,
Hoeck, Rom. Gesch. I, 2, 212; Hirschfeld, Verwaltungsbeamten i, 72flf.
43) (zu S. 700.) Revue arch6ol. III S. 11, 1888, p. 139 — 140 =
Bull, communale di Roma 1887 p. 318 (Lingot de plomb) Rom
« SOCIET • ARGElT
FOD • MOSr ■ ILVCR
(Ilucr viell. := Ilurco in Spanien.)
GALENA
sur un des cötes:
P • DR • N
Ob diese Gesellschaft Besitzerin der Silbergruben war oder nur
Pächterin, ist nicht zu entscheiden. Zur Zeit des Augustus waren
sicher noch keineswegs alle Bergwerke im Besitze des Kaisers. Tacitus
ann. 6, 19 erwähnt in Spanien Ciold- und Silberbergwerke, die erst
unter Tiberius kaiserlich wurden.
Tg5 VII. 3. Neuordnung des AVestens.
44) (zu S. 701.) Reformen des Augustus in Africa: S.-B. d.
Sachs. Ges. d. W. 1852 phil.-hist. Cl. 4 S. 213 — 5.
45) (zu S. 702.) S. Tissot, Fastes d'Afrique No. 38: L. Autronius
L. f. L. n. Paetus pro cos • an. DC[CXXV] ex Africa XVII k. Septemb.
46) (zu S. 702.) Ueber L. Sempronius Atratinus s. o. II S. 148
A. 30; vgl. Tissot, Fastes d'Afr. No. 39. C. I. L. I^ p. 50 (a. 733/21):
L. Sempronius L. f. L. n. Atratinus a. DCCXXXII procos. ex Africa
IUI idus Oct. — Das S. C. v. J. 729/25 mit dem Namen des Sempron.
Atratinus s. S.-B. der Bed. Akad. 1889 S. 966; vgl. Teuffei, R. L.-G.
§ 289, 10.
47) (zu S. 702.) Florus 2, 31: Pariter Marmaridas atque Gara-
mentes Qüirinio subigendos dedit; potuit et ille redire Marmaricus,
sed modestior in aestimanda victoria fuit (a. 748/6), Vgl. Monum.
Anc. ed. M.^ p. 170.
48) (zu S. 702.) Tissot, Fastes d'Afr. No. 40. Plinius n. h, 5,
5, 36 s. u. A. 71. C. I. L. P' p. 50 (a. 735/19): L. Cornelius P. f.
Baibus procos. .a. DCCXXXIV ex Africa VI k. April. — L. Cornel.
Baibus cos. 722/32 zu unterscheiden von seinem Oheim cos. 714/40
s. juUien, F., De L. Cornelio Balbo, Paris 1885. Vellei. 2 , 5 1 : ex
privato consularis. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 170 — 71.
49) (zu S. 702.) Passienus s. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 18.
Borghesi, Oeuvr. 5, 159. Teuffei, R. L.-G. § 268, 5. Consul 750^4, in
Africa ca. 756/3, s. Tissot, Fastes d'Afrique No. 47; wegen d. orna-
raenta triumphalia: Vellei. 2, i 16 (s. o. Cossus Cornelius). Seine Münzen
s. Müller, L., Numism. d'Afr. suppl. p. 43: imp. Ca[es] . . . Divi f. p.
p. 5^ L. Pass[ienus] Rufus imp.
50) (zu S. 702.) Strabo 17, 3, 15 p. 833 : avsXi]q)&t) näUv —
vno KaiGaQoq xov 0£oi5, Txt^iiparrog iiioiKOvg 'Pco^aiav Tovg TtQOcuQOv-
fiivovg Kcd twv 6TQcai,03tCov rivccg^ nal vvv si' xig aXXi] KccX&g oiKStrai,
rüv iv Aißvri tioXscov. Plutarch. Caesar 57. Cass. Dio 43, 50.
51) (zu's. 703.) Abb. der S. G. d. W. 8, 1861, S. 657: a. 28.
Augusto VI et Agrippa. bis consul. Chartago restituta est idus lulias.
Boutkowski, Dictionn. numism. i p. 570 <(576)>.
52) (zu S. 703.) Carthago s. C. I. L, VIII p. 133. Kubitschek,
Imper. Rom. p. 147. Cass. Dio 52, 43 (a. 725/29): Trjv KaQpjööva
ETtaTCMKiöev ort 6 AsTtidog [ligog xi avrrjg riQy]iiG)K£i kol öicc toOto xa
8i%aia xiqg aTtoiKiag öcp&v XEXvyJvai, iöonet. Labarre, F., Die römische
Colonie Carthago, Potsdam 1882 (4°). Appian am Schluss der Libyca
c. 136 setzt die Gründung der römischen Colonie in das Todesjahr
des Dictators: (hds — — ^ Pcofiaioi — — KaQy^^rjdova %axi67ia^jccv xs Kai
GvvoiKiöav av&ig iisxa extj xT]g KaxaßKacpfig SKaxov aal ovo. Er fährt
dann fort: aXX' ode ftev d'äöaov avijQsd'tj jr^og (xüvy e^^-ö'^öv iv rw
VII. 3- Xeuordnunp des Westens. -^Sy
'Pcofiaicov ßovkevrt]Qio3, 6 ö exbCvov naig ^lovhog KatöaQ, 6 SeßaGzoq
E7tiv,X')]6Lv^ ivxv/iov dfja Tcdg vnoyQacpcdg xov naxQog Gvvcoklöe xr}v vvu
KccQirjöova, dyiuxccxa ^ccXt.6xci £XctVf^g, cpvXa^dfievog rfjg ndXai xo inccQaxov
oiKTfjxoQdg xe 'Pcofiaiovg ft£v avxbv XQiö'iLliovg fidXiGxa Ttvv&dvofica, rovg
Ö6 XoiTiovg in xav TtSQioincov Gvvayaysiv .
53) (zu S. 703.) Tertullian. de pallio i : post longas Caesaris
moras moenia Carthagini Statilium Taurum imposuisse.
54) (zu S. 703.) Cass. Dio 49, 43 (721/33): xov xs Bokxov te-
Xevx/jöavxog ovdsvl ti]v ßaGilelav avxov fdcoxsv, dXk ig xd xüu ^Paiiaioyv
e'&vi] avxi]v ißiyQaipEv.
55) (zu S. 703.) luba II s. Visconti, Iconogr. gr. 3, 270. Testa
di Giuba II: Ann. d. Institute ^^ p. 412, Monum. d. I. 6 t. 57,
3 — 4; vgl. L'Univers: Afrique vol. 2 (Numidie). Museo Torlonia N0.44.
Waille, De Caesareae monumentis, Paris 1891, Titelbild, luba II? roi
de Mauretanie Bull, archeol. du comite des trav. bist, et sc. i8gi
p. 256 pl. XVIII. Musees d'Algerie: Cherchel p. p. Gauckler, Paris 1895
p. 112 no. 2 tete de luba II? Stammbaum bei Plagge (s. u.) S. 4 und
de Vit, Onomasticon s. v. p. 612. — Görlitz, A., lubae II reg. Maur.
vita et fragm., Bresslau i. 1848; 2. 1862. Plagge, W., De luba II rege
Mauretaniae, Diss. v. Münster 1849. La Blanchere, De rege luba
regis lubae filio, Paris 1884. Rühl, Fr., Jbb. f. cl. Phil. 1 17, 543. Niese,
B., Hermes 13, 36 A. Mommsen, S.-B. d. Berl. Akad. 1883, 1145.
Ueber seine Schriften: Keller, L., De luba Appiani Cassiique Dionis
auctore, Diss, Marburg 1872. Peter, H., Ueber den Werth der histo-
rischen Schriftstellerei von König Juba IL von Mauretanien, JMeissen
1879, Progr. Reuss, F., De lubae regis historia romana a Plutarcho
expressa, Wetzlar 1880, Progr. Wellmann, luba eine Quelle des Aelian,
Hermes 27, 389. Müller, F. H. G. 3, 467. — Münzen: Müller, L.,
Num. d'Afrique 3, p. 103 flf., vgl. Suppl. Mionnet 6 p. 592 ff.; 9 p. 215.
Revue num'. franc, 1842 p. 312. 336. Numismatic Chron. I 6, 1843/4,
p. 183. Rollin et Feuardent p. 651. luba und Kleopatra: Imhoof-Blumer,
Portraitköpfe hellen. Volk. T. VIII 19. 20.
56) (zu S. 704.) Mommsen, R.-G. 5 S. 628 A. hält die Erzählung
des Cassius Dio (s. u.) über die Schicksale des luba für irrig zunächst
wegen des Alters der Cleopatra, „da die — — etwa 719 geborene
Cleopatra unmöglich sich im J. 724 hat vermählen können". Allein
wir haben oben (S. i 70 A. 25) gesehen, dass Cleopatra vor dem J. 719/35
geboren wurde. — Der Bericht des Cassius Dio ist aber allerdings
insofern „anticipirend", als der Historiker beim Tode der ägyptischen
Königin ganz passend einen UeberbHck über das Schicksal ihrer
Kinder einflicht. — INIommsen fährt fort: „Wäre er (luba) vor 729
König von Numidien gewesen, und hätte nur der Umfang seines Ge-
ogg VII. 3. Neuordnung des Westens.
bietes damals sich verändert, so würde er seine Jahre von der ersten
Einsetzung und nicht erst von 729 an zählen." Allein daraus müssen
wir eben nur schliessen, dass er in Numidien noch nicht König war.
Alles ist in Ordnung und zugleich in Einklang mit Strabo und Cassius
Dio, wenn luba vor der Schlacht bei Actiura in seine Heimath geschickt
wurde, um sie, gestützt auf die Sympathien seiner Landsleute, vor
einem Angriff des Antonius zu schützen; er hatte dort also nur eine
aQyi] (CD, 53, 26); erst im J. -] 2(^/2^ erhielt er xr]v ßccötlEiav {49, 16),
nicht das Königreich, sondern die Königswürde. Daher beginnt mit
diesem Zeitpunkte die Zählung seiner Königsjahre.
57) (zu S. 704.) C. I. L. II 3417 (Carthagena) : Regi ■ lubae . re-
[gis] I lubae • filio • reg[is] | lempsalis • n • regis • Gau[dae] | pronepoti •
regis • Massiniss[ae] j pronepotis ■ nepoti ■ | II vir • quinq • patrono coloni.
Eckhel 4, 158: luba • rex • lubae • f • II • v • q || Cn • Atellius ponti[fex] II •
In Verbindung mit seinem Sohne: Bull, epigr. d. 1. Gaule 2 p, 139
=^ Eph. ep. 5 p. 462 (Caesarea, Africa): [regi lubae et r]egi Ptolemaeo|
[pjatronis et [dominis o]b merita. C. I. L. VIII 8927, 9257. 9342.
9351-
58) (zu S. 704.) Cass. Dio 49, 16: 1) 6s KXeoTtuTQa ^loßa to5 rov
^loßov Ttatdl 6vvi6k)}6£i>' tovtcj yccQ 6 KaißaQ XQCicpevxt xe iv xrj IxaXia
xal 6v6XQax£v6afiivcp 01 xavxt]v xe %al t/jj^ ßaGLlsiav xr\v naxqacxv
l'öoiKE. 53, 26 (a. 729/25): Tc5 [XEV ''lößu xijg xe FaixovXlag xiva avxl
xiqg naxQaag aq^rig^ EnsinEQ ig xbv x&v Po3fialcov mö^ov ol itXEiovg
uvxoiv EöEyEyQcccpaxo, xal xa xov B6k-j[ov xov xe Boyovov e'öokev. Strabo
6, 4, 3 p. 288: vvvl S^ Eig ^lovßav nEQuGxrjKSv i] xe Mavqovöia v,(xl
nolla ^EQi] xijg äXXrjg Aißvi]g öta xrjv TtQog 'Pafiaiovg Evvoidv xe kuI
(piXtav. 17, p. 828: EKXLTtovxcov ÖS xovxcov [Boyov %al ßöxpu], lovßag
TtaQsXaßs x}]i' aQpjv , öövxog xov 2Eßa6xov KaißaQog nal xavxr]i' avx(a
xriv ciQiriv nqog xy naxQCoa.
59) (zu S. 704.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 119: Colonias in
Africa — militum deduxi. — Africa kann hier so wenig der Welt-
theil sein wie Asia (dem Pisidia entgegengesetzt wird). Augustus
rechnete also seine Colonien in Mauretanien zu den römischen Pro-
vinzen, denen er sie zuertheilt hatte (in — utraque Hispania). Vgl.
Mommsen, R. G. 5, 647. Marquardt, R. St.-Verw. i^ 487. Henzen,
De civit. lib. p. 78. Kubiteschek, Imp, Rom. p. 137. Plin. n. h. 5,
1,2: colonia Augusti lulia Constantia Zulil regum dicioni exempta et
iura in Baeticam petere iussa. 3, 4, 19 (colonia llici): in eam con-
tribuuntur Icositani.
Interregnum zw. Bocchus III und luba II t,t, — 25 v. Chr. IMüller,
L., Numism. d'Afr. 3 p. 100 n. 15:
vir. 3. Neuoidming des Westens. -jgg
Africa m. Elephantenexuvieu.
(Punische Beisclirift: r.Db'C'an T.^r^'^)
R Januskopf in der IMitte:
Aehre m. 2 Blättern
D t D
SOSI F
No. 16: ... 808 Fl (sie); cf. Supplem. p. 73.
60) (zu S. 705.) Ueber das Alter der Cleopatra s. o. II S. 171.
lieber ihren Tod s. Ephem. epigr. i, 277.
61) (zu S. 705.) Cass. Dio 51, 15: 7; öh KXzomaQu loßa xü rov
loßov 7f aiöl övvaKtjßsv' xovxa yccQ 6 KaiGaQ XQacpivxi xs iv xr] 'ZrcAia
ymI GvOxQcasvöa^Bvo) 01 xccvxi]v xs y.cd xi]v ßaGiksiav xi]}' naxQwav f'(Jcox£.
Plutarch. Anton. 87: (Augustus) vmI Kleonäx^av ^ihv xrjv ix KXsonccxoag
^loßa TW ;^a^f£()TaTa) ßaGiXiav övvaxiaev. Vgl. Hist. et mem. de l'aca-
d6mie d. inscr. et b. lettr. 38, Paris 1777, p. go und v. Sallet, Be-
renike II u. Kleopatra Selene, \\'ien 1871. Köpfe des luba und der
Kleopatra (s. o. S. 6g i) und auf einer Münze bei Müller, L,, Num.
d'Afr. 3, 108 m. d. Aufschr. : Rex luba regis lubai f. r(egni) a(nno)
VI (734/20) u. Head, Historia numor. p. 747. — Ueber die Mit-
regentschaft der Cleopatra s. Mommsen, Ephem. epigr. i, 277.
62) (zu S. 705.) Anthol. gr. g, 235:
"Ay/^ovQOL (leydXai aoGfiov '/^Q-oveg, ag öia NslXog
TnixTtkdfiEvog fiskdvav xE^vEt an Al^Lonav,
cc^q)6x£QaL ßaGtXijag ixotvcoGaGd-E ydfxoiGn',
^£v yivog Aiyvnxov v,al ALßvi]g ^eiiepch.
EK naxEQov Etri ncciGtv näXi xoiGiv dvunxcov
E^TtEÖOV 1]7tELQ0ig GX^TCXQOV in ä^CpOXEQCtig.
63) (zu S. 705.) Strabo 17, p. 831. Waille, V., De Caesa-
reae monumentis quae supersunt vel Caesarea ex titulis reliquiisque
a tempore regis lubae usque ad annum a Christo 372, Paris 1891
(mit 5 Tafeln, Statuen des Museums, i Plan und i Grundriss im Text).
64) (zu S. 705.) Waillie, De Caesareae monumentis p. 93: Au-
gusti Caput egregie fabricatum (i. i no. 41^.
65) (zu S. 705.) Vgl. Statues de Cherchel provenant du musee
grec des rois maures ä Caesarea: Gazette archeol. 1886 p. 61 <'pl. 7 >.
Tete du mus^e de Cherchel (Prometheus), Revue archeol. III 13, i88g,
pl. 10 — II, p. 2g7. Boissier, Gaston, L'Africa romaine, promenades
archeol. en Alg. et en Tunisie, Paris i8g5, p. 26: luba II, p. 31:
Le musee de luba IL
66) (zu S. 705.) Ueber die Schriftstellerei des luba vgl. Hirzel,
Dialog 2 S. 179 A. (mit Litteratur).
67) (zu S. 706.) Scholia in Aristotel, coli. Brandis, Berlin 1836
(p. 28 ed. Acad. Boruss.): No&Evovxai yaq xu ßißXta navxayfög . . . .
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 26
TQO VIT. 3. Neuordnung des Westens.
?) dia Ti]v cpiXotL^lav ßaOcliKifjv. loßcc yaQ rov ylißvoiv ßaGiXeoig 6vva-
yovrog ra nv&ayoQOv, y.ccl TlroXs^aLov xa AQiGrorikovg, riveg KCCTf)}-
Xsiag yccQiv xa xvfßvxa Gvyyqä\x\jiuxa Xafißdvovxsg ioiEÖQOvv nal ea^nov
6ia TtccQad'iöscog vioiv tcvqq&v, — — l'vcc G'^oiev dij&sv xrjv in xov
yQOvov cc^ioTtLöxiap.
68) (zu S. 706.) Avien. ora marit. 277: rex ut superbus om-
niumque praepotens ! quos gens habebat forte tum Maurusia, Octaviano
princeps acceptissimus | et litterarum semper in studio luba, | interfluo
separatus aequore, | illustriorem semet urbis istius (Gadium) | duumviratu
crederet.
69) (zu S. 706.) Pausan. i, 17, 39: aal 0 xe Aißvg 'lößag iv-
xav&cc {ev xa JlxoXe^aUo) KEitai.
70) (zu S. 706.) Cass. Dio 55, 28 (759/6): Kai FaixovXoi xü
x£ 'I6ßa xü ßaGilst cc']^'&6fievoi, aal a^a ana'^iovvxeg ^i] ov %al avxol
VTib x(bv 'PconuLOv aQiEßd-ai^ inavsöxriGav avxa, Kai xr'jv re tcqogicoqov
ETtÖQ&r^Gav xal Gvji^vovg aal xCov Pcoiialav imGxQarsvGavrccg GcpiGiv
ccTtEKxecvav j x6 xe Gv^nav inl xoGovxov i7trivi,7]&rjGai> coGxe KoQvrjXtov
KoGGov xov KaxsQyaöafievov Gcpag xi^äg xs eTtivtKiovg ncd iTtcovvfilccv an
ccvxäv Xaßsiv.
71) (zu S, 706.) Florus 2, 31: Musulamos atque Gaetulos, accolas
Syrtium, Cosso duce compescuit; unde illi Gaetulici nomen latius quam
ipsa victoria. Vgl. Orosius 6, 21, 18. Velleius 2, 116: quem honorem
(ornam. triumphal.) ante paucos annos Passienus et Cossus viri [quibus-
dam] diversis virtutibus celebres in Africa meruerant, sed Cossus
victoriae testimonium etiam in cognomen fili contulit, adulescentis in
omnium virtutum exempla geniti.
Cossus Cornelius Lentulus, Münzmeister um d. J. 736/18 (Borghesi,
Oeuvr. 5 p. 300. Babelon 2 p. 78), cos 753/1 (C. I. G. 2, 2943 (Nysa).
C. I. L. V 3257: Cosso Cornelio Lentulo L. Pisone augure cos); Stamm-
baum C. I. L. I p. 14, berichtigt Ephem. epigr. 3 p. 12. Vgl. Henzen,
Acta fratr. Arval. p. 183 und Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 131 n. und
Nipperdey zu Tacitus ann. 4, 42. 44. Tissot, Fastes d'Afrique No. 49.
Peine, De ornamentis triumphalibus p. 22 — 2;^ § 9.
Vgl. C. I. L. VI 9834: Cossus Cornelius | Cn. E (rc. f.) Len-
tulus I Gaetulicus | procuratori suo j fidelissimo . 1^ p. 50 (Fasti
Capitolini) s. o. A. 48. — Münzen bei Delgado 1,29 no. 83 — 9; 3 t. 189.
Babelon 2 p. 45 no. 90. Cornelii Balbi s. Drumann 2, 594. Vgl. C. I. L
IX 266. 2327. Plin. n. h. 5, 36: Garama caput Garamantum om-
nia armis Romanis superata et a Corn. Balbo triumphata unius om-
nium curru externo et Quiritium iure donato, quippe Gadibus genito
civitas Romana cum Balbo maiore patruo data est. Solin. 29, 7 ed. M.
p. 145, 10: Garamantas Cornelius Baibus subegit et primus ex hac
VII. 4- Die Alpen. OQI
victoria triumphavit: primus sane de externis utpote Gadibus genitus
accessit ad gloriam nominis triumphalis (a. 735/19).
72) (zu S. 706.) Ueber Sulpicius Quirinius s. u. B. VIII C. 2.
b. Tode des Amyntas. Florus 2, 31 (s. o. A. 47). Vgl. Monum.
Ancyr. ed. M.^ p. 170 — 71, der die Unternehmung des Quirinius von
Cyrene in Verbindung bringt mit dem Kriege des Proconsuls von
Africa.
73) (zu S. 706.) C. I. L. VIII 9257: [r]egi • Ptolemae[o] | reg •
lubae • f ■ I L • Caecilius • Rufus | Agilis • f • honoribus | omnibus • pa-
triae I suae consummatis | d ■ s • p • f • c ■ et • consacravit.
4. Capitel.
Die Alpen.
Vorbemerkung. C. I. L. V p. 905 gibt nach dem cod. Taurin.
No. 178 eine Ansicht (s. o. I S. 707) und einen Grundriss des Denk-
mals. Den heutigen Zustand der Ruine zeigt die Abbildung am
Schlüsse dieses Capitels.
i) (zu S. 707.) Mommsen, D. Schweiz in röm. Zeit, s. Mittheil,
d. antiquar. Ges. in Zürich 9(1854). — , Schweizer Nachstudien, Hermes 16
(1881), 445. Marquardt, R. St.-Verw. i^ S. 279. Ruggiero, Dizionario
epigraf. i, 425 u. d. W. Alpes. — Alpes Graiae et Poeninae C. I. L. XII
p. 16 u. p. 20. Allais, Giov., Le Alpi occidentali nell' antichitä, To-
rino 1891.
2) (zu S. 708.) Plin. n. h. 3, 134: Lepontios et Salassos Tau-
riscae gentis idem Cato arbitratur.
3) (zu S, 708.) Salassi werden unter den besiegten Alpen-
völkern erwähnt in der Inschrift der Tropaea Augusti s. I S. 719.
Salassi als incolae der Colonie s. u. A. 7. Ihre Münzen s. Rev. num.
franv- 1861 p. SSS- Longperier, Monnaies des Salasses <^pl. I5)>.
4) (zu S. 708.) Plin. n. h. 3, 123: Salassorum Augusta Prae-
toria iuxta geminas Alpium fores, Graias atque Poeninas. Strabo 4, 6, 7
p. 205: eha Gy^i^srai. 8i'ji(x [7; 65dg]* %cd i] jtiev dt« xov Tloivtvov Isyo-
fiEvov (psQerai ^svyeöi.i' ov ßari] narcc ra Ükqu tcöv "Anksav, i] 6s öiu
Kevtqcovcov övöiitKforsQa^ u. p. 208: (/j öiu SaXaßG&v ayovöa) öitTrj ö'
iöxiv, 7; fisv a(.ta'^Eve69cii övva^iiv)] 6ia ^i]KOvg TtXsiovog 1) dtcc Ksv-
TQ<x)V(ov^ 7} 6s o^&ia %c<l örsv}], 6vvTOi.iog 6s, i] 6i.c( rov Hoivivov. ^'gh
Neue Heidelberger Jahrbb. 2, 1892, 55: Duhn, F. von, Die Benutzung
der Alpenpässe im Alterth.
26*
2Q2 VII. 4- Die Alpen.
5) (zu S. 708.) Strabo 4, 6, 7 p. 205: öiotisq {wegen der
Goldwäschereien) ijtl ■jioXXohg ronovg OiL^ovreg siq rag eS,o%Er£icig xb
vSu)Q xo KOivbv ^si&Qov i^eKEvovv. xovxo ^' iKeivoig ^ev 6vviq)£Q£ nqog
xr\v xov iQvGov ^riQCiv^ xovg ös yecoQyovvxag xcc vn avxoig neSia xfjg
aQÖelag öxsQOixevovg iXvnai xov ttoxcc^ov dvva^ivov noxl'^eiv xrjv ypQuv
Sicc xb VTtSQÖe^iov l'%eiv xb ^st&QOv. e% de xavxrjg xT^g ahiag Ttolsfiot,
6vv£y£ig ijGav nQog ccXh'jXovg ccfX(poxeQOig xoig e&veßi.
6) (zu S. 709.) A. Terentius Varro Murena s. Drumann 4, 193;
Borghesi, Oeuvr. 7, (2) 489; 8, 182; C. I. L. I p. 450. Stammbaum: de
Vit, Onomasticon s. v. Licinius p. 14g. L. Murena Vellei. 2, 91, 2,
Licin. Murena Dio 54, 3, adopt. v. A. Terentius Varro, daher Varro
Tac. ann. i, 10. C. I. L. VI 1324 = Bull. arch. 1865, 84 (b.
Frascati, vor 73 1/23): Varro Murena | L • Trebellius • aed • cur | locum.
dederunt | L • Hostilius • L ■ 1 | Philargurus | A • Pomponius | A ■ 1 •
Gentius | A • Fabricius | • A • 1 ■ Buccio | M • Fuficius | D • 1 • Aria j
mag • veici | faciund. coer | ex • p(ondo) L. Wahrscheinlich seinen
Vater nennt eine rhodische Inschrift, S.-B. d. Berl. Akad. 1892 S. 845 :
AvXov T^QEvxLOv jivXov \v\Lbv OvccQQ(xiv[c(\. C. I. L. XIV 2109 = I. G.
Sic. II 12. Borghesi 7 (2) 488, Orelli-H. 53 11 (Genzano): A • Terentio •
A • f • Varr | Murenae | Ptolomaiei • Cyrenens | patrono | diu TCQEößevxav \
Ix&aXka^lxovog xov AneXXa \ Si^avog xov ^Ji^covog \ (a. 711/43 pro-
scribirt; cos. 731/23, s. Henzen, Bulletino d. Inst. 1848 p. 75). \\'egen
seiner Aedilität vgl. Vitruv. 2, g ed. Rose p. 49, wegen seiner Praetur
Levison, Fasti praetorii I Breslau p. 19. Zumpt, Comment. epigr. 2 p. 78
unterscheidet ihn von dem Verschwörer; über seine Theilnahme an
der Verschwörung s. u. Eine Inschrift aus Labrand a bei Lebas- Wad-
dington 3, I no. 320 darf nicht auf unsern Varro Murena bezogen
werden. - — Mommsen, R, G. 5, 18, spricht von einer Schlacht, in der
Varro Murena die Salasser aufs Haupt geschlagen, allein zu einer
wirklichen Schlacht ist es wahrscheinlich gar nicht gekommen,
7) (zu S,,709.) Notizie degli scavi 1894 p. 36g (Aosta): Im-
p(eratori) Caesa[ri] j Divi f. August[o] | cos • XI imp(eratori) VI /// | tri-
bunic. pot. //// I Salassi incol(ae) qui initio se | in colon(iam) con[tule-
runt] I patron(o).
8) (zu S. 70g.) Sueton. Aug. 21: Neque — ■ — rebellantis gra-
viore unquam ultus est poena quam ut captivos sub lege venundaret,
ne in vicina regione servirent neve intra tricensimum annum libera-
rentur. Ptolemaeus 3, i, 34. Salassus kommt später nur noch als Bei-
name vor, s. Pais, Suppl. Ital. p. 120 no. gi6: L. lulio C. f. Serg.
Sala[sso].
9) (zu S. 709.) Rossini, Archi trionfali tav. IV. Baumeister,
VII. 4- ^^i^ Alpen. jq-s
Denkm. d. cl, Alterth. u. d. Worte Triumph- u. Ehrenbogen <(T. LXXX 5
u. LXXXIII Aosta).
10) (zu S. 710.) Aosta ehrte seinen Gründer durch eine Inschrift
C. I. L. V 6834 (Aosta): Imp • Caesari [divi f] | Augusto | pontifici •
ma[ximo] | cos • XIII • trib • po[testate | XXIII (753/754) patri • patr[iae].
11) (zu S. 710.) Cass. Dio 53, 26 (a. 729/25): (Vinicius) t6 övo(ia
Kcd avrbg rb rov avToy.QdroQog reo AvyovGTO} eöcoKev. xcd iipt]q)t()d'tj fiiv
Tfov y.al rä tTtivtY.ia amü Kcd iitl rovxoLg y.cä im roig alXoig xolg rote
ysvofiivotg' eTtel 6 ovk Vjd'EXi^GEv avru niiii^ac , aipig re iv ratg "AXntGi
XQOTtaiocpö^og ol (p'Koöofirj&r], Kcd e^ovöia edoO'r] tov rrj TtQonr] rov k'tovg
ijjtte^ß KCil rc5 ßrecpdvcp Kai rf] ia&Tjvi ty vtKr]tt]Qla äsl '/^Qfjad-aL. Diese
Stelle des Dio darf nicht auf die Tropaea Augusti (s. u.) bezogen
werden. VIII. impertor. Begrüssung s. rvionum. Anc. ed. j\I.^p.i2 — 13,
arco onorario b. Promis (s. u.) p. 174 T. 12 — 13. Livius per. 135:
Salassi, gens Alpina, perdomiti, vgl. Monum. German. Auct. antiq.
II p. 135. Cassiodor. ed. M. z. J. 729/25: Cantabros, Germanos,
Salassos Caesar domuit, Strabo 4 p. 206: aal vvv eiQTqvrjv ayet -jtäaa
1] 7il.r]6i6'j[(OQog ^sxQi' xüv anQwv vTis^ßoläv rov OQOvg.
12) (zu S. 710.) Cass. Dio 53, 25 (a. 729/25): %ai avuov (d. h. d.
Salasser) -jj d^lört] ttJ? yfjg räv rs doQvcpOQav tigIv iöod'}], v.al nohv tiji^
Avyovörav TCQairoQtavöv covo^aG^Bviqv eGy^sv. Strabo 4, 6, 7 p. 206:
zQLö'/^ikiovg 6e 'Pcof-ialojv Ttefitpag aKiös vr^v nöktv AvyovGxav 6 KaiüaQ,
iv (p iöXQaxoTtiöevGe '/^loqUo 6 OvczQQnv.
13) (zu S. 710.) Aubert, La vallee d' Aosta, Paris 1860. Pira-
nesi, Ausgewählte Werke, Wien 1888, A. Alterth. T. 70 Arco di Aosta.
Promis, Le antichita di Aosta, Turin 1.862, = Memorie d. Accad. di
Torino II. Ser. vol. 21 a, 1864 (m. Taff.).
14) (zu S. 710.) Grundriss d. Festungsmauem b. Promis a. a. O.
T. 3. Vgl. Nissen, Templum S. 59 — 61.
15) (zu S. 710.) ,,Se in Italia, in Ispagna, nella Francia meri-
dionale vi sono cittä che a ragione vantano monumenti di Romana
architettura o megliori o meglio conservati che non quelli d' Aosta,
nessuna pero la supera nel numero di essi ragguagliataraente alla sua
ampiezza; imperciocche in essa trovansi mura e torri con una magni-
fica porta e coi residui di chiaviche segnanti il corso delle principali
vie urbane; vi e un arco onorario, i ruderi di teatro ed anfiteatro,
un ingente magazzino militare cogli avanzi di due templi, parecchi
frammenti sparsi e copiose iscrizioni; nella valle poi si vedono nume-
rose reliquie della Romana strada che giä la percorse longitudinal-
mente. Pregio singolare dei monumenti urbani d'Aosta si e pure il
sapersi che tutti quali ci rimangono furono edificati o per cura di
^g^ VII. 4. Die Alpen.
Ottaviano Augusto — — od almeno e sempre a' tempi suoi e circa
gli Ultimi armi che precedettero l'era volgare."
16) (zu S. 710.) Strasse u. Brücke s. Promis a. a. O. Taf. i — 2.
17) (zu S. 711.) Manzone, Dom., I Liguri Bagieimi e la loro
Äugusta, Torino 1893. S. Rivista stör, italiana 11, 1894, 675; p. 677:
colloca l'Augusta d. Bag. — — precisamente alla Roncaglia.
18) (zu S. 711.) Strabo 4, 6. 7 p. 205: e^st. 6e %ai iqvGzia 7)
Tcöv 2c(X(x66&v, a 'Acaziiov iG'nyovxEg ol SaXaGGol TtQOTSQOv, yM&ccneQ xal
rwv Ttagoöcov ijGav 'Avqi,oi ' TtQOGekdfißavs öe TilEtörov sig rrjv ^lexaXXeiav
avxoig 6 /lovqiaq nota^bg £tg ru iQvGOTtlvöLa. 7iQari]Gdvriov öe
'Pcofiaiav räv ^ev 'jiQvGov^yeiav iE,£7teGc<v ymI rfjg xcoQug 01 UaXaGGot, ru
ö 'Öqyj xari'/^ovreg ccKfirjv rö vÖcoq InöAovv xoig 8r\^oGi(ovaig xoig i^yola-
ßr]GciGi xa lovGsia. Gold findet man noch heute im Thal von S. Marcel;
die Gruben von Bard sind dagegen erschöpft; s. Promis, C., Memorie
d. accad, d. Torino II 21 p. 23 n. 4.
19) (zu S. 711.) C. I. L. V 6899 (Alpes Graiae, in ponte an-
tiquo) : Imp • Caesare • Augusto • XIII • cos • desig | C • Avillius • C • f ■
C • Aimus • Patauinus | privatum (a, 751/3); cf. 6926, Promis a. a. O.
T. 14. Wahrscheinlich von dem Besitzer d. Eisen- u. Kupfergruben.
20) (zu S. 712.) Cass. Dio 54, 20 a. 738/16. Camuni erwähnt
in der Inschr. der Tropaea Augusti. Der Name Ovivvoi b. Cass. Dio
54, 20 scheint verstümmelt zu sein, vgl. (Venisami, Vennonetes) Venostes
C. I. L. V p. 907. — Plinius n. h. 3, 134: Ex his Trumplini dein
Camunni conpluresque similes finitimis adtributi municipis.
21) (zu S. 712.) Cass. Dio 54, 24 (a. 740/14): cd "Alneig cd
7taQCi9aXc(GGiSioi vno Aiyvcov xav Hoiirjxatv acdov^ievcov iXevd'eQOjg 'in
Y.cd TOTE l'f^udjltEVßt t8ovX(i)&y]Gccv:
22) (zu S. 712.) Monum. Anc. ed. M.'*^ p. 103: [Alpes a re]gione
ea, quae proxima est Hadriano mari, [ad Tuscum pacari fec]i nulli
genti hello per iniuriam inlato.
2^) (zu S. 712.) Plin. 3, 136^37 tropaea Aug., § 138: Non ad-
iectae Cottianae civitates XV, quae non fuerunt hostiles. Vallentin,
Alpes Cottiennes, s. Sybel's Hist. Ztsch. 54, iio.
24) (zu S. 712.) Regnum Cottii s. Detlefsen, Hermes 21, 534; vgl.
Amm. Marc. 15, 10, 2.
25) (zu S. 713.) Alpes Cottiae C. I. L. V p. 808, XII p, 1 1. Strabo
4, I, 3 p. 179: nQog xrjv xov Koxxiov. C. I. L. V 7259: flam. Aug.
provinciae [cjottianae.
Donnus frex)
INI. lulius Cottius
L. lulius Vestalis
\'II. 4. Die Alpen. ^g^
111 2371 (Sj)alati): L. lulius L. lit). | Narcissus | v. f. sibi et liiliae [
Helpidi ■ coniug | et • 1 • et • L • lulio | Vestali • f ■ et 1 libert | liberta-
busq. suis etc. Ovid. ex Ponto 4, 7. Wolters, De epigr. anthol. gr.
p. 40.
26) (zu S. 713.) Ammian. Marc. 15, 10, 7: Iluius sepulcrum
reguli (Cottii), quem itinera struxisse rettuliraus, Segusione est moenibus
proximura manesqiie eins ratione gemina religiöse coluntur, quod iusto
moderamine rexerat suos et adscitus in societatem rei Romanae quie-
tem genti praestitit sempiternam.
27) (zu S. 713.) Massazza, A., L'arco antico di Susa descr. e
disegn. (c. tav.), Torino 1750. Ponsero, G., L'arco trionfale di Cesare
Ottaviano Augusto esistente nella cittä di Susa, Torino 1841 (mit
Abbildung). Rossini, Archi trionfali tav. 2. Baumeister, Denkm. der
class. Alt., Triumph- und Ehrenb. T. LXXX i und LXXXl 4. Hirt,
Baukunst 2 S. 297. INIuratori, Nov. thes. II p. 1094 — 96 (mit Ab-
bildung). Duruy - Hertzberg i, 173. ,,Die Stellung [des Cottius] war
ohne Zweifel lebenslänglich und unter Vorbehalt der Bestätigung des
Lehnsherrn auch erblich, also insofern der Verband allerdings ein
Fürstenthum, wie er auch gewöhnlich heisst." Mommsen, R. G. 5, 16 A.
Kaiser Claudius vergrösserte das Reich und gab dem INI. lulius Cot-
tius den Königstitel, Cass. Dio 60, 24. Cottius wird daher von seinen
Leuten König genannt: C. I. L. V 7296 (Susa): M • lul • Cott[i] reg |
L • Paris • t • f (^ i | sibi (^ et | M • lul • Eleuthero • 1 | et lul. Asilae p. Erst
Nero machte das „regnum Cottii" zur römischen Provinz, Sueton.
Nero 18. — C. 1. L. V 7231 (Segusii [Susa], a. 745 — 6/9 — 8): Imp •
Caesari Augusto Divi f • pontifici maxumo. tribunic • potestate XV -imp •
XIII IM- lulius regis Donni • f ■ Cottius • praefectus • ceivitatium •
quae • subscriptae • sunt • Segoviorum • Segusinorum || Belacorum. Ca-
turigum • Medullorum • Tebauiorum • Adanatium • Savincatium • Ecdinio-
rum • Veaminiorum || Venisamorum, lemeriorum • Vesubianorum ■ Qua-
diatium • et . ceiuitates • quae • sub • eo . praefecto • fuerunt. Ueber
die Völkernamen des Cottischen Triumphbogens s. Zeuss, D. Deutschen
u. d. Nachbarst. S. 208.
Cottii regn. auf d. Tab. Peutinger. Marini Atti p. 725. In ähn-
licher Weise, wie hier Cottius, war auch der princeps Trumplinorum
Praefect der Cohors Trumplinorum (s.u. S. 396 A. 31).
Für einen Bruder des Cottius (C. I. L. V 723 1, s. o.) hält den
Vestalis Kiessling, s. Schulz, H., Quaestiones Ovidianae p. 37 n. i.
28) (zu S. 713.) C. I. L. XII 145 (St. Maurice): Imp. Caesari [
Divi • f • Augusto | cos • XI • tribun • potestate | pontif(ici) maxim(o) | Nan-
tuates • patrono. Revue Arch, N. S. 3. 1861, p. 444. C. I. L. XII 436
(Sitten): [im]p • Caesari Divi fi[l | a]ugusto • cos • XI | [t]ribunicia pote-
Tg5 VII. 4. Die Alpen. ,
State XVI I [pajtri patriae | [pontjifici maximo | [civjitas Sedunorum j
patrono (746/8 — 748/6); die Inschr. von Aosta s. o. A. 10.
29) (zu S. 713.) C. I. L. V 7243 (Susa): Imp • Ca[esari Divi f •
Aug.?] I pontif • m/// | imp • XIIII ■ tri/// [ C • lulius • Escin/// | P • lulius •
Es/// 1 L • lulius • Escingi • f/// | P • lulius • Congonn/// | M • lulius • Con-
gonni/// I M • lulius • Congonni • f Mo/// | ius • Escingi • f • Ma// (corrupt,
s. Mon. Ancyr. ed. M.^ 15).
30) (zu S. 714.) Sueton. de rhetorib. 6: C. Albucius Silus, No-
variensis — — in cognitione caedis Mediolani apud L. Pisonem pro-
consulem defendens reum cum — — deplorato Italiae statu, quasi
iterum in formam provinciae redigeretur, M. insuper Brutum, cuius sta-
tua in conspectu erat, invocaret legum ac libertatis auctorem et vin-
dicem, paene poenas luit. Jener L. Piso kann kein anderer sein als
der Consul d.J. 739/15. Mommsen, R. St.-R. 2^ 239 A. i; vgl. Ephem.
epigr. I, 149, C. I. L. XI 1182 (Velleia), Eranos Vindobonensis S. 62.
Wesseling, Observation, var. i, c. 17 De proconsulatu L. Pisonis.
31) (zu S. 714.) C. I. L. V 4910 (Trumplini, Val Trompia):
Staio • Esdragass • f • Voben | principi • Trumplinorum • praef | [cjohort.
Trumplinorum | [s]ub • C • Vibio • Pansa • legato • pro | . . . Vindo-
l[icis] • i[m]munis • Caesaris | ...et suis Messaua Veci • f ■ uxor.
^2) (zu S. 714.) C. I. L. V 5027 (Trident): Imp. Caesar Divi
f. I Augustus cos XL trib. | (731/23) potestate dedit | M. Appuleius
Sex. f. leg. I iussu eins fac. curavit.
M. Appuleius cos. 734/20, s. Freigelassenen C. I. L. V 1080
(Aquileia).
S3) (zu S. 714.) Ateste vgl. C. I. L. V 2507, 2508, 2514—19 etc.
34) (zu S. 714.) C. I. L. V 4191 (Brixia): C. Lanius | C. f.
Ani. de | leg. X Vener. | C. Lanius C. 1. | Eros filius | de suo. 4987
(Riva): M. Mutellius | M. f. Fab. | leg. X t. f. i.
35) (zu S. 714.) C, I. L. V 911 (Aquileia): C • Fabius j C • f •
Publil I Verona j miles • leg | Villi- Hisp | h. s. e. 939 (Aquileia): L •
Valerius L • f • | Aniensis • Verc | miles • leg • XX | annorum • XXX.
947 (Aquileia): Q • Vettidius Q • f | Cla • Beria | mil • leg • Villi | stip •
VIII I M. Petronius | et • M • Attius | heredes • posuer. 948 (Aquileia):
Q Vetuleius ■ M • f | mil ■ leg XX , Pollia • ae(rum) • XVII. C. I. L. V 8272
(Aquileia): Leg • XIIII | Gern • | M • Aurelius | miles. Pais, Suppl. Ital.
(C. I. L.) Rom 1888 p. 24 no. 180 (Aquileia): Caninio Lem. Bono[n
mijl-leg • Villi I stp . XXI | [fra?] tr • d • suo. Pais, Suppl. Ital. (C.
I. L.) p. 25 no. 182 (Aquileia): P • Fuficius | L ■ f ■ Camil. | veteranus |
leg • XV • Apol. I annor ■ illl | stipendiorum XXXIII | Q • Fuficius
frater posit (sie) | 1 [m • q] q • v • p • XVI.
VII. 4- Die Alpen. ogy
36) (zu S. 714.) Die rraetorianerinschriften hauptsächlich der
\'I., \'II., Vlll. Cohorte in Aquileia sind anders zu beurtheilen; s.
Patsch, Arch.-epigr. Mittheil. a. Oe. 14, 1891, S. 100 ff., der an eine
vorübergehende Besatzung während der Feldzüge in Illyrien denkt.
V. Domaszewski dagegen (Arch.-epigr. Mitth. a. Oe. 17, 1894, 34) hält
die Garnison für dauernd.
37) (zu S. 715.) Plinius n. h. 3, 134: Ex his Tr[i]umplini, re-
nalis cum agris suis populus , dein Camuni conpluresque similes fini-
timis adtributi municipis. Jung, Ueb. Rechtsstellung u. Organisation der
alpinen civitates in der röm. Kaiserzeit, Wiener Stud. 12, iSgo, g8;
vgl. Mommsen, Hermes 4, 112. Zumpt, Studia p. 286. Marquardt,
St,-V. 5, I S. 13—16.
38) (zu S. 715.) C. I. L. V 532 (zu Ehren d. L. Fabius Se-
verus): (cum), ut raanifestatur cael[es]tibus litteris Antonini Aug.
Pii, tam feliciter d[e]siderium pu[b]licum apud eum sit prosecutus im-
petrando, ut Carni Catalique attributi a divo Augusto rei publicae
nostrae prout qui meruissent vita atque censu per aedilitatis gradum
in curiam nostram admit[te]rentur ac per hoc civitatem Romanam
apiscerentur .
3g) (zu S. 715.) Zippel, G., Die römische Herrschaft in Illyrien
S. 286, meinte, dass die poeninischen Alpen zu Germania superior
gehört hätten, was aber von Mommsen mit Recht zurückgewiesen
wurde Ephem. epigr. 3, 516, vgl. C. I. L. III p. 707. Noch Ptole-
maeus 2, 12 verbindet diese Alpenlandschaft mit Raetien, ebenso die
Inschriften C. I. L. V 3g36 (Verona): — — pro leg(ato) provinciai
Raitiai et Vindelic(iai) et Vallis Poenin(ae) und IX 3044 (aus d. Zeit
d. Tiberius): Sex. Pedius prim. pil. leg. XXI pra[ef.] Retis Vin-
dolicis valli[s Pjoeninae et levis armaturae. Vgl, jedoch die Karte zum
C. I. L. XII.
40) (zu S. 716.) Meyer, H., Die röm. Alpenstr. i. d. Schweiz, Mitth.
d. Antiquar. Ges. 13, Zürich 1861, 133. Mommsen, R. G. <_o 44C->
5, S. 17- — 18. Alpes luliae s. Ruggiero, Diz. epigraf. i,
425: Vie dair Italia nelle prov. a traverso le Alpi. Vgl.
Nissen, Ital. Landesk. i, 157. CLL. V p. 828. g53.
E. Blanc, Les Alpes maritimes, 1878. C.I.L.V8o94 =
Letronne, Borne milliaire de la voie lulia Aurelia, Rev.
Arch. 2, I, 1845, p. 173: Imp • Caesar | Augustus • imp. •
X I tribunicia | potestate • XI | DCI (zw. Monaco in Men-
tone a. 742/12 m. d. beigefügten Skizze).
Via lulia Augusta (Placentia — Vada). C. I. L.
V 8085 (Chiappa): [imp •] Caesa[r] | [ajugustus • ira[p • x] j
[trjibunicia • po[t]e[st xi]. | DLIII. 8086 (S. Remo, ver-
-0,55'
tq8 VII. 4. Die Alpen.
stümmelt). 8088 (Ventimiglia) : Imp ■ Caesar | Augustus • imp • X tribu-
nicia ! potestate • XI. (740 — 41) DXC. V 8094 s. o. 8098: DCIII.
8100 (Turbia): — [D]CIV. V 8101 (1000 Sehr. v. Turbia):
DCV. V 8105 (Turbia— Avellana): DCVII. Via lulia
August a s. Spitalieri di Cessole. Trofei d'Augusto s. o. Via Aurelia
s. E. Blanc, Alpes Maritimes, p. 150, 110. 133 (S*® Baume): Imp • Cae-
sar I Augustus imp • XIX | tribunicia | potestate XX | DXLVIII.
41) (zu S. 716.) Nissen, Ital. Landesk. i, 157 — 8. C. I. L. XII
5497 (per Alpem Cottiam, prope Aptam): ///Imp. Caesar Divi f | Au-
gustus • pontifex | maxumus cos XII | cos designatus XIII | imp • XIIII
tribunic | potestat • XX/ (751/3) [ohne Zahl am Schi.]. XII 5500
(Orgnon) : am Schi. : VII. Vgl. Florian, Valentin, Les Alpes Cottiennes
et Graies p. 94.
42) (zu S. 716.) Ammianus Marcellinus 15, 10, 2: vias rex Cot-
tius, perdomitis Galliis solus in angustiis latens inviaque locorum
asperitate confisus, lenito tandem tumore in amicitiam Octaviani re-
ceptus principis , molibus magnis exstruxit ad vicem memorabilis mu-
neris, compendiarias et viantibus oportunas medias inter alias Alpes
vetustas.
43) (zu S. 716.) Strabo 4, 6, 6 p. 204: :tqoGed'\]-Ae yaq 6 Ze-
ßaörbg KaiCaQ rrj xaraXvöei tcöv Xtjßx&v rrjv Kuraöyievrjv xav 66äv o6r]v
olov X ijv' ov yuQ övvaxbv Ttccvxaiov ßLccßaö&ai. xrjv (pvöiv öia iisxQ&v
'/Ml XQrjfiv&v it,ai6Lb}v, xcöv nev VTtsQxetiievcov Tfjg oöov rcov S vnoni-
nzovxav. Promis, ]\Iemorie d. Accad. di Torino II 21, 1864, p. 82
Strade Rom. da Ivrea ad Aosta ed al Sommo Pennino. Voies Ro-
maines de la vallee d'Aosta: Rev. Arch. N. S. 6 p. 65 (m. Veduten).
Nissen, Ital. Landesk. i, 158 — 9.
44) (zu S. 716.) Promis, Memorie d. Accad. di Torino II 21, 1864,
p. 61 : Tabelle votive a Giove Pennino; ältere Bibliogr. s. C. I. L. V p. 560.
Desjardins, Gaule rom. i p. 70. La Blanchere, Melanges d'arch. et
d'hist. 7 p. 244, pl. VI, daher die Skizze einer Votivtafel I S. 717.
Man hat neuerdings auf der Passhöhe Nachgrabungen veranstaltet;
s. den Bericht Not. d. scavi 1887 p. 468; 1890, 294; 1891, 75;
1892, 63; 1894, :^^. Planskizze des Tempels auf d. Höhe Not. d.
scavi 1890, 294. Gefundene Münzen des Augustus und Agrippa
Not. d. scavi 1890, 305 u. 1892, 76. v. Duhn e Ferrero, Le monete
galliche dell' Ospizio del Gr. S. Bernardo (Memorie d. R. Accad. di
Torino, Ser. II, t. 41, 1891).
45) (zu S. 717.) Siegesdenkmal d. Pompeius in d. Pyrenäen:
Strabo p. 156. 159. 160. 178. Serv. zu Verg. Aeneid. 11, 6 = Sal-
lust. hist. IV 29 D. 53 Kr. III 89 Maur. : Sallustius de Pompeio: ait
de victis Hispanis tropaea in Pyrenaei iugis constituit.
VII. 5- Marcellus. 390
46) (zu S. 718.) Cf. Mon. Anc. ed. M.- p. 103 — 104. Detlefsen,
Hermes 21, 1886, 522. Zippel, lUyr. 252. Spitalieri di Cessole, Trofei
d'Augiisto di Torbia e suUa Via Giulia Augusta: Memorie d. accad.
di Torino Ser. II 5, 1843, p. 161. Laborde, Moniim, de la France i
pl, 9. Tropaea Augusti: Desjardins, Geogr. 3, p. 304.
Catull. 11,9 — 10: Sive trans altas gradietur Alpes
Caesaris visens monimenta magni.
Die Skizze am Schlüsse des Capitels gibt nach einer Photo-
graphie den heutigen Zustand der Ruine, die seitdem der mittel-
alterlichen Befestigungen entkleidet ist.
5. Capitel.
Marcellus.
Vorbemerkung. Cohen, Monn. P p. 116. Augustus (s. Kopf),
R (Bank der Volkstribunen, darüber): Augustus tr. pot. Am Rande:
L. Caninius Gallus III vir.
i) (zu S. 720.) Sueton. Aug. 63: Ex Livia nihil liberorum tulit,
cum maxime cuperet; infans, qui conceptus erat, immaturus est editus.
2( (zu S, 720.) Die Adoption des Marcellus ist allerdings direct
überliefert (Plutarch. JM. Anton. 88: romov (Marcellus) ^ev üfia natöa
ymI ya^ißQOv inovrfiaxo KcdöuQ, vgl. A. 47 u. Servius zu Verg. Aen. 5. 4),
allein bei der religiösen Scheu, welche die Römer vor Geschwisterehen
hatten, ist es nicht wahrscheinlich, dass Augustus den Marcellus zu-
gleich zu seinem Sohn und Schwiegersohn gemacht habe ; s. Cichorius,
Rom u. Mytilene 40 A. i.
3) (zu S. 720.) Marcellus vgl. Drumarm 2, 403. Den Stamm-
baum der Claudii Marcelli s. Moll, E., Zur Genealogie des Jul. Claud.
Kaiserhauses S. 9 — 10; s. jedoch o. S, 103 und C. I. L. VI 2 p. 909.
Mit Bezug auf seine Portraits ist die grösste Vorsicht nothwendig.
BernouUi, R. Ikonogr. 2, 121. Mau, Statua di Marcello [?], nipote
d'Augusto, Accad. di Archeologia di Napoli i8go u. — , Mittheil. d.
Rom. Inst. 7, 1892, S. 170: „Nel Marcello di Pompei sono caratte-
ristiche e tutt' altro che belle le orecchie, grandi et fortemente but-
tate in fuori." C. I. L. VI 1579: Portrait des Marcellus? eher M. Aure-
lius. Ferner Ancient Marbles X p. ^2: decemviri • stlitibus • iudicandis.
INIionnet 6 p. 671 no, 405 (incertaines) : KriGfia Zeßaarov, Kopf des
Marcellus (?), ^ Avyovarog (Aug. zu Pferde). Portrait d. Marcellus in
4 00 VII. 5- MarceUus.
Stockholm: Arch. Ztg. ii, 395. Koehne, Monum. ined. de ^larcel-
lus = ]Mem. d. 1. Societe d'archeol. et d. num. de St. Petersbg. i p. 145:
. . PKOC KAAYAIOI MAPKEAAOZ OP . . . Vgl. Duchalais, Rev. nuraism.
fr. 1848, 72 — 6 [:Antinous]. Ebenso wie Mau, erklärt auch Heibig
(Ritratti di Fulvia e di Ottavia, Monumenti Antichi i, i8gi, p. 573)
die im Macellum von Pompeii gefundene Statue für einen INIarcellus.
Vgl. Mittheil. d. Rom. Inst. 6, 1891, 268. Gegen Mau: Milani, Mit-
theil, des Rom. Instit. 6, i8gi, 287, Taf. IX. Kekul6, R., Ueber einen
bisher ^Marcellus genamiten Kopf in den kgl. ]\Iuseen, 54. Winckel-
mannsprogr., Berl. 1894, sagt mit Recht S. 5: Es ist uns kein beglau-
bigtes Bildniss des IMarcellus erhalten. Auch keine ■Münze hat uns
seine Züge aufbewahrt.
4) (zu S. 720.) Sueton. Tiberius i : fuit . . et alia plebeia (gens
Claudia) nee potentia minor nee dignitate.
5) (zu S. 720.) Plutarch, ^Nlarcellus 30: Fevog <J' uvtov Xa(.niQbv
cvjiQL M.uQ'/.iXXov xov KccLßaQog d6e).(pLÖov diirsLvev. og ÖKTaßUig 'i]v xrig
KaiöaQog ccSeXcpi^g vibg ea ratov MaoKsXXov ysyovcog, äyoQavofiäv öe 'Pcb-
(.laiav izeXEvrriGe vvficptog, KaißaQog &vyarQl yoövov ov TtoXvv Gvvor/.i'ißag.
6) (zu S. 721.) Geb. ca. 711/43 (Properz 4, 17). Weichert, De
Lucii Vari — — vita et carm. p. 355, vermuthet , dass ein älterer
Bruder des 'M. Marcellus den Vornamen seines Vaters getragen habe
und früh gestorben sei.
, 7) (zu S. 721.)
M. Vipsanius^^Marcella^IuUus PauUus^Marcella^M. Valerius
Agrippa maior Antonius Aemilius minor Messalla
■f 752 Lepidus geb. vor Barbatus
Freigelassene: cos. 720,34 714/40 cos. 742 12
C.I. L.VI4655 Monum.
C.L.I.Vl44i4fr.
Freigel. VI 4421.
8755- 9000.
X 5981.
Vgl. Lehmann, Claudius und Nero, Anhang S. 5.
8) (zu S. 721.) Vellei. 2, 93: admodum iuvenis — — ingenuarum
virtutum, laetus animi et ingeni, fortunaeque in quam alebatur capax.
9) (zu S. 721.) Anthol. Pal. IX 545, ed. D. 2 p. iii:
KPINArOPOT.
KaXXLfxd'/ov t6 ro^Evrov enog rööe' örj yuQ in ai'za
oovrjQ Tovg Movöicov nccvrag k'öeiße ndXovg.
AelSsi 6 'ExdXrjg xs cpiXoh,£ivoio KaXtr^v
xal &ri6Et MaQud-oov o'vg ined'rjKS Tfovovg,
VII. 5- Marcellus. 4OI
rov 60I KC(l vfot^or xeiq&v G&ii'og sl'i} aQea&ai,
MccQKslXe, KXeivov x aivov l'aov ßioiov.
10) (zu S. 722.) Verg. Aen. 6, 860 f. (Weissagung des Anchises):
Egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,
Sed frons laeta parum et deiecto lumina vultu.
V. 879 ff.:
— non illi se quisquain impune tulisset
obviam armato, seu cum pedes iret in hostem
seu spumantis equi foderet calcaribus armos.
heu miserande puer, siqua fata aspera rumpas,
tu Marcellus eris.
11) (zu S. 722,) Sueton. Aug. 63: luliam primum Marcello
tantum quod pueritiam egresso — — nuptum dedit. Tacitus ann.
I, 3: Augustus — — Claudium INIarcellum, sororis filiuni, admodura
adulescentem pontificatu et curuli aedilitate — — extulit.
Pontifex s. Habel, Bresslauer philol. Abh. 3, 1888, S. 5.
12) (zu S. 722.) Cass. Dio 53, 27. Hochzeit des Marcellus i.
J. 729/25, nicht 730/24, s. Kiessling, Philol. Unters. 2, 70 A. Diese
Annahme ist mit Recht zurückgewiesen von Schiller, R. K.-G. i,
183— 84 A.
13) (zu S. 723.) ,,Man setzt gewöhnhch die Rückkehr des Kaisers
in das Frühjahr 730; allein da er sein 10. Consulat am i. Jan. 730
sicher zu Rom antrat (cf. Sueton. Oct. 26), so muss er noch im Winter
729 kurz vor dem i. Januar in der Stadt eingetroffen sein." Cicho-
rius, Rom u. Mytilene S. 41 A. Allein Sueton erzählt nur, der Kaiser
habe seine Consulate nicht alle in Rom angetreten, sondern auch in
anderen Städten; wo er das 10. angetreten, wird gar nicht gesagt.
Daraus dürfen wir noch nicht schliessen, dass der Kaiser schon in
Rom war; dass er am i. Jan. 730/24 vielmehr noch auf der Reise war,
zeigt Cass. Dio 53, 28 (730/24): k'v xe xf] vov^i^vUi OQ-Kovg ■{) ßovXi] ßs-
ßaLOvöa xag nQat,Sig amov InoLi'iGaxo^ %al STtsiörj TiXfjGid^eiv xe i]ö}] xij
noXei i]yyiX%')] (vtco yccQ xT]g ccQQaöriag iiQOVtös) Kai xü 6i]^(o xaö-' iyMxbv
öfjcr/^fxag öcoöeiv vneßiexo, x6 xs y^dfi^ia xb tieqI avxiöv dmiyoQSVßs fiij
7tQ6x£(jov iKxe&fjvcct TtQtv av Kai iKUvt] övvdo^rj. Vgl. o. S. 376 Aj4I.
14) (zu S. 723.) Der Princeps unter dem Gesetz s. o. I S. 52g
u. Mommsen, Rom. Staatsr. 2^ S. 750 — ^51. Die Nachricht des Dio,
der die Anschauungen seiner Zeit in die des Augustus überträgt, ist
ganz zu verwerfen und nicht bloss zu beschränken, wie Hock, R. G. 1,1
S. 334 A. es zu thun versucht hat.
15) (zu S. 723.) Cass. Dio 53, 28, Monum. Ancyr. ed. M.- p. 58:
In consulatu decimo ex [pjatrimonio meo HS quadringenos congiari
AQ2 VII. 5- Marcellus.
viritim pernumeravi, vgl. p. 60 — 61; es war eine Ausgabe von min-
destens 100 Millionen Sesterzen (vgl. p. 157).
16) (zu S. 723.) Cass. Dio 53, 26 — 27 (a. 729/25): Avyovörog
fiev xavxa re iv rotg noXe^oig l'TtQa'^e, aal rb rov ^lavov rs(xsvi6(ia
avoL^^sv öü avrovg 'cKkstasv. Vgl. Orosius 6, 21, 11 und Mon. Anc.
ed. M.2 p. 50 (s. o.).
17) (zu S. 723.) M. Claudius Marcellus 730/24 quaestorius mit
ornamenta praetor, s. Mommsen, Rom. St. -R. i^, 445 — 6. Tac. ann.
I, 3 s. o. Inschriften mit diesem Namen sind nicht selten; mit einiger
Wahrscheinlichkeit lässt sich jedoch nur C, I. L. X 832 (Pompeii): M.
Claudio C. f. Marcello | patrono und vielleicht I. Gr. Sept. 571: M.
Claud. Marcellus (patronus v. Tanagra) auf unseren Marcellus beziehen.
Zu CLL. X 832 bemerkt Mommsen: Omnino gener Augusti defunctus
in aedilitate a. u. 731. Die dazu gehörige Statue ist nicht erhalten.
18) (zu S, 724.) C. L L. XIV 2240: [irap. caesare x c. nor]-
bano • Flac • cos. (730/24) | [1 • f . . . .]eid • lun. | [imp.] Caesar valetud.
[inpeditus fuit].
ig) (zu S. 724.) Calpurnius Piso s. Tacitus ann. 2, 43 (m. d.
Anm. V. Nipperdey). Willems, Le Senat i p. 574, ß;^. Kiessling, Philol.
Unters. 2 S. 58.
20) (zu S. 724.) Cass. Dio 53, 30 (a. 731/23). Sueton. Aug. 28:
De reddenda re p. bis cogitavit: primum post oppressum statim Anto-
nium ac rursus taedio diuturnae valitudinis, cum etiam magistra-
tibus ac senatu domum accitis rationarium imperii tradidit. Sed re-
putans, et se privatum non sine periculo fore et illam plurium arbitrio
temere committi, in retinenda perserveravit, dubium, eventu meliore an
voluntate.
21) (zu S. 725.) Ueber die Aerzte des Augustus s. Haeser, Gesch.
d. Medizin, 3. Aufl., 1875, i S. 408. Albert, M., Les medecins grecs ä
Rome, Paris 1894, p. 107: La m6d. au siecle d'Auguste. M. Artorius,
Acron, Anton. Musa. L'hydrotherapie et les villes des eaux. Ob auch
Servius Sulpicius zu den anderen Aerzten des Augustus gehörte, bleibt
zweifelhaft. CoUitz, Dialect-Inschr. 3, 326 (Knidos): 'O djfijuo?] Eiqoviov
\^EovX\nLy,tov A'JtoXX(i)vi\ov\ vtov \ '^EKaraiov ^ rov iaxqov || "Kcd cpiXov rov
2sßa6rov \ svvolag evsKEv \ rag sig avxov d-eotg = Newton, Cnidos pl. 88
no. 7, Text 711. Wegen q^ikog vgl. o. S. 283 A. 31 — 34.
22) (zu S. 725.) Sueton. Aug. 81: Graves et periculosas vali-
tudines — — expertus est. Praecipue Cantabria domita cum etiam
distillationibus iecinore vitiato ad desperationem redactus, contrariam
et ancipitem rationem medendi necessario subiit, quia calida fomenta
non proderant, frigidis curari coactus auctore Antonio Musa. Vgl. Cass.
Dio 53, 30 (a. 731/23)-
VII. 5- Marcellus. aq^
2^) (zu S. 725.) Rose, Chr., De Augusto contraria medicina cu-
rato, Magdeburg 1741. Antonii Musae fragmenta quae exstant col-
legit F. Caldani, Bassano 1800. Vgl. Studemund, Philol. Anzeiger 7, 40.
Teuffel-Schwabe, R. L.-G, § 263, 7. Plin. n. h. 19, 128: Divus certe
Augustus lactuca conservatus in aegritudine fertur prudentia Musae
medici, cum prioris C. Aemili religione nimia ei abnegaretur. Anton.
Musa s. Haeser, Gesch. d. Medicin, 3. Aufl., i S. 298, vgl. Romania
17, 1888, p. 339 c. Montispessulan. (de l'ecole de medicine No. 277):
]^pistüla Antlionii Musae missa Cesari Augusto de herba uettonica,
quam tradidit sibi magister Agrippa, quantas uirtutes habeat (mittel-
alterl.). Plin. n. h. 29, 6: Auditor eins (Asclepiadis) Themison fuit,
seque inter initia adscripsit mox procedente ad sua placita mu-
tavit, sed et illa Anton. Musa eiusdem auctoritate divi Augusti, quem
contraria medicina gravi periculo exemerat. Vgl. 30, 117. Anthol.
latin. ed. Meyer i p. 22 no. loi : P. Vergil. Maronis ad Antonium
Musam.
24) (zu S. 725.) Sueton. Aug. 59: Medico Antonio Musae, cuius
opera ex ancipiti morbo convaluerat, statuam aere conlato iuxta signum
Aesculapi statuerunt.
25) (zu S. 725.) Ilelbig, Führer durch Rom i, S. 9, No. 6 (mit
Litteraturangaben), spricht fälschlich von einer Bronzestatue des Musa.
Sollte dies Missverständniss durch die Worte aere conlato entstanden
sein?
26) (zu S. 726.) Plin. n. h. 25, 77: Frater is (Euphorbus) fuit
Musae a quo divum Augustum conservatum indicavimus. Idem fratres
instituere a balneis frigida multa corpora adstringere. Antea non erat
mos nisi calida tantura lavari.
27) (zu S. 726.) Cass. Dio 53, :^2 (a. 731/23): 'Anune ri]v vna-
TEiav ig AXßavbv iX&cov' inel yuQ ccvrog, i'^ oimeQ ra TiQücy^iaxa Karißtri,
%al r&p aXXiov ol TTlslovg di IVorg i]Q'E,ai\ emaj^eiv xe xovxo avd'tg^ oirag
ort TtXeiGxoi VTiaxevaaiv^ ij&ikyjös^ xccl i^eo xov aöxEog avxo iTtoirjßeVy Iva
fiTj xüoAi^'O'^. xoft inl xe xovxco ETxaivov i6%e^ v.ccX oxt Aovklov avd^ iavxov
E'r]ariov avd-eiksxo, asi xe tc5 Bqovxco övöTtovöccßavxa.
28) (zu S. 726.) C. I. L. XIV 2240: [imp. caesare xi c]n ■ Pi-
sone I [I. f. (cos. 731/23) ] lul. | [imp. caesjar in monte fuit |
k- iul. (?) [itnp. cajesar cos. abdicavit. Vgl. o. A. 18.
29) (zu S. 726.) Ueber den L. Sestius L. f. L. n. Quirinus s.
Ephem. epigr. 3 , 15. Er hatte vorher Sicilien verwaltet und dort
Münzen geschlagen mit der Aufschrift L. Sexti procos, s. Klein, Ver-
waltungsbeamten I S. 92 No. 94. Ob sein Name auf einer asturischen
Inschrift C. I. L. II 2703 ausradirt ist, bleibt zweifelhaft, vgl. o. S. 379
A. 57. Horaz widmete ihm die Ode i, 3: Solvitur acris hiems.
404 Vll. 5. Maicellus.
30) (zu S. 726.) Tacitiis ann. i, g: Continuata per Septem et tri-
giiita annos tribunicia potestas. Da Augustus am ig. Aug. 767/14
starb, so redet Tacitus nicht von den vollen Jahren, sondern von der
Wiederkehr des Jahrestages der Verleihung. Die XXXVII. trib. pot.
wird erwähnt C. I. L. V 852; XI 367. De tribunicia potestate Eckhel,
Doctr. num. 8 p. 3g i u. 404. Mommsen, St.-R. 2^, 86g ff. Herzog,
Rom. Staatsvf. 2, 680. Tac. ann. 3, 56; vgl. dazu Nipperdey's Anm,
Monum. Anc. ed. M.- p.44: Sacrosan[ctus ut essem et ut q]uoa[d]
viverem, tribunicia potestas mihi [esset lege sanctum est]. Hirsch-
feld, O., Das Neujahr d. tribunicischen Kaiserjahres, Wiener Studien 3,
1881, S. g6if.
31) (zu S. 727.) Monum. Anc. ed. M.- p. 27: Cün[sulatum tum
(d. h. 732/22) datjum annuum e[t perpetuum non accepi].
;^2) (zu S. 727.) Cass. Dio 53, ^2: 1; ysQovöia örifiaQ^ov re avrov
öia ßiov Uvea t\\)i](pi6aro^ Kai ji^fjijfxcai'Cetv avifo TtSQi avog rwog otov av
i&eXt'jOtj Ka& exdöTrp' ßovXTi]v., kcci^ ^y} VTtarevij^ l'öcoxEv, TrjV rs ccqi^Jv
xrjv ccv&VTTarov iöasl xa&dna'^ s'y/i-v ioGts firirs iv rfj lööSa xi] uGm xov
■jtco^rjQlov nararl&EG&at avT7}i' jii?jt avd'ig avaveovß&at, aal iv tc5 VTtrj-
%6cp t6 TtXeiov rüv iKaora'/^o&L liqyövxoiv lg-ji^velv i7tix(}Sil>Ev. Vgl. Mommsen,
Rom. S.-R. 2^ 872.
^^) (zu S. 727.) Tacitus ann. i, 2: Posito triumviri nomine con-
sulem se ferens et ad tuendam plebem tribunicio iure contentum.
Sueton. Aug. 26 — 7. Tacit. ann. 3, 56: [Potestas tribunicia] id summi
fastigii vocabulum Augustus repperit, ne regis aut dictatoris nomen
adsumeret ac tarnen appellatione aliqua cetera imperia praemineret.
Marcum deinde Agrippam socium eius potestatis, quo defuncto Ti-
berium Neronem delegit, ne successor in incerto foret. Auch hier
folgte Augustus dem Beispiele seines Vaters. Cass. Dio 42, 20.
34) (zu S. 727.) Appian, b. c. 5, 132 (a. 36): sl'kovxo Si'j^iaQxoi'
ig ad. Vgl. Orosius 6, 18, 34. Mommsen, Rom. St.-R. 2^, 873. Die
niedrigste Iterationszahl der tribunicischen Gewalt des Augustus bietet
eine Münze der Provinz Asien v. J. 7 3 5/1 g Eckhel 6, loi = Cohen
1^ p. 75 no. 86 mit dem Portrait des Augustus und der Umschrift:
Imp. IX. tr. pot. V, s. o. I S. 541. Zahl der trib pot. ausgelassen noch
im J. 734/20: C. I. L. V 5027. Dessau, I. L. No. 58.
35) (zu S. 727.) C. I. L. XIV 2040 s. o.: [iter 1. f. . .] k. Nov. j
[ . . . . pis]one collega. „Die Zeile am Ende d. J. 731, von der der
Schluss . . . one collega erhalten ist, scheint an die falsche Stelle ge-
rathen . Wahrscheinlich ist zu ergänzen: [ibi (vgl. Dio 53, 22)..
imp. ca]esar cos. abdicavit. [latiar confectum a cn. pis]one collega.
Darnach würde Augustus noch vor Beendigung des Festes das Con-
sulat niedergelegt haben." Hirschfeld, Wiener Studien 3, 1883, 107
VII. 5- Marcellus. 40'^
— ^108; die Münze des L. Caninius Gallus (s. d. Anfang dieses Cap.)
mit ähnlichen, s. Revue archeol. N. S. 18, 1868, pl. 17 no. 6.
36) (zu S. 728.) Mon. Anc. ed. M.- p. 28: ü de rors dt' efiov 1)
6vvKXt]rog olKOvofietO&ai, ißovksro^ t'^g örjfiaQy^izi^g i'^o\v]Giag civ £t£'A£[(Ta].
37) (zu S. 729.) Cass. Dio 53, 30 (a. 731/23): id'avfia^ov fxiviot
xul Tfccvv nuvrsg avtov ön xov JMo.q'keI.Xov v,cä ag ya^ßQov xal wg aösX-
(piöovv ccyaTtüv,, Kai ccklag rs avzM XL^ug öidovg xal zrjv ioQrrjv ^v ix
rrjg ayoQavofiiag iTCsriXst Gvvöicc&slg XafiTtQoJg^ üöre n'jv rs äyogäv iv
navrl r(o ^•eQei, Ttaganerccö^aGt xara xoQvcprjv öialaßstu xal oQ'jitjGiijV xlvu
tirnia yvvatxd ra imcpavT] ig X'r}v OQiijöxQav iöayayEiv. Velleius 2, 93:
magniiicentissimo munere aediUtatis edito.
38) (zu S. 729.) Propert. 3, 18, 13: Aut modo tarn pleno fluitantia
vela theatro | Et per maternas omnia gesta manus .-'
39) (zu S. 729.) Ilirschfeld (Wiener Studien 1883, S. 103 A. 28)
bezweifelt die Richtigkeit der Lesung a. kal. Aug. beim Plinius und
schlägt vor a. d. XIII. kal. Aug. (= 20. Juli), an welchem Tage die
ludi victoriae Caesaris begannen. Allein Cassius Dio und Velleius
sprechen von Spielen (s. o.), Plinius (s. A. 40) sagt dagegen ausdrück-
lich: sine ludis; wir haben also keinen Grund, zu ändern.
40) (zu S. 729.) Plinius n. h. 19, i, 24: Deinde et sine ludis
Marcellus, Octavia Augusti sorore genitus, in aedilitate sua avunculo XI
cos. a. kal. Aug. velis forum inumbravit, ut salubrius litigantes con-
sisterent. Quantum mutatis -moribus Catonis censorii, qui sternendura
quoque forum muricibus censuerat!
41) (zu S. 730.) Tacitus ann. i, 41: Marcellum flagrantibus
plebis studiis intra iuventam ereptum: breves et infaustos populi Ro-
mani amores.
42) (zu S. 730.) Zu dem Unglück, das den Augustus betroffen,
rechnet Plinius n. h. 7, 45, 149: suspecta Marcelli vota, pudenda
Agrippae ablegatio etc. Sind das Gelübde, die Marcellus gethan hat?
oder die Augustus für das \\'ohl des Marcellus gelobt, ohne dass das
Volk an die Aufrichtigkeit glaubte? Wir können nicht sagen, was
damit gemeint war.
43) (zu S. 730.) Propert. 3, 18, 15: Occidit, et misero steterat
vigesimus annus. Marcellus starb nach kurzer Krankheit nicht vor
dem Monat August. Plin. n. h. 19, i, 29. Cass. Dio 53, 31. Vgl.
Wiener Stud. 3 S. 103 A. 28. Moramsen, Ephem. epigr. 8, 236 n.
44) (zu S. 730.) Cass. Dio 53, ;^^: ahiav fiev ovv i) Aioviu xov
^aväiov xov MaQxekXov sGys oxt x(x)v vli(ov avxT]g TTQOExexlfiijxo' ig a^cpi-
jSoAoi' ö ovv ')] v'ito'\\)ia avxr] xal vn ixsivov xov ixovg xai VTto xov
i'neixa, ovtco voGmÖüv yivoidvoiv mGxs ndvv itoXXovg iv avxocg dnoXiG&ui,,
xaxiGxi].
Gardtbausen, Augustus und seine Zeit. IL 2. 27
/io6 VII. 5. Marcellus.
45) (zu S. 730.) Seneca dialog. 6 (ad Marciam d. consolalione) 2,
3, 4: adulescentem (Marcellum) animo alacrem, ingenio potentem, sed
frugalitatis continentiaeque in illis aut annis aut opibus non medio-
criter admirandae, patientem laborum, voluptatibus alienum, quantum-
cumque imponere illi avunculus et ut ita dicam inaedificare voluisset,
laturum — ■ — . (Octavia) nuUum finem per omne vitae suae tempus
flendi gemendique fecit — — . Nullam habere imaginem filii carissimi
voluit, nullam sibi de illo fieri mentionem. § 5 : Oderat omnes matres
et in Liviam maxime furebat, quia videbatur ad illius filium transisse
sibi promissa felicitas. Tenebris et solitudini familiarissima, ne ad fratrem
quidem respiciens carmina celebranda Marcelli memoriae composita
aliosque studiorum honores reiecit et aures suas adversus omne so-
latium clausit. Propert. 3, 18: Marcelli obitus.
46) (zu S. 731.) Cass. Dio 53, 31: 6 Ss ö}} Md^KsXlog voatjöag
ou TToAAco vöTSQOi' Kai xov avxov sksli'O) vtc avrov rov Movßa rQonov
&SQaTtevö^evog ccTce&avEv.
47) (zu S. 731.) Servius zu Verg. Aen. 6, 861: Significat autem
Marcellum filium Octaviae, sororis Augusti, quem sibi Augustus adoptavit.
Hie sexto decimo anno incidit in valetudinem et periit octavo decimo
in Baiano cum aedilitatem gereret. Huius mortem vehementer civitas
doluit: nam adfabilis fuit et Augusti filius. Ad funeris huius honorem
Augustus sescentos lectos intra civitatem ire iussit: hoc enim apud
maiores gloriosum fuerat et dabatur pro quahtate fortunae, nam Sulla
sex milia habuit. Igitur cum ingenti pompa adlatus et in campo
Martio est sepultus. Ergo modo in Augusti adulationem quasi epi-
taphion ei dicit.
48) (zu S. 731.) Plutarch. Marcellus 30: Alßtog (Livius 27, 28?)
de Kcd KaiGcnQ 6 HsßaöxoQ xofitßO'TjvaL t^i' vÖQiav tiqoq tov viov elQn]-
Kdöi %ca xucpT]Vui, Xa^TiQ&g.
Plutarch. Vergl. d, Pelopidas u. Marcellus c. i : ''Avvlßav dh Mccq-
neXXog, wg [.isv ol nsQl TloXvßiov XeyovOiv, ovde uTtat, ivlmjösv, aXX ajJT-
xt]xog 6 avrjQ Öoksl 6i,ay£vi6&at fJiSXQt EKiiniavog' ij^sig Ss Aißloi (Livius
27, 27), KcäödQL Kai Ninaxi (Peter, Hist. rom, frgm. p. 220 no. 7 — 8)
■Kdl x&v 'EXXfjviK&v TW ßaötXst loßcc 7ii,6xevoix£v, i]xxag XLvag %al xQonag
VTtb MkqksXXov tcöv övv ^Avvißa yEviö&ai.
Weichert, Imp. Caesaris Aug. scr. reliquiae III. de Caes. Aug.
orationibus p. 116 — 17. Freigelassene des Marcellus sind wahrschein-
lich in folgenden Inschr. erwähnt: Not. d. scavi 1886 p. 374 no. 128:
Claudia I Marcella I matri • piissimae. 1887 p. 284 no. 67 i : M- Claudi-
M I Marcelli • 1 | Didae. no. 679: Hilarus Marcelli ossua heic quie-
scunt. have.
VII. 5- Marcellus. aq-j
49) (zu S. 732.) Cass. Dio 53, 30: xorl avrbv u Avyovörog 61]-
fioOtcc T£ k'&cci^ev, STtaiviüag &Gne(j sI'&iGto, y,al ig ro fivrj^erov 0 (pKoöo-
^£110 KCir£^^ero, rtj te fivrj(ir) rov &EccrQov rov nqoKaxaßX'tid'evxog (iei> vtto
Tov KalßKQog, MaQKekXov de 0iV0(xa6^dvov iri^y]6£v^ %ai 01 Kai sinova
2(iv6Tii' %cd 6xi(pavov yqvöovv SicpQOV rs aQ'/^iKou k'g t£ to &iar()ov Ev xfi
xG>v 'Pcofiaicov nav^yvqEL iöcpEQEG&ai Kai ig to (.ieGov xüv UQyßvxav xüv
xeXovvxcov avxcc rid'Eöd'ai ineksvöEv.
50) (zu S. 732.) Livius per. 138: Octavia — — defuncta
amisso filio Marcello: cuius monumenta sunt theatrum et porticus no-
mine eius dedicata. Theatrum Marcelli : Hirt , Baukunst 2 , 271.
Becker, R. Topogr. 603. 678. Bunsen und Platner, Rom 3, 3 S. 475.
Jordan, Forma urb, Rom. t. 4, 28. Monum. Anc. ed. M.- p. 157.
Plutarch. Marceil. c. 30: Eig Ös rtju^jv avxov y.al fA,vi'i^7]v ^OKxaßia jtth'
1) nijxtjQ xr}v ßißXio&rinrjv ävE9rjKEy KaiöaQ öe ■d'iaxQOV inty^dipag MaQ-
KEkkov; s. Cass. Dio 53, 30.
51) (zu S. 732.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 88: Theatrum ad aede
[sie) ApoUinis in solo magna ex parte a pfr]i[v]atis empto feci, quod
sub nomine M. Marcell[i] generi mei esset. Eingeweiht den 4. Mai
743/11, s. d. Anm. wegen der Angabe des Cass. Dio 54, 26.
52) (zu S. 732.) Velleius 2, 93: Agrippa — — sub specie
ministeriorum principalium profectus in Asiam, ut fama loquitur, ob
tacitas cum Marcello oflfensiones praesenti se subduxerat tempori.
Sueton. Aug. 66: Desideravit (Augustus) — — M. Agrippae patien-
tiam — — cum ille ex levi frigoris suspicione et quod Marcellus sibi
anteferretur , Mytilenas se relictis omnibus contulisset. Tiber. 10:
(Agrippa) qui M. Marcello ad munera publica admoto Mytilenas ab-
ierit, ne aut obstare aut obtrectare praesens videretur. Cass. Dio 53, ;^2.
53) (zu S. 732.) Obwohl Agrippa niemals factisch zehn Jahre
hindurch den Orient regiert hat, so redete man doch nach seiner zweiten
Rückkehr von seiner zehnjährigen Regierung. losephus ant. iud. 16,
3t 3' AyQimta yE ju.ijv avLOvxi Eig x]]v 'Pm^riv ^exoc xijv öloIk7]6iv xCov
inl xijg ^Aöiag dsKaExrj ysysvrjiiivriv. Das lässt sich wohl nur so er-
klären, dass Augustus ihm im J. 731/23 ein ausserordentliches Im-
perium für die orientalischen Provinzen auf zehn Jahre übertrug, das er
sich wenigstens scheinbar gefallen Hess.
54) (zu S. 733.) Agrippa 731/23 — 741/13 Herrscher v. Syrien:
Cass. Dio 53, 32 ; 54, 28. Es ist fraglich, ob er auch in Senator.
Provinzen, bes. Asia, ein imperium procons. gehabt hat. Waddington,
Fastes des prov. as. p. 88 no. 54 betont, dass in Asia sich kein
Ehrendenkmal des Agrippa findet älter als 16 v. Chr. und meint, dass
Agrippa hier nur von 18 — 13 v. Chr. herrschte. Dagegen losephus
ant. iud. 15, 10, 2 (s. o.): ni^TtExai Öe AyQimrag rov UEQCiv xov loviov
27*
4o8 VII. 5. Marcellus.
ÖLccSoxog KuLöaQOg u. 16, S^ 3- "'Ay^innu — — aviövri ig tip' 'Pant^v
fiETcc riiv ÖL0iKi]6iv rcbv inl ri^g ÄGiag öezaerTj ■yeyev'}'j[iiv)]v. ^^ ahrschein-
lieh erhielt er doch gleich ein imperium malus. — Dass auch Cyrene zu
den Provinzen des Agrippa gerechnet wurde, zeigt sein Brief zu Gunsten
der Juden in Cyrene; losephus ant. lud. 16, 6, 5.
55) (zu S. 733.) An den Aufenthalt auf Lesbos erinnert die In-
schrift d. Vipsan. Lesbia VI 29010.
56) (zu S. 733.) Haubold, De rebus Iliensium p. 45 n. 3 will
die Inschrift C. I. G. 3609 (s. u. S.414) in's Jahr 2^ — 22 v. Chr. setzen.
Da aber Agrippa bereits zu den , .Verwandten" Ilium's gerechnet wird,
so ist wohl eher an die Zeit nach der Vermählung mit lulia zu denken,
als Beide Ilium besuchten.
57) (zu S. 734.) Vellei. 2, 93: M. ^Marcellus — — quem ho-
mines ita, si quid accidisset Caesari, successorem potentiae eins
arbitrabantur futurum, ut tamen id per M. Agrippam securo ei posse
contingere non existimarent.
58) (zu S. 734.) losephus ant. iud. 15, 10, 2 : %al rovra tisqI Mixv-
X'r]xn]v '/^sifid^ovrt övvrv/^iov 'HQ(aöi]g (/ji' yä^ £ig xu fidXiGra cpiXog Kai
6vvi]&r]g^ £ig rrjv lovSaiav ndkiv dvaöxQSipEi. Fada^ecoi' öi xivsg in
^AyQinnav iiX&ov naxrjyoQOVvxsg '^HqcoSov, kccI xovxovg iy.üvog^ ovds X6yoi>
avxotg öovg, dvani^nsi tc5 ßaGiksl öeö^iovg.
59) (zu S. 734.) Cass. Dio 54, 6 (733/21): i%l xovxa 0 AvyovGtog^
%al nf'^xE fiovr} xT] 'P(o^7j ü'/^oXd^ei-v öwd^svog firjx av avccQ'n^ov naxaXnteiv
xoX^iöv, i^tjxsi xivu avxfj iJttffrJjdca, aal l'nQtve fihv xbv Ayqi-Jinav inixtj-
ÖELoxazov ig xovxo sivai, ßovXi]&Elg Se dr} Kai d^itofia avxa (lEi^ov tieqi-
Q'Eivca^ l'ua nccl i% xovxov ^aov avtav (^QX]}^ iiEtSTii^ipaxo ccvxov, nal
■xaxavayKußag xrjv ywatna, natTtEQ d6£Xg)i67]u avxov ovöav, ccTtaXXd^avxa
xy ^lovXia 6vvoiiifj6ai , ig xr\v 'Pcofirjv naQaxQTj^ia Kai inl xä yd^a Kai
inl xi] xijg noXEiog öia'iBiQiGEi l'nEiiipe^ dtd xe xccXXa Kai ort 6 Maiy.rjvag
GVfißovXEvofiEvo) Ol n£Ql avxcöv xovxcov EinELv XiyExai ort xtjXiKOvxov avxov
nEnoLijKag möxe 9) yafißQOV 6ov yei'iö&at 7) cpovEv&Tjvat. Sueton. Aug. 63 :
luliam M. Agrippae nuptum dedit, exorata sorore, ut sibi genero
cederet; nam tunc Agrippa alteram Marcellam habebat et ex ea Hberos.
60) (zu S. 734.) Plutarch. Anton. 87: Xoyou 1) 'Oaxaovla n^oa-
T^veyKEv, 63g xQr] ''^'h^ KaiGaqog %vyaxE^u XaßEiv Ayginnav d(pEvxa xrjv
iavxiig. nEiG&ivxog ös KaiGaqog nqüxov^ Eixa Ayqinnov^ xrjv ^iev avxTjg
dnoXoßovGa GvvmklGev Avxcovlco, tijv Öe KaiGa^og Ayqinnag k'yt^fiEv.
Die Nacliricht, dass Octavia zuerst diesen Rath gegeben habe, klingt
wenig glaubwürdig.
61) (zu S. 734.) Monument. Ancyr. ed. M.- p. 30 — 31.
VII. 6. Agrippa. ^OQ
6. Capitel.
Agrippa.
Vorbemerkung. Cohen, Monn. I- p. 175 unten. M. Agrippa L.
f. cos. III (s. Kopf m. Corona navalis), R SC. (Poseidon mit Dreizack
und Delphin).
i) (zu S. 735.) Gebauer, G. Chr., De M. Aprippa. C. figg. num.
Lipsiae 1717. Le Blond, INIem. s. 1. vie et les medailles d'Agrippa,
Hist. d. l'acad. des inscr. 40, Paris 1780, p. 37. Raph. INIecenati
icti de vita JM. Vipsanii Agr. comment. , Rom. 1821. Frandsen,
P. S., Die Politik des M. Agrippa, Altona 1835. (4*^.) — , M. Vipsanius
Agrippa. Eine histor. Untersuchung über dessen Leben und Wirken.
Altona 1836. Weichert, Imp. Caesaris Aug. scriptorum rel. p. 81
Exe. III. D. van Lankeren, IMatthes, Specimen hist. litt, de M. Vipsanii
Agrippae in rem publicam Rom. meritis, Amsterdam 1841. van Eck,
H. L, Quaest. hist. d. M. Vipsanio Agrippa, Lugdun. Batav. 1842.
Visconti, Opere 2, 305 No. 472: M. Agrippa. — , Iconogr. Rom. i
p. 201. Rochette, Raoul, Agrippa, Revue archeol. g, 1852, p. 170,
pl. 188. jNIotte, A. F., Etüde sur M. Agrippa, Gent 1872. Beule,
Auguste'' p. 201 : Agrippa et la fondation de Tempire. Vaglieri, D.,
in Ruggiero's Dizionario epigr. u. d. W. i p. 368. Nipsi-Landi, C,
Marco Agrippa e i suoi tempi, le Terme ed il Pantheon. IL ediz.,
Roma 1883. Monument. Ancyr. ed. M." p. 163 — 5. Seneca epist.
94, 46: M. Agrippa solus ex his, quos civilia bella claros potentes-
que fecerunt, felix in publicum fuit.
2) (zu S. 735.) Michaelis, A., Ancient Marbles in Gr. Britain
p. 723: Bust of Agrippa (?). Bernoulli, R. Ikonogr. i Taf. 22. Lieber
diese Statue sagt Goethe (Berlin 188g, 8, S. 87): Sodann betrachtete
ich mit ganz eigenem Gefühl die nackte colossale Statue des Marcus
Agrippa in dem Hofe eines Palastes [Grimani; jetzt im Dogenpalast];
ein sich ihm zur Seite heraufschlängelnder Delphin deutet auf einen
Seehelden. Wie doch eine solche heroische Darstellung den reinen
Menschen Göttern ähnlich macht!
3) (zu S. 735.) Münzen s. Cavedoni, Annal. d. inst. 1850 p. 203.
Longperier, A. de, Medailles de M. Vipsan. Agrippa , Rev. num. franc;.
1862, T,2. Cohen i^ p. 175. Babelon 2 p. 555.
4) (zu S. 736.) Eine plausible lateinische Etymologie des Gentil-
namens Vipsania giebt es nicht; vielleicht ist die Familie wie die des
Maecenas etruskischen L^rsprungs.
5) (zu S. 736.) Seneca de benefic. 3, t,2, 4: M. Agrippae pater ne
4IO VII- 6. Agrippa.
post Agrippam quidem notus. Frandsen, Agrippa S. 227, hält den Rhetor
Atticus Vipsanius (vgl. Seneca de controv. 2, 13) für den Vater des
Agrippa; widerlegt von Weichert, Imp. Caes. Aug. scr. reliquiae p. 83.
Denselben Namen finden wir C. I. L. X 7101: Vipsanius Atticus.
6) (zu S. 736.) Den Namen Agrippa erklärt Plin. n. h. 7, 8, 45
in pedes procidere nascentem; vgl. Quintilian. i, 5, Gellius n. a.
16, 16. Auch die Menenii und Furii führten denselben Beinamen.
Frandsen, Agrippa S. 224, wirft die Frage auf, die er übrigens richtig
entscheidet, ob die Familie Vipsania oder Vipstania geheissen; die
Frage hätte niemals streitig sein sollen.
7) (zu S. 736.) In Arpino trägt das CoUegium Tullianum (Jesuiten-
seminar) die stolze Inschrift: Arpinum a Saturno conditum, Romanorum
municipium, M. Tullii Ciceronis, C. iNIarii, ]\I. Vipsanii Agrippae alma
patria.
8) (zu S. 736.) Serv. zu Verg. Aen. 8, 682: Agrippa non adeo
claro genere ortus viribus et societate Augusti ad summos honores
pervenit.
9) (zu S. 736.) jNIommsen, R. St.-R. 2^, 76Ö A. i, sieht in der
Ablegung des Gentilnamens einen Beweis, dass Agrippa Mitregent des
Augustus geworden ist. Vgl. S. 1148. Allein dasselbe finden wir
bei anderen vornehmen Männern dieser Zeit, während Kaiser, wie z. B.
Claudius, ihren Gentilnamen beibehielten.
10) (zu S. 736.) Sueton. C. Caligula 2^. Seneca controv. 2, 13,
p. 155 ed. Bu.: Tanta autem sub divo Augusto libertas fuit, ut prae-
potenti tunc M. Agrippae non defuerint qui ignobilitatem exprobrarent.
Vipsanius Agrippa fuerat, [at] Vipsani nomen quasi argumentum
paternae humilitatis sustulerat et M. Agrippa dicebatur. Cum defen-
deret reum, fuit accusator qui diceret: [,,M.] Agrippam et quod medium
est." Volebat „Vipsanium" intellegi. Fuit qui diceret: concurrite:
„Agrippa, malum habebis; responde ad ea, Marce,"
11) (zu S. 736.) Das Geburtsjahr des Agrippa ist nicht direct
überliefert; wir wissen nur, dass er starb aevi quinquagesimo uno
raptus anno (Plin. n. h. 7, 8, 46). Während des INIinervenfestes ig.
bis 24. März 742/12 erhielt Augustus Kunde von der tödtlichen
Krankheit seines Freundes (Cass. Dio 54, 28); er traf ihn nicht mehr
lebend in Campanien. Agrippa wird also bald nach dem 20. INIärz
gestorben sein. Wenn er 5 1 Jahr alt wurde , so muss er vor dem
20. März 691/63 geboren sein. Er kann also nicht einige INIonate
jünger als Augustus gewesen sein, was übrigens Nicolaus Damascenus
vita Caes. (p. 254 ed. Cor. = c. 7 ed. Dndf.) auch gar nicht behauptet,
sondern er war ungefähr ein halbes Jahr älter.
12) (zu S. 736.) Nicol. Damasc. vita Caes. c. 7: 'Hv eig xu ^ä-
VII. 6. Agrippa. zi I j
XiöTCi KaiGciQi rc5 vito övvrjQ'rjg Kai rpUog AyQmTiag, iv tavKo ze -xtii-
öev&elg nai xiva ty(Ov VTtSQßoXrji' izcuQsiag. Der Gentilname Vipsanius
ist nach der Zeit des Agrippa nicht mehr selten, wohl aber das
Cognomen Vipsamis, aus dem dieser Familienname entstanden ist.
C. I. L. X 7222 (Lilybaeum): M. Paconius L. f. Pomp. Vipsanus Pro-
culus. In anderen Inschriften ist diese Form wohl nur als Flüchtig-
keitsfehler aufzufassen. C. I. L. 111 3031: i\I. Vipsanus INI. 1. Faustus.
Not. d. scavi 1888 p. 187 no. 13 (Rom, Reg. V): M. Vipsanus Ma-
cedo Cvro fratri. Hier spricht allerdings das Fehlen des Familien-
namens dafür, dass ein Schreibfehler oder eine Nachlässigkeit vor-
liegt. — Die Form Vipstanus s. C. 1. L. VI 29014 f.
13) (zu S. 736.) Plin. n. h. 7, 8, 45: quamquara is quoque ad-
versa pedum valetudine misera iuventa, exercito aevo — — küsse
augurium praeposteri natalis existimatur. Man darf diese Stelle
nicht etwa so auffassen, als ob sein späteres Fussleiden den Agrippa
schon in der Kindheit gequält habe; sonst hätte er sich kaum zum
Soldaten oder J'eldherrn ausbilden können. Vor misera ist also ein
Komma hinzuzufügen.
14) (zu S. 737.) Tacitus ann. 1,3: INI. Agrippam ignobilera loco,
bonum militia et victoriae socium geminatis consulatibus extulit, mox
defuncto Marcello generum sumpsit.
15) (zu S. 737.) Seneca de benefic. 3, s^ y 4- Agrippa navali
Corona insignis unicum adeptus inter dona militaria decus. Vgl. o. II
S. 145 A. 9.
16) (zu S. 738.) S. o. Tac. ann. 1,3: geminatis consulatibus;
auch Martial. 8, 66, 10 besingt das dreifache Consulat des Agrippa.
17) (zu S. 738.) Diesen Unterschied der Interessen des Augustus
und Agrippa in Bezug auf die inneren Kriege hebt Cass. Dio 49, 4
in längerem Raisonnement hervor bei den Kämpfen gegen Sextus Pom-
peius, gibt aber schliesslich zu, dass auch hier Agrippa vollständig
loyal gehandelt habe.
18) (zu S. 738.) Vellei. 2, 79 (Agrippa): parendi, sed uni, scientissi-
mus, aliis sane imperandi cupidus.
ig) (zu S. 738.) Vellei. 2, 93: Agrippa qui — — ut fama lo-
quitur, ob tacitas cum jNIarcello oflfensiones praesenti se subduxerat
tempori — — .
20) (zu S. 738.) Plinius n. h. 7, 149: pudenda Agrippae ablegatio.
Die Auffassung des kaiserlichen Hofes zeigt sich in den Worten des
Sueton. Aug. 66: Desideravit (Augustus) I\I. Agrippae patientiam
cum ille ex levi frigoris suspicione et quod Marcellus sibi anteferretur,
Älytilenas se relictis omnibus contulisset. (S. o. Marcellus.)
21) (zu S. 738.) Monum. Anc. ed. M." p. 30:. 736/18^741/13
412 VII- 6. Agrippa.
— 742/12 (Agrippa *}*). Cass. Dio 54, 12:6 d'k^Ayqlmtag ig n)u avraQ-
liav TQÖTtov rivci vn avxov TfQorji'&r}. — — — — — tro AyQiTiTta
ukka te i'^ l'öov itr] eavxa nal rrjv i^ovöiav ri]v drjjxaQX'^^V^' ^? t^ov avvbv
XqÖvov edcoKSv. Vellei. 2, go. Tac. ann. 3, 56. Trib. pot. v. gleichen
Tage, wie die des Augustus? s. Jbb, f. cl. Phil. 139, i88g, 218 A.
22) (zu S. 738.) Verg. Aen. i, 293: Remo cum fratre Quirinus
iura dabunt vom Scholiasten mit Recht auf Augustus und Agrippa be-
zogen; vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, 745.
2^) (zu S. 739.) Agrippa hatte ursprünglich den Palast, der
dem Pompeius und dann dem Antonius gehörte, nach der Schlacht
bei Actium erhalten, zugleich mit dem Valerius Messalla. Als dieses
Haus abbrannte, wurde Messalla von Augustus durch Geld entschädigt,
Agrippa aber zog in den Palast des Augustus (Cass. Dio 53, 27).
24) (zu S. 73g.) C, I. L. XII 2231: — — ala Agrippiana.
25) (zu S. 739.) Cass. 01054,29(742/12): rcöv re yaQ ttXslGtwv avrov
e%Xr]QOv6jA,ri6Ev (Augustus), ev olg aXXa te nal i)XeQQ6in'jGog 1) TtQog xcp'EkXijö-
Tiovrco, oi'K otd' ojrcog ig rbv ''AyQinnav iX&ovaa. Auch nachdem Thra-
cien römische Provinz geworden, wurde jene Halbinsel immer noch
als kaiserliche Domaine verwaltet, Schultz, A. M. F., De Chersoneso
Thracica, Berlin 1853. Vgl. Ephem. ep. 5 p. 83 n. 226 = C. I. L. III
7380 (Chersonesus Thracica): familiai Caesaris n. (v. J. 55 n. C).
26) (zu S. 739.) losephus de bell. iud. 5, 4 (vgl. i, 21). Head,
Hist. num. p. 679. v. Sallet, Ztschr. f. Numism. 13, S. 140 (Agrip-
pias): {BASIAEUZ) AF—FinnA ArPinn{ESlN) (König Agrippa IL,
davor LE), R {BAZ AFPUn) A—^IAOKAIZAP{OSV (zwei Füllhörner
mit taenia verbunden) <^Taf. IV n. 7). Rollin u. Feuardent, Catalogue
d'une coUection p. 501 (Agrippias — Anthedon): Kopf einer Frau (ver-
schleiert), R Schiffsvordertheil AFPinnESlN H (= 8). Aehnlich Leake,
Numism. Hellen. (Asiatic Greece) p. 5, aber mit dem Regierungsjahr
LIH. Vgl. Madden, Coins of the Jews p. 106. de Saulcy, Numism.
de la Terra Sainte p. 115 pl. 12: Agrippias-Anthedon.
27) (zu S. 73g.) „Man beachte, dass auf altphrygischem Gebiet
solche nach Personen benannte Städte schon früh vorkommen, so IVIi-
daeion, Gordieion, Daskyleion, Adramyteion, [Dareion, Harpagion] und
wohl noch andere." Nöldeke, Persische Gesch. i, 36 A. Vgl. o.
II, 92 A. 26.
28) (zu S. 740.) Leake, Num. Hellen. Append. Asia p. 108 (Vip-
sania, Phryg.): Fatog KataaQ (s. Kopf.), R Adler, caduceus, rund
herum: Eul CIAOYANIOY lOYCTOY OYI+ANIOÜN, im Felde AM(o)-
V(iav(i)v). Vgl. Wiukiington, Rev. numism. fr. 1851 p. 157 pl. ö, 4.
Head, Hist. numorum p. 557. Verband, d. K. Akad. Amsterd. 1883,
VII. 6. Agrippa. 413
Letterk. 14. Imhoof-Blumer, Monnaies gr. p. 393 (Amorion, Phrygien):
— TAIOC KAICAP (s. Kopf); }^ MGÜlMAS^r^VO VOT3YOI
lAM (VOHAVOAI3 \T\3) (inl ZiXovavov) y.(d lovöxov OvettjjavLiov
(Adler). Sestini, Museo Iledevar. P. II p, 3g: Agrippenses (Bithyn.).
Die Col. Agrippinensis kommt hier nicht in Betracht,
2g) (zu S. 740.) Sueton. Caligula 2;^: Agrippae se nepotera nee
credi neque diel ob ignobilitatem eins volebat, suscensebatque, si qui
vel oratione vel carmine imaginibus eum Caesarum insererent. Vgl.
C. I. L. VI 886.
30) (zu S. 740.) IMünzen von Agrippias Caesarea Numism. Chron.
I 16, 1853/4, p.g7— g8: AFPinnESlN L • HI; p. g8: M ■ ATPHAISl
JNJP^NEIKil ArPinnE9.N KAIZAPESIN
APXONTEl. Denselben M. Aurelius Andronicus s. Antiquites du Bosph.
Cimm. 2 p. 24, I — 2, Inscr. no. 28: M. AvQr^Xuo 'AvdQ[o^veix(p IJaTt-
7to[v^ — — — — AyQiTiTimv Kai6[c{]oi(ov uQiovreg — — tetfi^g
X<iQiv — — . Vgl. C. I. G. 2 p. 113 no. 2126^. Head, Histor. num,
p. 422. Friedländer, Num. Ztschr. 2, 1870, 280. Greek coins of the
Br. Mus. Pontus p. i Agrippias Caesarea no. 4 <(pl. i, 4)»: Livia als
Göttin, R KaiöiiQmv, darunter II.
31) (zu S. 740.) Not. d. scavi 1880 p. 478 (Rom) u. 1881 p. iio
(lastra marmorea): /)/rippa cos ■ (lettere di forma perfetta). C. I. L. VI
1375 (Cestiuspyramide) : M. Agrippa. Eine andere stadtrömische In-
schrift mit stark verstümmeltem Namen s. u. V 2813 (Patavium): M •
Agrippa. L. f. cos. cf. 43 15. XI 2 105 (Clusium): INI • Agrippae L • f | cos.
XIV 2230 (Mons Albanus): [m. agrippae c]os • ter [trib. potesta]te • VI •
(a. 741 — 2) I patrono. XIV 82 (Ostia): [m. agjrippa /Vcos. Orelli 632
(Brixia): ]M. Agrippa. IX 262 (Gnathia, vor 736): [M.] Ac[rippae
L • f •] I imp • X[v viro] | sacr • fa[ciund] | patro[no | pjubl[ice|, vgl.
Monum. Ant. i8gi (ludi saec). C. I. L. IX 3g 13 (Alba Fuc): M • Agrip-
[pae] I trib • po[test •] | cos I[- •]. IX 4677 (Reate): [m • agjrippai • L •
f I cos • tert (a. 727) | [pr]aefectur • Reatin | patrono. IX 2200 (Telesia):
[m. a]grippa[e] | imp Is. X 4616 (Cubulteria, Unteritalien): I\I • Agrip-
pae • patrono | ex • d • d. X 4831 (Rufra a. 725, cf. 4830): ]\I ■ Agrip-
pae • L • f I patrono | Rufrani ■ vicani | quorum • aedificia ■ sunt. X 5 i 70:
[a]grippa[e] | [. . .]us Long[inus]. X 755g (Cagiiari): M. Agrippae L. f. |
co[s] III (a. 727). Ueber die lateinische Inschrift von Athen, welche auf
den Agrippa bezogen wird, s. o. II S. 201 A. 55. Spanische Inschriften
dem Augustus und Agrippa gemeinsam: II 472. 1525. 1527. II 474 (Me-
rida, in ruinis theatri): M • Agrippa • L • f • cos • III (a. 72727) | trib • pot •
III (a. 738/3g). Gallische: XII 3 153 (Nimes): Ivl • Agrippa • L- f • co[s]
[iii fecit] (a. 734 nach Herzog). XII 3154 (Nimes, Steinbalken): [M.]
414 ^I^- ^- ^g"PPa-
Agnpp[a L. f. cos. iii fecit]. Spezielles Verhältniss zwischen Agrippa
und Nemausus s. Hirschfeld, Kaiserkultus 845 A. 58. C. I. Att. 3, 575
( — 76) (Athen, vor den Propyläen): ['O dij]f.iog \ M[&q%ov] ^AyQm7T.c([v~\\
ylel^VKiov] vthv \ rQiq v\nax]ov (a. 7-7) ^02/ [£]o;[r]oi) | £[u£^]j'£'r>^[v].
C. LG. 1878, s. o. II S. igoA. 6. Lebas II, i p. 516 no. 243^' (G3'thion):
M.äQY.ov ^Ayqimrav \ avräg eveQyirav \ a TiöXig. C, I. G. 360g = Ditten-
berger, Sylloge Inscr. 273 (Iliura): Mccqxov 'AyqiTtTtav^ xov Gvvyevicc
xal TtccTQMvci rfjg noXecog nal eveQyertjv, ini rfj nQog tjjv d'sbv EvßeßsLa
Kai STil zf] TtQog xov örmov ivvola. S. Haubold, De rebus Iliens.
p. 45, C. I. G. 2176 (Thermen von Mytilene): t) öä^og %eov GavrjQa
Tag TtdAfOj MccQKOv ^Ay^imiav xov eveQyixav '/.cd Kxiaxav. Agr. in
Lesbos s, Plehn, Lesbiac. p. 82. I. Gr. S. 24ig^ = Gori, Inscr.
Etr. I, 72 (lammina aenea, Florenz): M. 'AyQl7t7rci[g] vncaog xqIxov.
Ebendort Inschrift des Agrippa, C, L. Caesares, s. Mittheil, des
Athen. Instituts 1888 S. 61. Agrippa und lulia: Journal of the
Hellen, stud. 11 p. 128 no. 15. I. Gr. Sept. 64 — 65 (Megara). Auch
in Thespiae wurde eine Basis mit Inschrift zu Ehren des Agrippa ge-
funden, s. Jamot, Bull, de corresp. hellen. 15, i8gi, p. 3g i no. i.
Petersen u. Luschan, Reisen im s.-v/. Kleinasien S. 43, No. 7g (Myra):
Mc(qk]ov AyQiTtTtav | xov avsoyexijv \ ym\ öcottJ^« xov i'&vovg \ Mvqscov 0
öfjfxog. Ephemeris archaiolog. III 4, 1886, p. 58 (Oropus, Heiligthum d.
Amphiaraus): 'O ö7]f.iog \ MäQKOv ^Ay^imtav | ylsvKiov v{i)bv xQtg v7ca\xov
xov eaxov evSQye xrjv. \ M}]XLoyog eTtöiqßs. C. I. L. III 4g4 (Sparta =
C. I. G. i2gg): [m. agrippajra • cos • te[r]t | [tribunijc • potest (736/18
— 742/12) I [a]grippiastae | [et princejps • C ■ Iu[l]ius | [dexijmachus •
Pratola[i f.j | [[.uc^kov cr/Qm^rcav vnaxov j [t6 y' 6r]^i]aQ-j(^L'Krjg i^ov\[6Lag
. . . ajyQiTtTtiaßrcd | [-/.cd TtQsaßvg yc'c]Log lovhog | [öe]^iacrj(^og TIqcc [toAkou].
Agrippiastae s. Bullett. arch. 1858 p. 44 (cf. Bull. d. corr. hellen. 10,
203—4). Lüders, Dionysische Künstler S. 28. Foucart, Associations
relig. p. 3.
^2) (zu S. 740.) Bötticher, Akropolis S. 2go: (Monument d.
Agr.) 8,gi m hoch, 3,13 und 3,80 m im Geviert haltend. Bis auf
den Unterbau von Kalkstein und das Gesims von weissem ]\Iarmor
aus hymettischem Marmor errichtet. Die Untersuchung der Standspuren
auf den oberen Deckplatten durch Dr. Bohn haben gezeigt, dass
Agrippa auf einem von zwei oder eher noch von vier Rossen ge-
zogenen Wagen stand. (Jetzt baufällig, neigt sich nach Norden.)
^^) (zu S. 740.) Bull, de corr. hellen. 5, 1881, p. 230. Ditten-
berger, Sylloge 33g (Cos): — — KcaGaq^a xcc xid^e^isva rai'coi KaiöaQi
Ttcddag 'JöO'jiuxoug axdÖLOv x«t Tcivxa&kov xät. aVxccL ccfieQai^ AyqLnnr]a
l6&l.ltK0Vg 7t£VXC(&k0V — — .
34) (zu S. 740.) Leake, Num. Hell. Europ. Greece p.4o(Corinth):
VII. 6. Agrippa. 4 l ^
• • Caes • • (Kopf d. Augustus), [^ \'ipsanio Agrippa 11 vir. Cor. (Pegasus).
Mionnet 6, 671 no. 406 (incertaines) : Cn. Stati I.ibo praef. (Kopf des
Agrippa), I^ Sacerdos (Opfergeräth). In Spanien: Caesaraugusta, Cohen
i^ p. 175 ff. no. 13 — 14, Carthago Nova (no. 15).
35) (zu S. 741.) Münzen des Agrippa s. Eckhel, Doctr. num.
6, 162. IMionnet, Supplcm. i p. 61. 83. 118 u. s. w. Cohen i^p. 175.
Babelon 2 p, 555. Delgado 2 T. 31 Gades n. gg — 113: IM, Agrippa
parens mun. Longperier, Oeuvres 3 j). i : De quelques medailles de
INI. Vipsanius Agrippa. Imhoof- Blumer, Monnaies gr, Verband, d. K.
Akad. Amsterdam 1883, Letterk. 14 p. 172. 231. 255. Rapp, Ed., Ueber
eine seltene M. B. Nemausus-Münze des jNI. Vipsanius Agrippa mit
dem Trauerbarte <(m. Fcsm.)>, Philol. 21 S. 31. Berl. Philol. Wochenschr.
1888, 1043 Goldmünze m. Kopf des Agrippa gekrönt m. cor. naval.
& mural., R Kopf des August n. rechts. Auf einer jMünze von Nicopolis
(Mionnet, Supplem. 3 p. 376 no. 115) hat man wohl nur irrthümlich
den Kopf des Agrippa (statt des Augustus) erkennen wollen,
36) (zu S. 743.) Servius zu Verg, Aen, 8, 682: nam tribunus
plebis quietissimus fuit,
37) (zu S. 744.) Cass, Dio 4g, 4: xca yaQ eioo&et (Agrippa) Xiysiv
TCQog Tovg ndw eratQOvg ort 01 nksiovg r&v iv xcclg dvvaöreiatg oVtcoj/
ovdivci i&eXovGi. kq£lix(o Gcpäv sivai, ccXXcc zcc (.isv nXeico, 06a ye aal
TtQOieiQov Tijv i'imjv VfZi^ avxoX öt eavr&v TioiovvraL, ra Sh örj xeiQco
Kai a.r07tcoTSQa aXXoig TtQoörcazovöiv.
38) (zu S, 745.) Den Grundstock seines Vermögens bilden wohl
die Güter der Proscribirten und Besiegten (z. B. des Antonius). Ueber
seine Landgüter auf Sicilien s. o. Vgl, Casagrandi, V., Ricordi di
M. Vipsanio Agrippa in Sicilia (Raccolta di studi di storia antica
fasc. 1), Catania i8g3,
3g) (zu S, 745.) Cass. Dio 54, 2g: (Agrippa) our' «urw noie tw
Avyov6x(o iTta'j(^&r}g ovxs xotg aXXotg eni(p&ovog iyevero.
40) (zu S. 745.) Cass. Dio 54, 2g: tk xe cdXa u^iöxog xav -/mQ^'
iavxbv ccv^^QC07l(ov ötc(q:ca'a)g yevoixevog, ymI xtj xov Avyovöxov cpiXia 'XQÖg
x£ xb avx(p s/.ecvift '/.cd JtQog x6 x(p kolvü 6vj.i(poQ(oxaxov '/^Qyjöa^svog,
41) (zu S, 745.) Seneca epist, g4: ]\I, Agrippa solus ex bis, quos
civilia bella claros potentesque fecerunt, felix in publicum fuit.
42) (zu S, 746.) Am Schluss der neu gefundenen Säcularinschrift
(Monumenti Antichi i) heisst es Z. 165: M. Agrippa quadrigas [misit].
43) (zu S. 746.) Plin. n. h. 14, 147: Tergilla Ciceronem M. f.
binos congios simul haurire solitum ipsi obicit, Marcoque Agrippae a
temulento scyphum inpactum.
44) (zu S. 746.) Plin. n. h. 2^, 58: Si quidem M. Agrippa su-
premis suis annis conflictatus gravi morbo pedum, cum dolorem eum
41 6 ^n. 6. Agrippa.
perpeti nequiret, usus medicorum portentosa scientia, ignorante divo
Augusto tanti putavit usu pedum sensuque omni carere, dummodo et
dolore illo careret, demersis in acetum calidum cruribus in acerrimo
impetu morbi.
45) (zu S. 746.) Ephemeris archaiol. III 3 1885, 84 (Epidaurus,
kl. Marmorbasis: 0,08 X 0,27 X 0,15): 'Ay^iitnaq reo ^£k» | rov 'Aaxlrj-
Ttibv ev\'/^aQi6Ta)v.
46) {zu S. 746.) Eine Inschrift von Ilium C. I. G. 3609 rühmt
den Agrippa eTii r^ TiQog rriv &ebv tv6£{idc(.
47) (zu S. 746.) losephus antiq. iud. 16, 2, i: AyQiTtTcag de to5
^£05 ^lev syMto^ßrjv xaxi&vösv (bei seinem Besuch in Jerusalem).
48) (zu S. 747.) Cass. Dio 4g, 43: (Agrippa) rovg äazQoXöyovg
Toug TS yorjrag in zi]g TtöXsojg e^'^kaösv.
4g) (zu S. 747.) Cornel. Nep. Attic. 12: harum nuptiarum con-
ciliator fuit (non est enim celandum) M. Antonius triumvir rei publicae.
50) (zu S. 747.) Corn. Nep. Attic. ig: Hanc (Agr. filiam) Caesar
vix anniculam Ti, Claudio Neroni Drusilla nato, privigno suo, despondit.
Vgl. Sueton. Tiberius 7.
51) (zu S. 747.) Sueton. gramm. 16: Q. Caecilius Epirota Tu-
sculi natus libertus Attici — cum filiam patroni nuptam INI. Agrippae
doceret, suspectus in ea et ob hoc remotus, ad Comelium Gallum se
contulit vixitque una famiUarissime, quod ipsi Gallo inter gravissima
crimina ab Augusto obicitur. Vgl. Peter, Frgm. bist, roman. p. 260,
no. 24. Tacit. ann. 3, ig: Vipsania (Drusi mater) excessit una om-
nium Agrippae liberorum miti obitu, nam ceteros manifestum ferro vel
creditum est veneno aut fame extinctos. Borghesi, Oeuvr, 2, 201:
Agrippinae | M. Agrippae f. | Drusi Caes. matri | /////// //i
///////////■/ I d. d.
52) (zu S. 747.) Plutarch. Anton. 87. Cass. Dio 53, i. Sueton.
Aug. 63: Tunc Agrippa alteram Marcellarum habebat et ex ea liberos.
Mit Bestimmtheit lassen sich diese Kinder nicht nachweisen, und die
Vermuthung ist nicht wahrscheinlich , dass ein einfacher Duovir von
Corinth ein Sohn oder Enkel des berühmten Feldherm gewesen sei.
Cohen i^ p. 161 no. 768: Caesar Augustus, R ?■ Vipsanio Agrippa II
vir Cor(inth.) (Pegasus). Borghesi 2, ig8. Vgl. Mionnet, Supplement 4
p. 5g no. 400. Giornale Arcad. 34, 80. Dagegen stammt vielleicht
aus dieser zweiten Ehe eine Vipsania, die den Q. Haterius (Tacitus
ann. 4, 61) heirathete und ihm einen Sohn gebar, den Dec. Haterius
Agrippa, propinquum Germanici (Tacitus ann. 2, 51).
Die Freigelassenen dieser Marcella, der Gemahlin des Agrippa,
sind nicht leicht als solche zu erkennen. Manche nennen sich Mar-
VII. 6. Agrippa. ^ly
cellae 1., aber nur wenige ausdrücklich Marcellae maioris (C. I. L.
VI 4655) oder rainoris 1. (C. I. L. VI 4421, vgl. 4414).
53) (zu S. 748.) Plinius n. h. 7, 8, 46: (Agrippa) in tormentis
adulteriorum coniugis. Sueton. Tiber. 7: (Tiberius) luliam . . confestim
coactus est ducere non sine magno angore animi, cum . . luliae mores
improbaret, ut quam sensisset sui quoque sub priore marito appetentem,
quod sane etiam vulgo existimabatur.
54) (zu S. 748.) TeufFel-Schwabe § 220, 10. Schäfer, A., Quellenk.
§ 50, 2.
55) (zu S. 748.) Gramm, lat. ed. Keil 6 p. 9'': Messala, Brutus
Agrippa pro sumus simus scripserunt.
56) (zu S. 748.) loseph. antiq. 16, 6 Brief des Agrippa:
§ 4 an Ephesus — Viereck, Sermo graecus p. i 10,
§ 5 „ Cyrene — „ „ „ p. iio.
Doch beide Briefe sind natürlich in der Canzlei des Agrippa auf-
gesetzt und stammen schwerlich von ihm selbst her,
57) (zu S. 749.) Memoiren s. Weichert, Imp. Caes. Augusti scr.
reliquiae p. 233 ff. Peter, Hist. rom. frgm. 261. Frontin. de aquae-
duct. 98 — 9 erwähnt ein Werk des Agrippa de aquis; dies ist wahr-
scheinlich nur ein Theil der Memoiren, in dem er die Wasserleitungen
besprach.
58) (zu S. 749). Vipsanii Agrippae frgm. ad chorographiam
spectantia, s. Geogr. lat. minores ed. Riese p. i — 8. Fraudsen, Agrippa
S. 35- 195-
59) (zu S. 749.) Einer der Freigelassenen des Agrippa soll sich
Verdienste erworben haben um die Ausbildung der römischen Kurz-
schrift. Sueton. ed. ReifF. p. 136: Vipsanius Philargyrus et Aquila li-
bertus Maecenatis alias [notas] addiderunt. (Ich tilge das Komma,
das der Hsg. setzte, hinter Vipsanius.)
60) (zu S. 749.) Horat. carmin. i, 6, i ff. :
Scriberis Vario fortis et hostium
Victor Maeonii carminis aliti,
quam rem cumque ferox navibus aut equis
miles te duce gesserit.
Nos, Agrippa neque haec dicere
— — — conamur — — .
61) (zu S. 749.) A. Hirt, Agrippa als Kunstfreund, Museum d.
Alterth.-Wiss. i, 1807, 2t,2>^-
62) (zu S. 750.) Plinius n. h. 35, 4, 26: Sed praecipuam aucto-
ritatem publice tabulis fecit — — M. Agrippa, vir rusticitati propior
quam deliciis. Exstat certe eius oratio magnifica et maximo civiura
digna de tabulis omnibus signisque publicandis, quod fieri satius
4l8 ^^11- (>■ Agrippa.
fuisset quam in villarum exilia pelli. Verum eadem illa ton'itas tabulas
duas Aiacis et Veneris mercata est a Cyzicenis IIS jXII |. In ther-
marum quoque calidissima parte raarmoribus incluserat parvas tabellas
paullo ante, cum reficerentur, sublatas.
63) (zu S. 750.) Strabo 13, i, ig (p. 590 Cas.): Ivtsv^ev (v. Lamp-
sacus) 8s i.ierrivey'KEi> ^Ay^imrug xov nsnxaY.ora Xiovra^ AvGiTcnov eqyov'
ccvi&jjKS ds iv Tc5 uXaei tc5 fisra^v rTjg Xi^iv\]g v.cd tov EvqItiov. Ein
anderes Weihgeschenk des Agrippa erwähnt Festus p. 290 s. v. Ser-
vilius lacus: basilicae luliae, in quo loco fuit effigies hydrae posita a
M. Agrippa.
64) (zu S. 750.) Eine Inschrift des Agrippa aus der Zeit seiner
Aedilität besitzen wir nicht, und ich glaube auch nicht, dass die von
Gatti hierher gezogene Inschrift richtig ergänzt ist. Mittheil. d. Rom.
Inst. 6, 1891, p. 123: M. Ag[rippa L. f. | aed[- iussu] | imp. Caes[aris
Divi f.] I II]I vir r. [p. c, aediculam? j vijci Salu[taris refic. cur.?].
Vgl. Hülsen, Rhein. Mus. 49, S. 404; hier dreht sich Alles darum, ob
der dritte Buchstabe ein C oder G ist. Dessau bemerkt dazu Inscr.
lat. sei. p. 34: lapis admittit etiam M. Ac. Namentlich ,, iussu" scheint
mir sehr bedenklich. Es handelt (nach Gatti) sich nicht um den
Neubau eines Tempels, sondern um die Reparatur einer Capelle. Dazu
sollte der freigebigste Aedil, den Rom gehabt hat, vom Caesar Auf-
trag und Geld annehmen? Das war für einen Consular wie Agrippa
eine Demüthigung, für den Caesar eine Thorheit, durch das Wort
iussu im J. 721/33 an die unconstitutionelle Gewalt der Triumvirn zu
erinnern. Desshalb habe ich, Rhein. Mus. 45, 1890 S. 619 — 21, eine
andere Ergänzung und statt M. Agrippa vielmehr M. Acilius vor-
geschlagen.
65) (zu S. 751.) Cass. Dio 49, 43: reo <J' vßreQCö erst. ayoQuvo^og
6 AyQLitnag Ixobi^ iysvsro, ncd nävia \ikv xh. ol%o8o\i'f\\x.cixu xa %oiva. Tidöag
öe xag odovg^ ^rjdev ix xov örj^oöiov Xaßoiv, iTtEGxsvaöE, xovg xs vno-
vo^ovg i'^EKcc&rjQß, Kai ig xov TC^eqlv Sl avxcöv vnETtlEvGEv. '/.ccv xä
mTto6Q6[i(o öcpaXko^Evovg xovg a.vd'Qcä'jtovg tveqI xov xäv öiavXcov ccQi&fibv
oQäv xovg xe SEXcptvag oial xcc aoELÖrj 8^]u,L0VQyi^^axa KCiXEGxipaxo , onag
dt' avxäv cd tieqlo8oi tcüv TtEQiÖQO^av avaÖELKvv(ovxaL.
66) (zu S. 751.) Seneca de benef. 3, ^2: Tot in urbe maxima
opera excitavit, quae et priorem magnificentiam vincerent et nulla
postea vincerentur. Horat. satir. 2, 3, 185: plausus, quos fert Agrippa;
v«;!. d. Anm. dazu v. Kiesslin^.
VII. 0. Agrippa. 4 ig
Agrippa's Bauten.
i) (zu S. 752.) Ficoroni, Piombi antichi p. 14, erwähnt plinto
di pezzo rotto di colonna di bellissimo pavonazetto mit der Inschrift:
|AI. Agrjippae; s. Hirschfeld, R.V.-G. i 8,74. Wegen der Ziegelstempel
C. I. L. X 8041, I s. Borghesi, Oeuvr. 8 (3), 107; Mommsen, R.
St.-R. 2^, 1007. Vgl. C. I. T.. V 81 10 mit Litteraturangaben.
2) (zu S, 752.) Portus lulius s. Frandsen, Agrippa S. 140 — -5;
Peter, Frgm. h. rom. p. 261 ; verbrannt a. 83, s. Schiller, R. K.-G. i, 519.
3) (zu S. 752.) C. I. L. II 474 (Emerita)=Wilm. Ex. 881, Dessau
I. L. 130: M. Agrippa L. f. cos. III trib. püt. III (738/16 — 739/15).
4) (zu S. 752.) Flav. Philostr. vitae sophistar. 2, 5, 3, rec.
Kayser, Heidelberg 1838, p. 75, :^2: BvvBliyovxo filv är} ig xo iv tc5
KeQa^etKÜ (Athen) 'ö'f'aT^oi', 0 öi] e7to3v6f.ia6rai ^Ayqi'mtHov^ vgl. 2, 8, 4.
Wachsmuth, C, Athen i, 672. Curtius, E., Stadtgesch. v. Athen
S. 257. Dörpfeld, Die verschiedenen Odeien in Athen, Mittheil. d.
athen. Instit. 17, 1892, S. 258 — 5g.
5) (zu S. 752.) Auf die griechischen Vorbilder der Bauten des
Agrippa verweist ein Aufsatz Archaeolog. Ztg. 14, 218 — 9.
6) (zu S. 752.) Ueber den Umfang des Marsfeldes s. u. Mauso-
leum. Ueber des Dictators Pläne , Rom zu vergrössern und zu ver-
schönern, s. Cicero ad Attic. 13, 2)2>f 4- sermo a Capitone de urbe
augenda : a ponte Mulvio Tiberim duci secundum montis Vaticanos,
campum Martium coaediticari, illum auteni campum A'aticanum fieri
quasi Martium campum. Vgl. 13, 20, i; 13, 35, i. Gellius 13, 14, 4.
Tac. ann. 12, it,. Schmidt, O. E., Der Briefwechsel d. I\I. TuU.
Cicero S. 249. Caesar wollte den Tiber ableiten, um Platz zu ge-
winnen und Sicherheit gegen Ueberschwemmungen. Plutarch. Caes. 58.
Sueton. Caesar 44. Seine Absicht, die Stadt zu vergrössern, darf man
nicht verwechseln mit dem Plane, die Grenzen des Pomeriums vor-
zuschieben, der ihm von Späteren zugeschrieben wird. Cass. Dio 43,
50; 44. 49-
7) (zu S. 752.) Tacitus ann. 15, 3g (a. 64 n. Chr.): solacium po-
pulo exturbato ac profugo campum Martium ac monumenta Agrippae,
hortos quin etiam suos patefecit. Cass. Dio 53, 27; 55, 8 etc. Bauten
des Agrippa s. Drumann 4, 268. Hirt, Baukunst 2 S. 281. Müller,
Iw., Handb. d. cl. Alterth. 3, 866. 873; Litteratur S. 868. Frandsen,
Agrippa S. 155 ff. Bunsen u. Platner, Rom 3, 3 S. 93ff. : Die öffent-
lichen Bauten Agrippa's und der augustischen Zeit. Becker, Rom.
Topogr. S. 595. 635. GeymüUer, H. de, Documents inedits sur les
thermes d'Agrippa, le Pantheon et les thermes de Diocletien, Lausanne
et Rome 1883. Litteratur: Notizie d. scavi 1881 p. 256 — 7.
420 VII- 6. Agrippa.
8) (zu S. 753.) C. I. L. VI 874 (zwischen Pantheon u. Corso):
Id • quod • intra | cippos • ad • Camp • versus { soH • est • Caesar • August |
redemptum • a • privato. Terminalcippen von Travertin (0,42 X o, 1 5 m) :
Not. d. scavi 1885 p. 343 No. i: INI. Agrippa | privat | iter. No. 2:
Septuraius | /^abinus | aed. cur | areas a cippo ab Tiberim ^\.txih///{sic).
Maes, C, II Pantheon, le espropriazioni e le demolizioni alle terme di
Agrippa, Roin 1881.
g) (zu S. 753.) Ueber die Entwässerungsanlagen beim Pantheon
s. d. Bericht von Cipriani, Bullett. della comm. arch. com. 1892,
p. 155: ,,Le molte cloache antiche troncate tutte avevano la lor pen-
denza verso La Valle". Notizie d. scavi 1881, p. 258. Narducci, P.,
Sulla fognatura della cittä di Roma, descrizione tecnica p. 124, m.
Atl. v. 14 Taf., beschreibt unter No. 11 die chiavica della Rotonda,
die das Marsfeld von dem heutigen Monte Cittorio an entwässert
und gegenüber der Tiberinsel mündet.
10) (zu S. 753.) Karte vom Pons Agrippae s. Mittheil. d. rüm.
Instit. 4, i88g, 264. 286; 6, 1891, 135. — Notizie d. sc. 1887 p. ^2t,
(Rom, IX. reg.): PauUus Fabius ///(persicus) | C. Eggius MaruU | L. Ser-
gius PauUus I C. Obell[iu]s Ru/// | L. Scriboniu/// | curator///| et alv[ei]///|
ex auctorit | T. Claudi • Caesa[r]is | Aug. Germanic | principis &/// j
ripam cippis pos[itis] | terminaverunt a Tr[ig]ar | ad pontem Agrip-
p[ae]. Borsari, L., Del pons Agrippae sul Tevere tra le regioni IX e
XIV <c. 2 tav.>, s. Bullett. comun. III 16, 1888, p. 92—98 <t. IV— V>.
Brücke des Agrippa bisher unbekannt. 160 Meter aufwärts von S.
Sisto b. d. Farnesina; Spuren b. Vicolo del Polverone: la solida e
bella costruzzione propria dei tempi augustei; sie wurde vermuthlich
abgetragen beim Bau des Pons Aurelius. Müller, Iw., Handb. d. cl.
Alterth. 3 S. 777. Ruggiero, Dizionario epigr. u. d. W. i p. 369.
Vielleicht wurde diese Brücke in der schon erwähnten Inschrift er-
wähnt: C. I. L. III 6101 (Akropolis v. Athen, wahrscheinlich auf Agrippa
bezogen): . . . secundum pont[em] ] [qu]ei est ad flum[en]
1 1) (zu S. 753.) Der Vollständigkeit wegen nenne ich unter den
Bauten des Agrippa auch seine horrea (C. I. L. VI 9972: C • lulius •
Lucifer | vestiarius • de • horreis | Agrippianis. Jordan, R. Topogr. i, 2
S.472. CLL. VI 10023: ///us • de -horreis • Agrippia[nis]), wohl identisch
mit den horreis Agrippinianis (XIV 3958), wie sie später genannt wurden.
12) (zu S. 753.) Cass. Dio 55, 8 (a. 747/7): to t£ niöiov xb ^Ay^tn-
TtEiov j TtXrjv Ti]g Groäg, Kai rb diQißircoQiov avrbg 6 AvyovGxog iörjfxo-
auvöiv. Es lag in der 7. Region (vgl. Hülsen's Karte im Rhein. Mus. 49,
1894, zu S. 379). Wie Mommsen, R. St.-R. 2^, 508 A., zwei Terminal-
steine oberhalb der Tiberinsel mit dem Campus Agrippae in Ver-
bindung setzen kann, ist mir unverständlich. Martial. 4 , 18, i :
VII. 6. Agrippa.
421
Qua vicina pluit Vipsanis porta columnis
Et madet assiduo lubricus imbre lapis.
„Becker, Topogr. 578. 12 18 verstand unter Vipsaniac columnae die
Porticus des Agr. im Marsfelde: aber in seinem (in meinem Besitz
befindlichen) Handexemplar bemerkt er dazu: nein, vielmehr den Cam-
pus Agrippae {östlich vom Corso). — — Aehnlich Lanciani, Acque e
acquedotti (Roma 1880) p. 125." Jordan in der Anm. zu Friedländer's
Ausg. d. Martial.
I3)(zu S.754.) Lanciani, Bullett. della comm. arch.comun. 1892,277:
PORTICVS VIPSANIA
'S}
O
>
Palazzo Sciarra CATABVLVINI
VIA FLAMINIA FORNIX CLAVDII
Via del Corso
rf}
U
<
^
Piazza Colonna
PORTICVS SEPTORVM
Vgl. — , Forma Urbis Bl. 15. Hülsen in seinem topographischen
Jahresbericht (Mittheil. d. röm. Inst. 1893 p. 305) trennt unnöthig die
Gärten von der Säulenhalle des Agrippa: Porticus Vipsania — — an
der Ostseite des Corso von S. Silvestro in Capite bis zur Aqua Virgo
(unter Pal. Sciarra) — — . Oestlich von ihr dehnten sich die Gärten
des Agrippa (Vipsaniae laurus: Martial. I 108, 3, vgl. V 20: campus,
porticus, umbra, Virgo, thermae) aus: und in der That ist in der
ganzen Zone von S. Claudio bis Fontana Trevi kein Rest eines be-
deutenden römischen Baues gefunden. Vipsaniae laurus s. Hülsen,
Rh. Mus. 49, 1894, 397.
14) (zu S. 754.) Cass. Dio 55, 8: (ÖLQLßLxcoQiov) Jjv öe ohog (li-
yiöxog tS)v ttcottots filav OQOcpi'jv Gjpvxiov' vvv yuQ öi] TtccGtjg xTjg öxeyijg
avxov Ka&aiQE&eiö^g, oxi ovx i]övvrj&r] av'&ig övöxfivai, cc'iavijg ißxcv.
Plin. n. h. 16, 201: Fuit memoria nostra et in porticibus Saeptorum
(porticus Saeptorum luliorum s. Jordan, Forma urb. Rom p. 34) a M.
Agrippa relicta aeque miraculi causa, quae diribitorio superfuerat,
XX pedibus brevior [= C pedes] sesquipedali crassitudine. Plinius n. h.
36, 102 (miracula urbis): tectum diribitori ab Agrippa facti. Vgl.
Frandsen, Agrippa S. 164. Hirt, Baukunst 2, 285.
15) (zu S. 754.) Saepta lulia: s. die von Hülsen richtig angeord-
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 28
422
VII . 6. Agrippa.
neten Fragmente des capitolinischen Stadtplanes in Verbindung mit den
modernen Namen. Mittheil. d. röm. Inst. 7, 1892, S. 318 und
Hülsen, I Saepta ed il Diribitorium, Bull. arch. comunale d.
Roma IV s. 3, 1893, p. 119; p. 138 Durchschnitt d. reconstr. Saepta
m, 2 Stockwerken. Spartian. v. Hadriani ig: (Hadr.) instauravit ■
saepta, basilicam Neptuni — . Saepta, d. alte ovile beim Tempel d. Isis,
vollendet v. Lepidus und Agrippa, begonnen von Cicero. Cic. ad
Attic. 4, 16: in campo Martio Septa tributis comitiis marmorea sumus
et tecta facturi, eaque cingemus excelsa porticu, ut mille passuum
VII. 6. Af,'rippa. 423
conficiatur, simul aclinngetur villa publica. Cass. Dio 53, 2^ (728/26):
6 ^AyQLTTTtag ra Einxcc 0}V0(icc6fiEva Ka&tBQCüösv. oöbv fiev yaQ ovdefiiav
lTtLGy.cva.GeLv vitiGj^Bto , ravra 6s iv xü Aqelm ueÖlco Gxoaiq ntoLS, vrco
xov AetilÖov TtQog xag cpvX£TLY.ag aQ'/^aL(}SGLag GvvoiKodoi.i}]}iiva ymI n\ut,l
Xi&ivaLg Kai ^co'yQaq}i^(iaGLV iitSKoGfiriGev, lovlia ai'xa änb rov AvyovGxov
TTQOGayooevGag.
16) (zu S. 754.) Thermen d. Agrippa: Canina, Edifizi 3 u. 4.
Frandsen, Agrippa 1 5 1 ff . Hirt, Baukunst 2, 284. Las thermes des
Romains d'Andre Palladio, Paris 1838, No. i Agr. Bunsen u. Platner,
Rom 3, 3 S. 123: Thermen im Marsfelde. Becker, R. Topogr. 684.
Jordan, Forma urb. Rom. p. 42. Choissy, L'art de bätir chez les
Romains, t. X: Thermes d'Agrippa. INIaes, C, Le terme di Agrippa,
Roma 1881. Notizie degli scavi 1881 p. 255 ff., 1882 p. 340 ff., m.
Plan tav. XXI — II (Lanciani). Geyraüller, H. de, Documents in6dits
sur les thermes d'Agrippa, le Pantheon et les thermes de Diocletien,
avec 5 heliogr. et 6 flg., Lausanne 1883. Inschriftlich erwähnt C. I. L.
IV 9797: — — thermis Agrippae et Titi — — . Auch in Pompeii
war ein: ba[l]neus Agrippa[e], Rom. Mittheil. 3, 1888, p. 146 Pom-
peii no. 10 = Notizie d. scavi 1887 p. 3g.
17) (zu S. 754.) Cass. Dio 53, 27 (a. 729/25): 'Ay^imtag ös iv
xovx(o xo uGxv xolg iöioLg xllsGiv iney.oGfjLrjGev. xovxo (lev yaQ xi]v Gxoav
xrjv xov IIoGsLÖüvog wvofiaGfiivrjv aal st,(pKoö6;xi]Gsv im xalg vavKQaxLaig
nal xT] xCov 'AQyovavxmv yqacpT] insXa^itqvvs^ xovxo Öe xo TtvQLaxr'jQiov xo
AaxcovLKOv KaxEGKEvaGEv' ylay.covLKov yaQ xo yviivaöLOv^ iuEiSi] tceq ol
AaKEÖaLfiovLOL yv(jLvovG&aL xs iv xü xoxe %q6v(o Kai Xlna ccGkelv (idXLGxa
idoKOvv, inEKcdEGEv. Lanciani, Not. d. scavi 1881 p. 255 ff., meint,
dass die Thermen Agrippa's in ihrer ersten Anlage ein grosses Recht-
eck bildeten (226 X 86 m), dessen Winkel beinahe entsprachen den
Kirchen della Minerva, S. Giovanni della pigna, der Piazza de' Ca-
prettari und dem Palazzo Ristori (Via Monterone); p. 281 erwähnt er
einen in der Via della Minerva gefundenen Marmorblock (Y^ X ly,
palm.) mit der Inschrift: :^ Agrippa ^ .
18) (zu S. 755.) Behr, Gebälk aus d. Bädern d. Agrippa (m.
Abbild.), s. Centralblatt der Bauverwaltung 8, 1888, No, 13 S. 147 f.
Strack, Baudenkmäler des alten Rom, Blatt 24, mit Litteratur Text
S. 25. V. Sybel, Weltgesch. d. Kunst S. 390 No. 308 Marmorgebälk
aus d. Thermen des Agrippa (mit Delphinen, Dreizack, Muschel), s. o. I
S. 751.
19) (zu S. 755.) Verbrannt a. 83, Schiller 1,519; vgl. Frandsen, Agr.
153. Plin. n. h. 36, 189: Agrippa certe in thermis quas Romae fecit
figulinum opus encausto pinxit in calidis, reliqua albario adornavit, non
42 4 ^^^- ^- ^S^'^VP^-
dubie vitreas facturus camaras, si prius inventum id fuisset. 35, 26: in
thermarum quoque calidissima parte mannoribus incluserat parvas
tabellas paulo ante cum reficerentur sublatas.
20) (zu S. 755.) Strabo 13, i, 19 p. 590: IvTEüö'fv (v. Lampsacus)
fiETi^VE'y'KSv ^AyQLTiTtag xov TtBTtrcoKÖra Xiovxa, ylvGiTtnov eoyov, a.vi^}\ii£ Si
Iv rc5 liXaeL ^txuE,v xi]q Atjiivr/g ymI xov evqlttov.
21) (zu S. 755.) Plin. n. h. 34, 62: Plurima ex omnibus signa
fecit, ut diximus, fecundissimae artis, inter quae destringentem se,
quem M. Agrippa ante Thermas suas dicavit mire gratum Tiberio
principi. Thermen d. Agrippa (Spuren) Archivio della soc. Romana g,
Rom. 1886, p. 467. Spartian. v. Hadriani 19: (Hadrianus) instau-
ravit — — lavacrura Agrippae.
22) (zu S. 755.) Ovid, ex Ponto i, 8, 37 — 8: Gramina nunc
Campi pulchros spectantis in hortos j Stagnaque et Euripi Virgi-
neusque liquor. Seneca epist. 83: in Euripum saltabam. Statins silv.
I, 5, 26.
2^) (zu S. 755.) Cass. Dio 54, 29 (742/12): n'^-rtovg xi öcpiöi kcu
To ßaXavsiov xb STtcovvfiov avxov yMxekmev, aaxe TtQotxa avxovg Aouff^at,
%cüQLa xiva ig xovxo tc5 Avyov6x(a Sovg. Kccl og ov (lovov xavx iöt]-
^ogUvöev, alla ymI Kad-' SKaxbv öga^^ccg tw örifico cog %cä ekeivov keIbv-
aavxog Siivsi^isv. Not. d. sc. 1882 p. 352 (Lanciani): Paragonando
r una all' altera queste memorie di trovamenti, se ne puö dedurre
r esistenza (ignorata sino ad oggi) di un porticato di stupenda gran-
dezza, coUegato forse col gruppo dell' Euripo, e dello stagno di
Agrippa, il quäle dalla metä incirca di via della Valle dirigevasi a
la Via dei Sediari, dove fa angola con la via del Melone. Martial.
I, 108, 3. Becker, Rom. Topogr. S. 597 A. 1259. Borghesi, Oeuvr.
7 (2) p. 147-
24) (zu S. 756.) Lanciani, Annali d. instituto 1883 p. 6: Sotto
il regime republicano i portici erano quasi una raritä. In der IX. Re-
gion der Stadt : Thermas Agrippianas , Porticum Argonautarum. A lui
(Agrippa) si debbono e il portico Vipsanio e quello dci Septi , e la
Villa pubblica e quello degli Argonauti e fors' anco quello di Europa:
Ann. d. instituto 1883 p. 7.
25) (zu S. 756.) Annali d. inst. 1883 p. 19. Martial i, 108, 3:
At mea Vipsanias spectant cenacula laurus (porticus Vipsania).
26) (zu S. 756.) Martial. epigr. 2, 14, 6 (Aesonides = lason); 3,
20, 11; II, I, 12. Canina, Edifizi di Roma ant. II, 144 — 48. Strack,
Baudenkmäler d. alt. Rom Bl. 17. Poseidonion des Agrippa = basi-
lica Neptuni.
VII. (>. Af,'rippa. ^25
27) (zu S. 756.) Röscher, Ausfuhr!. Lex. d. Mythol. i, 503 u.
d. W. Argonautai. Porticus Agrippae Horat. epist. i, 6, 26 = p.
Neptuni u. p. Argonautarum. S. Preher-Jordan, Rom. MythoL (1883)
2 S. 125.
28) (zu S. 756.) Lanciani, I portici della regione IX: AnnaU d.
Inst. 1883 p. 17 und p. 8 über das Poseidoniura: di questo glorioso
stilobate possediamo ora trentasei metri Hneari costituti da dodici si-
mulacri di provincie e da sette [6?| trofei:
Provinzen Trophäen
Unter Paul III: 3 2 (Neapel, Museo Nazionale),
Innocenz X: 2 (Rom, Capitol. INIuseum),
Alexander Vll: 2 ( „ Pal. Chigi-Odescalchi),
? I ( „ Palazzo Altieri),
1876 3 3 ( ,, ,, dei Conservatori),
1883 (14. Febr. gef.
Piazza di Pietra): 2 ( „ ).
Daran schliesst sich (p. g) die Beschreibung der beiden jüngst
gefundenen Statuen; die eine ist abendländisch, die andere morgen-
ländisch costümirt. Wenn man auch noch Vergil's Beschreibung (Aen.
8, 722, s. o. I S. 473) heranzieht, so kann man sich ein deutliches
Bild machen von den einzelnen Typen. Einen Plan des Poseidoniums
mit der Säulenhalle gibt Lanciani im Bullett. comun. d. Roma 1883
tav. I— IL
Statuen der Nationen schmückten also den Säulengang des Agrippa
ebenso wie den des Augustus, der ad Nationes genannt wurde.
Sollten nicht beide identisch sein? Der eine wurde allerdings vom
Augustus gebaut, der andere vom Agrippa (7 2 9/2 5 Cass. Dio 53, 27, s. o.),
Servius z. Vergil. Aeneid. 8, 721 (Overbeck, Schriftquellen S. 456):
Porticum enim Augustus fecerat, in qua simulacra omnium gentium con-
locaverat, quae porticus appellabatur ad Nationes. Plin, n. h. 36, 39:
ante aditum porticus ad nationes. Allein einmal stammt die Nach-
richt des Servius aus später Zeit, und dann kann sie als richtig er-
scheinen, wenn Augustus etwa das Geld hergegeben oder nach dem
Tode des Agrippa den Säulengang ausgebaut hat. Becker, R. Topogr.
S. 362 f., sucht allerdings, unter Hinweis auf Sueton. Nero 46: simu-
lacris gentium ad Pompei theatrum dedicatarum, die Porticus ad
Nationes an einer anderen Stelle des Marsfeldes, nämlich beim Theater
des Pompeius. Allein Sueton redet dort nicht von dem Säulengang
des Augustus, sondern von dem des Pompeius, der ebenfalls mit den
Standbildern der unterworfenen Nationen geschmückt war. Vgl. Plin,
4 26 VII- 6. Agrippa.
n. h. 36, 41: a Coponio quattuordecim nationes quae sunt circa Pom-
peium factas. Aiigustus, der allerdings Statuen des Pompeius duldete,
hatte keine Veranlassung, den Feind seines Hauses durch Bildsäulen
zu verherrlichen, wohl aber seinen Freund Agrippa.
2g) (zu S. 757.) Plin. n. h. 3, 17: (Aug.) porticum ex destinatione
et commentariis INI. Agrippae a sorore eins inchoatam peregit, u. 6,
13g: Vipsania porticus.
30) (zu S. 757.) E)io Cass. 55, 8: 1] de iv ra ixeSup axocc, i]v i]
n6Xci 1) aöeXcprj avrov (Agr.) 7; y.cd rovg ÖQOfiovg öiaxoafii'jöaaa inoui,
OVÖS7TC0 iluoyaöcao = Portic. Europae, Becker, R. Topogr. 5g6 =
Porticus Vipsania Tac. histor. i, 31. ^Nlartial. 2, 14, 3 — 5; 3, 20, 12;
II, I, II.
31) (zu S. 757.) Röscher, Ausführl. Lex. d. Mythol, i, 140g u.
d. W. Europa.
T,2) (zu S. 757.) Wegen der Litteratur verweise ich auf JNIüller,
Handb. d. cl. Alterth. 3 S. 866 ff., Not. d. scavi 1881 p. 256 — 57,
und Mittheil, des röm. Inst. 8, i8g3, S. 305.
Hirt, A., Ueb. d. Pantheon, s. Wolf u. Buttmann, Museum d. Alterth,-
Wissensch, i, 1807, 14g — 2g4, Frandsen, Agrippa 165. Choissy,
L'art de bätir chez les Romains, t. XV: Pantheon. Bunsen u.
Platner, Rom 3, 3 S. 33g: Pantheon. Adler, Pantheon, Berlin 1871.
Lanciani, Pantheon e terme di Agrippa, Atti della R. Acc. dei Lincei
ser, III memorie d. cl. moral. g, 1881, p. 367. 388; 10, 1882, p. 532.
Ruggiero, E. de, II Pantheon in Roma. Hirt, Gesch. d. Baukunst 2
S. 283. Pantheum: Not. d. sc. 1881 p. 256 — 257 — 276 terme; 1882
p. 340 (m, Zeichn. d. Renaissance) t. XXI — XXII. Canina, Edifizi di
Roma ant. i, 126; 2 t. 67 — 74 A. Nispi-Landi, C, Marco Agrippa
e i suoi tempi, le Terme ed il Pantheon. Lavoro storico-arch.-critico,
II. ediz. Roma 1883. Blavette, Etüde sur le pantheon de Rome;
restauration de la palestre des thermes d' Agrippa (m. TafF.) : Melanges
d'archeol. et d'hist. 5, 1885, i — 14. Nissen, H., Templum S. 222, u.
— , Rhein. Mus. N. F. 28, 54g. Ehe, Abriss d. Kunstgesch, i8g5
S. 578 ff. , Fig. 485 Thür vom Pantheon, 486 Plan des Pantheon,
487 Kuppel des Pantheon (nach Piranesi), 488 Pantheon (Construction).
Maes, C, II Pantheon c. 4 tav., Roma 1881. Baumeister, Denkmäler
u. d. W\ Pantheon. Encyclop. britan. 20, 82g. Schreiber, Culturhist.
Atlas 18, 2. V. Sybel, Weltgesch. d. Kunst S. 385. Pantheon und
Peterskirche s, K. v. Hase, Werke 6, 488 — 503. Pierre gravee
trouv6e a Constantine et representant le Pantheon d'Agrippa (Fälschung!
s. Lanciani) Gazette archeol. 6 p. g2.
T,;^) (zu S. 758.) Jordan, H., De nomine Panthei, Index lectt.
Regimont. 1883. Pantheon kann allerdings „allen Göttern heilig" be-
VII. 6. Agrippa.
427
deuten; in dem Sinne finden wir Attril)ute sämmtlicher Götter auf
einer Goldmünze dieser Zeit v. J. 743/11. Commentationes Momms.
p. 91-92.
Euseb. ed. Schoene 2 p. 164, 2127 = 01. 222, 3 (vers. armen.):
Pantheon, id est omnium deorum templum, fulminibus subversum est.
In demselben Sinne wahrscheinlich C. I. L. III S. 7058 (Ephem. ep. 5,
583): Pantheo | aedem et | aram etc. 1557 (Puteoh): signum
Pantheon sua pecunia d. d. XI 360 (Ariminum): Pantheura sacrum |
L. Vicrius Cypaerus sexvir | et sexvir Augustalis. Allein gewöhnlich
lieisst es „ganz heilig". Crusius, O., Die delphischen Hymnen, Philolog.
53, 1894, Ergänzungsh. S. 67: Im lebendigen Gebrauch ist näv^uoq
einfach ein verstärktes ^ixoq^ es hat mit itävxtq &Eoi ebenso wenig
etwas zu thun wie mit Theoxenien. Auch der Name IJdv&eiov
('Aristot.' mirab. 5 1 u. s. w.) wird nichts Anderes bedeuten.
Silvano Pantheo, Priapo Pantheo, Libero Pantheo (C. I. L. VI 695,
III 1 1 39, Orelli 2 1 1 3) s. Jordan a. a. O. 1 3. CLL. VIII 90 1 8 : [Panjthea
cornigeri sacris adiuncta Tonantis, vgl. Anthol. lat. edd. Buecheler et Riese
2, I Carm. epigr. p. i 2 i no. 353: videtur designari dea virgo caelestis per
Africam maxime celebrata. Pantheus als Beiname des Augustus Arch.
Ztg. 3, 144, als Sklavenname C. I. L. VI 14974 Panthia. VI 20593
Dis Manib. luliae Pantheae, cf. 20594. Valeria Panthia VI 28240.
Für Agrippa's Tempel zuerst nachzuweisen in den Arvalacten zum
12. Jan. 59 n. Chr.: Isdem co(n)s(ulibus) pr. idus lanuar. in Pantheo
astantibus L. Calpurnio L. f. Pisone mag(istro) , ferner in der Restau-
rationsinschrift des Tempels C. I. L. VI 896: Imp • Caes • L • Septimius ■
Severus — — (a. 202 p. C.) — — Pantheum • vetustate • corruptum •
cum omni • cultu ' restituerunt. Cod. Theodos. 4, 3, 10: Lecta in Pantheo.
Cassius Dio 53, 27 (729/25) erklärt den Namen Pantheon
ort ■d'oXosiösg ov reo ovQava TTQOßiotKEv. C. I. L. VI 8g6 (Pantheon):
M • Agrippa • L • f • cos • tertium fecit (a. 727). Eine zweite Inschrift
fand man bei den neueren Ausgrabungen an der Rückseite, Not. d.
scavi 1881 p. 1 10 n. 27: [m • agjrippa • [1 • f] • cos • [tertium • fecit].
Ein Widerspruch zwischen dieser Inschrift und der Angabe des Cass.
Dio 53, 27 (a. 729/25): To T£ ndv&SLOv wvofiaGfisvov i'^ereleasv. nQOG-
(xyoQevBxca öe ovto3 xäjci f.iev ort Ttulk&v &säv eixövag iv rotg äydXfiaOi^
reo T£ rov "Aqeog xtvi reo rJjg AqpQodiTijg, k'Xaßsv^ log 5' iyco voi-u^co, 0x1
428
VII. 6. Agrippa.
d'oXoeiöeg ov rü ovQavco TTQoaioizev besteht nicht; consul III nannte
Agrippa sich bis an seinen Tod.
34) (zu S. 759.) Cass, Dio 53, 27: ißovl'qd'rj (lev ovv 6 ^AyQimtag
y,ca xbv AvyovGxov ivravd'a tö^vöai^ xr^v xe xov aQyov i7tLxXt]6iv avxa
dovvaf (17} ÖE^afiivov 6s avxov (irjölxsQOV ixsi fisv rov tiqoxsqov KaiöaQogy
VII. 6. Agiippa. 429
iv Ss Tc5 TTQOvdfp xov T£ u^vyovöTov Kcd eavzov avdoiccvrag iGx)]Giv.
Man darf die Worte xriv iTtlxXrjGiv avtco öovvai nicht etwa abschwächend
übersetzen „ihm (dem Augustus) die Benennung überlassen". Wenn
die Statue des Augustus im Tempel aufgestellt war, so konnte der
Bau nur Augusteum genannt werden.
35) (zu S. 759.) Mommsen's Yermuthung, dass in den sieben
Nischen des Pantheon die Bilder der sieben Planeten gestanden hätten
(Arch. Ztg. 1867, 25 Sp. 55*), lässt sich nicht halten.
36) (zu S. 759.) Lanciani, Not. d. scavi 1881 p. 264: 1' intcra
calotta, ad eccezione degli archi ciechi di sostegno, e costruita con
impasto di scorie (Schlacken) legerissime come sono le volte delle
termine antoniniane (Canina, Edifizi 2, t. 73). Die neuen Unter-
suchungen haben dies Resultat nicht ganz bestätigt. Beltrami (Notizie
d. scavi 1892 p. 88) sagt darüber: la costruzione della cupola sia stata
iniziata a strati orizzontali di laterizi coUegati con malta di pozzolana
nera molto tenace. Weiter oben tragen horizontale und verticale
Rippen das Gewölbe, s. Mittheil. d. röm. Instit. 1893 S. 308 — 9.
Guillaume, E., Le panth6on d'Agrippa, Revue d. Deux Mondes 112,
1892, p. 575: la coupole repose sur une Serie de petits arcs en-
core ignor^s et en meme temps que ces arcs retombent rigoureuse-
ment au moyen de piliers sur Taxe des colonnes du rez-de-chaussee.
De plus ces arcs sont non pas inclines comme la voüte, mais dans
une direction verticale.
37) (zu S. 759.) Plin. n. h. 36, 5, 38: Agrippae Pantheum decoravit
Diogenes Atheniensis, in columnis templi eins Caryatides probantur
inter pauca operum, sicut in fastigio posita signa sed propter altitu--
dinem loci minus celebrata. Vgl. Heibig, Führer durch die öffent-
lichen Sammlungen Roms i, S. 2 No. i (mit Litteraturangaben S. 3).
Seine Meinung, dass diese Karyatiden nicht die Originale seien, ist
subjectiv. Von besonderer Wichtigkeit ist der Fundort.
38) (zu S. 760.) Plin. n. h. 34, 13: Syracusana sunt in Pantheo
capita columnarum a M. Agrippa posita. Michaelis (s. u.) nimmt an,
dass die nach Plinius mit syracusanischen Erzcapitellen geschmückten
Säulen im Innern einen Kreis bildeten und den hohen Mittelraum von
einem niedrigeren ringförmigen Umgang trennten. Vielleicht standen
die berühmten Karyatiden auf diesen Säulen, um das Gebälk des
Daches zu tragen.
39) (zu S. 760.) Goethe, Dichtung u. Wahrheit (Ende d. 1 1. Buches):
Ich fand [in Mannheim] den Abguss eines Capitäls der Rotunde, und
ich leugne nicht, dass beim Anblick jener so ungeheuren als eleganten
430 VII. 6. Agrippa.
Akanthblätter mein Glaube an die nordische Baukunst etwas zu wanken
anfing.
40) (zu S. 760.) Der mächtige Pinienzapfen, der heute im Va-
tican aufbewahrt wird, gehörte nicht zum Pantheon, s. Lacour-Gayet,
La pigna du Vatican (Melanges d'archeol. et d'histoire 1881 p. 312)
u. Lanciani, Notizie d. scavi 1882 p. 346.
41) (zu S. 760.) Älarucchi, J., Leoni del re Nektanebo, s. Bull,
comunale di Roma i8qo, 307.
42) (zu S. 760.) S. Poggio's Beschreibung Roms (cod. topograph.
ed. Urlichs p. 237): Pantheum cum porticu, cuius tectum trabes et
ligna aenea pro ligneis habet. M. Agrippae opus insigne — — cae-
tera demolientis fortunae saevitiam subierunt. Urban VIII. erwähnt
vetustas ahenei lacunaris reliquias. Cassiano del Pozzo: I travi . . sotto
il portico della Rotonda erano prima . . . di bronzo (Notizie degli sca\i
1881 p. 288).
43) (zu S. 760.) Notiz, d. sc. 1881 p. 287: (Urban VIII.) fece
smantellare il portico — — il quäle era maravigliosamente coperto
di bronzo, con architravi sopra le colonne di metallo bellissimi et di
rara manifattura.
44) (zu S. 760.) Fea, Conclusione per l'integrita del Panteon,
Rom 1807. Piale, Del corpo rotondo del Pantheon, Rom 1834. —
Revue Critique 1892 no. ig p. 376: Les interessantes recherches de
M. Chedanne, architecte pensionnaire de l'Academie de France, au
Pantheon continuent. II parait acquis que le temple rond que nous
voyons aujourd'hui a ete reconstruit entierement par Adrien. Un Systeme
d'arcs soutenant la voüte, et trouvant le point d'appui sur les colonnes
'et piliers que l'on croyait faire partie d'une simple decoration, apparait.
Pour l'avoir meconnu, l'architecte qui a fait la reparation de 1747
a coupe quelques-unes de ces Oeuvres vives et ebranle la voüte:
eile a plusieurs crevasses. A l'interieur du mur circulaire, il y a tout
un Systeme d'arcs -boutants. Des recherches nouvelles sont dirigees
pour verifier, si le temple du temps d'Agrippa n'etait pas de forme
carree. — Telegramme de M. GefFroy (2g. avril): Chedanne trouve mur,
pavage antique. — Spartian. vita Hadriani ig: (Hadrianus) instauravit
Pantheum etc. eaque omnia propriis auctorum nominibus consecravit.
Ueber die Ziegelstempel aus der Zeit Hadrian's s. Mittheil. d. röm.
Inst. i8g3, S. 312 — 14. Schon Fea, Integritä del Pantheon p. 27, be-
schrieb die Ziegelstempel aus der Zeit des Hadrian (C. I. L. XV 315).
Dazu stimmt, dass das Pantheon im J. iio n. Chr. durch eine Feuers-
brunst zerstört wurde. Auch Lanciani in dem Bulletino della com-
missione archeol. comunale di Roma 20, i8g2, p. 150 — 15g schliesst
sich dieser Ansicht an und betont, dass der Boden des Gebäudes
VII. 6. Agni)p:i. ^^j
früher zwei Meter tiefer gelegen habe. Y.r weist mit Recht dariiuf
hin, dass die Cella des Pantheon entweder rund war, ausgeführt in
Netzwerk, oder viereckig, dann war sie in Marmor, Peperin oder l'ra-
vertin ausgeführt. Der Rundbau Pladrian's war von aussen nicht sichtbar,
sondern maskirt durch Säulengänge. Ckiillaume, E. , Le pantheon
d'x\grippa, Revue des Deux Mondes 112, 1892, p. 562. Michaelis, A.,
Das Pantheon, Preuss. Jahrbücher 1893, S. 208 — 24. M. denkt sich
im Innern des ursprünglichen Pantheons einen Kreis von Säulen,
welche die Karyatiden des Diogenes getragen hatten, und mit einem
Zeltdach aus Holzconstruction. Adler stellt die Karyatiden über die
Säulen der unteren Nischen. Vgl. Chronique des Arts 1892 No, 18.
19. 2^. Einen zusammenfassenden Ueberblick über den augenblick-
lichen Stand der Frage gibt Hülsen, INIittheil. d. röm. Inst. 1893
S. 305 ff. (m. Litteraturangaben u. Abbildungen), und O. Richter, Jahrb.
d. Archäol. Inst. 1893, Archäol. Anzeiger S. i. Er fasst die Re-
sultate kurz zusammen S. 5: Agrippa baut im j. 27 v. Chr. das Pan-
theon, einen Rundbau von denselben Dimensionen, wie der jetzt be-
stehende sie hat, aber über 2 m liefer liegend und mit einem Zeltdach [?]
bedeckt. Dieser Bau brennt zuerst 80 n. Chr., dann iio n. Chr. ab.
Der letzte Brand macht einen Neubau erforderlich.
Neuerdings hat Adler in der INIaisitzung 1893 der Archäol. Ge-
sellschaft zu Berlin (s. Wochenschr. f. class. Philologie 1893 S. 753
u. Jahrb. d. Arch. Inst. 8, 1893, Archäol. Anzeiger S. 126) Bedenken
geäussert über die allzu weitgehenden Schlüsse, die sich an die
neueren Funde anschliessen. ,,Es scheint nicht zweifelhaft, dass die
Vorhalle sowohl wie der Rundbau einen sehr grossen Theil ihrer Bau-
substanz gerettet haben und dass der bis jetzt festgestellte umfang-
reiche Umbau oder theilweise Erneuerungsbau des Hadrian die Haupt-
gedanken und die entscheidenden Architecturmotive des Agrippa-Baues
sorgsam und treu wiederhergestellt hat." Vgl. Berliner Philol. Wochen-
schrift 1893 Sp. 1080.
Vgl. den Aufsatz : Das Pantheon in Rom, Lützow's Ztschr. f. bild.
Kunst, N. F. 4, 1893, 273, worin die Priorität dieser Entdeckung für
den österreichischen Architekten Jos. Dell beansprucht wird, und Dell,
Studien am Pantheon in Rom, Verhaudl. d. Philol. -Versamml. Wien
1893, 343. — Ueber die Innendecoration zur Zeit des Agrippa s. die
Skizzen in den Mittheil, des röm. Inst. 1893 S. 3 1 i (vgl. S. 818).
A22 VII. 7- Maecenas.
7. Capitel.
Maecenas.
Vorbemerkung: Münzen mit dem Bilde des Maecenas gibt es
nicht; ich wähle desshalb die beiden im Text erwähnten Gemmen des
Dioskorides und Solon, s. Bemoulli, R. Ikonogr. i S. 238; die des Solon
bezieht sich schon der Schädelbildung wegen nicht auf ^Maecenas.
i) (zu 'S. 762.) Das eigentlich grundlegende Werk über ]Maecenas
verdanken wir Meibom, J. H., Maecenas sv. de C. Cilnii Maecenatis
vita, moribus et reb. gestis. Acc. C. Pedonis Albinovani Maecenati scr.
Epicedium; Lugd. Batav. 1653. Sonst nenne ich nur noch Frandsen,
P. S., C, Cilnius Maecenas. Eine histor. Untersuchung über dessen
Leben und Wirken. Altona 1843, der S. 3 — 4 die ältere Biblographie
aufführt, zu der ich nichts weiter nachzutragen habe als Souchay, Re-
cherches sur Mecenas, s. Mem. de l'acad. des inscr. et b. 1. 13, Paris
1740, p. 81. Macchioni, Famiglia Cilnia, kenne ich nur aus C. I. L.
IX 2360. Vgl. Teuffel-Schwabe, G. d. röm. Litt. 220, g.
2) (zu S. 762.) Der Name ist selten, desshalb sei noch erwähnt:
Serv. zu Verg. Aeneid. i , 698 (= frgm. des Sallust 111 83 ed.
B. Maurenbrecher), wo ein scriba Maecenas als Zeitgenosse des Per-
perna und Sertorius genannt wird.
3) (zu S. 762.) Aus der Grabschrift seiner Freigelassenen C. 1.
L. VI 21 771 (rep. via Gabina): Leibertorum • et • leibertar | C • Mae-
cenatis • L • f • Pom I postereisque • eorum • et • qui • ad • id | tuendum •
contulerunt | contulerint ergibt sich Vatersname und Tribus, wie sie
übrigens bei einem Arretiner vorauszusetzen war; dort folgen noch
andere Inschriften dieses Geschlechts, stets ohne den Namen Cilnius,
ebenso C. I. L. VI 7245 ff. und in vielen anderen zerstreuten Inschriften.
Auch VI 200 (a. 70 n. Chr.) zeigt, dass INIaecenas wirklich Gentilname
ist, denn C. Maecenas Olympicus ist in einer alphabetisch geordneten
Liste unter dem Buchstaben M. eingetragen. Auch die Sklaven, die
nach Maecenas' Tode in den Besitz des Kaiserhauses übergingen,
heissen stets nur Maecenatiani, C. 1. L. VI 4016. 4032. 4095. Vgl.
Bormann, Var. observationes de antiq. roman. (Index lect. INIarburg.
1883) p. 111— V.
4) (zu S. 762.) An Maecen. Propert. 3, 9, i: INIaecenas, eques
Etrusco de sanguine regum. Ebenso Horaz an vielen Stellen.
5) (zu S. 763.) Bernoulli, R. Ikonogr. i, 237. Di un busto co-
lossale in marmo di C. Ciln. Mecenate. lUustrazioni d. Visconti, Ci-
cognara, Missirini, Raoul-Rochette. Parigi 1837. Museo Torlonia No. 515:
Mecenate. Labus, Museo di Mantova, tav. 31 u. 34 Maecenas.
VII. 7- Maecenas. 433
6) (zu S. 763.) Furtwängler, Studien üb. d. Gemmen mit Künstler-
inschriftcn, s. Jahrl). d. Archäol. Inst. 3, 1888, S. 105. 299 <(Taf. 3 ff.^,
s. o. 11 S. 30-31 A. 4, wo bereits Einspruch erhoben wurde gegen
Furtwängler's Versuch, -jenen geschnittenen Stein des Dioscorides auf
den Cicero zu beziehen. Ich stimme darin überein mit Sal. Reinach,
Revue Arch6ol. III ser. 25, 1894, p. 294: II est certain, que nous
avons lä le raeme homme que dans le buste colossal du palais des
Conservateurs, decouvert sur la voie Flaminienne entre Narni et Todi.
Ce buste ne peut etre que celui d'un homme d'Etat Eminent de
l'cipoque d'Auguste et je ne vois pas du tout pourquoi la designation
traditionelle de Mec^ne ne lui conviendrait point.
7) (zu S. 763.) Horat. satir. 2, 6, 49: luserat in campo; i, 5,
48 : lusum it Maecenas, dormitum ego Vergiliusque.
8) (zu S. 765.) Ueber die brundusinische Reise s. o. I S. 253,
vgl. Frandsen, Maecenas S. 61 ff.
9) (zu S. 765.) Propert. eleg. 3, 9, ;^^ — 34: Caesaris et famae
vestigia iuncta tenebris: Maecenatis erunt vera tropaea fides.
10) (zu S. 765.) Dass Alles, was von kriegerischen Erfolgen des
Maecenas erzählt wird, auf schwachen Füssen steht, hat bereits Frandsen,
Maecenas S. 2^, sehr richtig auseinandergesetzt, s. o. II S. 187 A. 36 — 37.
Bücheier, Index lect. Bonn. i878y79 p. 13, und neuerdings Friedrich,
G., Horatius Flaccus S. 28 — 29, meinen, dass Maecenas bei der Schlacht
von Actium anwesend gewesen sei. Horaz redet (epod. i) doch nur
von einer bevorstehenden, nicht aber schon erfolgten Abreise seines
Gönners, während Cass. Dio ausdrücklich bezeugt, dass jNIaecenas
während dieser Krisis Italien verwaltete. Cass. Dio 51, 3 (723/31):
Kahoi 0 KcctöaQ vTtoroTtrjGag t£ avrovg , aal q)oßt]d^(lg fxr] rov MaLKi'ji'ov^
w Kai rote iq x£ 'Pco^}] y.al 7] XoltI}] IraUa nQ06eraray.ro, iiaraq)Qovi,6(oGiv
ort tjtnevg rjv, rbv AyQimtav rog %ai xar uXXo rt, ig xi]v IraXiav
enefiTpsv.
11) (zu S. 766.) Tacitus ann. 6, 11: Augustus bellis civiUbus
Cilnium Maecenatem equestris ordinis cunctis apud Romam atque
Italiam praeposuit. Mox rerum potitus — — sumpsit e consularibus
qui coerceret servitia etc. Appian. b. c. 5, 9g. 112. Cass. Dio 49,
16; 51, 3; 55, 7. Velleius 2, 88. Corsini, E., De praefectis urbis,
Pisa 1766. Frandsen, Maecenas S. 67. Borghesi, Oeuvr. 5 (3), 317 — 20.
Mommsen, R. St.-R. 2^ 729 A. 2. 1059. Klebs, Zur Entwicklung der
kaiserl. Stadtpraefectur, Rhein. INIus. N. F. 42, 1887, 164. Tomas-
setti, G., Note sui prefetti di Roma, s. Museo italiano di antichitä 3
p. 41 ff.
12) (zu S. 766.) Seneca epist. 14, 4: Maxima laus illi tribuitur
mansuetudinis: pepercit gladio, sanguine abstinuit, r.ec uUa alia re,
434
VII. 7. Maecenas.
quid posset, quam licentia ostendit adparet enim mollem fuisse,
non mitem — — .
13) (zu S. 767.) Vellei. Paterc. 2, 88: (Maecenas) vir ubi res
vigiliam exigeret, sane exsomnis providens atque agendi sciens, simul
vero aliquid ex negotio remitti posset, otio ac mollitiis paene ultra fe-
minam fluens.
14) (zu S. 767.) Tacit. ann. 3, ;^o: (C. Sallustius) Maecenatera
aemulatus, sine dignitate senatoria multos triumphalium consularium-
que potentia anteiit — — igitur incolumi INIaecenate proximus , mox
praecipuus cui secreta imperatorum inniterentur aetate provecta
speciem magis in amicitia principis quam vim tenuit. Idque et Mae-
cenati acciderat.
15) (zu S. 767.) Plutarch. Apophthegm. Aug. 6 ed. Dübn. 3 p. 2^2:
IlaQu öh MatKTjva, rov 6v^ßi(orovy '/mQ- ey.aörov ivuwzov Bi' roig ysvE-
'd-lioii 8&Q0V iXdfjLßavev cpiahiv. Vgl. Weichert, Commentatio 11 de Imp.
Caesaris Augusti scriptis eorumque reliquiis, Grimmae 1836, p. ig.
Wegen der. Schale als Zeichen der Freiheit s. d. nächste Anm. Der
Gedanke, dass Augustus den Römern die Freiheit gebracht habe, ist
der offiziellen Auffassung nicht neu, welche den Kaiser in verschie-
dener Weise als 'EXsvd-SQtog feiert, so z. B. in dem neuerdings gefun-
denen Actischen Hymnus, s, Revue de philologie ig, i8g5, p. 177 — g,
vgl. d. Anmerkung von Kenyon p. i 78. Andere Erklärung b. Meibom p. gg.
16) (zu S. 767.) OiccXai als Weihgeschenke von flüchtigen oder
befreiten Sklaven s. C. I. A. II 768. LoUing, Jelxiov i8go p. 58.
Ephemeris arch. i88g p. 61. Bulletin de corresp. hellen. 15, i8gi, p. 13g:
&v£Oxä§ca^ ^^Kvvslöca, deux trittyes deliennes, qui avaient l'habitude
d'ofl^rir chaque annee une phiale du poids de 100 drachmes.
17) (zu S. 768.) Cass. Dio 55, 7: ^Avaörrjd-L ijöt) noii, öi'ifiiE.
Zonaras 10, 35: iTte'idqyps ^ev 6 MaiKiivag öioiöaö&at tovg negießrürag
aal iyyvg avxcp TtQOöeX&etv , fi>j Svvrj&slg ös l'ygaipev iv '/ciQrrj (xlkqü
„Kvaöror, cii'j^iitE", nal avrb sig rov noknov avrov eQQtilJEv.
18) (zu S. 768.) Sueton. Aug. 66: Desideravit (Augustus) — —
Maecenatis taciturnitatem, cum secretum de comperta Muren ae
coniuratione uxori Terentiae prodidisset.
ig) (zu S. 768.) Seneca de benef. 6, 32: Horum mihi nihil acci-
disset, si aut Agrippa aut Maecenas vixisset.
20) (zu S. 768.) Horat. satir. i, 6, 3: Nee quod avus tibi ma-
ternus fuit atque paternus, | olim qui magnis legionibus imperitarent, ! ut
plerique solent, naso suspendis adunco | ignotos ut me libertino patre
natum.
21) (zu S. 768.) Tacitus ann. 14, 53: Abavus tuus (Neronis)
Marco Agrippae Mytilenense set;retum, C'. Maccenati urbc in ipsa velut
VII. 7- Maecenas. 4 3 S
peregrinum otium permisit; qiiorum alter bellorum socius, alter Romae
pluribus laboribus iactatus ampla quidem, sed pro ingentibus meritis
praemia acceperant.
22) (zu S. 768.) Schol. zu luvenal. 5, 3: (Maecenas) ad quem
Sectio bonorum Favoni pertinuerat.
2T)) (zu S. 76g.) Ueber die Lage und Ausdehnung des Gräber-
feldes und später der Gärten des Maecenas verdanken wir den
neueren Ausgrabungen einigen Aufschluss. Von besonderer Wichtig-
keit sind drei dort gefundene Terminalcippen, welche das Abladen von
Unrath und Leichen verbieten. No. i Bull, municip. d. R. 3 p. 194 =
C. L' L. VI 3823, gefunden ca. 250 m v. Porta S. Lorenzo in der
Gegend der Serviusmauer beim Bogen des Gallienus. Die Inschrift
gehört schon ihrer alterthümlichen Sprache wegen sullanischer Zeit an
und kommt für die Gärten des Maecenas nicht in Betracht; um so wichti-
ger sind 2) und 3) die fast gleichlautenden Inschriften des Praetors Sentius,
den Mommsen mit dem Consul des J. 735/19 identificirt. Seine Praetur
und unsere Inschrift wären also ungefähr in's J. 732/22 zu setzen (s.
Mommsen, R. St.-R., i^ 509). Allein jNIommsen's Erklärung steht und
fällt mit dem ersten Buchstaben der Inschrift; hat No. 3 wirklich L
(statt C), so wäre unser L. Sentius vielleicht ein Bruder des Consuls
735/19. Der Sprache nach möchte man die Inschrift lieber vor als
nach die Schlacht von Actium setzen. Bei Horaz werden die Gärten
des Maecenas schon sehr früh erwähnt. No. 2 Bull, municip. 10,
1882, p. 159 ist nicht weit von No. i gefunden in der Via di Ma-
genta. Der Vorname des Sentius ist hier C (C). No. 3 : Not. d. scavi
1884 p. 237 (Rom, Ecke d. vie principe Amadeo u. Alfr, Cappellini,
Schrift gegen den agger Servii): L. Sentius C.f. pr. |de sen. sent. loca |
terminanda. coer | B. F. neiquis intra | terminos propius | urbem ustri-
nam | fecisse velit neive | stercus cadaver | iniecisse velit. Tiefer in
eleganten gemalten rothen Buchstaben: stercus longe | aufer | ne malum
habeas. Lanciani, der damals nur No. i u. 2 karmte, vermuthete
Bull, municipale 10, 1882, p. 160: Confrontando poi il cippo del
Castro pretorio col cippo esquilino Bull. Ill p. 194 C. I. L. IV 3823
si vede che l'ager terminatus estendevasi parallelamente all' aggere
serviano, dalla porta viminale alla porta esquilina. Mommsen hat be-
reits in seiner Anmerkung zum C. I. L. dieser Annahme widersprochen
und No. I auf ein spezielles Heiligthum der Montani bezogen; wenn
wir nun aber nach Entdeckung von No. 3 die beiden Cippen des
Sentius durch eine Linie verbinden, so würde sie mitten durch die
Gärten des Maecenas führen; daran kann natürlich nicht gedacht
werden; der Prätor hat sich natürhch begnügen müssen, seine Cippen
südlich und nördlich von den Maecenatischen Gärten, wahrscheinlich
436 VII. 7- Maecenas.
an den Strassen, die in's esquilinische und viminalische Thor führten,
aufzustellen. Die Strasse aber, welche das esquilinische Thor (beim
Gallienusbogen) mit dem pränestinischen (P. S. Lorenzo) verband,
führte über den Fundort von No. 3 (Ecke der Strassen Principe
Amadeo und Alfr. Cappellini). Ueber diesen Cippus und diese
Strasse hinaus können die Gärten des Maecenas nicht nach Süden
gereicht haben. Also kann das weiter südlich gelegene sog. ,,Audi-
torio di Mecenate" nicht zu den Gärten des Maecenas gehört haben.
24) (zu S. 76g.) Livius 26, 10 beschreibt das frühere Aussehen
der Gegend: (Consules Numidas) transire Esquilias iusserunt, nuUos
aptiores inter convalles tectaque hortorum et sepulcra aut cavas undi-
que vias ad pugnandum fiituros rati.
25) (zu S. 76g.) Dass auf dem Esquilin nicht nur Arme und
Sklaven bestattet wurden, zeigt der Antrag des Cicero, die Asche des
Serv, Sulpicius hier beizusetzen. Cicero Philipp, g, 7, 17: utique lo-
cum sepulcro in campo Esquilino C. Pansa — — adsignet, quo Ser,
Sulpicius inferatur. Während der Bürgerkriege scheint dieser Platz
allerdings vorwiegend von der ärmsten Classe der Bevölkerung benutzt
zu sein. Hör. sat. i, 8, 8 fF:
Huc prius angustis eiecta cadavera cellis
Conservus vili portanda locabat in arca ;
Hoc miserae plebi stabat commune sepulcrum,
Pantolabo scurrae Nomentanoque nepoti:
Mille pedes in fronte, trecentos cippus in agrum
Hie dabat : heredes monumentum non sequeretur.
Vgl. dazu schol. Porphyr, zu Horat. sat. i, 8, 7: „novis hortis"] cum
Esquilina regio prius sepulcris et bustis vacaret, primus Maecenas salu-
britatem aeris ibi esse fassus hortos constituit. Vgl. Becker, Rom.
Topogr. S. 540. The Classical Review 3, i88g, p. 55: Sign. Lan-
ciani [Ancient Rome in the light of recent discoveries, London
1888 p. 65] teils a curious story of how one of the new houses at the
comer of the Via Carlo-Alberto and Via Mazzini coUapsed while in
process of erection because (as it was afterwards discovered) half of
its foundations extended over „the site of the ditch , filled up with
thousands upon thousands of corpses which, when brought in contact
with the air after twenty centuries, had crumbled into dust or nothing,
leaving open a huge chasm". Lanciani, Ancient Rome p. 67: horti
Maecenatiani. Beule, Auguste p. 278, setzt die Gärten des Maecenas
zwischen d. Bäder d. Titus u. S^. Maria Maggiore gegen den
Lateran. Karte: Bull, della comm. arch. 1874 t. 5 — 6.
26) (zu S. 76g.) Varro d. 1. 1. 5, 25: Puticuli quod putescebant
vir. 7. Maeccnas. 437
ibi cadavera i)roiecta, qui locus ])ubliciis ultra Esquilias. Fcstus p. 216
ed. M. erklärt das Wort puticuli tjuod vetustissimum genus sepulturae
in ])Uteis fuerit, et dicti puticuli, quia ibi cadavera pute.scerent. Hin-
richtuugsplatz blieb der Esquilin übrigens auch in der Kaiserzeit; vgl,
Sueton. Claud. 25.
27) {zu S. 770.) Auf die Höhe des Niveau's lassen die Namen
schliessen. liier wohnten im Alterthuin die Montani (C. I. L. VI 3823);
nahe dabei li<^gt noch heute S. Martino a' Monti.
28) (zu S. 770.) Turris Maecenatiana : Sueton. Nero 38. Horat.
carm. 3, 29, 10: molem propinquam nubibus arduis u. epod. 9, 3:
sub alta — — domo. Andreas Fulvius, Antiq. 1. II f. 21^'^ ed. 1527:
Turris Maecenatis ... in altissimo Esquilinarum et totius urbis monte
iuxta thermas Diocletianas (das ist der neuerdings abgetragene Monte
della (Jiustizia): qui hodie vocatur ab incolis mons superaggere (vgl,
Bufalini's Plan); citirt nach Hülsen, Mittheil. d. röm. Inst. 1891 S. 113.
29) (zu S. 770.) Ob auch die Erwähnung der McaKyivcanavfjg
ovötag, Aeg, Urkunden zu Berlin, Griech. Urk. i. 181 S. 186, sich auf
unseren Maecenas bezieht, muss zweifelhaft bleiben.
30) (zu S. 770.) Der Ausdruck „altfranzösisch" ist missbräuchlich
statt „altitalienisch". Fein bemerkt Victor Hehn, Italien S. 76: Die ^"illa
führt so zu sagen nur künstlerisch aus, was ohne sie in der süd-
europäischen Vegetation vorgebildet liegt. Gradlinig mathematisch ge-
zeichnet, mit schwarzen Laubwänden in stillen , reinen Umrissen um-
gibt sie den Besitzer wie eine humanisirte, ideale Natur, die das
Säulengebäude in der Mitte harmonisch fortsetzt und in der die mar-
mornen Götterbilder auf grünem Hintergrunde den schönsten Platz finden,
31) (zu S. 771.) Una statua di musa scoperta nei giardini di
Mecenate, BuUettino della commiss. archeol. comunale di Roma 1878,
6 p. I tav. 1.
Di un vaso marmoreo in forma di rhyton servito ad uso di fönte
nei giardini di Mecenate, s. BuUett. d, comm. arch. municipale d.
R. 3, 1875, p. 118 <^tav. XII u. Xlliy mit der Inschrift: flovri-og
Ad'm'alog eTtOLSi s. u. S. 456 A. 42. Wegen der Bacchantin, die
hier dargestellt ist, sei nur darauf hingewiesen, dass Lipsius unter den
Fragmenten von Maecenas' Gedichten auch Spuren eines Werkes de
Bacchabunda glaubt nachgewiesen zu haben, s. Frandsen, Maecenas
S. 165.
^2) (zu S. 771.) Dio Cass. 55, 7: n^corog te 7ioXv^ißi]&Qav d-eg-
fiov vdaxog iv rfj noXei zareGKSvaös.
^T,) (zu S. 771.) Vespignani e Visconti, Antica sala da recita-
zioni ovvero auditorio scoperto fra le ruine degli orti mecenaziani sull'
Esquilino, s. Bull, munic. d. Roma 2, 1874, j). 137^—73 <^t. XI bis
Gar dt li a use 11, Aiigustus und seine Zeit. II. 2. 29
^og VII.. 7. ilaecenas.
XVIII): scoperta entro la villa giä Caetani e precisamente alla sua
estremitä verso la via Merulana. Vgl. Iw. Müller's Handb. d. class,
Alterth. 3, goi.
34) (zu S. 772.) Mau, Parete dipinta, scoperta suU' Esquilino,
Bull. d. inst. arch. 1874 p. 141. — , Osservazioni sul cosidetto audi-
torio di Mecenate, Bull. d. inst. arch. 1875 p. 89. — , Annalid. Inst.
1880 p. 137—38 n.
35) (zu S. 773.) Vgl. Gatti, Notizie d. scavi 1887 p. 150: — grande
porticato, che volgarmente attribuivasi alla villa di Mecenate, e che
le recenti scoperte hanno indubbiamente dimostrato appartenere al
gruppo degli edifici connessi col tempio di Ercole Vincitore. Not. d.
scavi 1887 p, 26 Borsari: sogen. Villa d. Maecenas (Tivoli) = Tempel
d. Hercules Victor.
36) (zu S. 773.) Cass. Dio 52, 36: noklohg yaQ TCollccKig 01
xoiovxoL, xa ^liv xiva ah]^'!] xa. 81 di] ttIslo} ipsvdf] UyovxEgy veo^iiovv
inuLQOvGLV. xo ö' avxb xovxo nal xäv (pLlo6ocp£iv TtQOGTtoiOv^iivav ovk
oUyoL tcolovGlv' dio zal sxEivovg (pvld66E6&al 60t nagatvcö. ^vqicc
yciQ TiaKCi Kcd örj^ovg Kai iötcoxag xb TtQoöxW" rovxo TtQoßaXXofievoi xivsg
ÖqcjGlv (Rede des IMaecenas).
37) (zu S. 774.) Seneca ep. 114: (Maecenas) qui solutis tunicis
in urbe semper incesserit.
38) (zu S. 774.) Martial. 10, 73, 3 f.: (toga) sed vellet Apicius uti,|
Vellet Maecenas Caesarianus eques. luvenal. sat. 12, 38 f.:
Praecipitare volens etiam pulcherrima, vestem
Purpuream, teneris quoque IMaecenatibus aptam.
3g) (zu S. 774.) Macrob. Saturn. 2, 4, 12: Augustus quia Maece-
natem suum noverat stilo esse remisso, moUi et dissoluto, talem se in
epistolis quas scribebat saepius exhibebat et contra castigationem lo-
quendi quas alias ille scribendo servabat in epistola ad Maecenatem
familiari plura in iocos effusa subtexit: „Vale mi ebenum MeduUiae,
ebur Etruriae, laser Arretinum, adamas Supemas, Tiberinum margari-
tum, Cilniorum Smaragde, iaspi Iguviorum, berylle Porsennae, carbun-
culum Hadriae, Iva övvxefivo) ndvxa, iidXayfiu moecharum" (nach Otto
Jahn, Hermes 2, 247 — 8). Vgl. den ausführlichen Excurs hierzu Weichert,
Imperatoris Caesar. Aug. scr. reliq. 184 — 88.
40) (zu S. 774.) Antholog. latin. ed. Meyer i p. 20 no. 82 (ad
Horatium Flaccum). Härder, Frgm. d. Maecen. S. 19 — 20:
Lucentes, mea vita, nee smaragdos,
Beryllos mihi, Flacce, nee nitentes,
Nee percandida margarita quaero,
Nee quos Thynica lima perpolivit
Anellos nee iaspios lapillos.
VII. /• Maecciias.
439
41) (zu S. 774.) Vgl. Hirzel, Ein Symposium des Asconius, Rh.
Mus. 43, 1888, S. 316 A. I und — , Dialog 2 S. 7 ; Ribbeck, Gesch.
d. Römischen Dicht. 2, 128. Plutarch. frgm. XCI (V p. 56 ed. D.):
'£v TCO öwöelitvco tw rov MaiKiqva rgccTte^cc iyycoviog ijv vno r^ xAiöt'a,
t6 ^eye&og ^eyiövt], kcu Kcllkog a^aypg^ Kai ola eixog^ ETtrjvovv äXXoi ccX-
X(og avrrjv' 6 6e lo^riog, ovx k'xcov 0 xl nccq ecevvov rSQaxEvöaß&at, ötyfjg
y£vo^iv)]g [e^ttcv], ^Ekelvo ds ovk ewoeixe^ cb cpiXoL öv^noxai, atg GvQoy-
yvh] £6x1 %al ayav neQicpEQrjg. Ertl xolvvv x^ aKQCcxoi KolaxEta, wg xb
£1X0?, yHag KcxxEQQccy}] ' iyyatviog yaQ i]v Kai ov ßxQoyyvlrj i] xov Mai,-
Ki'iva XQaTtc^a. IIXovxaQ'^og. Vgl. Suidas s. v. ^Eyymviog, ^loQxiog u.
&S)Tta und Aelian. ed. Hercher 2 p. 23g. Servius z. Vcrg. Aen. 8, 310:
Hoc etiam Maecenas in Symposio, ubi Vergilius et Horatius inter-
fuerunt, cum ex persona Messalae di vi vini loqueretur ita: ,,ut idem
humor ministrat faciles oculos, pulchriora reddit omnia, et dulis iuventae
reddit bona". — Der Name 'lo^rtog macht Schwierigkeiten; Meibom und
Reinesius denken an Porcius, Pape (Wörterb. d. Eigennamen) an
Fortius. Allein er bleibt sich an allen drei Stellen gleich. Nament-
lich die alphabetische Anordnung des Artikels ^looxiog spricht gegen
Aenderung des Anfangsbuchstabens; wahrscheinlich liegt der Name
Hirtius zu Grunde.
42) (zu S. 775.) Plinius n. h. 8, 270: Pullos [mularum] epulari
Maecenas instituit multum eo tempore praelatos onagris ; post eum in-
teriit auctoritas saporis asino.
43) (zu S. 776.) Tacitus ann. i, 54: Maecenati . . . effuso in
amorem Bathylli. Cass. Dio 54, 15: Ba&vXXco — ■ — tc5 Mai7ii]va TtQoarj-
Kovxi. Von anderen spricht Seneca epist. 120, 19: Apicium cenis,
Maecenatem deliciis provocant.
44) (zu S. 776.) Vgl. Cass, Dio 54, 30(742/12). Plutarch. amatorius
16, IV p. 928 Dübner: noXXol yccQ c:(pQOÖL6i(ov ixEQOig ty.0LV(av)]6av^ ov
^ovov ExaiQag, aXXu %al ya^Exug TtQoaycoysvovxsg' coGtieq Kai 6 'Pcofiatog
EKEtvog, d) EXaiQE^ Kdßßag siöxCa MaiKtjvav, *a)g e'oikev, eIxu oq&v öia-
7tX7]KXi^6nEvov &7tb VEV(iax(ov TtQog xb yvvaLOv aTtEKXtvev i]ßviT^ xr^v KErpaXrjv,
cbg 67] Ka&Evöcov' iv xovxco öi] xcov oLKexau xivog TtQoßQvevxog £%üid'Ev
xi] XQaTtE^f] Kai xbv otvov vg)aiQOvuevov, ÖLaßXiiljag „Kaxo(JaijU,Oi^", eItcev,
^,ovK ol6&a oiL (i6v(p MaLKTjva Kad-Evöco;''' xovto juev ovv l'öcag [ou] öelvov
iöxiv' riv yccQ 6 Kaßßag yEXcoxonoLog.
45) (zu S. 776.) Es ist die Frage aufgeworfen, ob Terentia, die
Gemahlin des Maecenas, mit der im Briefe des Antonius (Sueton.
Aug. 69, s. o. I S. 345) genannten Terentilla identisch ist. Der Brief
stammt nicht, wie Frandsen, Maecenas S. 134 meint, aus den Jahren
719/35 bis 720/34, auch nicht aus dem Sommer 721/33, wie Kromayer,
Hermes 29, 1894, S. 583 annimmt, sondern aus dem Anf. d. Jahres
440
VII. 7- Maeccnas.
'] 22/^2. Im Jahre ']2^/2<^ war Maecenas noch unverheirathet. Wenn
die Hochzeit ungefähr in's Jahr ']S'^/-3 gesetzt wird, so wäre Te-
rentia im Jahre ']2 2ß2 die Gehebte des Augustus gewesen und
neun Jahre später die GemahUn des Maecenas; durchaus unmöghch
wäre das nicht, da Maecenas trotz des stadtkundigen Ehebruchs,
der ihn zur Scheidung veranlasste, sie mehrmals wieder geheirathet
hat; allein dann müsste sie sehr spät geheirathet haben; wir wollen
zur Ehre des Maecenas annehmen, dass Antonius irgend eine
andere Terentia gemeint hat. TeuiTel, Ztschr. f. Alt. 1845, 602 ff. :
Ueber die Abfassungszeit der horazischen Epoden. — Ueber die Ver-
wandtschaft der Terentia, des Varro Murena und Proculeius s. o. II
S. 228 A. 4. Freigelassene beider Familien auf einer Inschrift s. C.
I. L. VI 10295: In basili[ca convenerunt (?)] | quinquennali[s] | L ■ Pro-
culeius Thamyr[as] | magistri sesqupplares] | C • Refrius Mercurius |
C • Maecenas Martialis | decuriones . C. I. L. VI 21 781: Mae-
cenatiae j Faustae | C • Maecenas • tyrannus • libertae | suae • et • Teren-
tiae • Lepidae • oUas • II • dedit.
46) (zu S. 776.) Der Ehebruch des Augustus und der Terentia
scheint nach 731/23 begonnen zu haben; denn damals erhielt sie erst
durch Maecenas Kunde von der Verschwörung ihres Bruders gegen
den Augustus. Da seine Schuld keineswegs zweifellos ist, so hätte
die Schwester ihn retten können, wenn sie damals schon F^influss auf
den Kaiser gehabt hätte.
47) (zu S. 777.) Cass. Dio 54, 19 (738/16): ymC rtvsg %cil Ölcc
ri]v TsQEvxiav tijv xov MaiKiivov yvvaiv.a a.no8i]^ri6ai avzbv (Augustus)
vTieroTifjöav, l'v ineiörj noXXa neql avtojv ei> ry '^Pä^iq eXoyoTtoietro, auev
'd'QOV Ti-vog iv xTj aXloSimia. avrf] övvrj' ovt(0 yaQ ovv Ttdvv avTf]g i'jQa
cböTE %al aycovlßaö&cil noxs avxrjv ns^l xov naXkovg TTQog tijv Aioviav
noiT^Gca. — — reo MaiKijva 6ia xi-jv ywaiKa ov%i& o^olag k'')(^aiQev.
Vgl. 55> 5-
48) (zu S. 777.) Seneca de Providentia 3: morosae uxoris quoti-
diana repudia deflet.
49) (zu S. 777.) Digest. 24, I, 64 de donatione inter virum et
uxorem, ed. Mommsen I p. 714: lavolenus libro sexto ex posterio-
ribus Labeonis. Vir mulieri divortio facto quae idcirco dederat, ut
ad se reverteretur: niulier reversa erat, deinde divortium fecerat.
LABEO. Trebatius inter Terentiam et Maecenatem respondit, si
verum divortium fuisset, ratam esse donationem, si simulatum, contra.
Stange, Otto, De Gaio Trebatio Testa, Berl. 1849, p. 13 meint, dass
(lieser Jurist mindestens bis zum Jahre 721/33 gelebt habe; vgl. Horat.
sat. 2, I. Allein Pernice, Antist. Labccj i S. 21, liat jene Digesten-
stelle , in der Maecen's Name unzweifelhaft richtig hergestellt ist (O)
\'l.l. 7. Maeccnas. j^^I
St. D), für die Chronologie des Trebatius verwerthet. Seine Ent-
scheidung- mag in die Jahre 736/18 — 746/8 fallen.
50) (zu S. 777.) Lion, A., Tironiana et Maecenatiana, Göttingen
1846. Härder, Frz., lieber die Fragm. des Maecenas, Progr. v. Berlin
1889 No. 63. Teuffei, G. d. R. L. 220, 9.
51) (zu S. 777.) Sueton, Aug. 86: (Aug.) Cacozelos et antiquarios,
ut diverso genere vitiosos, pari fastidio sprevit, exagitabat nonnum-
(luam; in primis Maecenatem suum, cuius myrobrechis, ut ait, ci-
cinnos usque quaque persequitur et imitando per iocum irridet. Den
Begriff des aaxo^tjXov erklärt Quintilian 8, 3, 36.
52) (zu S. 778.) Einige sprachliche Eigenthümlichkeiten erwähnen
die Grammatiker: Gramm, lat. ed. Keil 5 p. 575^: Maecenas: „et fu-
mantes calido cum farre catinos" ; p. 588^^: Quirites singularem numerum
non habet, quamquam Maecenas dixit: „Quiritem"; sed non recipitur.
p. 591-^: Tornum generis masculini, ut Maecenas: ,, cardine torno".
Charisius ed. K. 146-''': „volucrum" Maecenas in dialogo II.
53) (zu S. 778.) Quintilian. inst, orat. g, 4, 28: Quaedam vero
transgressiones et longae sunt nimis , et interim etiam com-
positione vitiosae, quae in hoc ipsum petuntur, ut exultent atque
lasciviant, quales illae Maecenatis: „Sole et aurora rubent plurima. —
Inter sacra movit aqua fraxinos. Ne exequias quidem unus inter
miserrimos viderem meas." Quod inter haec pessimum est, quia in
re tristi ludit compositio.
54) (zu S. 778.) Seneca epist. 114, 4: Quomodo Maecenas vixerit
notius est, quam ut narrari nunc debeat, quomodo ambulaverit, quam
delicatus fuerit, quam cupierit videri, quam vitia sua latere noluerit.
Quid ergo? non oratio eins aeque soluta est quam ipse discinctus?
non tam insignita illius verba sunt quam cultus, quam comitatus, quam
domus, quam uxor? Magni vir ingenii fuerat, si illud egisset via rectiore,
si non vitasset intellegi, si non etiam in oratione diftiueret. Videbis
itaque eloquentiam ebrii hominis involutam et errantem et licentiae
plenam. Maecenas de cultu suo. Quid turpius?
„Amne silvisque ripa comantibus vide ut alveum lintribus arent,
versoque vado remittunt hortos." — Quid? si quis
,,feminae cicinnos [circos?] crispat et labris columbatur
incipit[c|ue] suspirans, ut cervice lassa fanantur*
nemoris [memoris?] t}ranni.
Inremediabilis factio: rimantur epulis lagonaque temptant domos
et spe mortem exigunt — Geniura festo vix suo testem — tenuisve
cerei filum et crepacem molam — focura mater aut uxor investiunt."
Non statim, cum haec legeris, hoc tibi occurret, hunc esse qui
solutis tunicis in urbe semper incesserit? nam etiam cum absentis Cae-
442
VII. 7. jSIaecenas.
saris . partibns fungeretur, sigmira a discincto petebatur: hunc esse
qui in tribunali, in rostris, in omni publice coetu sie adparuerit, ut
pallio velaretiir caput exclusis utrimque auribus, non aliter quam in
mimo divites fugitivi solent: hunc esse cui tunc maxime civilibus
bellis strepentibus et sollicita urbe et armata comitatus hie fuerit in
pubhco, spadones duo , magis tarnen viri quam ipse: hunc esse qui
uxorem miliens duxit, cum unam habuerit. Haec verba tarn inprobe
structa, tam neglegenter abiecta, tam contra consuetudinem omniura
posita ostendunt mores quoque non minus novos et pravos et singulares
fuisse. Vgl. Härder, Frgm. d. Maecenas S. 6 — ii.
55) (zu S. 778.) Memoiren des Maecenas s. Weichert, Imp.
Caes. Aug. scr. reliquiae p. 2^;^ — 35. Servius z. Verg. Georg. 2, 42 =
Peter, Hist. rom. frgm. p. 261. Vgl. Horat. carm. 2, 12, g, bezweifelt
von Frandsen, Maecenas 168 — Q.
Härder a. a. O. 22 fasst sein Urtheil dahin zusammen: Die Sprache
ist im allgemeinen in den Versen weit besser und verständlicher, als
in der Prosa; es finden sich zahlreiche Anklänge und Reminiscenzen
an frühere und zeitgenössische Dichter im Ausdruck wie im Gedanken.
56) (zu S. 778.) Sueton. ed. Roth p. 265 de grammaticis 21:
(C. Melissus Älaecenati) cum se gratum et acceptum in modum amici
videret — — permansit — in statu servitutis - — — fecit et novum
genus togatarum inscripsitque trabeatarum. Plin. n. h. 28, 6, 62.
57) (zu S. 778.) Ribbeck, Rom. Dicht. 2, 172 — 73.
58) (zu S. 77g.) Columella d. r. rust. 12, 4, 2 = Scr. rei rust.
ed. Schneider 2 p. 55g (Schriftsteller über Landbau u. s. w. bei Pu-
niern und Griechen): tum demum nostri generis, postquam a bellis
otium fuit, quasi quoddam tributum victui humano conferre dedignati
non sunt, ut M. Ambivius et Maecenas Licinus, tum etiam C. Matius,
quibus Studium fuit pistoris et coci, nee minus cellarii diligentiam suis
praeceptis instituere. — Unsere Ausgaben des Columella bieten aller-
dings die Lesart: Maenas Licinius, die durch Hinweis auf Varro d.
r. r. 2 , 3 , II sich nicht vertheidigen lässt. Eine Handschrift der
Leipziger Stadtbibliothek (No. 76) hat ganz deutlich: mecenas lioninus;
sie ist allerdings jung, stimmt aber nach der Anmerkung der Heraus-
geber mit der besten Handschrift, einem Sangermanensis, jetzt in
Petersburg (s. IX), überein. Es ist also kein Zweifel, dass wir den
Namen Maecenas hiej- herstellen müssen.
5g) (zu S. 77g.) Cass. Dio 55, 7. Vgl. Sueton. ed. Reift", p. 136:
Aquila libertus Maecenatis alias [notas] addiderunt (d. h. in ^'erbindung
mit dem Vipsanius Philargyrus, s. o. S. 417 A. 5g). Als Probe dieser
Stenographie der Zeit des Augustus verweise ich auf
VII. 7- jMaecenas. a\ 7
imperat(jr A[u]gu,stu,s
^^m^ Caesar A[u]gustus
' 1^ Caesar Imperator
Commentarii notar. tiron. ed. Schmitz tab. 38.
60) (zu S. 779.) Tacitus ann. i, 54: Indulserat ei hidicro
(histrionum) Augustus, dum INIaecenati obtemperat.
61) (zu S. 779.) Grysar, Ueb. den Pantomimus der Römer, Rhein.
Mus. f. Phil. 2, 1834, S. 30—80, S. 76: Bathylkis.
62) (zu S. 780.) S. Frandsen, Maecenas S. 176 — 77. Der Ge-
danke, den Beule ausführt, ist nicht einmal neu. Beule stellt sich
ganz auf den Standpunkt von Wieland (Horazens Briefe, Leipzig 1790,
I S. 8), dem er sogar die wirksame Gegenüberstellung des INIaecen
und Cato entlehnt hat.
63) (zu S. 781.) Ueber das Verhältniss von Properz zu Mae-
cenas s. Frandsen, Maecenas S. 220.
64) (zu S. 781.) Weichert, De L. Varii et Cassii Parmensis car-
minibus, Grimma 1836. TeufFel- Schwabe, G. d. R. L. § 22;^. Rib-
beck, Rom. Dicht. 2, 105. Vgl. Rhein. Mus. 1890, S. 172. Ueber
seinen Thyestes s. o. S. 262 A. 26. Einen Varius mit einer Maece-
natia verheirathet zeigt eine Inschrift C. I. L. VI 21782 (Marini, Atti
2, 485 nella villa Pelluchi): INIaecenatiae | C • 1 • Hoporae j fecit ■
sibi • et I C ■ Vario • Sp • f • Vel | Belhco.
65) (zu S. 781.) Weichert, De L. Vario p. 55. 72: Panegyricus
auf den Augustus v. L. Varius. Martial. 12, 4, i ff. :
Quod Flacco Varioque fuit summoque Maroni
Maecenas, atavis regibus ortus eques,
Gentibus et populis hoc te mihi, Prisce Terenti etc.
Martial. 7, 2 g, 7 — 8:
Et Maecenati, ]\Iaro cum cantaret Alexin,
Nota tamen INIarsi fusca Melaenis erat.
66) (zu S. 781.) So erklärt sich die Verbindung beider Namen in
der Inschrift C. I, L. XIV 41 19^' (Praeneste, signaculum aeneum): C.
Maecenatis | Plotiani. —
67) (zu S. 781.) Martial. 8, 56, 7 ff.:
lugera perdiderat miserae vicina Cremonae
Flebat et abductas Tityrus aeger oves:
Risit Tuscus eques paupertatemque mahgnam
Reppulit et celeri iussit abire fuga.
19 Protinus italiam concepit et arma virvmqve.
AA^ VII. 7. Maecenas.
Qui modo vix Culicem fleverat ore rudi.
Quid Varios Marsosqiie loquar ditataque vatum
Nomina, magnus erit quos numerare labor?
Ergo ero Vergilius, si munera Maecenatis
Des mihi? Vergilius non ero, IMarsus ero.
68) (zu S. 782.) Sueton. ed. R. p. 59: (Verg.) Georgica in ho-
norem INIaecenatis (edidit).
69) (zu S. 782.) Oesterlen, Th., Jbb. f. cl. Phil. 147, 1893, S.305.
70) (zu S, 782.) Horat. epist. i, 7, 37: rexque paterque.
71) (zu S, 782,) Das würde sich ergeben aus einem Briefe des
Augustus an den Maecenas, s. Sueton. ed. Roth p. 297: Veniet (Hora-
tius) ab ista parasitica mensa ad hanc regiam et nos in epistolis scri-
bendis iuvabit. — Ob der Brief echt ist, scheint sehr zweifelhaft.
Ich kenne kein Beispiel, wo Augustus auch nur im Scherz das Wort
königlich auf sich und sein Haus angewendet hätte.
72) (zu S, 782.) Es ist natürlich nicht meine Absicht, vollständig
die Litteratur über das Landgut des Horaz aufzuzählen; von der
älteren nenne ich: Hackert, F., Raccolta di 10 vedute rappresentanti
la villa d' Orazio a la sua abitazione di Campagna ed i siti circon-
vicini con una carta topogr., Roma s, a. Campenon, Untersuchungen
über das Landhaus des Horaz. A. d. Französ. ]Mit Karte. Leipzig
1826. Von der jüngeren: Mazzoleni, A, , La villa di Q. Orazio
Flacco, s. Rivista di filologia 1891, 175 <m. Karte). Fritzsch, N.,
Das horazische Landgut, seine Lage und Beschaffenheit, Fleckeisen's
Jbb. f. cl. Philologie 1895, 151 S. 57 — 78. Vgl. Burn, Rob., Ancient
Rome 1895 p. 277: Vico Varo on the Anio, the neighbourhood of
Horace's Sabine farm. Rohden, P. de, De Arabia et Palaestina p. 58:
Sententiae controversae No. 4: Horatius quo anno Sabinum acceperit
ignoratur. — Horat. epod. i, 31 — ;^2: Satis superque me benignitas
tua I Ditavit.
73) (zu S. '783.) Horat. carm. 2, 17, 10. Friedrich, Horatius
Flaccus S, 1 18 — 19.
74) (zu S. 783.) Seneca epist. 10 1, 10. Vgl. Härder a. a. O. 17 — 18 :
Der ganze Gedanke ist eine Ausführung eines bekannten Grund-
satzes der epikureischen Lehre, Cic. Tuscul. 2, 7, 17, Attalus bei Seneca
ep. 67, 15, Epikur. ib. 66, 18; aber dem Philosophen kommt es nur auf
die Verachtung des Schmerzes, keinesTvegs auf die Werthschätzung des
Lebens an.
75) (zu S. 783.) Anthologia latina ed. IMcver i p. 20 no. 81, vgl.
Grammatici latini ed. K. 6 p. 292: C. Cilnii Maecenatis in Cybebam
deam
VII. 7- Macccnas. 445
Ades, inquit o Cybebe, fera montium dca;
Ades et sonante typano quate flexibile caput;
Latus horreat flagello, comitum chorus ululet.
Vgl, Härder, Frgra. des Maecenas, ßerlin 1889, S. 12 — 13,
76) (zu S. 784.) Plin. n. h. 7, 172: quibusdam perpetua febris
est sicut C. iMaecenati; eidem triennio supremo nuUo horae momento
contigit soranus.
77) (zu S. 784.) Seneca dialog. i de providentia 3 (ed. Gertz
'p. 10): Feliciorcm ergo tu INIaecenatem putas, cui amoribus anxio
et morosae uxoris cotidiana repudia deflenti somnus per symphoniarum
cantum ex longinquo lene resonantium quaeritur? Mero se licet so-
piat et aquarum fragoribus avocet et mille voluptatibus mentem anxiam
fallat: tarn vigilabat in pluma, quam ille in cruce.
78) (zu S. 784.) Sueton. ed. Reiffersch. p. 45: Maecenas quanto-
pere eum dilexerit satis testatur illo epigrammate:
ni te visceribus meis, Horati,
plus iam diligo, tu tuum sodalem
Ninnio videas strigosiorera,
sed multo magis extremis indiciis tali ad Augustum elogio:
„Horati Flacci ut mei esto memor".
Vgl. Härder a. a. O. S. 12 und 21. Der letzte Vers, ebenso wie das
schon erwähnte (A. 76) Testament zeigt, dass Maecenas versöhnt mit
Augustus gestorben ist.
7g) (zu S. 784.) Dass Maecenas den Augustus zum Erben ein-
setzte, bestätigen die Inschriften seiner Sklaven im kaiserlichen Haus-
halt. C. I. L. VI 4032 (Rom): [AJgrypnus • Caesar | Aug • ]\Iaecenatiam
a statuis. VI 4016: Cissus | Caesaris | Maecenat[ianus] || Parmeno |
Liviae | a purpurfa] | Maecenatian[us]. VI 4095: Anna Liviae I\Iae-
cenatiana. VI 19926: C. lulius Divi Aug. 1. Delphus | Maecenatianus.
VI 22970: Niccolavos | Ore[i] • 1 | h. i. | ol[l] • ded • Oreus |j Buzyges
Augu[sti] • ser | M[a]ecenat ] ■ Liviae • 1. Vgl. Hülsen, Mittheil, des
röm. Inst. 1888 S. 223 ff.
80) (zu S. 784.) Servius z. Verg. Aen. 6, 862: (Vergilius) habuit
domum Romae Esquiliis iuxta hortos Maecenatianos.
81) (zu S. 784.) Sueton. vita Horat. ed. Roth p. 298: (Ilora-
tius) humatus et conditus est extremis Esquiliis iuxta Maecenatis
tumulum.
82) (zu S. 784.) Maecenas starb ungefähr im Herbst 746/8.
Elegia Vergilii in Maecenatis mortem, s. Haupt, Opuscula i, 347..
Achtes Buch.
Der Osten.
I. Capitel.
Aegypten und die Nachbarländer.
Vorbemerkung. Schlumberger, Tresor de San'a pl. 11 no. 37:
Kopf des Augustus m. Lorbeerkranz ohne Beischrift; R Eule auf einer
liegenden Amphora (Typus v. Athen), r. u. 1. himjarische Beischrift.
Südarabien prägte also Münzen auf der einen Seite mit römischem,
auf der anderen mit athenischem Typus. Das Land, das von den
Waffen des abendländischen Kaiserreichs nicht bezwungen wurde, steht
also doch unter griechisch-römischem Einfluss.
i) (zu S. 787.) Cornelius Gallus s. o. II 242 A. 25. Vgl. Pascal, De
Cornelli Galli vita, Rivista d. filolog. 16, 399 — 413. Seine ägyptischen
Münzen (ohne den Augustustitel, also vor 727/27) s. Catalogue of the
gr, coins in the Brit. Museum: Alexandria p. i no. i — 3, und Feuardent,
F., Collection de G. Demetrio. Numismatique. Egypte ancienne 2,
Paris 1873.
2) (zu S. 787.) Die Litteratur über die Provinz Aegypten s. o.
S. 240 A. 13; vgl. Blümner, H., Aus dem Verwaltungswesen, dem
Rechts- und Familienleben Aegyptens, Preuss. Jahrbb. 78, 1894, 383.
Guillaumot, Geo., L'Egyte province romaine (These. Faculte de droit
de Paris), Paris 1891; p. 17: Organisation de l'Eg. par Auguste. Divi-
sions administratives. Le prefet son conseil de prefecture. Epi-
strateges et strateges. Simaika, A., La province rom. d'Egypte, Paris
1892. Jung, J., Wiener Studien 14, 1892, 227.
3) (zu S. 787.) Sueton. ed. Reiff. p. 42: Cornelius Gallus Foro-
iuliensis poeta, a quo primum Aegyptum rectam supra diximus, XLIII
aetatis suae anno propria se manu interfecit (a. 727/27 aut 728/26);
p. 113: Q. Caecilius Epirota — — ad Cornelium Gallum se con-
tulit vixitque una familiarissime, quod ipsi Gallo inter gravissima cri-
VIII. I. Aegypteii und die Nachbarländer. 447
niiTU'i ab Augusto obiicitur = Peter, Hist. roin. frgm. p. 260. Ks
handelt sich um Agrippa's erste Gemahlin Pomponia, s. o. I S. 747.
Da Agrippa schon im J. 726/28 die Marcella heirathete, so kann
nur an die Jahre 724/30 bis 725/29 gedacht werden.
4) (zu S. 788.) Schol. zu Verg. eclog. 10: (Gallus) ante omnes
primus Aegypti praefectus fuit, poeta eximius; nam [et] Euphorionem, ut
supra diximus, transtulit in latinum sermonem et amorum suorum de
Cytheride scripsit libros quattuor. Hie primo in amicitiis Augusti Cae-
saris fuit ; postea, cum venisset in suspicionem quod contra eum con-
iuraret, occisus est. Fuit autera amicus Virgilii, adeo ut quartus
Georgicorum a medio usque ad finem eins laudes teneret, quas postea
iubente Augusto in Aristaei fabulam commutavit. Hie [autem] Gallus
amavit Cytheridem meretricem libertam Volumnii, quae eo spreto Anto-
nium euntera ad Gallias est secuta; propter quod dolorem Galli nunc
videtur consolari Virgilius. Aperte hie Antonius carpitur inimicus
Augusti, quem contra Romanum morem Cytheris est in castra comitata.
[V. 10: Alii indigno non quia Cytheris pulchra non fuerit, sed quia
Gallus ab ea spretus sit.] Vergil war bekanntlich persönlich befreundet
mit dem Cornelius Gallus (s. Teuflfel, Gesch. d. röm. Litt. § 2;^ 2),
den er ursprünglich im vierten Buche der Georgica verherrlicht hatte;
nach dem Sturze des Gallus musste dieser Abschnitt durch einen
anderen ersetzt werden, er wählte dazu die Aristeas-Episode. Oltra-
mare, A., Etüde sur l'epsisode d'Aristee dans les G^orgiques
de Virgile, Geneve et Bäle 1892 (in 12^ 128 pp.) , sucht nun
mit Anwendung einer dreifachen Erklärungsweise nachzuweisen,
dass Aristeas, der gute Hirt, natürlich Augustus sei; seine Bienen
seien die römischen Bürger u. s. w. Vgl. Revue critique 1892, no. 49
P- 395-
5) (zu S. 788.) Cass. Dio 53. 2ß. Sueton. Aug. 66: (Cornelio
Gallo) quem ad praefecturam Aegypti ex infima — — fortuna pro-
vexerat — — ob ingratura et malivolum animum domo et provinciis
suis interdixit. Sed Gallo quoque et accusatorum denuntiationibus et
senatus consultis ad necem conpulso, laudavit quidem pietatem
tantopere pro sc indignantium , ceterum et inlacrimavit et vicem
suam conquestus est, quod sibi soli non liceret amicis, quatenus
vellet, irasci.
Statthalter von Aegypten.
6) (zu S. 788.) Eine Liste der kaiserlichen Statthalter von Aegypten
unter Augustus gibt Wescher, Bullet, d. inst. arch. 1865 p. 56:
448
VIII. I. Aegypten und die Nachbarländer.
Ans
Annees
Ere
de
d'Augiiste
vulgaire
Roma
en Egypte
avant J.-C.
I. Prefets ä date certain
a) dans les auteurs:
Cornelius Gallus ....
724
I
30
Gaius Petronius ....
728
0
26
Aelius Gallus
730
7
24
b) dans les inscrip-
tions:
Publius RubriusBarbarus
741
18
13
Turranius
746
-\3
8
apres J.-C.
s. o. A. I.
I über die Reihenfolge
s. u. II S. 456 A. 42.
s.o. S.3 1 g A.g. Hirsch-
feld , Philol. 1869
S. 27 — 28.
Bull. d. inst. arch. 1 866
p. 51. Ephem. ep. i,
1 12.
Publius Octavius .... 754
II. Prefets ä date incer-
taine :
Aquila
IM. Magius (ou Manius) Bull. d. inst. arch. 1867
Maxiinus . . . I p. 100. CLL. IX 1 1 25.
Ruggiero, Dizionario epigrafico u. d. \\'. Aegyptus p. 278 Liäte
der praefecti.
Bei obiger Liste ist zunächst nachzutragen, dass der am Schluss
genannte Aquila jetzt näher bestimmt werden kann; es ist C. lulius
Aquila, Statthalter 10 — 11 n. Chr. Ephem. epigr. 7, 1892, p. 448;
vgl. C. I. L. III 2097 (Salona): C. lulius C. f. Tro. Aquila.
Anhangsweise füge ich noch eine Inschrift bei, die der Zeit des
Augustus angehören mag, deren Ergänzung und Beziehung jedoch
noch dunkel bleibt. C. I. L. IV 1640 („litt, magnis elegantissim. et
antiquissim."): [FJaciund • cur[avit] | tus ■ adversu[s] | ant • ad HS-^-
M . . . I r • praef • Aegyp[ti . .] | s • m • coh • praet • PEI . . ] is • proc c ••
Bestritten ist die Reihenfolge des C. Petronius und Aelius Gallus
und damit die Chronologie der Expeditionen nach Arabien und Aethiopien.
Litteratur: Bursians Jahresbericht 48, 1886, III S.251 — 57, und Schürer,
Gesch. d. jüdischen Volkes in d. Zeit Jesu Chr. i, Leipzig 1890, S. 299.
Die gewöhnliche Reihenfolge: i) Cornelius Gallus, 2) Gaius Petronius,
3) Aelius Gallus (s. o.) gründet sich besonders darauf, dass Strabo
I7j i> 53 P- 819 sie in dieser Weise nach einander nennt und ebenso
auch Josephus antiq. 15, 9, i : kktcc tovtov ^isv ovv rbv iviavrov^
TQköy.caöexarov (März-April 729/25 — 730/24, s. o. II S. 119 — 21) ovxci
VIII. I. Aefjyptcn und die Nachbar] ander. aaq
ziig HqcoÖov ßaßtXeLag^ nd&i] ^iyiGza tijiv yoioav enekußev — — — ,
§ 2 : eits^ne (5' eti Aiyvnxov xu yQi]iicaa, TlexQdiviov x'^v ina^'/^iav ano
KaiGaQog sikTjcpoxog — — , § 3- negl öe xbv iqovov i'AStvov ymI Gvfi-
fiaytnbv enef.iilje KaißciQt TtsvxaKOßiovg iraXey.xovg xCov ücof.iaxog)vXdy.(ov,
ovg rdlXog Ailiog ttiqI xijv 'Eqv&qccv 'd'dXaööav ijyev, tig TtoXXcc yQijGiixovg
avxK) y'Evo^evovg. Allein beide Stellen beweisen nichts für die chro-
nologische Reihenfolge der letzten beiden Statthalter. Strabo spricht
von inneren Unruhen in Aegypten, die erst Cornelius Gallus und dann
Petronius unterdrückten, und dann von der auswärtigen I^xpedition des
Aelius Gallus, und fosephus erzählt von der Hungersnoth in Palästina
und dem Korn, das Herodes von seinem Freunde Petronius erhalten
habe, und erwähnt dann, dass Herodes tisqI 6e xbv yQcrvov i%iivov
auch dem Aelius Gallus Zuzug geleistet habe. Für die Chronologie
darf man nicht zuviel dai-aus folgern. — Desshalb hat Mommsen im
Commentar zum Monumentum Anc.- p. io6 — 7 zuerst die Reihenfolge:
2) Aelius Gallus, 3) C. Petronius vorgeschlagen. Vgl. Philolog. 44, 1885,
s. 442—70.
Die entgegengesetzte Reihenfolge vertheidigen Krüger, H., Der
Feldzug des Aelius Gallus, \\'ismar 1862, S. 49 und Schiller, H., R.
K.-G. I, S. 1980'. in einer langen Anm. 2.
Die wichtigste Frage ist hierbei, wann und in welcher Eigenschaft
hat Aelius Gallus den Zug nach Arabien unternommen? Cassius Dio
setzt die Expedition oder vielmehr das Ende derselben in's J. 730/24.
Cass. Dio 53, 29 (730/24): ettI yccQ Agaßlav t-jjv evöai^ova MaAoufiEvi/i',
')]g 2Jaßa)g eßaßiXevsv, AiXiog FdXXog 6 xfjg Aiyvnxov (iQ%(ov iTtsGxQaxevGevj
während Strabo 2 p. 118 und 17 p. 806 nur im Allgemeinen die Statt-
halterschaft seines Freundes erwähnt. Schiller nimmt nun an, dass Aelius
Gallus nicht als Praefect von Aegypten, sondern im besonderen Auf-
trag des Kaisers den Zug gegen die Araber unternominen habe, weil
Plinius n. h. 6, 28,160 sagt: Aelius Gallus ex equestri ordine, Petro-
nius dagegen 6, 29, 181: et ipso equestris ordinis praefecto Aegypto;
er meint, dass ,,der zweite Ausdruck eine reine Tautologie wäre".
Das kann es schon aus tlem Grunde nicht sein, weil beide Ausdrücke
durch mehr als zwanzig Paragraphen getrennt sind. ,,Ex equestri
ordine" wird an der ersten Stelle ausdrücklich hinzugefügt, weil es
allerdings auffallend und ungewöhnlich war, dass ein römischer Ritter
selbstständig einen Krieg zu führen hatte, kann also nichts beweisen
gegen die ausdrückliche Angabe des Cass. Dio (s. o.). Wenn auch
beide Expeditionen ungefähr gleichzeitig waren, so erkennt man doch
die zeitliche Folge und den inneren Zusammenhang bei dem durch
seinen Freund Aelius Gallus vorzüglich initerrichteten Strabo 17 }>. 820:
instdri ds 01 Ai&loneg naxacpQOvrjßavTeg rm ^leQog xi xTjg ev Alyvnxcp
ACQ VIII. I. Aegypten und die Nachbarländer.
övvcqiEcog aTteßTcaG&ai, (.lerci FdkXov AiXiov TioXe^ovvtog Ttgog rovg "Aqccßag
iTtXij&ov rf] 0i]ßatÖL — — . Dieser Zusammenhang ist natürlich und
darf nicht als „pragmatisirende Tendenz" weggedeutet werden.
josephus (s. o. S. 448) gibt einige Angaben, welche für die Chro-
nologie beider Züge gegen Arabien und Aethiopien von grosser Wich-
tigkeit sind. Er spricht von einer Hungersnoth in Palästina im 13. Jahre
des Herodes, die auch im nächsten Jahre noch fortdauerte und den
König bewog, von seinem Freunde Petronius, der gerade damals Vice-
könig von Aegypten geworden war, Getreide zu kaufen. Um dieselbe
Zeit (nsQt tov iqovov i%civov; Augustus sagt: eodem fere tempore)
habe er auch dem Aelius Gallus Hülfstruppen geschickt.
Wie Mommsen dazu kommt, die Regierungsjahre des Plerodes
beide Male mit dem 4. April beginnen zu lassen, verstehe ich nicht;
wir haben bereits früher gesehen (s. II S. 1 20 mit der Anm. v. Nöl-
deke), dass die Königsjahre des Plerodes, je nach dem wechselnden
Mondjahr der Juden, einen wechselnden Anfang hatten; sie begannen
vielmehr mit dem i. Nisän, der für jedes Jahr besonders zu berechnen
ist, man kann also im Allgemeinen sagen mit Frühlingsanfang. Ueber
die Hungersnoth im 13. Jahre des Herodes (i. Nisän 2^ — 24 v. Chr.)
s. Unger, Seleucidenaera d. Makkabäerbücher, S.-B. d. Münchener
Akad. (philol.-philos.-hist, Cl. 1895, S. 278 — g. — Cassius Dio 53, 29
(s. o. S. 449) berichtet von der arabischen Expedition, die ungefähr
ein Jahr dauerte, unter dem Jahre 730/24, d. h. bei ihrem Ende;
sie entspricht ungefähr dem 13. Jahre des Herodes 729/25 — 730/24;
die Hungersnoth dauerte fort, und im 14. Regierungsjahre 730/24 —
731/23 kaufte der König von dem neuen Statthalter Aegyptens Getreide.
Die Zeit des äthiopischen Krieges unter Petronius ergibt sich aus der Er-
zählung des Strabo 17 p. 831 : rCov aiifiaXcorav tovg fisv iXcccpvQOTtcoXriöe,
%iXiovg §\ KcclsccQi eTCEfi^E VcMörl iy, KavrdßQOiv i^Kovrt, rovg 6e vooot öiEy^Qt}-
ÖC4VT0. Die Heimkehr des Kaisers aus Spanien fällt, wie wir gesehen
haben, in die Zeit nach dem i. Jan. 730/24. Also in diesem oder
spätestens im folgenden Jahre trafen die Gefangenen bei ihm ein.
Das Ende des ätliiopischen Feldzugs erzählt Cass. Dio 54, 5 unter
dem J. y^2/22. Gegen Schluss des folgenden Jahres überwinterte der
Kaiser auf Samos, wo er die Friedensgesandtschaft der Aethiopen
empfing; vgl. Strabo 17 p. 821.
7) (zu S. 788.) Auf den Statthalter von Aegypten bezieht man
gewöhnlich die Inschrift C. I. Att. 3, 577: '0 (5f;ftog | Faiov AI'Xlov
rdXXov I ccQEviig eveku | TIqcct,i,xEXt]g ETtOLtjöE. Allein, da der Stein auf der
anderen Seite eine andere Inschrift (II 14 18) trägt, die aus paläo-
graphischen Gründen in die Anfänge der Zeit des Augustus gehört, so
halten G. Hirschfeld und U. Köhler die Inschrift des Gallus für älter.
VIII. I. Aegyplen und die Nachbarländer. aci
8) (zu S. 788.) Epigramme des Aelius Gallus s. Anthol. Palat.
5, 49 (auf Tantalus) und 16, 89 (Lob des Schweigens).
9) (zu S. 788.) Strabo 2 p. 118 nennt den Gallus cplkog 7]^iv
Kai iraiQog.
10) (zu S. 789.) Ueber Arabien vgl. Schiller, R, K.-G. i S. 201 A. i,
und Glaser, Geschichte u. Geographie Arabiens 2 (Berlin 1 890) S. 43
Cap. III: Aelius Gallus' Feldzug nach Südarabien. Strabo 16 p. 780.
11) (zu S. 789.) Sprenger (s. u.) behauptet zwar (S. i), dass
Augustus vor der arabischen Expedition des Aelius Gallus eine Re-
cognoscirung des Landes veranlasst habe, jedoch ohne Gründe. Pli-
nius n. h. 6, 27, 141 redet nicht, wie Sprenger meint, von der Ex-
pedition des Tiberius, sondern der des Gaius Caesar in den Orient.
12) (zu S. 789.) Krüger, IL, Der Feldzug des Aelius Gallus,
Wismar 1862. Sprenger, A., The campaign of Aelius Gallus in Arabia,
s. Journ. of the R. Asiatic Society, July 1872. De expeditione arabica
s. Plagge de luba p. 35. Unser ausführlicher Bericht bei Strabo 16
p. 780 — 82 geht auf den Aelius Gallus zurück.
13) (zu S. 789.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 105 — 9: Meo iussu et
auspicio ducti sunt [duo] exercitus eodem fere tempore in Aethiopiam
et in Ar[a]biam, quae appel[latur] eudaemon, [maximjaeque hos[t]ium
gentis utr[iujsque cop[iae] caesae sunt in acie et [c]om[plur]a oppida
capta. In Aethiopiam usque ad oppidum Nabata pervent[um] est, cui
proxima est Meroe. In Arabiam usque in fines Sabaeorum pro[cess]it
exerc[it]us ad oppidum Mariba.
14) (zu S. 790.) Strabo 16 p. 780: tovtov (Aelium Gallum) ö'
iTCefi'^ev 6 2eßa6t6g KatöuQ öiaTtEi-QaGo^EVOv züv e&v&v oq&v
— — tbv AQaßiov Koknov 6rsvbv ovtu — — — — . TtQOOoiKSiovG&ai ör}
öisvoiid-r] xovxovg rj KazaöxQicpeGd'ca' i]v 6s xi Kai xo TtolvxQ^JlJi'Dcxovg cckovsiv
ist Ttavxbg iqovov, ngbg aqyvQov %al y^Qvßbv xa ccQco^axu ötaxid'Sixivovg
Kai X7]v noXvreXeöxdxrjv Xi&eiav, avaXiG-/.ovxag xG)v Xa^ßavo^isvcov xotg e't,(o
firjöev.
15) (zu S. 790.) Auch in unserem Jahrhundert wurde noch ein-
mal der Plan entworfen, Arabien von Aegypten aus zu erobern, ebenso
wie Aelius Gallus es versucht hat. Ibrahim -Pascha liess im J. 18 16
sein Heer von Aegypten nach Jambo übersetzen, um von da den Feld-
zug gegen Wahabiten zu beginnen, s, Ritter, Erdkunde 13, 508. Von
einer arabischen Expedition des Königs Asarhaddon handelt Glaser,
Arabien 2 S. 5.
16) (zu S. 792.) Kiepert, Alte Geographie S. 186 flf. Ritter, Erd-
kunde 12, 356 ff. Arabien, Weihrauch und Weihrauchland.
17) (zu S. 792.) Die Orientalen sind einig im Lobe von Mareb
im Lande der Sabäer, „weil es die gesundesten Menschen herberge,
AC2 VIII. I. Aegypteu und die Naclibarläiider.
■"niemals Kranke, keine giftigen Thiere, keine Narren, keine Blinde zu
Bewohnern habe, aber Frauen, die ohne Schmerzen gebären und immer
jung bleiben in einem gemässigten, paradisischen Klima, in dem man
das Sommerkleid mit dem Winterkleid nicht zu wechseln brauche".
Das benachbarte Sanaa soll 4000 Fuss über dem Meere liegen; s.
Ritter, Erdkunde 12 (Berl. 1846) S. 78,
18) (zu S. 793.) Ueber die himjaritischen jNIünzen s. Head,
B. V., Historia numor. p. 687 u. — , j^umism. Chron. 1878, 273; 1880,
303. Mordtmann, Numism. Zeitschr. 12, 289 — 320. Schlumberger,
Tresor de San'ä 1880; vgl. No. 37. Prideaux, Journ. of the As. So-
cietv of Bengal 188 1 vol. 50 part. i p. 95 pl. X. Erman, v. Sallet's
Zeitschr. f; Num. 9, 296. Rev. Num. II 13, 1868, 169. Casanova, P.,
Notes de numismatique himyarite, Revue Num. III 11, 1893, 176.
19) (zu S. 793.) Vgl. Rohden, P. v. , De Palaestina et Arabia,
Berl. 1885, p. 16 — I 7. Könige der Nabatäer s. daselbst p. 5 n.: INIalchusII,
48 — 2 8v. Chr. ; Obodas II, 28 — 7 V. Chr. ; Aretas IV Philodemos Philhellen,
7 V. bis 41 n.Chr. Vgl. Comptes rendus de l'acad. 1868, p. 1 2 1 und
Clermont-Ganneau, Revue archeol. 1885, p. 173. Schürer, Gesch. d. jüd.
Volkes im Zeitalter Jesu Chr. i, Leipzig 1890, S. 609: Gesch. d. naba-
täischen Könige (mit Litteraturangabe). Nabatäer s. Ritter, Erdkunde 12,
S. 12g. Quatremere, Mem. sur les Nabateens, Journ. Asiatique 1835
t. 15 p. 5 flf. jNIünzen: s. Head, Historia numorum p. 685 — 86.
de Luynes, Monnaies des Nabateens, Revue numism. 3, 1858, p. 292 ff.
<'pl. 14 — 16)>. de Vogue, INIonnaies des rois de Nabatene, Revue
num. 13, 1868, p. 153 <^pl. V^. de Saulcy, Numism. d. rois Nabath.
(m. chronol. Liste): Annuaire de numism. 4, 1873, p. i — 34; vgl.
1881, p. 462. S.-B. d. Berl. Akad. 1874, 185. ^lünzen des Obodas:
Levy, j\I. A., Eine unedirte Münze des nabat. Königs Obodas, [Wiener]
Numism. Ztschr. 3, 187 1, S. 345 ff. u. Comptes rend. de l'acad. 1872,
p. 127. Silber- und Bronzemünzen mit der nabat. Inschrift: Obodath
melek Nabatu mit den Köpfen von König u. Königin s. Head, Hist.
num. p. 686.
20) (zu S. 793.) Leukekome s. Ritter, Erdkunde 12, S. 122.
„The Arabic name is al-Haurä, which means 'chalk', and also, as
Stephanus Byz. correctly observes, 'white'; it is situated in lat. 24"
58'", Sprenger, The campaign of Aelius Gallus [1872] p. 15.
2 i) (zu S. 793.) Dass der Krieg gegen Arabien schon im J. 728/26
beschlossene Sache war, hat Jörs, Festschr. f. Th. Mommsen, Mar-
burg 1893, S. 5 A. mit Recht geschlossen aus Properz 2, 10, 16:
et domus intactae te tremit Arabiae.
22) {zu S. 794.) Strabo 16, 4, 2^ p. 781: sig yovi' t)]v AsvKrjv
■/Ma)]v yMxijQev Tjötj 6roiiaxdy.Kt] rs xcd 6/.eXoTVQßi] TieiQcc^ofiivijg Tf]g ötqu-
VIII. I. Aegypten und die Nachbarländer. *e.-}
Ttäg, inL'/aQioLg Ttd&eßi, xüv (isv negl xo öxo^u xow Öl tieqI xcc ay.ih]
TtaQccXvßiv xiva ötjXovvxcov 1'% xe twv vÖqei'cov xal ßoxav&v. Cass. Dio
53> 2g: t6 de voaijfia ovöevl xüv övvrj&oiv ouotov iyCyvexo, alV ig ri]v
KS<paXr}v ivOKii'tpav i^rjQaivEv ai'X'^v, Kai xovg [lev noXXovg uvxLku aitoA-
At'f, x&v öe öl] TceQtyEvo^ivcov l'g xe xa ayJh] y.axTqei, näv xo (isxa^v rov
cu)(iaxog vTtEQßdv, xal BKEtvd xe iXvfiaLvexOy la^d xe avxov ovdev rjv
XfOQlg ^ el' xtg eXaiov oi'vu) fie^iyfxivov %al eitis Kai rjXeltpaxo.
23) (zu S. 794.) Glaser, Arabien 2 S, 47 A., erzählt, dass es
den türkischen Truppen in Arabien ebenso ergangen sei wie den
römischen. ,,Das Trinken des schlechten Wassers in gewissen Gegenden
bringt zwar den Medinawurm mit sich, das Fehlen pflanzlicher Nahrung
aber — — hat stets heftigsten Scorbut in allen Formen zur P'olge."
In den 70er Jahren haben die Aerzte schliesslich mit gutem Erfolge
ihren Soldaten statt des fehlenden Gemüses Luzernerklee verordnet,
der dort massenhaft vorhanden ist.
24) (zu S. 794.) Vgl. Visconti, Iconographie grecque 3 p. 19 — 20.
„Aretas ist offenbar identisch mit Härith. — — Der Name hat
sich bis auf unsere Zeit erhalten, da noch heute die Beduinen
jenes Landstriches sich nach Härith benennen, und zwar nach
Härith ben Ka'b , welcher vielleicht identisch ist mit dem Aretas
des Strabo." Glaser, Arabien 2 S. 51. — Den Sabos macht Cass. Dio
54, 29 zum Herrscher des glückUchen Arabiens, Strabo dagegen zum
König von Ararene; bei seinem Namen denkt man doch natürlich zu-
nächst an die Sabäer.
25) (zu S. 794.) Ararene sucht Glaser, Arabien 2 S. 53, in der
,, Gegend nordwestlich der W adis Nedjrän und Habönam. Hier nennt
Hamdäni einen Ort 'Arä'iren . Gallus zog sonach auch in diesem
Lande längs des Ostabhanges des Serät, bis er Nedjrän erreichte."
Glaser schliesst S. 54, „dass Aelius Gallus auch von Leukekome bis
zum Land des Aretas keinen anderen als den Serätweg eingeschlagen
haben kann".
26) (zu S. 794.) Der Vorwurf des Verraths wird von Strabo an
verschiedenen Stellen wiederholt, z. B. 17 p. 819: FäXXog xe ÄtXiog
^Iqel xTjg iv Aiyvnxa cpQOVQug eig X7}v ^Aqu^iav iußaXiov el'QrjTat, xiva
XQOTtov eE,'riXeyt,e xovg uv&gca'jtovg anoXi^ovg ovxag' ei di] fii] 6 ZvXXuiog
ccvxov TCQOvöidov^ Kciv KaxeßXQirjjuXO xi^v evdaifiova Ttüßav.
27) (zu S. 795.) Sitze der Minäer s. Sprenger a. a. O. S. 9.
28) (zu S. 795.) „Negrana i. e. Nejrän may be situated in long.
44*^35', lat. 17° 25'", s. Sprenger a. a. O. S. 4. ,, Negrana ist identisch
mit Nedjrän — — . Heute gibt es nur ein Wädi Nedjrän im Biläd
Jäm, da die Stadt Nedjrän eben durch die Römer zerstört wurde .
In der Halevy'schen Karte ist es viel zu weit nach NO vorgeschoben."
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. 11. 2. 3O
4. =4 VIII. I. Aegypten und die Nachbarländer.
Glaser, Arabien 2 S. 50. Neben Negrana nennt Plinius noch eine
Reihe anderer von Gallus zerstörter Städte, und Glaser 2 S. 6 1 ff. macht
Versuche, diese Namen zu identificiren. Plinius n. h. 6, 28, 160 — 61 :
Romana arma solus in eam terram adhuc intulit Aelius Gallus ex
equestri ordine. nam C. Caesar Augusti filius prospexit tantum Ara-
biam. Gallus oppida diruit non nominata auctoribus qui ante scripserunt
Negranam, Nestum, Nescam, Magusum, Caminacum, Labaetiara, et supra
dictam Maribam circuitu VI. item Caripetam, quo longissime processit.
cetera explorata retulit: Nomadas lacte et ferina carne vesci, reliquos
vinum ut Indos palmis exprimere, oleum sesamae. numerosissimos esse
Homeritas. Minaeis fertiles agros palmetis arbustoque, in pecore di-
vitias. Cerbanos et Agraeos armis praestare, maxime Chatramotitas.
Carreis latissimos et fertilissimos agros. Sabaeos ditissimos silvarum
fertilitate odorifera, auri metallis, agrorum riguis, mellis ceraeque pro-
ventu. Vgl. Strabo 16 p. 781 — 2.
2g) (zu S. 795.) Cass. Dio 53, 2g: (^01 'Pco^aLOi) (xi%Qi yc^Q t&i'
^A&XovXcov KaXovfievav , yaQiov rivog l-jncpavovg^ i'iOjQipav. Vgl. Strabo
p. 782: Big "A&QOvla Ttoliv i)kei>.
Mariba,
30) (zu S. 795.) Strabo 16 p. 782: (Gallus) sig nokiv MaQßvaßal
(so die Hss. nach Mommsen) jtQof^k&sv sd'vovg x&v 'Pa^^avixCov^ dt
r]6av inb "'IlaGaqcp. Plin. n. h. 6, 28, 15g: Calingi quorum Mariba
oppidum significat dominos omnium. Ueber den Namen Ma'rib s.
Mordtmann, Zeitschr. d. D. Morgenl. Ges. 30, 320. Glaser, Arabien 2
5. 5 : Die von Eratosthenes genannte Hauptstadt Marjaba ist das
von Arnaud Halevy und mir besuchte — — Märib, ca. vier Tage-
reisen östlich von San'ä. In den älteren sabäischen Inschriften heisst
die Stadt zumeist Marjab, in den späteren hingegen schon Märib .
Die Wurzel des Wortes ist — — maraba, vgl. S. 58. Ueberreste v.
Saba (Mareb) s. Ritter, Erdkunde 12, 858. Aehnlich ist auch die
Namensform in der lateinischen Uebersetzung einheimischer Inschriften.
C. I. Semit. IV i, i, No. ig: In monumento eins sacro quod ab-
solvit in urbe Maryabo. No. 28: Ha[gar dominus Marjyabi. Glaser
(2, S. 57) macht den Versuch, die von Strabo INIarsyaba genannte
Stadt von dem arabischen Marib zu trennen, weil die Römer durch
Wassermangel zur Aufhebung der Belagerung gezwungen seien, während
man bei Marib noch heute den grossen Damm sehe zur Stauung des
Flusses, ungefähr eine Stunde von der Stadt. Allein ob damals schon
dieses Stauungswerk existirte oder functionirte, ob es nicht vom Feinde
absichtlich zerstört oder gegen die Römer vertheidigt wurde, lässt sich
nicht sagen. Ueber das Schicksal der Stadt s. Prideaux, Journ. of tlie
VIII. I. Acgypten und die Naclil);uländer. 4SS
As. Soc. of liengal 1 50, 1881, p. 96: The original seat of thc
Sabaean monarchy was at Märib, but after the expedition of Aelius
Galliis and the consequent min of that city, it seems probable that
the inferior tribe of Hirayar, which is allways represented in Arabians
legends as an oflfshoot of Saba, rose to power and fixed its capital
at the town of Zhafär.
31) (zu S. 796.) Plin. n. h. 6, 28, 160. Westlich von INIariba
(heute Chäribah), s. Osiander, Ztschr. d. D. Morgenl. Ges. 20, 275.
^^2) (zu S. 796.) Nach Cilaser, Arabien 2, 64 — 65, gibt es keine
lürajarischen Inschriften, welche den verunglückten Feldzug der Römer
erwähnen; über seine Chronologie s. Philologus 44, S. 466.
Wegen der Münze S. 796 s. Numisra. Ztschr. 3 (187 1) S. 445.
Kopf des Königs ni. Diadem; R Adler mit nabat. Beischrift, nach
Levy: ,,D. König Obodas, König der Nabatäer, im dritten Jahn;"
(28 oder 27 V. Chr.; wohl eher 26 v. Chr., s. o.). Die Münze mit dem
bartlosen Gesicht des Königs und dem langen Haar wird erläutert
durch Plinius n. h. 6, 162: Arabes mitrati degunt aut intonso crine,
barba abraditur praeterquam in superiore labro, aliis et haec intonsa.
^;^) (zu S. 796.) Strabo p. 820: KavdccKrjg, 7] %a&' ')]^cig rj{)'^e
Tcöi' Ai&LOTKOv^ avÖQMij Zig yvvi] mnriqa^ivr] xov 8r£Q0v tcöv ocp9aX^io)i>.
Plin. n. h. 6, 29, 186: regnare feminam Candacem, quod nomen multis
iam annis ad reginas transit.
34) (zu S. 796.) Vgl. Strabo 17, 1, 54, p. 820. Cass. Dio 54, 5
(z. J. ^^2/22). Plin. n. h. 6, 29, 181 — 2.
35) (zu S. 797.) Strabo 17, i, 53, p. 819: UezQOJinog re vövbqov
rov ^AkEi,av6Qe(ov Ttkrj&ovg roöovrcov ^VQidö(ov OQfirjöavrog in civxov
ftcTa XiQ^(ov ßoXT]g^ avroig roig ne^l iavvov örQarionaig avxißis^ ymv
ÖLacp&etQCig xivag uvx&v xovg Xomovg eTtavöe. Dieser Aufstand der
Aegypter passt besser in die erste Zeit des Petronius als in die spä-
tere, wo er als Sieger aus dem Kriege heimkehrte.
36) (zu S. 797.) Cass. Dio 54, 26 nennt den römischen Befehls-
haber C. Petronius, wahrscheinlich mit Recht; Plin. 6, 2g, 181 (vgl. A. 37)
dagegen P. Petronius.
37) (zu S. 797.) Plin. n. h. 6, 29, 181: Intravere autem et eo
arma Romana divi Augusti temporibus duce P. Petronio et ipso
equestris ordinis praefecto Aegypti. is oppida eorum expugnavit quae
sola invenimus quo dicemus ordine: Pselcin, Primi, Bocchin, Forum
Cambusis, Atteniam Stadissim, ubi Nilus praecipitans se fragore audi-
tum accolis aufert. diripuit et Nepata, longissime autem a Svene })ro-
gressus est DCCCLXX p nee tamen arma Romana ibi solitudinem
fecerunt. — —
30*
Aif) VIII. I. Aegypten und die Nachbarländer.
38) (zu S. 797.) Cassius Dio 54, 4 nennt die Hauptstadt der Can-
dace TavartTj und erwähnt diese Ereignisse ganz kurz unter dem J. 732/22.
39) (zu S. 797.) Spuren der römischen Herrschaft in Nubien s.
Mahaflfy's Notes from Nubia, American Journ. of Arch. 1894, p. 261:
Roman emperors from Augustus onwards left ample records of their sway.
40) (zu S. 798.) Es ist neuerdings der Versuch gemacht (Her-
mes 28, 1893, 154 — 6), die Inschrift C. I. Gr. III 5080 (Pselkis, heute
Dakkeh) :
'AQTfOKQaq ri%co avaßaivoiv |U-[£]Tß: £[
7CQS6 ßevrov Kai TaXiov yQafifiarel^cog t(bv nsQt]
T'^v KVQiav [^ß]a6lXt66av %al xo nQ06\%vvii]iia\
■ STCorjöa ojös 7tap[o:] t« kvqloj 'EQfi[jT] d-eü ^eyiGva]
x[fif]l 'E^uTOV H[o:]t ^Av&ov6r}g K[a\l ['Ake]-
■ 'E,a\v]6Qrjag. hi^ [KjaCö^aQog .... Ms^eiQ
(nach Lepsius, Denkmäler 6 No. 407) auf das 17. Regierungsjahr des
Augustus (Jan./Febr. 741/13) und den Ausdruck KVQiav ßaßiUaaav auf
die Candace zu beziehen, während man früher die Inschrift in die
Zeit des Kaisers Hadrian setzte. Allein dieser Versuch ist miss-
glückt. Da die Inschrift nach der neueren Berechnung in's J. 741/13
fallen müsste, so wäre es sehr auffallend, dass der Augustusname
fehlt. KaiöaQ allein weist ebenso gut auf jeden anderen Kaiser der
späteren Zeit. Die Königinnen der Aethiopen führten alle den Namen
Candace (s. o. S. 455 A. ;^^). Es karm also ebensogut eine Zeit-
genossin des Tiberius oder eines anderen Kaisers gemeint sein. Auch
die griechischen Namen und die griechische Datirung ist bei einem
Zeitgenossen des Augustus auffallend. Namentlich aber kann man
ein endgültiges Urtheil nicht fällen ohne Berücksichtigung des paläo-
graphischen Charakters der Inschrift, die ein Kenner wie Letronne
in's 2. Jahrhundert setzte.
41) (zu S. 798.) Sueton. Aug. 98. Es ist wohl kaum ein Zufall,
dass Kaufleute von Alexandria in Puteoli Denjenigen ehrten, der dem
Augustus dort einen Tempel erbaut hatte. C. I. L. X 1797: L. Cal-
purnio (X 161 3) — — mercatores qui Alexandreai Asiai Syriai ne-
gotiantu[r]. Die ägyptischen Schiffer und Kaufleute verehrten den
Augustus als ApoUo-Sebastos-Epibaterios, s. Lumbroso, Culto ed elogio
alessandrino dell' imperatore Augusto: Atti dei Lincei Ser. III memorie
di cl. moral. 3, 1879, p. 344. — , L'Egitto p. 154.
42) (zu S. 798.) Vgl. C. I. L. III Suppl. 6588, s. o. S. 240 A. 10.
Merriam, A. C, The gr. and lat. inscr. on the obelisk-crab , New-
York 1883.
Es ist eine ansprechende Vermuthung von Lumbroso, dass der
Architekt Pontius mit dem Ilovriog 'A&rivatog '^u identificiren sei, der
VIII. I. Aegypten und die Nachbarländer. asj
an der Fontaine in den Gärten des Maecenas genannt wird (s. o.
S. 437 A. 31). Nachdem er im J. 741/13 — 42/12 den Obelisken in
Alexandria aufgestellt hatte, leitete er, wie es scheint, auch den
Transport und die Aufstellung der beiden für Rom bestimmten Obe-
lisken im J. 744/10 — 745/9 (C. I. L. VI 701 — 2), s. o. S. 240 A. 1 1 ;
hier mag Maecenas ihn kennen gelernt haben. Wenn das richtig ist,
so hat Maecenas noch in den qualvollen Jahren seiner letzten Krank-
heit an der Ausschmückung seiner Gärten weiter arbeiten lassen.
Da wir im weiteren Verlauf keine Gelegenheit haben, zu den
Verhältnissen Aegyptens zurückzukommen, so sei hier wenigstens ein
Stempel aus weichem Kalkstein erwähnt, der dem Augustus zu-
geschrieben wird: L Je KuiaaQog yglacpeiov] (5/6 n. Chr.), s. Aegypt.
Urk. zu Berlin No. 183, S. 192 (Urk. v. J. 85 n. Chr.), s. o. I S. 798.
Ueber die ägyptische Provinzialaera s. o. S. 245 — 6 A, 30.
Wilken im Hermes 30, 1895, S. 151 ff. : „Eine alexandrinische Aera
Octavians" glaubt auf Grund zweier Papyrusfragmente eine besondere,
bisher unbekannte ägyptische Aera des Augustus nachweisen zu
können.
S. 151:
"Erovg ^[xjroi' xal TQiaKOöxov [rfjg] KaiGaQog x^carjGEog \^2 2. Aug.
Ofoti vi[o\v (sie) ^rivog '^iTtEQßeUrailov^ (sie) evchov Kai eiKOörov, Meöoqi]
ivccTov y,al eluoörov (sie) ev rrj Zonvonaiov Nrjöov rrjg 'H^a- [7 n. Chr.
Klelöov uEQlöog rov ^^Q6i[vo^eirov vo^ov.
9 cm tiefer: L[A]g KciL6ce[Qo]g [M\s6o[Qr}] x¥ [. .]« • [
und S. 152:
'Erovg ivbg %al XQiaoioörov r^g KcdoaQog [KQari]6ecog d^sov viov]
ju-rjvog Aqxe^iel6lov dEvxiqa, 0a^iEvo3& ö[evreQa iv r^g]
'HQaKXeiöov (legidog rov ^AqGtvouxov vo^iov.
Vgl. Aegypt. Urkunden, Berlin. Gr. Urk. 174 u. 189. Deutsche Litte-
raturztg., 4. März 1893, S. 265. Zunächst sieht jeder, dass W. sich
nicht auf zwei, sondern nur auf eine Urkunde stützen kann; denn in
dem zweiten Papyrus hat er selbst das entscheidende Wort K^fajjöewjj
statt des gewöhnliehen vt'xtjg oder dergl. eingesetzt. Es bleibt also nur
die erste Urkunde übrig, welche zeigen soll, dass Aegypten in doppelter
Weise nach den Jahren des Augustus gezählt habe, so ,,dass der 29. Me-
sore des 36. Aerenjahres auch der 29. Mesore des 36. Regierungsjahres
ist". Diese künstliche Hypothese stützt sich auf die unbegründete
Annahme, dass die beiden Daten des ersten Papyrus identisch sind,
während doch das zweite Datum nichts ist als eine historische Notiz,
deren Schlussworte nicht mehr erhalten sind. Die eine Aera soll am
I., die andere am 29. August d. J. 30 v. Chr. begonnen haben.
Von der praktischen Unbequemlichkeit und Verwirrung, die zwei so
458
VIII. 2. Galatien.
gleichartige Aeren anrichten raussten, will ich gar nicht reden. Aber
wie kann man überhaupt von zwei verschiedenen Aeren reden, wenn
Monatstag und Jahr genau dieselben sind? 29 Tage nach dem
I. Mesore kann doch nicht ebensoviel sein wie 29 Tage nach dem
2g. Mesore!
Es ist also klar, dass in beiden Urkunden die gewöhnlichen
ägyptischen Königsjahre gemeint sind; der Ausdruck rijg KalöaQog
y.qKTi']G£(oq ist allerdings nicht gewöhnlich, aber vollständig angemessen
und deutlich. "Erovg KalöaQog ist also nur ein anderer Ausdruck für
k'rovg ttig '/.Qari]6EC3g KataaQog.
2. Capitel.
Galatien.
i) (zu S. 799.) Revue numism. [fr.], 1845, pl. 12, no. 2. Ganz
ähnlich ist No. i, namentUch die Kehrseite stimmt in Bild und Schrift;
aber ungefähr im Mittelpunkt des Kreises liest man das Regierungs-
jahr des Amyntas IB. Vgl. Head, Histor. numor. p. 629. Gramer,
J. A., Asia minor (Oxford 1832) 2, p. 79: Galatia. Marquardt, Rom.
St.-Verw. I- S. 359. Ramsay, The historical geogr. of Asia minor
p. 363 flf. Fabricius, W., Theophanes v, Mytilene u. Q. Dellius, In.-
Diss., Strassburg 1888, S. 7 i : Galatia (m. Karte f. d. Zeit vor Amyntas).
Zwintscher, A., De Galatarum tetrarchis et Amynta rege quaestiones,
Leipzig 1892.
2) (zu S. 799.) Strabo i_|. p. 671: edoKSi TtQog anav xo xolovzo
ßciGdsveG&ai (xäklov tovg tOTrovg 7} VTtb roig 'Pco^cctoig Tjysfiöatv sivat
Totg inl T«g KQiGEtg Tie^no^evoig^ 0" jiitjt ccel nagsivai e'i.isXXov fxi]xs f.le^^
OTtXoJV.
3) (zu S. 800.) Strabo 12, p. 568: ^J^vvxag ö' vneQ xqucKOGiag
eG'/jE Tioifivag h xotg xonoig xovxoig (Lycaonien). Cass, Die 49, 32; 53, 26.
4) (zu S. 800.) Zwintscher a. a. O. 41 — 42. Amyntas besass
Cibyra (Pamphylien) und Magydus (Pamphylien), Ztschr. f. Numism. i,
1874, 330 — 33-
5) (zu S. 800.) Strabo 12 p. 569: Ego' i^fiav 6s vmI xa "Igcwqk
xal tr/v ^EQßrjv ''A^ivviag eI^ev^ E7iL&E(x,Evog to5 /lEQßijX'rj Kctl ccveXiou avxöv,
xa d' "löavQn naQa tcov 'Pon^aiav Xaßcov' %ccl drj ßaötXsiov savxcp Kaxe-
Gxeva^Ev ivxav&cc, xrjv naXaiav ^IßavQccv ccvaxQE'xpag. Iv 8e tw avx&
'/fOQica Kaivbv xslyog oiy^odofiav ovk t'q)9}j OvmEXiöag, cXXa ÖLEcp&EiQav
civxov OL KiXMEg i^ißaXövxa aig xovg 'OfxovaÖElg 'Aca Et, ivEd(jcig Xi]cp&ivxa.
%
VIII. 2. Galatien. ^eq
6) (zu S. 800.) Strabo 12, p. 568: )) avvexrig TCivzrj (Phrygien)
fiS^Qt- Tov TavQOv^ 7]g zr\v nldsriiv ^Afivvvag sixsv.
7) (zu S. 800.) Strabo 12, p. 568: BXovmov y.cd ro Tlriiov, cov
t6 ^ev r]v ßaöiXsLOv /^rjtoTccQov, xo 8e ya^ocpvXccKiov.
8) (zu S. 801.) Mommsen, Rom. St.-R. 3, 712 A. 9.
g) (zu S. 801.) S. Zwintschcr a. a. O. cap. XI: De nummis ab
Amynta rege signatis. Goldmünzen des Amyntas sind an und für sich
sehr unwahrscheinlich, weil den Vasallenfürsten dieses Recht der Prä-
gung fehlte. Eine genauere Untersuchung (s. Wiener Numism. Ztschr. 3,
1871, S. 437) hat in der That wahrscheinlich gemacht, dass hier
Fälschungen vorliegen, die in Smyrna ausgeführt wurden.
10) (zu S. 801.) Strabo 12 p. 569: ymI zovxov [lev htivoi 8ü(p&u-
Qdv, ixslvovg 6e KvQiviog i^snoQ&r^öe Xifxcp Kai x£XQa%L6iiUovg avÖQug
i^coyQrjös %al övvay.iaev eig xag iyyvg nöXsig, x)]v de xoooav artehTiev
eQr]i.iov xa)v iv ax(,irj.
11) (zu S. 801.) In der Grabschrift des Quirinius heisst es nach
Mommsen's Ergänzung Monum. Ancyr. ed. M.- p. 177: [p • sulpicius
p • f • quirinius cos • — — | bellum gessit cum gente homonaden sium
quae interfecerat amyntam | rjegem; qua redacta in pot[estatem imp.
caesaris] | Augusti populique Romani senatujs dis immortalibus] | suppli-
cationes — — — et ipsi ornamenta triumph[alia decrevit] — — .
12) (zu S. 802.) Kuhn, Die städt. u. bürgerl. Verfassung d. röm.
Reichs 2 (1865) S. 21 — ^;^, Bohn, Qua condicione iuris reges socii
pop.' Rom. fuerint, Berlin 1877. Ferrenbach, V., Die amici populi
rom., Strassbg. 1895. Mommsen, Röm. St. -Recht 3, i, S. 645 — 715.
13) (zu S. 802.) Cass. Dio 53, 26 (729/25): xov ö' 'J^vvxov xs-
kevxrjOavxog ov roig Ttatüiv ccvxov rriv a^^^'^v eTtexQeipev, akX' ig xi]v
VTfqy.oov eöi^yays, nal ovxco nal rj Fakaxta fiexcc xT]g AvKaoviag 'Pm^aiov
ccQypvxa s'ßie, xä xs jcoQicc xa er. xfjg TLaiicpvXiag ttqoxeqov tk» Afivvxa
7iQ06vs^r}d-£vxc: xa Idico voficp aTveööd'rj. Strabo 12 p. 567: vvv d' l'iovßi
'P(Ofiaiot xat xavxYjv (Galatien) nal xrjv vtio xü Afivvxa yevofisvrjv nüGav
eig fUdV övvayayovxsg ETca^y^iav.
14) (zu S. 802.) lustin. 37, 4, 8: Pylaemenes Paphlagonum regum
nomen.
15) (zu S. 802.) Ein Theil der Sklaven des Amyntas ging in
den Besitz des Augustus und der Livia über; vgl. Zwintscher a. a. O.
p. 43 — 44 de Amyntianis.
16) (zu S. 803.) Aera v, Tavium (729/25) s. Eckhel, D. n. 3, 182;
4, 377. Mionnet, Suppl^m. 7, 650 f. Cavedoni, Bull. d. Inst. 1845,
94. Marquardt, St.-V. i^, 359. Kubitschek u. d. W. Aera in Pauly-
Wissowa, Realencyclop. S, 2 1 d. S.-A.
460
Vlir. 2. Galatien.
17) (zu S. 803.) Eutrop. 7, 10: Galatia quoque sub hoc pro-
vincia facta est, cum antea regnum fuisset, primusque eam Lollius
pro praetore administravit. Hieronym. z. J. 1 993 : M. Lollius Galatiam
Romanam provinciam facit. Perrot, G., De Galatia provincia Romana, Lut.
Paris. 1867 Perrot et Guillaurae, Exploration archeologique de la
Galatie et la Bithynie, Paris 1862 — 72. Archives d. miss. scientif.,
1864, IL ser. I, p. 445 Perrot, Mission en Galatie. Marquardt, Rom.
St.-Verw. i-, 359.
Wegen des M. Lollius, Cos. 733/21, XVv. s. f. der ludi saeculares,
s. ^Nlonumenti Antichi 1891 p. 628. C. L A. 3, 584: 'H ßovkr] j
MäQxov yl6XXio[v] I ügeri^g eWx[a]. Tacit. ann. 3, 48, m. Anm. v, Nip-
perd. Vgl.- Norisius, Cenot. Pisan. p. 254. Liebenam, Verwaltungs-
gesch. I, 166. Wenn es in einer Inschrift von Halicarnass heisst,
Greek Liscr. in the Br. ]\Ius. IV (ed. Hirschfeld) p. 5g, DCCCXCIII:
7ro£(yj3£t;[()o;i'T£]g näkiv nQog yl[6]Xkiov duc rov . . . ., so kann Lollius
als Begleiter d. C. Caesar gemeint sein; eher wird man aber an
seine Statthalterschaft in Galatien denken. Horaz widmete ihm
carm, 4, 9.
18) (zu S. 803.) Ramsay, W. M., De Galatia romana provincia,
s. Schürer, Theol. Litteraturztg. 1893, 506 — 7. Cheetham, The prov.
of Galatia, Class. Review 8, 1894, p, 396.
19) (zu S. 803.) Den späteren Umfang der Provinz (vgl. Ptole-
maeus 5, 4, i) erkennt man aus der interessanten Inschrift C. I. L.
III 291 = Suppl. 6818 (Antiochia Pisidiae) : leg(ato) Aug(usti) | pro
pr(aetore) provinc(iarum) Gal(atiae) Pisid(iae) | Phryg(iae) Luc(aoniae)
Isaur(iae) Paphlag(oniae) Ponti Galat(ici) | Ponti Polemoniani Arm(e-
niae). III 6819 (= Ephem. epigr. 5, 1345): Leg. Aug. pro pr. pro-
vinc. Galat. Pryg. Pisid. Lycaon. Paphlag. item ad census Paphlag. etc.
Nur die südlichsten Landstriche Paphlagoniens sowie Cilicien, welche
Amyntas beherrscht hatte, wurden nicht mit der neuen Provinz ver-
einigt, vgl. Liebenam, Verwaltungsgesch. i, 165 u. 129.
20) (zu S. 803.) Cicero ad Attic. 6, i : Deiotarus habet cohortes
quadrigenarias, nostra armatura triginta.
21) (zu S. 803.) Da die 22. Legion nicht vor der 21. formirt
sein kann, so vermuthet Mommsen, Monum. Ancyr. " p. 70, dass beide
Legionen erst nach der Niederlage des Varus gebildet oder in das
römische Heer aufgenommen seien. Vgl. Hardy, E. G., The mouve-
ments of the Roman Legions from Augustus to Severus, s. The Engüsh
Historical Review 2, 1887, 625 — 56, p. 627 u. 630.
22) (zu S. 803.) Vgl. über die galatische Heimath der Legionare
in Aegypten Ephem. epigr. 5, 231. Besonders wichtig ist die In-
schrift von Coptus C. I. L. III Suppl. 6627. Auch Revue archeolog.
V'III. 2. Galatien. AÖl
i8gi, i8 p. 341 (Alexandria): Sex • Mu[n]atiiis Sex • f • | [GJalata '■
meiles leg. XXII, s. o. S. 344 A. 16, ist trotz der Auffassung des Hg.
(Neroutsos) hierher zu ziehen.
2^) (zu S. 803.) Wonum. Ancyr. ed. M." p. iig: Colonias in
Africa — — Pijsijdia militum deduxi. Wenn er daneben noch Asia
nennt, so ist damit natürlich die Provinz in engerem Sinne gemeint. —
Galatien in Kleinasien wird nicht genannt.
24) (zu S. 804.) Vgl. Hennig, R., Symbolae ad Asiae minoris
reges sacerdotes Polemoneraque I. Ponti regem, Leipzig 1893.
25) (zu S. 804.) Strabo 12, p. 577: /j ös ivzavd'a (zu Antiochia in
Pisidien) y.al leQcoavv)] rig Mrjvbg ^AQKcdov, TiXri&og i'/^ovßa isooöovXiov -/.ca
IcoQicov laQäv' >iaz£kv9r] ds (.lera rrjv A^vvxov TeXevrijv vtco xäv TtSfKpd'ivxbüu
inl rriv SKeCvov v.h]oovo[uav. Vgl. Marquardt, R. St.-V. i^ vS. 364 — 5.
Henzen, De civitatibus liberis, Berlin 1892, p. 48.
26) (zu S. 804.) Antiochia Pisidiae: C. I. L. III S. 6824: C. Cara-
pusius C. f. Ser. | veteranus de legione | V Gallica. 6825: T. Cisso-
nius Q. f. Ser. vet. | leg. V. Gall. Dum vixi | bibi libenter; bibite vos |
qui vivitis. | P. Cissonius Q. f. Ser. frater | fecit. 6828 (= III 294):
M. Tiberius | M. f. Ser. | veter. leg. V G(allica); vgl. Domaszewski,
Arch.-epigr. Mitth. aus Oe. 15, 1892, i8g.
27) (zu S. 804.) Comama: C.I. L. III Suppl. 6887. Ephem. epigr. 5
p. 581. CLL. III S. 6886: i] ngcoTr] xcvl niozi] Kofia^ev&v Y.ohovia. Ueber
die Münzen der Colonie p. 620. Vgl. Hennig, Symbolae ad Asiae
minoris reges sacerdotes p. 2^'. De regibus Comanorum Cappadoc. et
Venasorum. Münze citirt C. I. L. III Suppl. p. 1250: Col. lul. Aug.
G(era.) I (prima) Coma[m]enorum. Ramsay's Copie Ephem. epigr. 5,
1358 zu ändern in Colonia lulia Augusta Prima. Bull. d. corr. hell.
16, 1892, p. 419: lul(ia) Aug(usta) col(onia) Prima Fida Comama. Vgl.
Ramsay, Asia Minor p. 398 u. Revue num. fr. 1886, 439 — -51.
28) (zu S. 804.) Cremna s. Marquardt, R. St.-Verw. i'-^ S. 365.
Münzen: Eckhel d. n. 3, 20. C. I. L. III 6873. Ephem. epigr. 2 p. 472
n. 1038: [imp nervjae Caesar Aug Po///a(?)//Ati/// | ///m(?)/ir Col lul
Aug Cremnensium.
29) (ZU S. 804.) Olbasa = Beylerly in Pisidien s. Ephem. epigr. 4
V- 32-i2>; 5 P- 582-83. C. L L. III S. p. 1250. C. lul. Aug. 01-
base(norum) Bull, de corr. hell, i p. ^2>- (Inschr. v. J. 42/43 n. Chr.);
p. 336: Reiter mit phryg. Mütze; am Rande herum COLIVLAV COL-
BASE; auf der andern Seite: lulia Maesa m. Aug. Ferner Imhoof-
Blumer, Griech. Münzen, Abh. d. bayr. Akad. 1890 8. 173 (697).
Nicht zu verwechseln mit Olba; vgl. Classical Review 4, 1890, 185 — 6:
Smith, C, The site of Olba in Cilicia (vier engl. Meilen von der
Küste). Bent, J. T., American Journal of archaeology 1890, p. 351.
402
VIII. 2. Galatien.
Proceedings of the R. Geogr. Society 12, i8go, p. 445 mit Karte
p. 508. Bent, Th., Exploration in Cilicia Tracheia <(m. Abbild.))
Olba = Ourwa. Hennig a. a. O. p. 26: De regibus Olbae Ciliciae.
30) (zu S. 804.) Olbasa u. Pariais wahrscheinlich in den letzten
Jahren d. Aug. colonisirt, s. Cuntz, O., Jbb. f. class. Philol. i8go,
Suppl. 17, 490.
31) {zu S. 804.) C. lul. Aug. Pariais (Lycaonia): Bull. d. corr.
hellen. 7, 318. Im Monumentum Anc}T. scheint Augustus, wie IMommsen
(INI. A. ed. M.^ p. 120) vermuthet, Parlais zu Pisidien, nicht zu Ly-
caonien gerechnet zu haben.
^2) (zu S. 804.) Buresch, Sebaste in Phrygien, \^'ochenschr. f.
cl. Philolog. 1894, 106 — 8:
0 TtaXcit d' Avyovörog inl 'nqia örjvea (I>OLßo[v
d^eXov nrolie^QCi 7CSQi'/,rt.6v(ov av&Q[<x)7r(x}i'
HN Karevcißßsv, og Avßovag ivßaalXevßev
FKAI KXfjßsv £:r' oüvo[jLt]ß: xovto 2!eßa6r'r}\y
civ^ciKTag i7td)vv(iov' oT ^ß;(?) 2^£ßci6rol
AP i(p[£]iXcao itcagiSa ycdav 20
JetjiteVov' i] yccQ 0 [y ] ccriQ
'7o?]ijAfog "Aldi TToXXöv
TTohv, yrn> oder dofiojv c£6cicpiY,c(vo\y
oi(ovCo\v^
T)^) (zu S. 805.) C. I. L. III 6974 (Comaraa): Imp Caesar |Divi
[f.] Augus[tus pontj I maxim cos XI d[e]s | XII imp XV tr. [p]ot |
(748/6) XIIX viam secapjem | curante • Corn | aquila le[g •] suo | pro
pr [fjecit I CXXII.
34) (zu S. 805.) lieber Cypern s. IMarquardt, R. St.-Verw. l^,
390. Gramer, J. A., Asia Minor 2 p. 366.
35) (zu S. 805.) Kubitschek in Paully-Wissowa, Realencyclo-
paedie u. d. W. Aera, und auch Kaestner, De aeris (Leipzig 1890),
erwähnen diese cyprische Zeitrechnung, allerdings nicht allein. Durch
die englischen Ausgrabungen auf Gypern sind mehrere Inschriften
bekannt geworden, welche die Thatsache sicher zu stellen scheinen,
wenn die Zahlen auch zweifelhaft bleiben. Journ. of the Hellen. Stud.
12, 1891, p. 191 Salamis (Gyprus): Jii Olv^nUo KvTtQiav t6 Kotvbv
"E^nvXov rov XaQia yvi.ivaaiaQirj6avr(x rb d' L Ix toi; lÖlov TTQOixa.
Vgl. Lebas-Waddington no. 2758, wahrsch. 14 v. Chr. Journ. of the
Hellen. Stud. 12, 1891, p. 196 Salamis (Gyprus): 'H noXig "TXXov"TXXov
yv^vuGLao'j(,i'jGavTa TTQoiy.a L Xy' (.■') rMi ccQyieQEvßa^Ei'ov rfjg KvTtgov rov
i:eßc(6rov &eov KaLöaQog, a. 11 n. Chr.; vgl. p, 178: L l8' .
VIII. 3- i^weite Heise in den Orient. 463
36) (zu S. 805.) C. I. L. IX 2842 — 3: r. Paquius — Scaeva
— — praetor aerarii (nicht vor 731/23) pro consule provinciam Cy-
prum obtinuit (nicht vor ']t,2/2 2) et S. C. misso ad componen-
dum statum in reliquum provinciae Cypri — —
3. Capitel.
Zweite Reise in den Orient.
Vorbemerkung. Cohen, INIonn. 1- p. 75: (Kopf des Aug.) Imp. IX
tr, po. V (735/19 — 736/18); R Com(une) Asiae. Tempel mit sechs
Säulen auf fünf Stufen mit der Aufschrift auf der Attica: Rom(ae) et
August(o) s. o. S. 299.
i) (zu S. 807.) Den Anfang der grossen orientalischen Reise
des Augustus möchte ich in die Zeit nach dem i. September 'J^ijn
setzen. An diesem Tage wurde einer seiner prächtigsten Tempel
dem luppiter Tonans auf dem Capitol eingeweiht, und es ist wahr-
scheinlich, dass er diese Weihung persönlich vollzogen hat.
2) (zu S. 808.) Mon. Anc. ed. M.^ p. i^^: Avxi.'i,ovGiöv \xoi ti.^'fr\v
jcal ccTtovTL ncd TcaQovri diöo^ievrjv [v\Tt6 rs rov örj^iov xra xTjg avvKlrjrov
M[a^x]ß) l^MjaQyJkko) nal yhvnUo Aqqovvtlo) VTtdroig o[vk £d\e'^ä(.ir]v.
Euseb. z. J. Abr. 1994 (= y^2/22): A'vyovorog i.iovaQy/av iyiEiQL^Of.iii'rjv
ccTtscoGaro. Es steht also fest, dass Augustus in einem Jahre die
Dictatur zweimal ausgeschlagen hat; Mommsen vermuthet, dass er das
erste INIal fern von Rom war, sonst wäre es wohl kaum bis zu jenen
Scenen vor dem Senatslocal gekommen.
3) (zu S. 808.) Cass. Dio 54, 6 {-j;^! 22): 6 Avyovarog eg 2!iy.s-
Xi'av rjX&Ev^ oitcog x«i ineivrjv yxa rcdXa t« jttf;^^i tf^g ZvQiag KaraCirj-
6t\TCiL. Dass Augustus über Neapel nach Sicilien reiste, ist ohnehin
wahrscheinlich. Vielleicht besuchte er bei dieser Gelegenheit den
Vedius Pollio in seiner Villa auf dem Posilip (Cass. Dio 54, 2t,)\ da
Pollio schon im J. 739/15 starb, so kann Augustus als Kaiser ihn
wohl nur bei dieser Gelegenheit oder vielleicht bei der Rückkehr aus
Asien 725/29 u. 735/19 besucht haben.
4) (zu S. 808.) lieber die Zeit der Wahlen s. Mommsen, R.
St.-R. I- S. 569: „Wahrscheinlich hat — — — Augustus zwei Wahl-
termine eingerichtet, im März und im October." Für uns kann nur
der Octobertermin in Betracht kommen.
5) (zu S. 809.) Quintus Aemilius Lepidus war ein jüngerer Sohn
des Triumvirn, s. Drumann, Aemilii No. 29; Borghesi, Oeuvr. 2,382;
AfjA VIII. 3. Zweite Reise in den Orient.
5, 289, und Caland, Ein neuer Cistophor. Genealog. Unters, über
die Lepidi: v. Sallet's Ztschr. f. Numism. 13, 1885, S. 113. Vielleicht
identisch mit dem Aemilius Lep[id]us in den Acten der Säcularspiele
vom ]. 737/17, Monumenti Antichi i tav. A 51. Dagegen ist er zu
unterscheiden von dem Q. Aemilius Lepidus, Proconsul von Asien und
Patron von Halicarnass. Lebas- Waddington 3, p. 160, n. 506. Vgl.
C. I. L. V p. 559-
6) (zu S. 809.) Ueber die lunii Silani s. Borghesi, Oeuvr. 5 (3) 165.
Ephem. epigr. 1,57 (vgl. 60). Unser Candidat wird auf der Pyramide
des Cestius als Erbe genannt: C. I. L. VI 1375. Zu politischer Be-
deutung ist er trotz oder wegen seiner W'ahlumtriebe nicht gelangt.
7) (zu S. 809.) Cass. Dio 54, 6: (Augustus) iisreniiiipaTO avzbv
(Agr.) y.al 'jiaravayKdöag rrjv ywaina, '/.cdneQ ad£lcpL6T]v avrov ovöav,
a7taXXcc'E,civra xf] ^lovlia övvoiKfiöat^ eg zr}v 'Pä^}]v TtaQcc/^QTj^a XKt sitl
TCO y(i(i(o KCil l%l Tfj xfjg 7t6XE(og 6ia'j(^£tQi6ei, ensfitpa. (733/21).
8) (zu S. 809.) Ueber die sicilischen Colonien s. o. II
S. 143 — 44 A. 6, Monum. Anc. ed. M.^ p. 119. ^Nlarquardt, R. St.-
Verw. 1^ p. 246. Beloch, Bevölk. S. 337. Cass. Dio 54, 7 (733/21):
6 6s AvyovGzog xü xe aXXa xu iv xt] ZiKBlia SioiY.ipag^ Y,cd xag 2vQa-
y.ovöag exSQag xä xivag TtoXetg anoiKOvg 'Pa^icäcov ccTtodeiicig ig xrjv 'EkXdSa
S7t£Qai(ad^ri.
9) (zu S. 80g.) Tauromenium. Diodor. 16, 7: {j ös TtoXig a^ioXoyov
aiiio^K 7tSQi7iOLri6c({i,ivrj x6 xsXevtcciov iv xü zgO '))iiäg ßUo KaLöaQo;
avaörriGavxog xovg TavQO^ievhag e% xrjg naxQiSog ^Pa^aicov dnoLKiav
iöi'^cixo. Vgl. App. b. c. 5, iio; vielleicht 73321 (keine Colonial-
münzen, s. Head, Hist. num. p. 166).
10) (zu S. 809.) Catina. Strabo 6 p. 268: {Kcnävt}) ymI yaq
OiKTjxoQag öiöeKxca 'Pconaiovg.
11) (zu S. 810.) Syracus 733/21. Kubitschek, Imp. Rom. p. 132:
Cass. Dio 54, 7. Strabo 6 p. 270 (Syracus): niiiipag aTtoixlccv 6 Et-
ßaöxbg KatöaQ tioXv ^£Qog xov naXaiov y.xiß^axog avißaXe. C. I. L. X
P- 750.
12) (zu S. 810.) Tyndaris C. I. L. X 7474. Scaffidi, R. V.,
Tyndaris stör, topogr. avanzi archeol., Palermo 1895. Münzen bei Im-
hoof-BIumer, Monnaies grecques p. 34. Borghesi, Oeuvr. 2 p. 451:
Medaglia di L. Mussidio procons. di Sicilia battuta in Tindari
<pl. II 3^'i^> A CVSTVS — tvNDAr.
Babelon 2, 240 ff. hat diese auffallende Münze nicht mit aufgenommen.
Man wird also gut thun, zunächst auf eine ^^er\vendung zu verzichten.
Diese sicihschen Colonien werden öfters zusammen genannt. Revue
epigr. du midi de 1. France 1892 p. 150 (Narbo): — Aponinio
VIII. 3- /Zweite Reise in den Orient. 465
Syracusis Thermis | [himjeris Panhormo aedili [eis e]t dumviralibus
ornament[is] | honorato.
13) (zu S. 810.) Thermae (Himera) C. I. L. X 7345 p. 761.
14) (zu S. 810.) Panormus. Strabo 6 p. 272: UüvoQ^iog 61
y.cd 'Pwftra'wv v/[^Ei KuroiKLav. Henzen, De civitatibus liberis p. 25. Cata-
logue of gr. coin-s in the Brit. Mus.: Sicily p. 124, no. 2>3 — 50- Head,
Ilist. numorum p. 143. C. I. L. X p. 751.
15) (zu S. Bio.) Weichcrt, De imp. Caesar. Aug. scriptis II,
Grimma 1836, p. 19. Plutarcb. apophthegm. no. 5: iv öt Ziy.tXia
"Aqeiov civrl 0codo}QOV KarlßTtjGe dioiKtjriiv' eTtidövxog de xtvog avtä
ßißXiov, ev Cd yeyQdiijxivov i]v' (PaXaKQog 1) Y,.linxr]q OsoöioQog 6
Taqöevg' xi 6ol Sokei'^ avayvovg KaiGag vTteyoat^js' ^ioKst. Klein,
Verwaltungsbeamten i, Bonn 1878, Procuratoren No. i u, 2 , be-
gnügt sich, diese chronologisch nicht genau datirte Anekdote der
Zeit nach 727/27 zuzuweisen, gewiss mit Recht; aber wir können
wahrscheinlich noch etwas weiter gehen. Der kurze summarische Pro-
zess, der hier gemacht wird, lässt darauf schliessen, dass Augustus
sich von der Schuld seines Beamten hinreichend überzeugt hat, und
diese Ueberzeugung konnte er nirgends so gut wie an Ort und Stelle,
also bei seinem Aufenthalt auf der Insel, gewinnen. Ein Hauptzweck
seiner Reisen war für den Kaiser die Beaufsichtigung seiner Beamten
und die Klagen der Unterthanen. Da der Kaiser Sicilien seit der
Besiegung des Pompeius nicht besucht hat, so liegt es nahe, das
Urtheil des Theodorus mit der Reise des J. 732/22 in Verbindung
zu bringen.
16) (zu S. 810.) Das Gedicht des Crinagoras (No. 26) wird von
Cichorius, Rom u. Mytilene S. 58, mit Wahrscheinlichkeit auf diese
grosse Seereise bezogen.
17) (zu S. 810.) Livia begleitete bekanntlich den Augustus
meistens auf seinen grossen Reisen.
18) (zu S. 811.) Plutarch. Apophthegm. Aug. 13: Tov rf' LJO'»^-
vaCcov öi^^ov E^fj^aQxrjKEvai xt d6t,avxog^ l'yQccil.'£v d% Aiyivi]g oiEö&at
fxi] Xav&ui'En' avrovg ogyi^o^^vog. (Xylander: Existimo non vos fal-
lere, me irasci vobis) " ov yuQ av ev Alyivt] ÖLay^EL^äöEiv. akXo d' ovöev ovx
eItiev avxohg om iitotrjöE. Vgl. Weichert, De apophthegm. (Grimma
1836) p. 2 1, Von Corsini, Fasti Att. 4 p. 137 u. 144, wurde auf
zwei Jahre verwiesen: Ol. i8g, i = 730/24 u. Ol. 190, i = 734/20.
Von Wyttenbach auf 733/21, wo Augustus sich in Griechenland auf-
hielt und den Athenern wegen ihrer Sympathien für Antonius und Cleo-
patra Aegina und Eretria abnahm. Cass. Dio 54, 6 (s, u.). Das passt aber
nicht zu dem Wortlaut, weil Augustus die Athener wirklich gestraft hat.
466 VIII. 3- Zweite Reise in den Orient.
Weichert bezieht die Stelle auf den Winter 723/31 — 724/30 un-
mittelbar nach Actium, was aber unmöglich ist, weil der Kaiser sicher
den ersten Winter nach der Schlacht bei Actium Athen besuchte
und sicher nicht auf Aegina überwinterte. Wir müssen desshalb zu
der Annahma von Wyttenbach zurückkehren. Der Verlust von Eretria
und Aegina muss also in die Zeit bald vor oder nach der Gesandt-
schaft der Athener fallen. Man wird einräumen, dass der Zu-
sammenhang sich am Besten herstellt, wenn wir den Verlust Ere-
tria's und Aegina's gegen das ausdrückliche Zeugniss des Cass. Dio
(s. u. A. 20) in die Zeit bald nach der Schlacht bei Actium setzen
könnten.
ig) (zu S. 811.) Vitruv. 7, 7: Lemnos . . . cuius insulae vecti-
galia Atheniensibus senatus populusque Romanus concessit fruenda.
Vitruv schrieb nach dem Jahre 738/16, denn er erwähnt bereits
den Quirinustempel (Vitr. 3, 2, 7), aber wahrscheinlich vor dem Jahre
741/13, weil er nur ein steinernes Theater in Rom keimt; s. Hirt,
Museum d. cl. x^lt.-Wiss. i, 1806, S. 226. Teuffei, G. d. röm. Litt.
§ 264. — Die Zeiten des Triumvirats sind für die Schenkung von
Lemnos ausgeschlossen, demi sonst würde Vitruv den M. Antonius
genannt haben, und ebenso das erste Jahrzehnt nach der Schlacht
von Actium, in dem Augustus den Athenern zürnte; die Schenkung
erfolgte also nicht allzu lange nach der zweiten orientalischen Reise
des Kaisers.
20) (zu S. 811.) Cass. Dio 54, 7 (733/21): 'A&tjvalcov Se ttjv
TS Aiyivuv Km ri}v ^EQBXQLav (JuaQTtovvro ylcQ avrag), mg rtvig q>a6tv,
^(peiXero, ort rbv ^Avxmviov iöTtovdaßav, Kcd nooGixL y.al ccTCrjyoQEVGe atpiGi
^r]8ivci TtoXirrjv äqyvQiov noietö&at.
21) (zu S. 812.) Lesbos, Samos, Rhodos, Cos durften auch den
bevorzugten Verbannten einen Zufluchtsort gewähren; denn ein rö-
mischer Bürger, der hier lebte, war politisch unschädlich. Vgl. Boisse-
vain, Mnemosyne 1885 p. 329. Hartmann, De exilio apud Romanos
P- 25.
22) (zu S. 812.) Horat. carm. 1,7, i: Laudabunt alii claraiu
Rhodon aut Mytilenen. Einen interessanten Einblick in die Beziehungen
zwischen Rom und Mytilene geben die wichtigen Inschriften, die von
Cichorius entdeckt und publicirt sind. S. dessen Rom und Mytilene,
Leipzig 1888, und S.-B. der Berl. Akad. i88g, S. 953; vgl. 1895,
S. 887 ff.
2^) (zu S. 812.) Auf den ersten, ebenfalls fragmentirten Theil un-
serer Inschrift (Newton, Halicarnass and Cnidos 2, 2 p. 695 pl. LXXXVII)
wurde bereits oben hingewiesen (s. o. S. 264 A. 37). Der Hsg. sagt: „the
inscription is probably of the Augustan age". Man kann aber noch
VIII. 3- Zweite Reise in den Orient. a()-]
weiter gehen und sagen: sie ist sicher aus dieser Zeit. Aber aus
welchem Jahre? Der erste Besuch des Augustus in Asien unmittelbar
nach der Schlacht von Actium ist ausgeschlossen durch den Namen
ücßaGrog. In der folgenden Zeile heisst es: 7tar[eQa] (isv r/jg [laulToö
7t[a]rQCöog. Diesen Ehrennamen hat Augustus viel früher geführt,
namentlich in asiatischen Inschriften, ehe er vom Senat pater patriae
genannt wurde. Ueberhaupt darf man die Inschrift nicht auf eine
Geburtstagsfeier des Kaisers beziehen; der ig. Septbr. wird nirgends
erwähnt, sondern eJv t/} itQo enxa •/.alavöGiv zlex[£jißQUi)v i]ixiQa (2 5. Nov.);
ich ergänze dazu: rT]g naQOvölag', dann wäre es also der Besuch des
Kaisers, der gefeiert wird ijJtto tf uqecoi' kuI a9;^[dvra)v] . . %al s]oq-
ra^ovrcav r&v äv[&Qdo7tci)v'\. S, Gr. Inscr. in the Br. Mus. IV p. 64.
Wenn das richtig ist, so fragt es sich, welcher Besuch des Kaisers
gemeint ist. Der Kaiser hat Asien dreimal besucht, i) nach der Schicht
bei Actium 724/30, 2) 734/20 und 3) 735/19. Der erste Besuch ist
ausgeschlossen durch den Namen Usßaßrög. Der dritte erfolgte früher
im Jahre, derm der Kaiser traf schon im September d. J. mit Vergil
in Athen zusammen und am 12. October wurden schon die ludi votivi
nach seiner Rückkehr in Rom gefeiert; es bleibt also nur der zweite
Besuch übrig, damals als er im Spätherbst oder Winter den Boden
Asiens betrat und in Samos überwinterte.
24) (zu S. 813.) Inscr. maris Aegei i No. 77 (Rhodus): [vlkcc-
GajT«] — — £öoAu[jU,7t]iov VTcb Kgi^lraLECöv rag ivEvtjKloviaTTokEcog VTte^
^vzo[7iQdroQog KatöaQogl d'sov 2sßa6rov natöag.
2^j (zu S. 813.) Cass. Dio 54, 17 (734/20): rovg x£ Kv'^iy.t]vovg,
üri 'Poj^aiovg xtvag iu GrccGEt ^aßziycoGccvTEg anEKXEivav^ idovlcoacixo. nal
xovTO Kcd xovg TvQtovg xovg xe 2Ji6coviovg öicc xag öxccGetg EitoltjöEv^ ev
XII EvQia yEvoiiEvog. Gap. 23 (739/^ 5)" Kv^ixijvoig trji' EXEv&EQiav ktte-
ScoKE. Vgl. Geo. Syncell. ed. Bonn i p. 593. Marquardt, J., Cyzicus
und sein Gebiet, Berlin 1836.
26) (zu S. 813.) Sueton. Aug. 47: (Provincias) ex utroque genere
(kaiserl. u. Senator.) plerasque saepius adiit. Urbium quasdam foe-
deratas sed ad exitium licentia praecipites libertate privavit ; alias aut
aere alieno laborantis levavit aut terrae motu subversas denuo con-
didit aut merita erga populum R. adlegantes Latinitate vel civitate
donavit. Cassius Dio 54, 7: eg xi-ju ^Aöiav ev tc5 ijql (734/20)
— — — xoptffO'Etij Ttccvxa xd xe ekei kuI xd ev xfj Bi9vvic< diExc('i,£v
ov^ oxi Tov öij^ov Kcd xavia xd k'&vr] nctl xd ttqoxequ iöoKEt eIvcu iv
dhycoQla avxd notrjGd^Evog.^ dlXd xal ndvv ndvxtjiv Gcp&v ag Y,cd iavxov
ovxav ETtiiiEXi]&Elg' xd xe yd^ dXla 06a tieq xal TtQOOijxov 'ijv Eitiji'MQd'aGE^
Kai y^qi'i^axa. xoig fiEv ETtldoiKS xovg öh Kai vtieq xov cpoQOv EGEvEyjiEiu
7lQ00EXai,EV.
^58 VIII. 3. Zweite Reise in den Orient,
27) (zu S. 813.) Vielleicht sind mit der persönlichen Anwesen-
heit des Kaisers die Vorrechte in Verbindung zu bringen, die er der
ganzen Provinz oder einzelnen Städten Bithyniens ertheilte. Plinius epist.
ad Traian. 79 ed. Keil p. 300: Secutum est . . edictum Divi Augusti,
quo permisit minores magistratus ab annis duobus et viginti capere,
und ep. 84: (Nicaeenses) intestatorum civium suorum concessam vin-
dicationem bonorum a Divo Augusto adfirmant.
28) (zu S. 813.) Zwei Inschriften wurden dem Augustus in Ilium
gewidmet: C. I. Gr. 3604 (unter seiner Statue) u. Lebas-Waddington,
Asie Min. 1743^. Haubold, De rebus lliens. p. 44 — 45. Die Münzen,
die Ilium unter Augustus geprägt hat, geben keinen directen Hinweis
auf die Anwesenheit des Kaisers. Catalogue of gr. coins. Br. Mus. :
Troas p. 60— i no. 28 — 36 <pl. XII 5 u. 6>. Digest. 27, 17, i:
lliensibus et propter inclutam nobilitatem civitatis et propter con-
iunctionem originis Romanae iam antiquitus et senatus consultis et
constitutionibus principum plenissima immunitas tributa est, ut etiam
tutelae excusationem habeant, scilicet eorum pupillorum, qui Ilienses
non sint.
29) (zu S. 815.) Weismantel, Die Erdbeben des vorderen Klein-
asiens in geschichtl. Zeit, Progr. v. Wiesbaden 1891.
30) (zu S. 815.) Strabo 12, 8, 18 p. 579: xat yaQ vvv xrjv Mayvt]-
ßiav rrjv vn aviä (Sipylus, vgl. 13 p. 621) y.axeßalov 6et,6^oi, ijvtKa
xal SdQÖsig (vgl. 13 p. 621 u. 627, Anthol. Palat. 9, 423) Kai r&v
liXXcou rag litLcpavsöxarag aara noXXcc ^SQr] öielvfiiqvavzo' imjvcoQdcoGs 6
6 i^ysiKov (d. h. Tiberius), y^Qrjfiara iTCiöovg, na&dne^ aal TtQoreQOv inl
rfjg 'yevofiivi]g GvjxcpoQäg T^aXliavoig (J]vi%a t6 yvfivdaiov kccI uXXa fif'^»/
ßwinsGEu) 6 naii^Q avrov Kccl rovroig nal AaoötKEvßiv.
31) (zu S. 815.) Hieronymus z. J. 2000: In Cypro plurimae ci-
vitatum partes terrae motu conciderimt. Cass. Dio 54, 2^ (739/15):
TIacpioLg xe öelG^w novi^ßaot Kai 'jiQrjfiaxa Eyjuqiöaxo Kai X'r]v noXiv AvyovGxav
KaXELv Kaxd 86y^a inEXQEipev. Georg. Syncell. ed. Bonn, i p. 593:
^Eiö^ibg KvTCQOv TtoXXa ^iqiq kccxetixcoGe. C. I. G. 2629: SEßa6xi]g Ilacpov
(Inschr. z. Ehren d. Marcia). Journ. of Hell. stud. 9, 1888, p. 227:
— — ÜEßaöxrig JJccfpov i] ßovXi] Kai 6 öTj^iog — — • Tl^eqlelov 6Eßa-
6XOV a. Vgl. 1888 p. 251 (unter Tiberius); s. Kubitschek, Imp. Roman,
p. 260;
T,2) (zu S. 815.) Anth. Pal. 9, 81 [KqivayÖQOv):
Mr) EiTtijg Q-dvaxov ßi-oxT^g oqov' eIgI KauovGiv,
cog ^cooig^ ^^X^tl Gv^cpo^Eiov i'refjai.
a&QEi Niy.Uo) K(pov fioQoV i]öi] Ikeixo
Eiv ATöif i'EKQog d' ijX&Ev vti ^'ieXloi'.
VIII. 3- 7.weite Reise in den Orient. 400
a.6rol yccQ rvfißoio ^lero'/^Xlööavxeg op]ag^
ei'QVßav ig itotvag rh'i^ova övß&avia.
Nikias s. o. S. 122 — 3 A. 20. Paton and Hicks, Inscr. of Cos p. XI
no. 76 fF, p, 124. Rayet, Arch. d. missions scientif. III 3, 1876, p. 37.
;^S) (zu S. 815.) Cichorius, Rom u. Mytilene S. 60, meint, der
Tyrann sei wirklich todt gewesen, und spricht von Grabschändung.
Rubenssohn, De Crinagora p. 16 u. 45, setzt, bloss auf metrische
Gründe gestützt, das Gedicht des Crinagoras in die Zeit von 740/14
-746/8.
34) (zu S. 815.) Strabo 17, i p. 821: (Aethiopische Gesandte)
7j)cov elg 2Ja^ov, ivravd'cc rov KalßaQog ovrog %al ^illovrog etg SvQiav
ivTEv&sv TCQOLevat,, TißeQLov slg ÄQ^eviav ßrellovrog.
35) (zu S. 815.) Augustus kam nach Syrien erst öezuroi (nach
724/30) TtdXiv, il&6v loseph. b. i. i, 20, 4, oder ira 17. Regierungs-
jahre des Herodes, loseph. ant. 15, 10, 3. Also muss Augustus im
J. 734/20 nach dem Frühlingsaequinoctium (s. o. II S. 120) in Syrien
eingetroffen sein,
36) (zu S. 816.) Strabo 14 p. 671: iöoKSt itqog aitav xo xoiovro
ßaGiksvEöd-cii ^äXXov rovg tonovg rj vno xotg 'Pco^aioig rjyefioGiv eiuat xotg
ETil rag KQiGEcg ne^iTtOfievotg, ol'xivsg ^rjz asl TCaquvat SjieXXov (irjXE fiEd^
onXtov.
37) (zu S. 816.) Tarcondimotus s. o. S. 185 A. 20.
38) (zu S. 817.) Dass der Mederkönig Artavasdes nicht nur als
Flüchthng in Kleinarmenien lebte, sondern als König dieses Land
beherrschte, wird ausdrücklich von Cass. Dio 54, g bezeugt: ort 6
MT]Sog 6 ttqIi/ avxrjg ßaßiXEviov exe&vtiy.el . . Wir können also eine
Münze auf ihn beziehen (Gardener, F., Numism. Chronicle N. S. 12,
1872, p. g pl. I 7. Boutkowski, Dictionnaire numism. i p. 437.
Head, Hist. nuni. p. 638): Qeov KaiaaQog EvEQykov^ Kopf d. Aug.
mit Lorbeerkranz; ß: BaGiXiag fXEydXov 'yiQxava^öov, s. Kopf m. Diadem,
nicht wie sonst auf armenischen Münzen mit Tiara und Nackenschleier,
sondern ganz ebenso wie auf den Münzen der Diadochen mit dem
Diadem. Langlois, V., Numism. generale de l'Armenie (Paris 1858) i
p. 36. BaßdEcog ^EydXov ist allerdings etwas viel gesagt, wenn es sich
um einen Flüchtling handelt; allein die asiatischen Könige nannten
sich fast alle so, wenn sie nicht den Titel ßaödEvg ßaßiXicov vor-
zogen. Dafür gewinnt dann aber das Wort EvEQyixov einen beson-
deren Sinn. Etwas übertreibend sagt Gardener a. a. O. p. 14: The
term Evergetes as applied to Augustus, is noteworthy; nowhere eise,
as I understand, does it occur in this age [s. jedoch C. I. G. 1774];
Gar dt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 3I
470
VIII. "i. Zweite Reise in den Orient.
er verweist auf Ev. Lukas 2 2, 25 ol i'^ovGiu'Covreg avvai' evsQyivca
y.cdövvTai. Das vorangestellte &e6g ist nicht etwa Divus. Vgl. C. I. G.
1774: Avioy.QccTOQa [Kalaaga] d'Eov &eov vlov EeßaGxov £V£QyiX)]v. Sonst
würde man auch statt des Lorbeers die Strahlenkrone erwarten. Jene
Münze ist also noch bei Lebzeiten des Augustus und wahrscheinlich
vor dem J. 727/27 geschlagen, da der Titel Zeßaßxög noch fehlt;
aus diesem Grunde möchte ich die Münze nicht mit Gardener dem
um 753/1 entthronten Könige Artavasdes (Tacitus ann. 2, 3, vgl. Mon.
Anc. ed. ]\L- p. 117) zuweisen.
3q) (zu S. 817.) Während des Interregnums von 725/29 — 734/20
mögen die auffallenden ]\Iünzen von Kommagene geprägt sein, die
Head, Hist. num. p. 653 beschreibt: IliGzLg (zwei verschlungene Hände
mit caduceus) ; R Ko^fxaytjv&v , Anker. Auf anderen sieht man den
Capricornus des Augustus.
40) (zu S. 817.) Cass. Dio 54, g. Vgl. Lebas-Waddington III 2
p. 61 no. 136. Mommsen, Dynastie v. Kommagene, Mittheil. d. Inst, i
P- 39:
Antiochos Theos Dikaios Epiphanes
Kön. V. Kommagene vor 69, '\ um 34 v. Chr.
Mithradates (II.) Antiochos (II.)
Kön., abgesetzt 31, -j- 29 Kön. 31, -j- 29
i
Mithradates (III.)
geboren um 34, König 20 v. Chr.
Antiochos (III.)
König, -j- 17 n. Chr.
Antiochos (IV.) Epiphanes ^^ lotape
Kön. 38, abgesetzt 72
C, lulius Antiochos Epiphanes Philopappos Kallinikos
geb. 38.
Humann u. Puchstein, Reisen in Kleinasien und Nordsyrien p. 272
Inschr. des Antiochus v. Kommagene. Reinach, Th., La dynastie de
Commagene, Revue des etudes grecques 3, 1890, 362. Münzen des
neuen Königs scheint es nicht zu geben, s. Head, Hist. num. 652.
Babelon, Catalogue des monnaies grecques de la Bibl. Nationale. Les
rois de Syrie, d'Annenie et de Commagene, Paris 1891.
41) (zu S. 817.) Zenodor s. o. II, S, 122 A. 18; s. Visconti,
VIII. 4- Die orientalische Frage. a"! i
Iconogr. gr. 3 p. 21. Wegen seines Landes s. Raillard, Die Identität
von Abila Lysaniae mit Leukas am Chrysorrhoas, [Wiener] Numism.
Ztschr, 26, 1894, S. 1—4. loseph. antiq. 15, 10, i: (Aug.) öidoiGw
HqcoÖ'T] . . . %a)Qav en röv rs Tfiic/^oiva aal Baxccvaiav v.ul Avquvixiv. An-
dere Theile dieses Gebietes hatte Ilerodes erhalten im J. 731 23
(loseph. b. iud. i, 20, 4: ^bxo. xi]v TtQtoxrjv 'Ay.riuöa. Vgl. Schürer,
Gesch. d. jüd. Volkes i, Leipzig 1890, S. 301.
42) (zu S. 817.) loseph. antiq. 15, 10, 3: i^St] d' avrov x7]q
ßaaikeiag snxay.ca8ey.axov naqcXQ'övxog l'xovg Kaißao sig UvQiau acpL/.exo'
yal roxe xcov FddaQa yaxoiyovvrmv ol nlziOxoL yaxsßoav 'H<joiöov, ßaghi'
avrov iv xoig tTrixäy^iacSL yal xvQavviKov eivai. xavxa öe ccnsxokfKOv (lu-
XiGxa (lev iyyei-fiivov yal 6u<%i.vovvxog avrovg ZrjvoöatQOv — • — — — .
yaxrjyoQOvvrcov ovv vß^etg yal aqnayag yal yaxaGyacpag leo&v, 6 ^ih'
'HQ(j)ö}]g äxaoazxijaag eroifi-og riv dg xrjv aitoloylccv, iöc'E,i.ovxo 6e KaiGao
avxöv. ovdev VTib xT]g xaqap]g xov TtXij&ovg ^sxaßaXav xfjg evvolag.
KaißaQ 6h yal X7]v xovxov (d. h. des Zenodor) ^otQav, ovk öXtyrjv ovöav,
HQcaöy öiS(06LV, rj ^uxa'E,v xov T^dytovog yal xijg FaXiXaiag ijv, OvXdd'av
yai TJavucöa yal xrjv tceqi'S, ywqav ^ iyyaxa^tyvvßi ^' avroi' yal xotg
ETtixQOTisvovöt xi)g EvQLag^ ivxsiXdiicVog ^sxd t^j eyelvov yvo}^r]g xa
ndvxanoLUv.
43) (zu S. 818.) losephus antiq. iud. 15, 10, 3: TJd?^ 8' avxov xT]g
ßaüiXslag eTtxayaiöeydxov TtaQsX&ovxog e'xovg Kaiöaq dg SvQiav acpUexo.
Das I. Regierungsjahr des Königs begann mit dem Nisän (März-April)
717/37, das 17. also mit dem Frühling 734/20.
4. Capitel.
Die orientalische Frage.
Vorbemerkung. Cohen i^ p. 113. L. Aquillius Florus III vir
(Kopf des Mars); I^ Caesar Augustus. — Sign(is) rece(ptis) (ein Parther
knieend hält mit der Rechten ein Feldzeichen mit der Legions-
nummer X). — Der Kopf mit seiner harten Zeichnung in Verbindung
mit dem scharf markirten kreisrunden Rande der Münze macht einen
befremdenden Eindruck. — Herrmann, A., Darstellung der Beziehungen
zwischen Römern und Parthern von der Uebernahme der Herrschaft
durch Augustus bis zu Tiridates' Belehnung durch Nero, St. Polten
1880.
i) (zu S. 821.) Jahn, O., Aus der Alterthumswiss, S. 293: „Krieg
mit den Parthern" wirkte damals in Rom, wie heutzutage [1868J in
31*
An 2 VIII. 4. Die orientalische Frage.
Paris, wenn von der Rheingrenze, an der Newa, wenn von Con-
stantinopel geredet wird.
2) (zu S, 822.) Ueber Tiridates und Phraates s. o. S. 250
A. 19.
3) (zu S. 822.) Phraates hiess der dritte Sohn des Königs Phraates
nach Strabo 16 p. 748. Er mag zur Zeit, als Tiridates ihn gefangen
nahm, der jüngste Sohn des Königs gewesen sein (s. lustin. 45, 5);
dann müsste sein jüngerer Bruder Vonones später geboren sein.
Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 135: Ad me supp[lic]es confug[erunt]
reges Parthorum Tirida[tes et postea] Phrat[es] regis Phrati[s fihus].
Die Worte et postea sind allerdings bloss ergänzt, aber sichergestellt
durch das griechische xat ^sriTteua. Wenn das also feststeht, so
lassen sich die Worte des lustin. 42, 5 schwer damit vereinigen:
(Tiridates) obsidem Caesari minimum nlium Phrahatis ferens, wenn
man nicht annehmen will, dass Tiridates erst den Augustus in Spanien
aufgesucht und erst nach seiner freundlichen Aufnahme am Hofe des
Kaisers den jungen Sohn seines Nebenbuhlers habe nachkommen
lassen. — Ob dabei von seiner Seite die Fiction aufrecht erhalten
wurde, dass der junge Prinz freiwillig komme, lässt sich nicht ent-
scheiden ; nach den Worten des Augustus möchte man es fast
glauben. Den Vorschlag Bormann's, diesen Phraates durch seinen
Stiefbruder Phraataces zu ersetzen, verwirft Mommsen (p. 137) mit
Recht.
4) (zu S. 823.) Tacitus ann. 2, 3: Eins (Artavasdis) filius Ar-
taxias (rc. Artaxes), memoria patris nobis infensus, Arsacidarum vi
seque regnumque tutatus est. Occiso Artaxia per dolum propinquorum
datus a Caesare Armeniis Tigranes deductusque in regnum a Tiberio
Nerone.
5) (zu S, 824.) Sueton. Tiber. 14: Et ingresso primam expedi-
tionem ac per Macedoniam ducente exercitum in Syriam, accidit ut
apud Philippos sacratae olim victricium legionum arae sponte subitis
conlucerent ignibus. Ebenso Cass. Dio 54, g (734/20).
6) (zu S. 824.) losephus ant. iud, 15, 4, 3: rovrov (d. h. Artaxes)
''AQ'iiXaoq v.al Nsqcov KatöaQ saßciXomeg TtyQccvt^v xov vEoneQOv aöeXcpbv
inl rrjv ßaGikelav KaTifjyayov.
7) (zu S. 824.) Schiller, R. K.-G. i, 193 A., vermuthet mit Wahr-
scheinlichkeit, dass Valer. INIax. 7, 66 sich auf diese Zeitverhältnisse
bezieht.
8) zu S. 824.) Cass. Dio 54, 9: t&v re ^Aq^svLav zSn' ireQOJv
(d. h. Grossannenien) rov rs ^A^raßa^ov (gemeint ist Artaxes) Kcttriyo-
QrjaccvrcDV %al xov TiyQavtjv xbv aSelcpov avxov iv xy Pa^r] ovxa ix£xa-
7tEuil)a^iv(ov, t'öxstke xbi' TtßsQiov, oncog tbv [lev inßüXy xi^g ßaöiXnag
VIII. 4- Die oricnUilischc Frage. 47"%
tou Öe ig frUT/]!-' c:7to%arcc6Ti]6y. neu i-jT.Qayd'rj fihv ovdsv tTjg naQaöKEViig
avrov uE,LOv' oi yaq ^ÄQ^iivioi, rov 'AQraßd^rjv TtQoanizxeivav. Monura.
Ancyr. ed. M.- p. 109: Armeniam maiorem interfecto rege eins Artaxe
c[u]m possem facere provinciam malui maiorum nostrorura exemplo
regnTnJin id Tigrani regis Artavasdis filio, nepoti autem Tigranis regis
per T[i • Ne]ronem trad[er]e, qui tum mihi priv[ig]nus erat.
g) (zu S. 824.) Sueton. Tiber, g: (Tiberius) ducto ad Orientera
exercitu regnum Armeniae Tigrani restituit ac pro tribunali diadema
imposuit. Recepit et signa quae M. Crasso ademerant Parthi. loseph.
antiq. 15, 4, 3. Eutrop. 7, g. Velleius 2, g4: Missus (Tiberius) ab
eodem vitrico cum exercitu ad visendas ordinandasque quae sub
Oriente sunt provincias, praecipuis oranium virtutum experimentis in
eo tractu editis, cum legionibus ingressus Armeniam, redacta ea in
potestatem populi Romani regnum eins Artavasdi dedit. Nach Vel-
leius 2, 104 begrüssten später die Veteranen den Tiberius mit den
Worten: ego tecum, imperator, in Armenia.
10) (zu S. 824.) Münzen des Königs Tigranes: Langlois, Numism.
gener. de l'Armenie pl. III 4. Numism. Chron. N. S. 12, 1872, pl. I 3.
Head, Hist. num. p. 63Ö.
11) (zu S. 825.) Cohen i'^ p. 62ff.: No. 8 — 13. 56 — 5g. Augustus
(s. Kopf), IJ. No. 8- — g. Armenia capta (Siegesgöttin den Stier opfernd);
No. 10. Armenia capta (Sphinx n. r.); No. 11 — 12. Armenia capta
(Tiara; Bogen); No. 13. Armenia recepta (Bogen; Tiara); No. 56.
Cai(e)sar Divi f. i\rmenia capt. imp. VIIl; No. 57. Cai(e)sar Divi f.
Armenia capt. imp. Villi; No. 5g. Cai(e)sar Divi f. Armenia capt.
imp. VIII (armen. Krieger), cf. Mon. Anc. ed. M.- p. 13 n.
No. 8 — g ohne Beischrift Augustus s. a. Num. Chron. N. S. 12,
1872, pl. 1 no. 55.
No. 10 auch bei Welzl v. Wellenheim, Medailles Rom. p. 6i n. g437.
Wegen der Münzen (namentlich des L. Aquillius Florus und P.
Petronius Turpilianus) mit Armenia capta oder recepta s. Eckhel, D.
n. 6, 82. 98. Borghesi, Oeuvr. 2, 115 und Monum, Ancyr. ed, M.^
p. 77 n. und ed. M.^ P- 13 i^- Vgl. die ähnlichen Münzen des
Antonius: I S. 2go und 331. Livius per. 13g erwähnt diesen Er-
folg erst viel später bei den anderen Erfolgen des Tiberius: signis a
rege (Parthorum) quae sub Crasso et postea sub Antonio capta erant
redditis.
12) (zu S. 825.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 143: A me gentes
Parthorum et ]Medoru[m per legatos] principes earum gentium
reges pet[i]tos acceperunt . . . Medi Ar[iobarzanem] regis Arta-
vazdis fiUum regis Ariobarzanis nep[otera]. Seinen Stammbaum s.
..y . VIII. 4. Die orieutalische Frage.
Monum. Ancyr. ed. I\I.^ p. 117 u. Hülsen, BuUett. d. instituto 1884
p. 207.
Ariobarzanes I
Artabasdes I
als König v, Medien ( — -iziji-^, aber A. II als König v. Kl.-Armen.
(725/29 — 734/20).
Ariobarzanes II, lotape,
K. V. Armenien u. Med., verl. m. Alexander,
-f nach 755/2. S. d. Antonius u. d. Cleopatra.
x\rtabasdes II (III),
K. V, Armen, u. INIedien,
f vor 764/11.
C. lulius Artabasdes
(C. I. L. VI 1798). S. o. S. 250 A. 21.
13) (zu S. 825.) Anthol. Palatin. IX 297 (ANTinATPOT):
UrikXev ett' Ev(pQi]xi]v^ Z}]vog venog' elg 6e yaQ ?j(Ji^
TjCpOL Uaod^cov civro(jioXov6t Ttodeg.
SriXhv, ava^' öi]Si.g ös cpößui Ke^ccXaGfiiva To^a,
KaiOaQ' 7tato(6(j3v d' * äoS,cii an ScvroXeiov,
'^Pdoi.ujv 8\ (OKeavm TTSQLxeQuova ndvro&Ev^ avrbg
Ttoärog ccveQ'/^Ofxivco öcpQccyißca r^sXta.
Das Gedicht fällt in die Zeit nach der Ankunft des Tiridates am
Hofe des Augustus in Spanien, aber vor 734/20.
14) (zu S. 826.) Mon. x\nc. ed. INI.^ p. 124: Parthos trium exer-
citum [sie) Roman[o]rum spolia et signa re[ddere] mihi supplicesque
amicitiam populi Romani petere coegi. Ea autem si[gn]a in penetrali
quod e[s]t in templo Martis Ultoris reposui. lustin. 42, 5, 11: Tota
Parthia captivi ex Crassiano sive Antonii exercitu recollecti signaque
cum his militaria Augusto remissa. Vgl. Vellei. 2, 91. Oros. 6, 21. 29.
Sueton. Aug. 2 1 : Parthi quoque et Armeniam vindicanti facile ces-
serunt et signa militaria, quae M. Crasso et M. Antonio ademerant,
reposcenti reddiderunt obsidesque insuper optulerunt, denique pluribus
quondam de regno concertantibus , nonnisi ab ipso electum proba-
verunt. Ovid. Trist. 2, 227 — 28 (734/20):
Nunc petit Armenius pacem, nunc poiTigit arcum
Parthus eques timida captaque signa manu.
Livius per. 141: Pax cum Parthis facta est signis a rege eorum,
quae sub Crasso et postea sub Antonio capta erant redditis. Mommsen
zum Mon. Ancyr. ^ p. 124 n. bemerkt mit Recht, dass diese Notiz
erst zum J. 744/10 eingetragen ist. Aber genau genommen ist das,
V'III. 4. Die oiientalische Frage. 47 t
was Livius sagt, richtig, da er die Gleichzeitigkeit beider Ereignisse
nicht ausdrücklich behauptet; nur die Kürze des Auszugs kann zur
Entschuldigung dieses missverständlichen Ausdrucks dienen.
15) (zu S. 827.) Cohen i^ p. yoff. :
No. 54: Mars Ultor (s. Kopf ra. Helm), ß: Caesar Augustus
sign. rece. (ein Parther überreicht knieend ein
Feldzeichen) ;
No. 92: . . . . U De Parthis (Tiara, Bogen, Köcher);
p. 99 No. 255 ( — 261): (Kopf des Augustus), 1^ Signis | Parthicis | re-
ceptis ;
No. 262 — 3: Augustus (s. Kopf), I^ Signis receptis (Capricornus);
S P
No. 264 — 268: Caesar Augustus, R (cLV) (zwischen Feld-
(s. Kopf) Q- 1^
zeichen und Adler). Signis receptis;
p. 113 No. 358: (Kopf d. Aug. im Strahlenkr.) L. Aquillius Florus III
s. o. S. 471 vir, ß: Caesar Augustus signis rece. (Parther
überreicht knieend ein Feldzeichen) m. der
Zahl X (vgl. 359).
Sueton. Tiber, c. 9: Recepit et signa, quae M. Crasso ademerant
Parthi. Vgl. Borghesi, Oeuvr. 2, 96. 100. Bahrfeld, M. , Denar des
M. Durmius Illvir, s. Wiener Numism. Ztschr. 18, 1886, S. 4 — 6
(Parther überreicht knieend d. Feldzeichen).
16) (zu S. 827.) Es war die neunte imperatorische Begrüssung
des Kaisers (s. Mon. Ancyr. ed. M.'"* p. 13), die allerdings nicht auf
Inschriften, sondern nur auf Münzen (s. dort n. i) nachzuweisen ist.
Da es Münzen gibt mit Armen, capta zugleich mit imp. VIII und IX,
so muss doch eine gewisse Zeit zwischen der Unterwerfung Armeniens
und der Uebergabe der Feldzeichen verflossen sein.
17) (zu S. 827.) BernoulU, R. Ikonogr. i, 24: Fragment eines
Frescogemäldes*) aus den Ruinen der Kaiserpaläste am Palatin. Nach
der gewöhnlichen Deutung : der Partherkönig Phraates IV, vor Augustus
knieend, um seine Krone zurückzuempfangen (20 v. Chr.) [?]. In einer
der fünf Figuren, welche den Kaiser umgeben, will man den kahl-
köpfigen Maecen wiedererkertnen.
18) (zu S. 827.) Ueber die Statue des Augustus von Primaporta
s. o. S. 278 A. 7. Vgl. Jahn, O., Aus der Alterthumswissensch., Bonn
1868, 285 ff., der auch genaue Angaben macht in Betreff der jetzt
sehr verblassten Farben.
19) (zu S. 827.) Hübner, Augustus (28. Winckelmannsprogr., Berlin
•*) Turnbull, Treatise on ancient paintiiig pl. III p. 172.
A'i() VIII. 4. Die orientalisclie Frage.
1868, S. 1 1 A. 21) nennt die Figur, welche die Feldzeichen entgegen-
nimmt, Roma.
20) (zu S. 828.) Zu Verg. Aen. 7, 605: quae Licinio Crasso
interfecto interceperant Parthi; haec [recepit] Augustus. Huius facti
Nicae repraesentantur in arcu qui est iuxta aedem divi lulii. Eine
Reconstruction des Parther- Triumphbogens gibt Richter, Jahrb. des
Arch. Instituts 4, 1889, S. 157. Vgl. o. II S. 256.
21) (zu S. 828.) Cohen i^ p. 100:
No. 270 ( — 80): Caesari Augusto (s. Kopf), ^ S.P.Q.R. (Viergespann m.
zwei Victorien);
No. 281: -Caesari Augusto (s. Kopf m. Lorbeerkr.), IJ S. P. Q. R.
(Triumphwagen und Feldzeichen im Rundtempel von
vier Säulen);
P- 75:
No. 82— 85 u. 581: S.P.Q.R. Imp. Caesari Aug. cos XI tr. p[ot. VI?] (s.
Kopf), R Civib. et sign. miht. a Part, recup. (Triumphb.
m. Viergesp. , darauf Augustus ; zwei Parther über-
reichen die Feldzeichen);
No. 86: (Kopf d. Aug.) Imp. IX tr. po. V, R (Tempel) | Rom. et Aug.
Com, — Asiae, s. o. I S. 806;
Viergespann
N0.298: Imp. IX tr. po.V(Kopf d. Aug.), R (Triumphb.) j BIP- IXTR-PÖV]
S. P. Q. R. I SIGNIS I RECEPTIS (r. u. 1. Adler).
Annuaire de numismat. 6, 1882, p. 115: Imp • Caesari Aug ■ cos • XI-
tr • pot. [VIJ (Kopf des Augustus), R Civib ■ et sign • a Part ■ recuper.
(Triumphbogen, darauf Augustus in einem Viergespann, zwischen zwei
Parthern, welche die Feldzeichen übergeben).
Wegen des Rundtempels I S. 82g s. Becker, Rom. Topogr. Taf. 5
No. 20. Donaldson, Archit. numismatica no. 26. Cohen i" p. 8g
no. i8g — 201. 203 — 4: Caesari Augusto (sein Kopf), R Mart. Ult. (Rund-
tempel m. sechs Säulen, Feldzeichen u. Legionsadler); [n. ig3]. 202:
(735/19): Imp. IX po. V (Kopf d. Aug.), \\ Mart. Ult. (Rundtempel m.
vier Säulen u. Feldzeichen). Gr. coins in the Br. Mus. Alexandria,
London i8g2, p. 2 no. 7 : CEBA CT o C (s. Kopf), R KAI EAP; pl.XXX
no. 7: Circular shrine, showing four columns, within is seen thymia-
terion (?, vielmehr Feldzeichen in Rundtempel).
22) (zu S. 828.) Monum. Anc. ed. AI.- p. 127, vgl. Jordan, Rom.
Topogr. I, 2 S. 212.
2^) (zu S. 82g.) C. I. L. r^^ p. 229 u. 318 (12. IMai 734/20):
[iiii id. mai. eo die aedes martis dedicatast. supphcajtio molibus
Martis. Mai 12: Lud(i) Mart(i) in circ(o) C. I. L. P p. 318. Anfang
Vin. ;. Heimkehr.
477
7522. Ovid. fast. 5, 597. Velleius 2, lop. INIonum. Ancyr. ed. M.''^
p. 93: [C]on[sul XIII] ludos IMar[tia]les pri[raus feci]. Cass. Dio
55, 10 (j^2/2). Ovid. fast. 5, 550 ff. bringt die Feier am 12. Mai
mit dem neuen grossen Tempel auf dem Forum Augusti in Verbin-
dung (vgl. jedoch Mommsen, Hermes 17, 637 A. i); das ist durch-
aus glaublich, wenn es der Jahrestag der Uebergabe der Feldzeichen
war. Man möchte in der That fragen, wesshalb der 12. INIai noch
gefeiert wurde, nachdem die Trophäen in den neuen Tempel des Mars
Ultor waren, und wesshalb sich die Feier dieses Tages bis in die letzten
Zeiten des Alterthums fortsetzte (s. den Kalender des Philocalus CLL.
I- p. 264). Das hing vielleicht so zusammen, dass man an demselben
Tage die Weihe des Tempels und die Rückgabe der Feldzeichen
feierte. Vielleicht schickte Augustus also zugleich mit der ersten
Nachricht von der Auslieferung der Feldzeichen den Befehl, einen
Rundtempel auf dem Capitol zu bauen, der am ersten Jahrestage
seines Erfolges eingeweiht werden konnte, was bei den kleinen Di-
mensionen des Tempelchens und den in Rom vorhandenen Arbeits-
kräften keineswegs allzuviel verlangt war. Unter dieser Voraussetzung
erklärt es sich, wesshalb der 12. ]Mai so grossartig und so lange
gefeiert wurde.
5. Capitel.
Heimkehr.
Vorbemerkung. Cohen 1^ p. 78 no. 102 — 8 (Kopf d. Aug.),
ß: (Altar mit der Inschr.) Fort(un). Reduc • Caesari Aug(us.) S. P. Q. R.
1) (zu S. 830.) Man darf natürlich nicht so weit gehen, wie
Loebell, Raumer's Hist. Taschenb. 1834 S. 265 — 68, der meinte, Horaz
polemisire gegen einen ausgesprochenen Plan des Augustus; das hiesse
den eigentlichen Charakter des Augustus und Horaz verkennen. Horaz
wendet sich gegen das grundlose Gerede der Hauptstadt. Vgl. Hau-
bold, P. , De rebus Iliensium p. 44 n. i. Kiessling in seiner Aus-
gabe 1 S. 193 setzte die Ode allerdings schon in die Zeit bald nach
727/27. Welcker, Kl. Sehr. 4, 18 — 19 A. Bamberger, Opusc. 200.
2) (zu S, 830.) Belley, Sur l'ere de la ville d'Augusta en Cihcie,
s. Mem. de l'acad. d. inscr. et b. lettr. 26, 1759, p. 406 (= Ana-
zarbus). Antiochia ad Sarum und Anazarbus (Caesarea CiL) hatten
eine Aera, basirt auf 735 19 oder 734/20. Marquardt, R. St. i^
387. 390. Eckhel 3, 46. Bull. d. Inst. 1854 p. XXV. Aera von Se-
478
VIII. 5- Heimkehr.
baste basirt auf 734/20. Vgl, Reinach, Traite d'epigr. gr. p. 480.
Kubitschek in Pauly-Wissowa's Realencyclop. u. d. W. Aera No. XL.
3) (zu S. 831.) Dass die Inschrift C. I. G. 4443 (Cihcia) : Qea
^£/3aöTo5 KaiGaQL %(xl UoöeLd&vt ^AöcpciXeLto %cd ^AcpQOÖeirr) EvnXoiu sich
auf Augustus bezieht und trotz des vorangestellten Qtoq in die Zeit
vor seinem Tode gesetzt werden muss, lässt sich wohl nicht be-
streiten. Da Augustus den Orient nicht wieder besucht hat, so kann
man nur an seine erste oder zweite orientalische Reise denken; bei
der ersten reiste er zu Lande bis Aegypten, es ist also wahrschein-
licher, dass die Inschrift sich auf die zweite bezieht.
4) (zu S. 831.) Sueton. Tiber. 11: Amoenitate (Rhodi) et salu-
britate insulae iam inde captus, cum ad eam ab Armenia rediens
appulisset.
5) (zu S. 831.) Ueber Samos als Colonie s. Monum. Anc. ed.
M.^ p. g6 n. u. Kubitschek, Imp. Roman, p. 250. Kaestner, De aeris etc.
p. 34. Henzen, De civitatibus hberis p. 46, Die Nachricht des Cass.
Dio 54, 9 (am Ende des J. 734/20): 6 81 Avyovörog eg ts xriv Sdfiov
ETtccvT^X&e y.avravd'a av&Lg E'^si^aGe^ kcu eKSLvoig re ikev&SQiav ^iG&bv
xfig Siarqißrig ai-rMoaxc, y.ai ulXu ov'a oXiya TtQOGdior/.riöev und Eusebius
z. J. Abrah. 1997 (735/19, ed. Seh. II p. 142): Avyovöxog Sa^docg iXev-
d-sQiccv TtciQia'iE wird bestätigt durch Inschriften. Rh. Mus. 22 S. 325.
Mitth. d. ath. Inst, 9, 258. Ross, Inscr. ined. 2 p. 74 no, 191 (Samos):
etovg Jiö' rfig rov 2sßa6T0v vl'/,}]g (75 V3) Vcfonoi^g evöeßi^g '/^EiQOrovr]T6g
UonXiog K.OQvi]Xtog Aev/Jov vibg Povq)og.
1 . Eni AvTio'/pv
arovg (la
vecoTtotat'
EloidoiQog
SSQUTtLOiVOg
0lX(ov XQvöeQfiov.
2. "Erovg (.i xcd ß'
inl Faiov
S%Qiß(>iviov
0i,Xo7ioli.icvog
3. "Erovg fiö'
VEcoJtoirjg
svöEßrig
/ii6S(OQog
naVKZQCCTOV
VEcoTtoirjg etc.
4. L . d' TJJg
'AoXaviag
vacoTtoirjg
AEVKiog
TloitXiov,
g. "Erovg n{ rf]g
KaiöaQog vi-
vEcoTtolrjg — —
Vischer, Kl. Sehr. 2 p. 155 (Samos): ag | [veco'JTtoirjg | [s]vaEߣarazog |
XfjGiEvg 2!rQdr[cov :'] \ ^AqLßrimiov yiv\ogT\ \ Bov7iXEvoä6}]g | h'rovg . . r^g
noXcoviag \ Fchog ZY,QEiß(avLog ^AvSqovIkov vbg 'HgaxXELfYijg \ vEconolrjg
Evösßrig . . [icp ov ry d'Eo] | [ra.''] D:va9'£('jj?)jitaTa anEÖöQ^)]. Mon, Anc, ed,
M? p, 96 n.
I
VJII. 5. Heimkehr. j^,ng
Mommsen a. a. O. versucht die Scliwierigkeit cUulurch zu lieben,
(lass er nicht an eine römische, sondern an eine andere Colonie denkt
und dabei auf C. I. G. 3970: Srj^n ^AjtollMvuaGiv ylv/.uov Sgcr/Mv y.o-
k(ovG)v verweist; allein hier ist der Ausdruck durch den erklärenden
Zusatz verständlich. Wenn die Griechen aber das lateinische Wort
coloni ohne Zusatz gebrauchen und wenn die Verleihung des Colonial-
rechtes ausserdem zum Ausgangspunkt einer Aera gemacht wird, muss
man doch stets an eine römische Colonie denken. Dazu kommt,
dass der Ausdruck ilev&eQuc bei Cassius Dio und Eusebius nicht im
gewöhnlichen Sinne gebraucht sein kann, denn die Freiheit besass
Samos schon vor dem Augustus (s. Henzen a. a. O.); ihm verdankten
sie also eine ganz besondere Steigerung derselben. Nun ist aber Ver-
leihung des Colonialrechts ohne wirkliche Deduction von Colonisten im
Anfang des zweiten Jahrh. n. Chr. und später nicht selten. Digest. 50, 15,
1,3: Ptolemaeensium colonia nihil praeter nomen coloniae habet
und 50, 15, 8,6: Divus Antoninus Antiochenses colonos fecit salvis tri-
butis (s. Mommsen, Rom. G. 5, 646 — 8). In ähnlicher Weise erhielt auch
Caesarea schon von Vespasian die Rechte einer Colonie, ohne dass dort
wirklich eine Colonie gegründet wurde. Digest. 50, 15, 8, 7 ed. M.
p. 933: Divus Vespasianus Caesarienses colonos fecit, non adiecto,
ut et iuris italici essent, sed tributum his remisit capitis; sed divus
Titus etiam solum immune factum interpretatus est. Zur Zeit Vespasian's
gab es also bereits römische Colonien, die weder lateinisches noch
italisches Recht besassen, also nicht viel mehr als den Namen einer
Colonie hatten. Dasselbe bezeugt Tacitus ann. 14, 27 für die
Zeit des Nero: in Italia vetus oppidum Puteolos ius coloniae et
cognomentura a Nerone adipisci. Aber auch für Augustus wird Aehn-
liches behauptet. Hygin. de lim. p. 177 ed. Lachm. : divus Augustus
[postquam] adsignavit orbi terrarum pacem exercitus, qui aut sub An-
tonio aut sub Lepido militaverant, pariter et suarum legionum milites
colonos fecit alios in Italia alios in provinciis; quibusdam deletis
hostium civitatibus novas urbes constituit; quosdam [in] veteribus op-
pidis deduxit et colonos nominavit, illas quoque urbes quae deductae
a regibus aut dictatoribus fuerant, quas bellorum civilium interventus
exhauserat, dato iterum coloniae nomine numero civium ampliavit quas-
dam et finibus. Vgl. Mon. Ancyr. ed. M.- p. 63. Augustus erfand be-
kanntlich den Unterschied zwischen Triumph und ornamenta triumphalia;
ähnlich ist der Unterschied zwischen Gründung einer Colonie und
Verleihung des Colonialrechts. In Gallien gab es ]\Iunicipien latei-
nischen Rechtes mit dem Titel von Colonien: Praeterea permulta op-
pida, Antipolim dico, Reios, Aquas Sextias — — Latii iure ab ipso
Caesare donata eisque a Caesare sive patre sive filio permissum esse
_1.8o VIII. 5. Heimkehr.
ut non municipii, quod vocabulum in Galliae Narbonensis titulis non
invenitur (abusive de Antipoli et Luco Augusti iisurpatur a Tacito), sed
honorificentiore coloniae vocabulo in Italiae ceterisque provinciis solis
civium Romanorum coloniis reservato uterentur Herzog recte statuisse
mihi videtur. C. I. L. XII praef. p, XII. Auch für die in Patrae an-
gesiedelten Achäer haben wir Aehnliches vorauszusetzen. Pausanias
7, 18, 7: k'öcoKe [lev iXev&eooig 'Ayaiav (lovotg roig UarQevßtv eivai,
eScoKE 6e nal xa aXXa yiqa öq)t6i,v bnoGa xoig ccitoiKOiq ve^elv ot 'Pcoiiaiot
i'o^l^ovöLv. Dass Samos nicht wirkUch römische Colonie war, zeigen
am Besten seine Münzen, s. Numismat. Chron. III, 2 (1882) p. 271 ff,
Percy Gardener, Samos and Samian coins. Imhoof-Bhimer, Momiaies
grecques p. 299 — 303. Head, Hist. numorum p. 515 — 16. Worin
die Vorrechte der Samier bestanden, ist schwer zu sagen. Römische
Bürger sind sie durch die Verleihung des Augustus nicht geworden.
6) (zu S. 831.) Colonia Alexandria Troas. Eckhel, D. n. 2 p. 482.
iMionnet 2 p. 640 No. 80 — 105: Colo. Au. Troad. No. 81: Co. Alex.
Tro. IMionnet Suppl. 5 p. 511. No. 86: Neptun m. pileus, Drei-
zack. No. 87: Apol. Zminthe, Dreifuss; R Colo. Au. Troad, Dreifuss.
No. 88: Alexa. Tro., weibl. Gestalt m. stola, vexillum, worauf: KO • A
[No. 93 u. 99: AV-CO]; IJ Col. Aug. Troade, Apollo; ähnl. — 114.
No. 105 römische Wölfin m. d. Zwillingen. Overbeck, S.-B. d. Sachs.
Ges. d. Wiss. 1886 Taf. 3 No. 5 — 9. Vgl. Leake, Num. Hellen. Asiatic
Gr. p. 6. Head, Hist. Numorum p. 469 — 70. Catalogue of gr. coins
in the Br. Mus., London 1894, Troas, Aeolis, Lesbos.
7) (zu S. 832.) Monum. Anc. ed. ]M.^ p. 132: Ad me ex ln[dia
regum legationes saepe missae sunt , numquam antea visae] apud
qu[emquam] R[omanorum dujcem. Vgl. ed. Bergk p. 112 — 113.
Der griechische Text ist wohl erhalten, und die Worte TcoXXämg umöxä-
Xrißav bestätigen die Ergänzung des lateinischen. Augustus hat also
oftmals indische Gesandte empfangen; wir können also nicht zweifeln,
dass diese Gesandtschaft von der anderen verschieden ist, die er in
Spanien empfangen hat; vgl. Sueton. Aug. 21.
8) (zu S. 832.) Strabo 15 p. 686: Ttao ivbg ßctödsog, Tlaväiovog
(nach dem Volke Pandya, s. Reinaud, Relations politiques et comm.
de l'empire rom. avec l'Asie Orientale, Paris 1863, p. 108. INIadvig,
Adversaria i, 561, schreibt Favöagidog ymI c'iXXov TläQOv) y-ux aXXovg
ricoQOv, r^zev ag KaiöccQa xov EsßaGxhv öcöQa Kai ngsößcla kkI 0 y,axci-
xavöccg eavxbv A&rjvrjGi GO(pi0xr}g Ivöog, '/m^cctieq y.cd 6 KaXavog AXs-
^ccvÖQbi xi]v xoiavxrjv %iav eTtidsi'^ccjxevog. Das Nähere über diese
indische Gesandtschaft und ihre Geschenke, die Nicolaus Damascenus
in Antiochia gesehen, sowie die Grabschrift gibt Strabo 15 p. 571:
ZdQfiavop^ycig ^Ivdbg cmb BaQyoörjg Kcaa xa ncciQia Ivöav i'&i] eavrbv
VIII. 5- Heimkehr. 48 1
ciTtod'avaziGaq %Bixai. Die auffallende Parallele zwischen den indischen
(Gesandtschaften an Alexander und Augustus gibt zu denken. Wir
haben bereits oben (II S. 10) gesehen, dass die Hofhistoriker des
Kaisers die Geschichte ihres Helden mit erborgten Wundergeschichten
auszustatten bemüht waren. An der Thatsache selbst kann man nicht
zweifeln, aber die RedjLCtion (durch Nicol. Damasc?) scheint nach
berühmten Mustern erfolgt zu sein. Mit Recht bemerkt ferner Nissen,
Bonner jahrbb. 95, 1894, S. 13 A. : Wenn höfische Dichter und Ge-
schichtsschreiber von Gesandtschaften der Serer [an Augustus] oder
Kriegszügen gegen die Serer reden, so ist das lediglich rhetorischer
Bombast — — : Horat. od. i, 12, 56; 3, 29, 27; 4, 15, 25. Pro-
pert. 5, 3, 8 (wo Sericus zu lesen sein wird — — ). Lucan. i, 19.
luvenal. 6, 403. Flor. 2, 34. Vopisc. Aurel. 41, 10. Claudian. 8, 258.
9) (zu S. 832.) Cass. Dio 51, 4 (723/31): xü xb ev xy 'EXXccÖl
ßicoK^öe oial x&v xoiv &Eotv fivöxrjQicov ^exißaXev, Ig xe Wjr Aaiav ko-
(itöd'slg Kai EKSiva nQOöKa&Löxaxo. 54, 9 (734/20): (Zarmoros) ig ini-
§£ih,iv xov x£ AvyovGxov %al xüv AQ't]vcdav {%ca yaQ eKeiCe i]X&£v) cctio-
&avEiv i&ch]ßag iuvri&'T] xs xa xoiv ^eotv, xav fivGxrjQicov xaiTtSQ ovn iv
Tc5 Ka&rjKOVXt jcai^ro, cog (pcGi^ 810. xov Avyovöxov Kai avxbv ^s^vij^iEvov^
Kai tcvqI eavxbv ^ävra i'^edooKcv. Foucart, Les empereurs romains ini-
ties aux mysteres d'Eleusis, Revue de philol. 17, 1893, 198 n. i,
setzt die Einweihung des Augustus in's J. 733/21.
10) (zu S, 833.) C. Sentius C. f. C. n. Saturninus (s. o. II S. 106
A. 24) COS. 735/19, XVvir s. f. der Säcularspiele: Monumenti antichi
1891, I p. 628, Ephem. epigr. 8 p. 241, verwaltete Africa, Gallien,
Syrien, s. Liebenam, Verwalt. i, 186 — 7, Die Inschriften, welche
J. Klein, Fasti consulares p. 9, zweifelnd auf Freigelassene unseres
Saturninus bezogen hat, (Brizio, Pitture e sepolcri sull' Esquilino p. i ^o
no.548 = C.I.L.VI6124 — 25), beziehen sich vielmehr auf Freigelassene
des Consuls 757/4. Wie lange Saturninus Consul war, ist nicht ganz
sicher; wahrscheinlich nicht länger als bis zum i. Juli. Am 12. Oct.,
als Augustus heimkehrte, war er nicht mehr im Amte, sondern durch
den M. Vinucius ersetzt, s. Mon. Ancyr. ed. M.- p. 46 u. 28; vgl.
Zippel, Loosung S, 8.
11) (zu S. 833.) Vellei. 2, 91: Rufus Egnatius per omnia gla-
diatori quam senatori propior, collecto in aedilitate favore populi,
quem extinguendis privata farnilia incendiis in dies auxerat, in tantum
quidem, ut ei praeturam continuaret, mox etiam consulatum petere
ausus. Cass. Dio 53, 24 (a. 728/26): MccQKog ^Eyvdxiog ^Povqpog ayoQa-
i'Oju))Gag, Kai uXXa xe ttoXXcc KaXüg 7tQuE,ag Kai xaig oiKiaig xatg iv xü
ixsi iKSivco i^TtQrja&siaaig inixovQUiv ^exa xmv iavxov öovX(ov Kai fifO
ixEQCov xiv(0}> fii.6'Q-coT(oi' nonpa^icvog^ Kai öia xovxo xä xz ca>aXo^iaxa xu
^82 VIII. 5- Heimkehr.
TT] ciQ'ir] avTov TCQOßijKOvra na^a toO diqfiov kaßcov aal Groanjybg naqa-
vdju,(ag a.TioSei'ji^d'Elqj in)]Q&}j xs vn avxGiv xovxiov vmI xov AvyovGxov
vTteoEcpQovi^Gevy coöxe zal TfQoyQccrpai oxi ud'QavGxov ymI oXoY.X'viqov tc5 öia-
001(0 xr^v Tidliv Tca^iSoiKav. Ueber die Prätur des Egnatius s. Levison,
Fasti praetorii I, Breslau 1892, p. 12.
12) (zu S. 834.) Ueber das Nothstands-Commando s. Mommsen,
R. St.-R. i^, 665 A. 4. Herzog, Rom. Staatsverf. 2, i S. 150. Wie
lange Sentius Saturninus allein Consul gewesen ist, lässt sich
mit Bestimmtheit nicht sagen. Bull, archeol. 1835 p. 107 (Labus)
Gladiatorenmarken vom April C. I. L. I 742, vgl. Ritschi, Opusc.
4, 579, und vom Juni C. I. L. XI 861 (Mutina): Lepidus Mummeian.
s(erv.) sp(ectavit) m(ense) lun. C. Sentio • cos (a. 735/19). Selbst in
der Mitte des August kannte man in Spanien noch keinen CoUegen
des Saturninus. C. I. L. II 2255 (Corduba): C. Sentio. Sat. cos k.
Sextilib. dei manes receperunt Abulliam N. 1. Nigellam. Diese In-
schrift zeigt, dass der Monat Sextilis erst später als 727/27, wie Li-
vius per. 134 ungenau behauptet, den Namen August erhielt. — Die
Namen beider Consuln können sich auch auf den ersten Theil des
Jahres beziehen, vgl. Frontin. de aquaeduct. 10: (Agrippa) C. Sentio
Q. Lucretio consulibus Virginem Romam perduxit. Dies
quo primum in urbe responderit V Idus lunias invenitur (= 9. Juni).
Donat. vita Verg. 35: (Vergilius) obiit XI kal. Oct. Cn. Sentio Q. Lu-
cretio coss. (= 21. September). Entscheidend sind nur die Angaben,
in denen C. Sentius allein Consul genannt wird.
13) (zu S. 835.) Mon. Ancyr. ed. M.- p. 47: [Senatus consulto
eodem tempore] pars [praetorum et tri]bunorum | [plebi cum consule
Q. Lucret]io et princi[pi]bus [viris objviam | mihi mis[s]a e[st in Cam-
pan]ia[m, qui] bonos [ad hoc tempus] | nemini praeter [m]e es[t de-
cretus],
14) (zu S. 835.) Ueber den Q. Lucretius Vespillo s. o. II S. 55 — 57
A. 29 u. Kloevekorn, De proscriptionibus p. 104 no. 27. Wenn dort
p. 109 behauptet wird, Lucretius sei zum Augustus im J, 20 v. Chr.
nach Athen geschickt, so brauchen wir uns dabei nicht aufzuhalten.
Es ist im Wesentlichen die Ansicht, die Bergk in seinem Commentar
(p. 47 — 48) zu unserer Stelle des Mon. Ancyr. vertreten hatte, der
zwei Gesandtschaften des Lucretius annimmt und dem Jahre 734/20
zuweist. Allein Mommsen (zu dieser Stelle p. 48) hat vollständig Recht,
wenn er den Gedanken an eine doppelte Gesandtschaft zurückweist ;
dann wäre Lucretius das zweite Mal schon Consul gewesen, und
Augustus hätte schreiben müssen: consul Q, Lucretius cum parte
praetorum etc. Der gewundene Ausdruck des Augustus zeigt eben,
dass Lucretius bei seiner Ankunft noch nicht Consul war. Was
Vlir. 5. Heimkehr. 483
Augustus sagt, ist nicht lalscli , aber olme die Erzählung des Cassius
D'u) für uns kaum richtig zu verstehen.
15) (zu S. 835.) Cass. Dio 54, 8 berichtet fälscliHch von einer
Ovatio: (Aug.) inl %ih]xog ig rrjv %6hv sG)]laas xcd ailndi TQOTCaioqxjQa)
irifii'idtj. Vgl. Monum. Anc. ed. M.^ p. 10. Der Triumph gehörte
allerdings zu den vom Senat beschlossenen Ehren, und l^orghesi,
Oeuvr. 2, 100 bezieht darauf die Münzbilder mit der Elephanlen-Biga
(s. o. I S. 471). Auch nach der Apotheose wurde das Andenken
des Augustus durch ein Elephantengespann geehrt. Sueton. Claud. 1 1 :
(Claudius) aviae Liviae divinos honores et circensi pompa currum
elephantorum Augustino similem decernenda curavit.
16) (zu S. 835.) Cassiodori chron., Monumenta German. Auetor.
antiquissimi 11 p. 135 (735/19): His conss Caesari ex provinciis red-
eunti currus cum corona anrea decretus est, quo ascendere noluit.
Den Wagen, den der Senat ihm zugedacht hatte, sieht man auf der
Münze bei Cohen i^ p. 100 no. 281 (s. o.) sign, parth. und bei Ba-
belon 2, 297 (734/20) (Quadriga), Caesar Augustus, P. Petron. Tur-
pilianus Münzmeister.
17) (zu S. 835.) Cass. Dio 54, 10. Sueton. Aug. 53: Non te-
mere urbe oppidove uUo egressus aut quoquam ingressus est nisi
vespera aut noctu, ne quem officii causa inquietaret.
18) (zu S. 835.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 46: [Aram For-
tunae reduci iuxta? aejdes Honoris et Virtutis ad portam [Capenam
pro reditu meo se]natus consacravit, in qua ponti[fices et virgines
Vestales annijversarium sacriflcium facere [iussi die quo consulibus
Q. Luc]retio et [M. Vinucijo in urbem ex [Syria redi, et diera
Augustalija ex [c]o[gnomine nostjro appellavit. C. I. L. P p. ^;^2
(12. Oct.): Lud[i] in circ[o] • Fer[iae e]x s[enatus] c[onsulto q[uod] e[a]
d[ie] im|p[erator] Caes[ar] Aug[ustus] ex transmarin[is] provinc[iis] 1
urbem intravit araq[ue] Fort[unae] reduci constijt[uta est]. Hermes 17
S. 632 = C. L L. X 8375 (XVIII k. lanuar. -=15. Dec): Eo die a[r]a
Fortunae reducis dedicatast, quae Caesarem A[gustum ex transmarijnis
provincis red[uxit]. Supplicatio Fortunae reduci. Vgl. Fasti Amitern.
im C. I. L. I^ p. 245. zum 16. Dec. Am 12. Oct. Ankunft, am
15. Dec. Weihung der Ära. C. I. L. P p. ^;^2 (Dec. 16, rc. 15): Ära
Fortunae | reduci dedic. est. Cohen p. 78 — 9. 138: Caesari Augusto.
Altar: For. Re. C. I. L. P p. 331 (5. Oct.): Ludi divo Augusto et
port I reduci committ. Cass. Dio 54, 10. (bv ovösv TtQoOijKcao, TtXrju
Tvyri T£ Enavayaya {pvxai yüq ncog avtr^v ixcclEöav) ßco^bv iÖQv&i]vaL
xai trjv ')]^eQav 7]v acpiB,OLXO ev xs xalg leQOfirjviaig aQt&fistö&at %cd
AvyovGxdXicc ovofid^sG&ai,. Im Monum. Ancyr. braucht der Uebersetzer
allerdings den Ausdruck ßco^bv Tv^r]g SmxrjQiov. Münzen s. o. I S. 830.
_|84 VIII. 5. Heimkehr.
Fortuna Redux: Borghesi Oeuvr. 2, 2630'. und Becker, R. Topogr.
641. [Ära] Fort[unae Reduci] auf Denaren der gens Rustia, Ann. d.
Inst. 21, 206. — Honos et Virtus s. Becker, Rom. Topogr. i, 50g,
nicht weit vom Circus Maximus unterhalb des Caelius, von Marcellus
erbaut, dem Eroberer von Syracus.
19) (zu S. 835.) Die Augustalia verdrängten im römischen Kalender
die Fontinalia; darnach lässt sich ein vereinzeltes Fragment eines
augustischen Kalenders (s. BuUett. d. comm. arch. com. 1891, 156)
mit voller Sicherheit der Zeit vor 735/19 zuweisen. C. I. L. I- p. 332.
Feier d. Augustalia. Acta fr. Arv. ed. H. p. 49 (Oct. 12, a. 66):
[isdem co(n)s(ulibus) IUI idus Octobr(es)] | [mjagisterio imper[atoris
Neronis Claudi Caes(aris) Aug(usti) II patris patriae promagister M.
Aponius] I Saturninus co[llegi fratrum Arvalium nomine immolavit in
templo novo ob Au]|gustalia divo Au[gusto b(ovem) m(arem), divae
Augustae vacc(am), ]. Vgl. a. 38. 58. 59 u. 66. Nach d.
fasti Amitern. (IUI id. Octobr.): Ära der Fortuna Redux vor d. Porta
Capena. Zunächst ein Opfer (Mon. Ancyr. 2, 29), später Spiele, ur-
sprünglich non. Oct., nachher III — IUI non. Oct. (fasti Antiates), be-
gannen a. 743/11, gesetzlich geregelt 767/14, vgl. Tacit. ann. i, 15.
C. I. L. I^ p. ^S-- ^^on Opfern im templum novum ob Augustalia
erfahren wir nur durch die Acta fr. Arv. — Augustus erhielt eine drei-
fache Ehre: i) ara Fortunae R. und des August., 2) feriae fortan
an diesem Tage, 3) dieses Fest heisst Augustalia. Auch in Ami-
ternum wurde die Rückkehr des Augustus gefeiert. C. I. L. IX
4182 (Amitern.): T • Vinio • Rufo • T • Titsieno . oct[o]vir [ Q •
Orfio • Fulginio • C • legio • aed [ praefectura • Amiternina pro reditu j imp •
Caesaris • Augu//// | Fortunae. XIV 2903 (Praeneste) : Veneri | Gene-
trici Vibia Secund | Fortun | r[educi] 1 • [m]. I. N. 6757 (Rom): For-
tunae • Reduci | domus • August | sacrum | trib • Suc • corp • foeder j
M • Allius Tyrannus C • Furinius Faustus | P • Fulvius Phoebus • Aurar
L • Vennonius Zosimus C • Aurelius • Primus | immunes • perpetuo • d • d.
(In lateris dextri Corona:) dedicatum • III • idus • Octobr. I. R. N. 6879
(Rom): Ti. lulius Aug. lib. Limen. Stabilianus aed(em) Fortunae Re-
ducis fecit sibi et libertis libertabusque posterisque eorum — —
C. I. L. VI 1025 1: Collegio | Salutari | Fortunae j Reducis | Hermes |
Cosmi • vilici | vicarius | d • d. Aus späterer Zeit: Boissieu, Inscr.
de Lyon p. go. Rh. Mus. 12 S. 76. Ephem. epigr. 3 p, 294 no. 115:
[fortunae] reduci domus [aug,] sacrum. C. I. L. V 5009: Fortunae
reduci. XII 163 (bei Lausanne): Fortun[ae] reduci. Coraptes Rend.
1874, p. 213: I • O • M I et Fortunae Reduci j | L
D • D • Pa[gi]. Recueil de la soc. archeol. de Constantine 24. III 3,
1886, 234 — 5: (f]ortuna — redux auf einem Mosaik v. Tel^essa. Ein
VIII. (>. Agrippa und Herodes. ^g^
Tempel der Fortuna Redux wurde erst für Domitian au der Porta
Triumphalis erbaut, s. Becker, Rom, Topogr. S. 642. Martial. 8, 65.
C. I. L. VI 8703: Ti. lul. Aug. 1. aedituus Fortunae Reducis.
6. Capitel.
Agrippa und Herodes.
Vorbemerkung: S. Longperier, Oeuvres 2 p. 81. Kopf der
Königin mit Stirnbinde und Köcher ohne Beischrift; R Ba6dt6arj(g)
Jvva^Ecog, Halbmond und Stern. Wegen der Jahreszahl {A = A)
s. u. A. ^2.
i) (zu S. 836.) Senec. controv. 2, 12 p. 154 ed. B.: (Latro) de-
clamabat illam Caesare Augusto andiente M. Agrippae, cuius filios,
nepotes suos , Caesar Lucium et Caium adoptaturus diebus illis
videbatur. Erat Agrippa inter eos qui non nati sunt nobiles, set
facti. Cum diceret partem adulescentis Latro et tractaret adoptionis
locum, dixit: iam isti et imperia adoptione nobilitati ferunt; tum alia
in hanc summam. Maecenas innuit })atri, fascina recusaret et finiret
iam declaraationem. Quidam putabant hanc malignam rem Maece-
natis esse: effecisse enim nutum illum non ne audiret quae dicta
erant Caesar, sed ut notaret.
2) (zu S. 837.) Hoeck, R. Gesch. i, 2 S. 8 sagt: „Bereits im
Sommer 737 trat Agrippa den Zug an, und noch vor Anbruch des
Winters befand er sich in Syrien." Er beruft sich dabei auf Cass.
Dio 54, 18. ig, der hierfür nichts beweist. Cassius Dio erwähnt im
18. Capitel vielmehr die Säcularspiele, die Agrippa am i., 2. und
3. Juni 737/17 in Rom noch persönlich leitete, Ephem. epigr. 8 p. 225,
ebenso wie die nevxaefrjQlöa r-^g ocQyyig 738/16 (c. 19). Es sind die-
selben Spiele, die zuerst 726/28, dann 730/24 und 734/20 gefeiert
waren, s. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 41 — 42, und Cass. Dio 53, i
nennt die erste Feier vom J. 726/28: vijv navi]yvQiv rrjv im rfj vkt]
rrj TtQog xü '/^jtn'w yevofiivT]. Es waren also die vierjährigen Spiele
pro salute Caesaris am Tage der Schlacht von Actium, die Agrippa
persönlich leitete. Im September des J. 738/16 war er also noch in
Rom. Frühestens in den letzten Monaten dieses Jahres kann Agrippa
nach Asien gekommen sein; darnach sind auch die chronologischen
Ansätze bei Fischer, Rom. Zeittafeln S.402 z. J. 737/17, zu berichtigen.
Wegen der älteren Litteratur zu dieser Frage s. Frandsen, Agrippa
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 22
ji85 VIII. 6. Agrippa und Herodes.
S. 84 — 85. Wie es scheint, hat der Ausdruck des Cass. Dio 54, IQ
(rbv ^AyQiitTcav eg rrjv Svqiav av&ig IgzuX'abl) zu diesem Missverständniss
Anlass gegeben, der allerdings zu der Annahme verleitet, Augustus
habe vor seiner gallischen Reise 738/16 den Agrippa nach Syrien ge-
sendet. Vgl. Voigt, W. de. Quo anno Agrippa expeditionem Bospo-
ranam fecerit, in den Griech. Studien Henn. Lipsius dargebracht,
Leipzig 1894, S. 126.
3) (zu S. 837.) Ob Agrippa schon bei seiner ersten Verwaltung
Asiens auch die senatorische Provinz Asia unter sich gehabt habe,
bleibt zweifelhaft trotz der Angaben bei losephus 15, 20, 2; 16. 3, 3.
Waddington, Fastes des provinces asiat. p. 88 n. 54, hat mit Recht
hervorgehoben, dass bis jetzt in der senatorischen Provinz keine Spur
seiner Verwaltung gefunden sei, die auf die Zeit vor 738/16 hin-
wiese. Dass Agrippa mit eigenem proconsularischem Imperium, nicht
als legatus Augusti in den Orient zurückkehrte, ist von Mommsen zum
Mon. Ancyr. p. 165 betont.
4) (zu S. 837.) Revue des etud. gr. 6, 1893, p. 8 (Cyzicus): An-
tonia Tryphaena ov'/^ löxoQrfiaöcc ij^ag tog naXaihv Kv^lxov %ri6^a [ajAAa
iiuyvovöcc viav 'Ayqlmia %dQiv. Cass. Dio 54, 2;^ (739/15): (Agrippa)
KvtiK-rjvocg rrjv iXsvd-SQtav aniöcoKe.
5) (zu S. 837.) 'AyQlmtrja: Bull. d. corr. hellen. 5, 1881, p. 230.
Vgl. Dittenberger, Sylloge 399.
6) (zu S. 837.) Cass. Dio 54, 29; s. o. S. 412 A. 25. Hirsch-
feld, Verwaltungsbeamte i S. 24 A. 2, behandelt die Privatbesitzungen
des Augustus: ,,So hatte Augustus den Pausilyp von Asinius [rc. Ve-
dius] PoUio (Dio 54, 2^,, vgl. Plin. n. h. 9 § 167), den Chersonnes
von Agrippa geerbt."
7) (zu S. 838.) Diese Halbinsel wurde noch im J. 55 n. Chr.
als kaiserliche Domaine von kaiserlichem Gesinde verwaltet, s. C. I. L.
III Suppl. 7380 = Ephem. epigr. 5 p. 83 n. 226 (Coela): Ti. Claud.
Faustus — — — balneum populo et familiai Caesaris n. d [s] p.
f. Vgl. C. I. L. III 726 (vor 114 n. Chr.): C. Manlius
Felix — — , pro(curator) Aug(usti) reg(ionis) Chers(onesi).
8) (zu S. 838.) Agrippa in Syrien, s. Zumpt, A. W., Commenta-
tiones epigraph. 2 p. 73: De Syria Rom. prov. ; p. 291. Marquardt,
R. St.-Verw. i'^ S. 416 ff. Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 179. Borghesi,
Oeuvr. 5 (3), 79. Ueber die inneren Zustände der Provinz s. Nöl-
deke über Mommsen's Darstellung der römischen Herrschaft im Orient
(s. Ztschr. der D. morgenl. Ges. 39) S. 2 ff. Kellner, Die röm. Statt-
halter von Syrien und Judäa zur Zeit Christi und der Apostel, Ztschr.
f. kathol. Theol. 12, 460. 630. Schürer, Gesch. d. jiul. \^jlkes 1889, i
S. 248 — 9 (syr. Statthalter).
VIII. 6. Agrippa und Herodes. 487
9) (zu S. 838.) losephiis autiq. iud. 16, 2, i: Imiöri (Herodes)
MccQ'KOv AyQtnnciv env&ero y.caaTtSTtXsvKEvai nakiv ix xT^g ^haliag eig
xr\v \4öiav y innixtslq TtQoq uvrov ij^Lcoßev sl'g re vrjv ßaCiULav ainov
nageX&sii' ym\ rv/^etu äv kdei, na^a ccvÖQog ^ivov xal (pLkov.
10) (zu S. 838.) AuLTUstus war gleichzeitig bei der Ciründung
gallischer und spanischer Colonien vor dieselbe Frage gestellt und
stattete nach seiner Rückkehr dem Staate darüber Bericht ab, Cass.
Dio 54, 25 (740/ 14): ddxc<S,£ xd xe l'xrj o6u ol nolixai, öxQcaevooivzo, y.cd
xa iQijficcxa oGa Tiavöccfiei'Oi xtjg Gr^arelag, ävxl xfjg '/^cagag, tjv aei noxe
jjxovvj Irjipoivxo. — — — — i]!^ ÖS 0 xe a.oi9-^og xa)u ixäv xoig (lev
Ö0Qvq)6Q0i-g dciiÖEYM xolg 8 aXXoLg e%7Miöc/.c/.^ %cd xo a.QyvQiou xoLg (ih'
l'kaxxov xolg ös nXetoi'.
11) (zu S. 839.) Monum. Ancyr. ed. JM.'^ p. 62 (vgl. 64 — 65):
Pecuniam [pro] agris, quos in consulatu meo quarto (724/30) et postea
consulibus M. Cr[asso e]t Cn. Lentulo Augure (740/14) adsignavi
militibus, solvi municipis. — — Id primus et [sjolus omnium, qui
[d]eduxerunt colonias militum in Italia aut in provincis, ad memo-
r[i]am aetatis meae feci.
12) (zu S. 839.) Patrae. C. 1. L. 111 p. 95. Mionnet 2 p. 192
n, 325 (Patrae): Divus Aug. Pater (sein Kopf), IJ Col. A. A. Patrens.
(Pflüger mit zwei Rindern), Vgl. n. 326 (Patrae). Indulgentiae • Aug ■
moneta • | impetrata (Kopf d. luno Moneta), R (Aug. in einem Vier-
gespann) Caesari • Aug • \ Col ■ A • A • P. Henze, De civitatib. liberis
p. 1 2 Patr. = colonia libera. Leake, Numism. Hell. European Greece
p. 84: Divus Augustus pater (s. Kopf), ft Col. A(ug.) A(roe) Patrens
(Priester m. einer Standarte, Pflug m. zwei Ochsen). Millingen, Anc.
Coins. pl. IV n. 71 p. 61: Penaten, Aeneas, lulus; darum Col • A • A •
Patr. Catalogue of the Er. Mus. Peloponnesus p. 24 ft'. (p\. V
10 — 12)>. Kuhn, E., P^ntstehung der Städte, 1878, S. 400: Patrae,
Dorsch, E;., De civitatis Rom. ap. Graecos propagatione, Vratisl. 1886,
p. 26 — 7, Dyme u. Patrae. Kubitschek, Imp. Roman, p. 245. Pausan.
7, 18, 5. Patrae unter Nero Col. Ner. Pat. , s. v, Sallet, Ztschr. f.
Numism. 17, 1 890 , 1 90. Patrae prägt noch unter Caracalla lat.
Münzen, Greek coins of the Br. Mus. Peloponnesus p. 29 — 30
<pl. V, i3>.
13) (zu S. 839.) Strabo 16 p. 756: avxr} (Berytus) öh KaxsaTtdo&ij
jitEv VTtb TQvq)Cüvog, dveXrjcp&r] de vvv vno 'Pcofiatcov, Se^afisvrj ovo xccyi-iaxa
cl i'ÖQvOev AyQiTtnag ivxavd-a 7CQ06&elg xal rov Maßövov noXXi^u ^S'/^Qi
nal x(ov xov Oqovxov 7ir]y&v, at ■jtXriöiov xov re Aißdvov %ca xov IlaQu-
ösLßov Kai xov AiyvnxLov xeiiovg tieqI xijv ATCa^ecov yijv eißi. l^usebius
chron. z. ol. 191: Colonia Berytum deducta. Hieronym. z. J. Abrah.
2003: Coloniae Berytum et Patras deductae. C(ol.) l(ul.) A(ug.) F(elix)
32*
^88 Vni. 6. Agrippa und Herodes.
Ber(ytus), s. Norisius, Cenot. Pisan, Diss. 1 p. Z2. Monum. Anc. ed.
M.2 p. 65 (cf. p. 119). Marquardt, R. St.-V. i^ S. 417. Kubitschek,
Imp. Roman, p. 257. Beloch, Bevölkerung i S. 337. Mionnet 5, 337
no. 22 (Berytus vgl. — , Suppl. 8 p. 241 no. 22): Divos Augustus, R
zwei Rinder v. d. Pflug (Stadtgründung). Eckhel, D. n, 3 p. 355.
Boutkowski, Dictionn. num. i, 530. Sabatier, M6dailles rom. imper.
pl. 4, 8 — 9: Col. Ber, (Poseidon setzt seinen Fuss auf das Vorder-
theil eines Schiffes). Rollin u. Feuardent, Catalogue d'une coUection
p. 480: Col. Berytus. Revue num. franv- 1844 p. 278 u. — , N. S. 6,
1861, p. 93 — 96 (Sabatier).
"14) (zu S. 839.) Babelon, Les Perses Achemenides, p. 169 pl. 25 —
26: Berytus. Dreizack m. Delphinen s. o. I S, 751.
15) (zu S. 840.) Digesta rec. Mommsen, Berlin 1870, p. 933:
Iuris italici sunt T^coßg, ßTj^vTog, Jvqqccxiov p. 931. Ulpian. 1. I de cen-
sibus 50, 15, i: Sed et Berytensis colonia in eadem provincia Augusti
beneficiis gratiosa et (ut D. Hadrianus in quadam oratione ait)
Augustana colonia, quae ius Italicum habet. Vgl. Lenel, Palingenesia
iuris 2 p. 385.
16) (zu S. 840.) C. 1. G. 2628: 'H nöXcg] nacpLcov 'Hq[co]Ö^u.
C. I. G. 2630. C. I. Att. III 550: 'O öf,^o[g] I ßaßLkta'HQcodijv cpiXo^Qa-
ixaiov, sveQyEölag | evskev nal evvoiag ttjj | slg iavröv, noch nicht 0iXo-
KttiöaQ (Waddingt. n. 2365). Alterth. v. Pergamon 8, No. 285
S. 218: 'ÜQmdr^g ^Jn6lX[(ovi,']. Chijs, Jak. v. der, De Herode Magno,
Lugd.-Batav. 1855. Schreibung des Namens Herodes s. Schürer,
Gesch des jüd. Volkes i, 1890, 306 — 7, Saulcy, M. de, Hist. d'Herode,
roi des Juifs, Paris 1867 (387 pp.). Rev. arch. N. S. 1 7 p. 324.
Herodes s. Wellhausen, Israelit, u. jüd. Gesch. 273 — 94. Reville, A.,
Herodes der Grosse, s. Deutsche Revue 18, 1893, S. 83 ff, 221 ff. 361.
Müller, F. H. G. 3 p. 354. 494 n. 15. Mommsen, R. Gesch. 5, 478.
502 — 7. Norisius, Cenot. Pis. 143. Renan, Les Juifs sous la domi-
nation romaine, Revue d. deux mond. 121, 1894, p. i: „(Herode le
Grand) etait un süperbe Arabe, intelligent, habile, brave, fort de corps,
dur ä la fatigue, tres adonne aux femmes. Mehemet-Ali, de notre
temps, donne parfaitement sa mesure et sa limite."
I 7) (zu S. 840.) Ueber den Umfang seines Reiches vgl. v, Spruner-
Sieglin, Handatlas i tab. 4 : Palaestina Herodis M. tempore. Klagen
seiner Unterthanen s. o. 1 S. 818.
18) (zu S. 841.) de Saulcy, Recherches sur la numism. juda'ique
p. 127: On devrait s'attendre a rencontrer de helles et nombreuses
monnaies d'un regne qui a dur6 37 anees. II n'en est rien cependant,
et nous allons reconnaitre que la numismatique du roi H^rode est
en realite fort pauvre.
VIII. 6. Agrippa und Herodes. 480
ig) (zu S. 841.) Hirt, Die Baue des Herodes, Abh. der Bcrl.
Aktid. 1816 — 17, hist.-phil. Cl. S, i. Lange, Haus u. Halle S. 204.
Kuhn, Entstehung der Städte S. 422: Städtegründungen des Herodes
und seiner Söhne. Ewald, Gesch. des Volkes Israel 4, 1864, 564.
Schürer, Gesch. des jüd. Volkes i'-^, 318 if. Wellhausen, Israelit, u.
jüdische Gesch. S. 281.
20) (zu S. 841.) Sebaste s. losephus ant. iud. 15, 8,5, bell. iud.
I, 22, 2. Hieronym. z. J. Abr. 1998: Herodes apud Elierusolymam
multas et magnas aedes construxit. 2000: Herodes Samariam olim
iam in cineribus sedentem a fundamentis in honorem Augusti Au-
gustam i. e. Sebastiam appellavit et in Paneade id quod Panion voca-
tur extruxit. Neugründung von Samaria s. o. I S. 817. Schürer,
Gesch. d. jüd. Volkes z. Zt. Jes. Chr. 1, Leipzig i8go, S. 298 A.
Ruinen des Augustustempels, den Herodes zu Samaria erbaute, s.
Duruy-Hertzberg 2, 67.
21) (zu S. 841.) Caesarea s. Monura. Anc. ed. M.- p. 61. lo-
sephus antiq. iud. 15, 8, 5 (u. 9, 6), vgl. 16, 5, i; bell. iud. i,
21, 5-8.
22) (zu S. 841.) Herodeion s. Schlatter, Zur Topogr. u. Gesch.
Palästina's, Stuttgart 1893, S. 120.
2:^) (zu S. 841.) Hieronym. z. J. Abr. 2005: Herodes Caesariam
in nomine Caesaris condidit, quae prius Turris Stratonis vocabatur.
2006: Herodes Antidonam condidit et Antipatridam atque Herodionem
in honorem patris Antipatri et suum extruxit. Innumerabilia quoque
opera in singulis Syriarum urbibus quas regebat sollertissime aedifi-
cavit. Revue arch^ol. III 11, 1888, p. 94: Au mois de fevrier 1887,
M. Schick, architecte allemand etabli ä Jerusalem, a pratique des fouilles
dans un amphitheätre qu'il croit etre celui d'Herode mentionne par
Josephe (Antiq. iud. XV 8, i). Cette construction, dont le demi-dia-
metre mesure 66 pieds, est situee sur le versant nord d'une colline
abrupte nommee Er-Ras. Les fouilles, assez sommaires d'ailleurs, ont
eu Heu aux frais du Palestine exploration fund (Quaterly statement
1887 p. 107). loseph. bell. iud. i, 21, 8: Anthedon — Agrippium;
5,4: Herodes nennt zwei Städte Sebaste und Agrippias. Leake,
Numism. Hellen. Asiatic Greece p. 5 (Agrippias in Palästina): weibl.
Kopf m. apex, R ''Ayqnniiav (= Anthedon) L IH (18), Schiffschnabel.
Head, B. V., Hist. mim. p. 679: Anthedon-Agrippias, cf. p. 422. Vgl.
o. S. 412 A. 26.
24) (zu S. 841.) loseph. ant. iud. i, 21, i: (Herodes) 8vo rovg
[.leyiörovg kuI TiSQiKakksardvovg ol'ytovg — — TtQOötjyoQevöev ano cpiXav,
zov jitev KaLßccQEiov. rbv 6h ^AyQiTCJtsiop.
25) (zu S. 842.) Riehm, Handwörterbuch bibl. Alterth. 2, 1636
.qO VIII. 6. Agrippa und Herodes.
(herodianischer Tempel). Tempelbau s. Schürer, Gesch. d jüd. Volk, i,
i8g6, ^22~-2S und Nowack, Hebr. Archaeologie 2, 1894, S. 74 m.
Litt. A. I.
26) (zu S. 842.) Name des Agrippa über dem Prachtthor des
herod. Tempels loseph. bell. iud. i, 21, 8. Nicolaus Damascemis
erinnerte den Agrippa in seiner Rede an den Aufenthalt in Jerusalem,
loseph. ant. iud. 16, 2, 4: cog 6e aTtiöaxag ro5 ^ew T«'A£tK &v^iara, t;-
jtiröv avtbv int rslsiaig ev'/^Kig, cog de rbv dii^ov eiGziaöag Kai za nuQ
avxov helvov 'S,ivici TtQOörjMo. Hausrath, N. T. Zeitgeschichte i, Heidel-
berg 1868, S. 261 meint, dass Agrippa noch im alten Tempel im J. 17
geopfert habe.
27) (zu S. 842.) Philo leg. ad Gaium c. 37: (M. Agrippa) &ec(-
Ga^evog 8e t6 ieqov jc«/ rbv zav ieQec3v xöö^ov nai Z7}v z&v iy^cogiav
ayiGziciV, TjyciGd^Y]^ XQfjl-ia vo^dGag imiqee^vov xi ymI Tiavrbg Xoyov y,Et^ov
eaQCiHevca. zcd 6trjyi]^ic( ovösv tjv ezsqov avKp TTQog rovg öwtovrorg zöre
Tttiv ezaigcov 1) 6 zov veco neu zäv ymz avzbv ccncwrcov iTicavog. oGag
yovv rjfieQctg öiszQi.'ipev iv zf] ttöXei. accza %äQtv zrjv TiQog HQcoörjv, itpoi-
zrjöEv Etg zb ri^iEvog, zEQ7c6i.ievog zfj &ec( vlcu zrjg '/MraGZEvfjg Kai ztov
d'VOLäv Kai zfjg tieqI zu iiQOVQyov^iEva XEizovQyiag nal zä^eag aal r^g
tieqI zbv a^j^iE^E« ösi-ivozrizog, bnözE ccßKt^&Eirj zfj lEQa özolrj zal nazaQxoi
zCov LEQcöv. ccvad"rjj.ia6c ÖE KOßfirjöag 0601g i'^rjv ieqov, '/.al zovg oiurjZOQag
EVEQyEztjGag o6a (.li] ßXail)rj ^^iQi.^Oj.iEvog 'HQcadyjv Evcprj^ci^Gag TioXXa xca
Ercprif-iti^Eig ^ivgia TtaQETTEfixpd'}] j^d-j^ot Xl^ievcov^ 017 VTtb j.uag TtöXscog^
«AA' i'n:o rT]g xcoQag aTidörjg, (pvXXoßoXovf.iEv6g ze Kai Q-av^ia^6i.iEvog bti
EvöEßsia.
28) (zu S. 842.) Sueton, Aug. 93: (Augustus) Gaium nepotem.
quod ludaeam praetervehens apud Hierosolyma non supplicasset, con-
laudavit.
29) (zu S. 842.) Historia regni Bosporani s. Inscriptiones antiq.
Ponti Euxini ed. Latyschev 2 p. XV, de Colquhoun, On the topo-
graphical History of the Tauric Chersonese (mit Karte), s. Transactions
of the R. Society of Lit., II. ser. 5, 1856, p. 284. Greek coins in
the Brit. Mus. (Pontus, Paphlagonia, Bithynia and the Kingdom of
Bosporus), London 1889. ^Nlionnet, Suppl. 4 p. 470 ff.
30) (zu S. 842.) Dynamis reine du Pont, Ann. d. Instit. 13, 1841.
320 (Phanagoria) : Avzo'AQcaoQa KatöaQa [Q-leov vib[v] \ 2^Eßa6z[6v, zb]v
:rG'G>^g yfjg nai \ [Ttaörjg^ d'aXdößrjg [apJ^^ot'Ta, | zbv iavzT]g ötozfjQ^a Kai
ivEQyizrjv] BaslXiGOa Jvi'[autg] = C. L G. 2122 = Inscr. antiq. Ponti
Euxini ed. Latyschev 2 p. 181 no. 354. Stephani, Comptes rendus de la
comm. arch. 1860 p. 104 (Bosp. cimmer.): [ßlaaiXiaoav Jvva^Lv tpiXo-
Q(0[i.\aLav I zi]\v ey. ßa6iXE(a[g ^^tyccXov ^«[(»vajtot; | zo~\v ek ßaGiXscog
ßaaLXsav Mid'Q^aöazo'lv EvTtcczooog [(5to]vi;G[o]t; < Stephani: JiovvGiovy
VIII. 6. Agrippa und Herodes. ^gi
[rrj^f eciVT&v G[(hiEi,Qav x]«t cVi\qyi\\rYi]v [6] 8ri^[oq c/.yQiTi\ni(o\^v]. Head,
Hist. num. p. 42g.
31) (zu S. 842.) Asander s. o. 11 S, 123 A. i;^; 126 A. 31.
Vgl. Koehne, Musee Kotchoubey 2 p. 158. v. Sallet, Beiträge zur
(je.schichte und Numism, der Könige des Bosporus und des Pontus,
Berlin 1866. Waddington, Melanges de num. II. ser. p, log.
2,2) (zu S. 842.) Longperier, A. de, Oeuvres 2 p. 31: Medaille
d'or inedite de Dynamis reine de Ponte. -S. o, 1 S. 836. Boutkowski,
Dictionnaire numismat. i p. 261. Die Goldmünze der Dynamis trägt die
Zahl yinZ {281 pont. Aera) = Sept. 738/16— Sept. 739/15. Ueber diese
Aera s. II S. 127 A. ^2. Gutschraid, A. v., Kleine Schriften 3 S. 526
No. 10. Reinach, Th. , Essai sur la numism. des rois de Bithynie:
Revue numism. [frany.] III. ser. 5, 1887, 344. Die Frage nach der
Aera von Chersonesos ist schwer zu entscheiden. Vgl. S.-B. d. Berl.
Akad. 1895, 9. Mai, S. 508. Von besonderer Wichtigkeit ist eine
verschleppte Inschrift über die Herstellung von Stadtmauern unter dem
Kaiser Zeno. Berthier de Lagarde (Mem. der Odessaer Gesellschaft
f. Gesch. und Alterth. 1893, 16 S. 45) bezieht diese Mauerinschrift
auf Chersonesos. Wenn das richtig ist, so bezöge sich die 11. (U)
Indiction, die unter der Regierung des Zeno nur einmal vorkommt,
auf das Jahr 487 — 8. Der Ausgangspunkt der Aera wäre also das
Jahr 25—24 V. Chr. Latyschev (S.-B. d. Berl. Akad. 1895, S. 509)
erklärt sich mit diesem Resultate einverstanden, dessen Gründe hier
aus sprachlichen Gründen nicht nachgeprüft werden können. Nur
das eine sei bemerkt, dass wir einen Grund nicht kennen, wesshalb
Chersones das J. 25 — 24 als Ausgangspunkt seiner Unabhängigkeit
betrachtet habe. *
^^) (zu S. 843.) Cass. Dio 54, 24 (740 14): t« te iv reo BoG7i6q(o
TM Kt^fiEQUo i'SO'if.icoGctvra HdTeOir]. SnqißöyvLoq yccQ rig rov t£ Mi&ql-
ödrov f'yyovog eivai nal TtaQa rov AvyovGxov xtjv ßaöikeiav, iTteiSr^TieQ
6 "AßavÖQog iri&viqKEi^ Xiycov eiXrjCpevai ^ Trjv yvvaina avTOV /ivva^iv xs
xakovy^Evrjv nal zrjv a,Q'/7iv e'ri naQcc rov avÖQog STiusrQafifiEvt^p^ rj rov re
OaQvdzov &vyärrjQ %al rov Mid^Qiddrov eyyovog cckrj^^G)g ijv^ r^yccyero^ Kcd
Tov BoGTtOQOv öici xsiQog iTtoietro. Tiv&öfievog ovv ravra 6 AyQtTiTiag rov
JIoAf'jUCOi'a £7C «i'TOv, Tov rov Tlovrov rov TtQog rtj KuTtTiaSoxla o.rog
ßaöiXsvovra^ ens^ipsv.
34) (zu S. 843.) Polemo s. o. II S. 124 A. 24; 171 — 2 A. 31.
Visconti, Iconogr. gr. pl. 42 no. 9 — 10, pl. 48 no. 2; Text: 2
p. 144; 3 p. 5. Sallet, A. V., De Asandro et Polemone Cimmerii
Bosj)ori regibus, Berlin 1865. Kondakof, Tolstoi, Reinach, Antiquit^s
de la Russie meridionale p. 6. Münzen bei Sallet, De Asandro p. 40.
Berl. Blätter für Münzkunde 2, 1865, S. 265 <Taf. 21, 8>. Greek
^Q2 VIII. 6. Agrippa und Herodes.
coins in the Brit. Mus. (Pontus) pl. lo. C. I. G. 3524 (Cymae) : enl
iSQeag rag ^Pcofiag Kai avroKQaroQOg KaiGaQog \ &ea) I^sßaazG) &£& vIk>
ccQxiEQeag ^isyiGTco Kai \ itaxQog T«g TiarQiöog IIoXi^KOvog tö Zi]voivog
Aa\o8L%iog.
35) (zu S. 843.) Strabo ii, 2, 3 p. 493 (Tanais): viaorl ^\v
ovv i'^eTioQd-rjGev amr^v TloXi^iov 6 ßaßdevg anei^ovöav. 7]v 5' e^nÖQiov
KOivov räv re ^AGiaviav v.al räv EVQCoitaUov vo^idöcov xal r&v er. xov
BoönoQOV xi]v U^vy]v nXBÖvxav. ll, 2, 1 1 p. 495: TtoXXäKig 6 ol xG)v
Bo07tOQavS)v '{]yEfi6i'eg Kai xa ^i%Qi xov Tavatöog KaxeL%ov Kai ^dkiöxa
Ol vöxaxoi, 0aQvccKtjg Kai "Aöavö^og Kai Tloleixav.
36) (zu S. 844.) Cass. Dio 54, 24: nglv xov ^Ayqinrcav ig Zi-
v(07trjv fAO^ri', tog Kai In avxovg öxQaxevöoira' ovxa 6s Kai xd xs OTtXa
Kaxi&evxo Kai reo noXii-KOvi naQeöod-i^aav. 7] rs yvvrj 1] Jvva^ug 6vv(üKr}6si'
avxü xov AvyovGxov 6i]Xov6xt xavra öiKaiaöavxog. Lenormant, Fr., De-
scription des medailles composant le cabinet de M. le baron Behr,
Paris 1857, p. 53 no. 52: [ßa6iXicog] n[oXifi(ovog], tete diaderaee de
Polemon I a droite; R . . . Agrippa tr. pot . . ., tete nue d'Agrippa ä
droite; (Inedite) <(pl. I no. 4^. Lenormant macht in der Vorrede
p. VIII noch besonders auf diese Münze aufmerksam. Dennoch muss
hier entweder ein Irrthum oder eine Fälschung vorliegen. Der Kopf
auf der Rückseite ist nicht der des Agrippa.
37) (zu S. 844.) Eutrop. 7, 9: (Aug.) Romano adiecit imperio
omnes Ponti maritimas civitates, in his nobilissimas Bosphorum et
Panticapaeon. Hieronym. z. J. Abrah. 2003 ed. Seh. II p. 143: Bos-
forum Agrippa capit. Euseb. chron. z. J. 2002, ol. 191 (ed. Seh. II
p. 142): Bosporum Agrippa subegit.
38) (zu S. 844.) Orosius 6, 21, 28: BospOranos vero Agrippa
superavit et signis Romanis, quae illi quondam sub Mithridate sustu-
lerant, hello recuperatis victos ad deditionem coegit. Vgl. Euseb. z.
J, Abrah. 2002. Im Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 124 werden Feld-
zeichen nicht erwähnt, welche die Bosporaner dem Augustus zurück-
gegeben haben, vielleicht nur desshalb, weil die Bosporaner diese
Trophäen nicht erobert hatten; IVIithridates scheint sie dorthin in Sicher-
heit gebracht zu haben.
39) (zu S. 844.) Pythodoris s. Revue des et. gr. 6^ 1893, p. 20.
Ephem. epigr. i p. 270; 2 p. 263. Ihren Stammbaum s. o. II S. 271.
Belley, Sur les med. de Pythodoris reine du Pont, s. Mem. de l'ac.
des inscr. et b. lettr. 24, 1756, p. 67. Giehl, Kleine Beitr. z. ant.
Numismat. Südrusslands S. 12 Taf. II No. 2^. Oreschnikow, A., Ueber
die Aera auf den Münzen der Pythodoris, Moskau 1885, 24 S. (8)
(russisch).
40) (zu S. 844.) Strabo 11, 2, 18 p. 499: vßxaxa 6e TloXi^oiv
VIII. 6. Agrippa und Herodes. aq 2
edye rrjv KoXilda, aaneivov rsXsvripavrog 1) yvvi] Ilv&oöco^lg y.QavBi,
ßaGilcvovüa xal K6k'/(ov Kai ToaTte^ovvvog nal 0aovayJag %cd rcbv vtisq-
KHf.iivcDu ßaQßdgiov, tzsqI cov eQOVjxev iv rotg {!öt£^oi'.
41) (zu S. 844.) Strabo 12, 3, 29 p. 555: rovg 6e TißaQr^rovg
xal Xaköaiovg i-ieiQi, Koh^löog y.cd OaoiaKtag Kcd TQCiire^ovvTog i-fii
IIv&odcoQLg, yvvi] GaxpQcov "/ml öwattj TtQotöraö&at 7iQay(iCixoiv. l'ört 6a
d'vyarriQ TlvQoöoiQOv xov TquIXicwov ^ yvvr] ö' iyevexo IIoXsijKovog acd
0vvsßaaiXev6ev iy.ELVfo y^^ovov rtva, sha öi,cdet,cao zi]v aQ'/rji', rsXtvTrjGavxog
iv xoig AönovQyiavolg v,aXov^iivoLg xCov Ttsql zi]v HlvÖlktiv ßaQßÜQcov.
' -> 3» 31 P- 557- TCivxrjv öl] XYjv %coQav (t6 Kaivbv 'imqiov y^xX.) l'yei
TiäGav {j TIv&oöcoQig TtQOGiyT] ovGav zr] ßaQßuQco zrj vn avxT]g y.aTeyo^ivrj^
Kcd xr]v Zr^Xhiv Kai MeyaXonoXtzti'. zu de KdßetQa IIofiTtriLov GKEvdoavzog
Eig TtoXiv Kai KaXiöavzog z/tdCTToAiv, SKeCvr] TtQoüKazeGKevaße xal Z!eßaGzr]v
fiETCorojiißöE, ßaGiXeicd ze t^ TtoXst 'y^Qrizai. EyEi öe Kai xb ieqov Mr]vbg
(DaQiaKOv KaXovjievov. § 37 P- 559- ''^V^ ^^ kvkXco näGay EyEi JJvd'o-
öcoQig^ rjg i] ze 0ai'äQOia eGxl y.al i] ZrjXixig Kai rj MeyakonoXhig. Vgl.
p. 560. 649.
42) (zu S. 844.) Im J. 746/8 regierte bereits Sauromates 1, (?)
8 V. bis 1 1 n. Chr., König der Sarmaten, s. Koehne, Musee Kotchou-
bey 2 p. 199 („Dynastie des Aspourgianes"). Goldener Stater: Kopf
(ohne Königsbinde) und INIonogr. und 0112 (289 pont. Aera =
8 V. Chr.), ^ Kopf d. Augustus [?] ohne Inschr.
43) (zu S. 845.) Cass. Dio 54, 24: (Agr.) ovzs yaQ eyQaxpev dQp]v
ig zb gvveÖqiov vtzeq zav TiQa'^&ivzoiv ovöev, acp ov dtj y.al ol fiEzcc zavxa^
vdjuco xivl TCO EKELvov T^OTTw yQa)f.iEvoi,, ovö avzoi ZI Tc5 KOLvip Ez etcegzeX-
A.01', ovxE xriv TtE^ipiv zwv vLK)]ZYioi(ov EÖE£,azo' Kai diu zovxo ovo äXX(o
zLvl Ezi x5>v Ofioiiov uvx&y üg ys y.al iya KQiva, 7iotT]Gai zovzo ido&t],,
äXXd fiövaig zatg EitiviKioig zifiaig iyavoovvxo. ,,Die hergebrachte, auch
von Borghesi (opp. 5, 26) und im Handbuch 3, 2, 452 festgehaltene
Annahme, dass die Triumphalornamente zuerst an Agrippa 740 ver-
liehen worden seien, ist unhaltbar; Dio 54, 24 sagt dies gar nicht."
Mommsen, R. St.-R. i- S. 449 A. 2. Vgl. Frandsen, Agrippa S. 212.
Peine, De ornamentis triumphalibus p. 4.
44) (zu S. 845.). Müller, F. H. G. 3, 350. Hist. gr. min. ed.
Dindorf I p. 13g. Haubold, De rebus Iliensium, Lips. 1888, p. 45 — 6.
45) (zu S. 845.) Haubold, De rebus Iliensium p. 45 n. 3, möchte
die Inschrift in die Zeit 731/23 — ]^2/22 setzen, allein der Ausdruck
Gvyysvia passt doch nur auf die Zeit nach der Vermählung mit lulia.
46) (zu S. 846.) C. I. G. 3608'' (II p. 1130) Iliura: 'H ßo]vXi)
Kai 6 Öfjixog [ lovIXiav &vyazEoa \_Ae~\vxlov 'lovXtov KaiGaoog [(5ia] zag
EvsgyEGiag zug e[k tJoij naz^bg avxT^g Eig zbv [ö'\T]^ov ysvofifvag, cf.
Haubold, de reb. Iliens. p. 43.
iQ/i VIII. 7. Heimkehr beider Herrscher.
47) (zu S. 847.) loseph. ant. iud. 12, ,3, 2: ivUrjöav lovöcdoi
xoig ccvx&v i%EGL jj^^ö'9'ßrt, 6vviqyoQ'i]Gcivxog avvoig NiKokdov rov /laf.ici-
6k}jvov. 6 yccQ AyQiTCnag aTtecprjvavo ^tjöev avxä natvl^siv i^eivca.
48) (zu S. 847.) INI. lunius Silanus cos. 729/25 s. o. II S. 106
A. 2;^; S. 180 A. 25. Waddington, Fastes d. prov. Asiat. No. 55.
Stammbaum s. C. I. Att. 3, 568 m. Anmerk. Borghesi, Oeuvr. 5 (3),
165 u. 180. Mommsen, Ephem. epigr. i p. 65. C. I. L. VI 877 v, 8;
vgl. Momimenti antichi i8gi = Ephem. epigr. 8 p. 240. Wenn die
Identität feststeht, so war er am 17. Febr. 737/17 noch in Rom.
Unter den eben erschienenen pergamenischen Inschriften römi-
scher Zeit finden wir folgende, Alterth. v. Pergamon. 8, S. 285
No. 408 : '0 6fi[iog ixi^rjöev \ [. . o]v 'lovviov McmQKov vthv \ [ßia rrjv
a]Qexr}v ymI xrjv ek xov viov \ [ciüroi)] elg xbv drif-iov evvoiav^ die unse-
rem lunius Silanus wegen der alterthümlichen Form Maä^KOv abge-
sprochen wird, da bei einem seiner Vorgänger, M. Valerius Messalla,
schon im Jahre 725/29 die jüngere Form Mdgxog in Pergamon angewen-
det sei. Früher würde man diese alterthümliche Form noch höher hin-
aufgerückt haben, allein da jetzt feststeht, dass die Form Mdagnog
noch z;ur Zeit des Augustus angewendet wurde (s. Mommsen, Ephem.
epigr. I p. 286. Hirschfeld, G., Journal of the hell. stud. 1886, S. 288
A. I. Collitz, Dialectinschr, 3, 5. 221 No. 3527), so brauchen wir
desshalb noch nicht an einen anderen lunius zu denken, weil die
jüngere Form sich zufällig in dieser Uebergangszeit schon etwas früher
nachweisen lässt.
49) (zu S. 847.) Antipater m. Agrippa nach Rom: loseph. ant.
iud. 16, 3, 3; bell. iud. i, 2^, 2.
7. Capitel.
Heimkehr beider Herrscher.
Vorbemerkung: Wegen des Reliefs s. Monumenti dell' Insti-
tute II T. 34 — 5 No. 6 und Schreiber, Kulturhistorischer Atlas
T. XIX No. 2.
i) (zu S. 848.) Cass. Dio 54, 19 (a. 738/16): (Augustus) lg xrjv
FciXcixiav — — — co^ftt^ffe, nQOcpaGiv xovg noXi^iovg xovg nax ineivo
Kivy^&evxag Xaßd)v.
2) (zu S. 848.) Cass. Dio 54, 20: 6 Avyovöxog coQfirjßs fisv in
avxovg (die Sigambrer, Usipeter u. Tencterer), ov iisvxot xal k'^yov xi
7ioXej.iov is%£v.
VIII. 1. Heimkehr beider Herrscher.
495
3) (zu S. 850.) Revue epigr. d. Fr. 1888, 351 no. 700 (Vienne) =
C. I. L. XII 6034'' P- ^^-> ^^^^ <^^s Aug. s. o. S. 358 A. 10 (ergänzt
nach d. Inschrift von Nimes XII 3151 s. o. S. 358 A. 11): [imperator •
caesar • divi • fiHus • augustus | cos • tribujnicia potes[tate] [viii] muros
portas[que coloniae dat]. Aufenthalt d. Augustus in Gallien 738/16 —
740/14.
4) (zu S. 850.) Horat. carm. 4, 5, 3: maturum reditum pol-
licitus.
5) (zu S. 851.) Sueton. Aug. 57: (Augustum) revertentem ex pro-
vincia non solum faustis ominibus sed et modulatis carminibus prose-
quebantur. — Das setzt ein Einüben und wohl auch einen Vorsänger
voraus. Sollten wir den vielleicht in einer Figur der Florentiner Reliefs
wiedererkennen dürfen, die nicht wie manche andere einen Lorbeer-
zweig, sondern eine Papyrusrolle in der linken Hand hält? Beim
Horaz scheinen wir wirklich (V. 46 — 47) Anklänge an dieses nicht
gesungene, sondern nur beabsichtigte Festlied noch zu besitzen,
6) (zu S. 852.) Horatius' Episteln hg. v. Ribbeck, Berl. i86g.
Vahlen, Ueber Zeit und Abfolge der Litteraturbriefe des Horatius s.
Ber. der Berl. Akad. 1878, 688. Mommsen, Hermes 15, 107.
7) (zu S. 852.) Ueber den Umfang des Marsfeldes zur Zeit
des Augustus (vgl. Valeton, Mnemosyne N. S. i^,, 1895, p. 29 n.) s. auch
u. Mausoleum. Der griechische Text des Monum. Ancyr. (ed. INI." p. 49)
sagt zwar, der ßcof.iog EiQ^vrjg 2^eßa6Tj]g sei errichtet h TtedUo "A^etog,
allein dieser ungenaue Ausdruck kommt nicht in Betracht gegen die
genauere Bezeichnung des lateinischen Originals: ad cam[pum Mar-
tium]. Die Fasten von Antium, Praeneste und Caere sagen meist: in
campo Martio. Augustus dachte sich also das Marsfeld umschlossen
durch den Bogen des Tiber, der hier nach Westen ausbiegt; wir
haben uns also die Grenzlinie ungefähr von S. Lorenzo in Lucina bis
an das Tiberufer zu ziehen. Es ist dieselbe Linie, welche auch im
Saecularorakel (s. Diels, Sibyllin. Blätter S. 134) als die Nordgrenze
und zugleich als die schmälste Stelle des ]Marsfeldes bezeichnet wird.
Das Saecularopfer soll dargebracht werden:
ii> Ttedüo Tia^ä &vßQi.öog ocTiXerov vdcoQ
OTtTtrj oreivoTCiTOv.
Diesem topographischen Orakel gegenüber ist uns das Verständniss
jetzt erleichtert durch Auffindung der Saecularprotokolle (s. u.) bei
S. Giovanni d. Fiorentini; in dieser Gegend muss das Tarentum zu
suchen sein. — Beim Mausoleum des Augustus vorbeifliessend macht
der Tiber einen Bogen nach Westen und erreicht erst hinter der
Tiberinsel die Linie wieder, die er verlassen hat. Den westlichsten
496
VIII. 7- Heimkehr beider Herrscher.
Punkt dieses Bogens bezeichnet die Kirche S. Giovanni d. Fiorentini.
Der Fhiss ist hier sicher nicht schmäler, sondern eher breiter als ge-
wöhnlich (s. den pons Neronis auf den Plänen von Hülsen und Schnei-
der). Die Worte oTtTTf/ aTEivozarov können sich also nur auf das
Ära
Pacis Aug.
Tiberinsel.
Marsfeld beziehen. Diese Ebene bildet ungefähr ein gleichschenkliges
Dreieck, dessen Basis gebildet wird durch eine Linie von der Tiber-
insel und den von der Serviusmauer bezeichneten Abhängen des capi-
tolinischen und quirinalischen Hügels bis über die Porta Salutaris.
An der Spitze ist das gleichschenklige Dreieck am schmälsten; das
ist also der vom Orakel bezeichnete Punkt.
Den ursprünglichen Mittelpunkt bildete die uralte ara Martis,
nahe der Stadt; Livius 35, 10, vgl. Röscher, Ausführt. Lex. d. My-
thologie S. 238g. Wegen der Lage s. Sieglin, Atlas antiquus
Tab. 2^ a. Die ursprüngliche Grenze des jNIarsfeldes gibt Li-
vius 2, 5: ager Tarquiniorum, qui intra urbem ac Tiberim fuit, con-
secratus Marti. Die Villa publica lag in campo Martio extremo, Varro
d. r. r. 3, 2. — Preller, Regionen Roms S, 161, meint allerdings, der
Ausdruck campus Martius werde auch in weiterem Sinne gebraucht.
Das Mausoleum des Augustus liege nach Strabo ev jttiffo) reo rcEÖUp
(s. o.); allein Strabo redet einmal von der Brandstätte und behauptet
nicht, sie liege in der Mitte des Marsfeldes, sondern in der Mitte der
ganzen Grabanlage. ^ Noch weniger beweist die zweite Stelle, auf die
Preller sich beruft, Zosim. 2, 16, Constantin habe die Schlacht am
pons iNIulvius geschlagen, jc^oeA-O-wv iv nsduo tm iTQog ri^g noksdig.
VIII. 7- Heimkehr beider Herrscher.
497
Hier darf an den campus Martius überhaupt nicht mehr gedacht
werden. Die Serviusmauer geht von der Gegend des Trajansforum
bis zum campus Agrippae, wo sie nordöstlich ausbiegt, direct nach
Norden; die ganze Ebene von diesem Stück bis an den Tiber heisst
also hier Marsfeld. Die ara Pacis Augustae liegt also nur wenig
nördlicher, also ad campum Martium, wie Augustus es richtig be-
zeichnet.
8) (zu S. 852.) Plutarch. Cimon c. 13: 0aal ds %m, ßafibv dqi]v^q
— — xovg ^Ad'i]vaiovg idQvaaa&at (Friede des Kallias). Schreger, N.
Gl., Fax dea ap. Graec. et Rom., Lips. 1763.
9) (zu S. 853.) Kenyon, Revue de philologie 19, 1895, 177 — 9
(Brit. ]\rus. Papyr. CCLVI):
"Aktlov «(«.[(jüifTrcov, liva v^av[iKie^ K{cd)6aQog SQyiov
aloji'og 6[r6\^a6t,v ßsßoijfiii'S' 60I yaQ "AQ)]og
■7i{viv^c(\xa xori Gccaiaiv iötoQeösv ndrayov.
5 eiQi]v}]g "f [loi&ovg evantiöog k'v&a KkaösvGag
yfjv BTtl NeiXatti' vieeo y7]&aXEog^
£iii^o[ftir^g] cpoQZOLGL ymI evQ'£vl\]g ßa&vitXovrov
j3^/[0'd]ju.£i'og ßv'Qriv, Zevg c'a'' ^EXev&£Qiog.
ÖaiQOcpoQOig 6h '/^sqegglv iöi^aro Nstlog ca'axTU
10 ^{al) öd^aQ 7; %Qv6ioig ni]yßGi kovo^iivt]
ctTtroksfiov %al d8r]QLv ^EXevd'eQiov z/tog 6(ißQov'
arQEKEg eößiöO'rj ö' ovvo^a j K{al) noXifiov.
%ccLQE, (iccKaQ /levKura /iibg \^KQOv\i,8d.o^ Esßdöxov
vi%[ai)av sgycov ^ev TiQvrdvevfia nalov.
I ava suppl. B(uecheler). 4 nveij^ara B. 5 ^oi&og v supra-
scr. ms. 6 vikoniv ms. 11 eXsvQ^eqiov ms. 12 nal ras. näv
13 KQOviöao B.] . . ELÖao ms.
Zweifelhafte Buchstaben mit Punkt {(ov). Auf der Rückseite
historische Angaben v. 5 — 15 n. Chr.
10) (zu S. 853.) Einen Altar in der Curie {ßco^bv iv avrco xä
ßovkEVT ijQico . . . TtoiriGccGd-ai) und eine Amnestie lehnte Augustus ab.
Cass. Dio 54, 25.
11) (zu S. 853.) Mon. Anc. ed. IM.- p. 48: [Cu]m ex H[ispa]nia
Gal[liaque, rebus in his pjrovincis prosp[e]re [gest]i[s] , R[omam redii]
Ti • Ne[r]one P. Qui[ntilio consulibujs aram [Pacis A]u[g]ust[ae se-
natus pro] redi[t]u meo co[n3acrari censuit] ad cam[pum Martium,
in qua majgistratus et sac[erdotes et virgines] V[est]a[les anniver-
sarium sacritic]ium facer[e iussit]. Vgl. Ephem. epigr. 3 p. 6. C. I.
L. P p. 244 u. 320 (4. Juli 741/13): Fer ex-s-c-qe-d- ara | Pacis
^qg \mi. 7. Heimkehr beider Herrscher.
Aug • in camp • Mar(tio) | constituta est j Nerone et Varo cos. 1^ p. 247
(4. Juli 741/13): [ara p]acis August | [c]onstit. Fischer, J. F., De ara
Pacis, Lips. 1748. Becker. Römische Topographie 642. Ruggiero, Diz.
epigr. I, 605 u. d. W.
12) (zu S. 853.) C. I. L. I- p. 30g, cf. p. 320 (30. Jan. 745/9):
Feriae • ex • s • c ■ quo[d eo] die • ara Pacis Augusta[e in campo] IVIar-
tio dedicata [e]st ■ Druso • et • Crispino • c[os]. Cass. Dio 54, 25. C. I. L.
IX 3592 (Caere, 30. Januar). Henzen, Acta fratr. Arval. p. XLII, vgl.
p. 75 z. 30. Jan. 38. Ephem. epigr. 5, 158 (a. 38): Taurus ■ Statilius-
Corvinus • promagiste[r coUegi fratr. arvalium] nomine • in • campo ad
aram Pacis . . . [immolavit]. Ovid. fast, i, 709 ff. :
Ipsum nos Carmen deduxit Pacis ad aram.
Haec erit a mensis fine secunda dies.
Frondibus Actiacis comptos rediraita capülos
Pax ades, et toto mitis in orbe mane;
und 3, 879 ff. :
Inde quater pastor saturos ubi clauserit haedos,
Canuerint herbae rore recente quater,
lanus adorandus cumque hoc Concordia mitis
Et Romana Salus araque Pacis erit.
13) (zu S. 854.) V. Duhn, Sopra alcuni bassirilievi che ornavano
un monumento publice Romano dell' epoca di Augusto: Annali d.
Inst. 53 p. 302. INIonumenti d. Institute 11 tav. 34 — 36.
14) (zu S. 854.) Petersen, E., L' ara Pacis Augustae: Mittheil.
des Rom. Instituts 9, 1894, S. 171 — 228; 10, 1895, S. 138 ff. Er
hat den Beweis geliefert, dass nicht der Altar selbst, sondern die
quadratische Umfassungsmauer mit Reliefs geschmückt war, was sich
in gleicher Weise auch bei dem grossen Altar von Pergamon und
dem Heroon von Gjölbaschi nachweisen lässt,
15) (zu S. 854.) Spuren des eigentlichen Altars sind bis jetzt bei
den Ausgrabungen nicht gefunden; dagegen gibt es eine Münze aus der
Zeit des Nero (s. u. IS. 861; Sabatier, Aledailles imp. rom. pl. 10 n. 6.
Cohen i^ p. 280 n. 27 ff. Mionnet 3 pl. X 16. Eckhel, D. n. 6 p. 268).
Man sieht auf der Vorderseite eines Altars drei längliche Felder
mit figürhchem Schmuck; nur auf den beiden äusseren oben sieht man
eine thronende Roma (?) ; unten scheinen die Lorbeem des Augustus
abgebildet zu sein; daneben links und rechts: S C; darunter: Ara
Pacis. Es scheint mir kaum zweifelhaft, dass die ara Pacis Augustae
gemeint i.st und nicht etwa ein Altar, der zu Ehren des Nero ge-
weiht wurde. Nachdem für den Auorustus eine ara Pacis Augustae
V'^III. 7. Heimkehr beider Herrscher.
499
errichtet war, konnte für den Nero nicht mehr eine ara Pacis (ohne
Beiwort) errichtet werden. Diese Münze, die Petersen nicht zu kennen
scheint, stützt seine Reconstruction (Mittheil, des Rom. Inst, g, 1894,
S. 17Ö. 177. 190):
o 1 2 s <^ 5Mt-
Mitthoil. d. Rom. Institutes 9 S. igo.
l^M^.
500
VIII. 7- Heimkehr beider Herrscher.
2-;37 y-11'fS -i|
doHl:
Mittheil. d. Rom. Institutes 9 S. 179.
Schöne Stilproben der Reliefs (Pal. Fiano) geben auch Hartel und
Wickhoff, Wiener Genesis, Wien 1894 — 5, S. 18 und ig.
16) (zu S. 855.) Als Augustus im J. 752/2 aus Antium heim-
kehrte, empfing ihn die plebs frequens et laureata. Sueton. Aug. 58.
17) (zu S. 855.) BernouUi, R. Ikonogr. 2, i S, 261: Nun ist die
Basis dieser ganzen Hypothese, die angebliche Bildnissähnlichkeit der
Hauptperson, eine durchaus fragliche Sache; die des Drusus muss
vom Standpunkt der Münzen geradezu in Abrede gestellt werden. —
Der angebliche Augustus, obwohl rechts in den Vordergrund gestellt,
ist doch in keiner Weise als Hauptperson behandelt.
18) (zu S. 855.) Vgl. Dütschke, Ueber ein Relief mit Darstell,
der Familie des Augustus, Hamburg 1888. Mittheil. d. Rom. Inst. 6,
1891, 288 n.:
VIII. 7- Heimkehr beider Herrscher. cqi
Livia Livilla
Aug. m. Drusiis lulia | j Claudius
min. I
Petersen a. a. O. S. 199:
Augustus m. L. Livia
nicht C. Caesar
2 Jung- j Antonia , Drusus m. j lulia lulia minor,
linge I m. Livilla Germanicus
19) (zu S. 855.) Auch Lanciani, Pagan and Christian Rome p.83,
gibt eine Volksscene mit Kindern als: The family of Augustus.
20) (zu S. 856.) Dütschke, Antike Bildwerke 3 No. 353 S. 175.
Arch. Zeitung 1858 T. 119, 2 p. 242; 1864 T. 189 p. 177. Schreiber,
Hellen. Relief bilder T. 31 — 32, wo namentlich die Vergleichung der
florentinischen und carthagischen Reliefs zeigt, dass es sich um ein
berühmtes Original handelt. Vgl. Petersen, Mittheil. d. röm. Inst. 9,
1894, p. 202 n.: II relievo africano, lungo ra. i, 11, alte o, 7g,
vale a dire quasi esattamente la metä in un senso come 1' altro del
fiorentino, con certezza ora da questo puo dirsi copiato. Die Frage,
ob und wie die beiden Reliefs von einander oder von einem gemein-
samen Original abhängig sind, wollen wir auf sich beruhen lassen.
Für Petersen's Ansicht spricht die Erwägung, dass Carthago erst von
lulius Caesar wieder als römische Colonie gegründet war; nur ungern
wird man zugeben, dass ein älteres Relief dahin verschleppt sei, das
dem Bildhauer der Ära Augusti vorgeschwebt haben könnte.
21) (zu S. 857.) Das carthagische Relief (heute im Louvre; bei
Schreiber, Relief bilder 31) stimmt in der mittleren Hauptgruppe mit
dem florentiner (No. ^2) überein; um so grösser ist der Unterschied
in der 2. und 3. Gruppe an beiden Enden. In der zweiten Gruppe
(mit dem Schwan) stimmt nur die untere Ecke mit der Urne und
dem Wasservogel; die Oertlichkeit der Quelle ist noch stärker hervor-
gehoben durch Hinzufügung von Frosch und Schlange. Die Gruppe
mit dem Schwan ist ersetzt durch einen bis jetzt nicht erklärten Mann,
von dessen Kopf nur die Spitzen des Bartes erhalten sind; seine
Linke hält ungefähr in Schulterhöhe eine Fackel (?).
22) (zu S. 857.) In der rechten Seitengruppe des carthagischen
Reliefs sieht man statt jener thronenden Frau eine Meergottheit; die
Linke stützt den Kopf, die Rechte zieht das vom Oberkörper herab-
gleitende Gewand nach oben links. Die Falten des Gewandes gehen
unmerklich in Meereswogen über, aus denen Köpfe von Delphinen
und eines Meerungethüms hervortreten.
2^) (zu S. 857.) Gewöhnlich erklärt man die Mittelgruppe als eine
Personification der Erde (Röscher, Lex. Myth. i, 1575 Gaia), die Frau
auf dem Schwan soll die Luft und die Meergottheit das \\'asser an-
deuten. Allein wie haben wir uns dann die Anordnung auf den ver-
nichteten Innenwänden jener viereckigen Schranken zu denken? Die
Gardthausen, Augustus und seine Zeit II. 2. 33
C02 VIII. 7- Heirakelir beider Herrscher.
Wand dem Eintretenden gegenüber ist der Fax Augusta vorbehalten;
an einer Seitenwand, vielleicht der rechten, die Personification der
drei Elemente; was bleibt dann für die andere Seitenwand noch übrig?
Ferner erhebt sich die Frage: was haben Erde, Luft und Wasser mit
der Ära Pacis Augustae zu thun? Erde und Wasser könnte man
sich noch gefallen lassen; aber die Luft? Sie bleibt doch dieselbe in
Krieg und Frieden. Der Grundgedanke für die Composition des Ganzen
muss doch vielmehr der sein: grade vor sich sieht der Eintretende
die Göttin selbst, und an den Seitenwänden ihre Segnungen auf ver-
schiedenen Gebieten. Die Heerden, Früchte und Aehren in der
Mittelgruppe deuten auf den Segen des Friedens für den Landbau.
Der Hauptfigur der Mittelgruppe fehlen alle Attribute einer Göttin.
W'ie die Zeitgenossen des Augustus die Erdgöttin darstellten, zeigt
der Panzer der Augustusstatue von Primaporta; sie gaben ihr Füll-
horn und Aehrenkranz. Auf unserer Gruppe sehen wir also keine
Göttin, sondern nur eine Personification. Die rechte Seitengruppe be-
zieht sich auf die Seefahrt im Frieden. So schildert Horaz carm. 4,
5, 16 ff. den Segen des Kaiserfriedens:
tutus bos etenim rura perambulat,
nutrit rura Ceres almaque Faustitas,
pacatum volitant per mare navitae.
Diese Verse geben die Erklärung der mittleren und der rechten
Seitengruppe. Es bleibt also nur noch die Gruppe links zu erklären.
Der Schwan, der von einem Quell auffliegt und eine Göttin mit einem
Lorbeerkranz emporträgt, scheint die Muse der Poesie zu tragen, die
während der Bürgerkriege verstummte. Da aber Horaz seit dem
Saecularfeste der anerkannte Vertreter der Poesie in dem Staate des
Augustus war, so können wir noch einen Schritt weiter gehen und in
jener Gruppe die IMuse horazischer Dichtung erkennen. — O. Jahn,
Frauen mit und auf Schwänen, Arch. Zeitung 16, 1858, S. 230
Taf. 118 — 120; Stephani, Compte rendu 1863 S. 20 f.; Kalkmann,
Arch. Jahrb. i S. 231 — 260 (vgl. Journ. of Hellen, stud. 12 p. 3i6if.
<^T. XIII;> und Aphrodite auf dem Schwan, Jahrbuch des Arch.
Instituts 9, 1894, Arch. Anzeiger S. 31) haben das massenhafte
Material gesammelt und gesichtet. Auf vielen Darstellungen erkennt
man deutlich den Schwan auf dem Wasser oder auf der Erde; für
uns können aber nur die mit einem fliegenden Schwan in Betracht
kommen. Namentlich bei Stephani tritt uns der Schwan deutlich ent-
gegen als Vogel des Apollo S. 35 — 6 und der Musen S. 36. 71. 91.
Es wäre überflüssig, noch weitere Beweise hinzufügen zu wollen. Am
nächsten verwandt mit unserer Gruppe ist T. 120, 2 bei Jahn, ein
VIII. 7- Heimkehr beider Herrscher. cq^
Terracotta-Relief d. Brit. Museums. Aehnlich Stosch, Gemmae caelat. 43.
Bracci, Memor. II 85; ferner
Vasenbild freieren Stiles: Millingen, Vas. Coghill 21. Elite ceram. 4, 3;
Vas. 2, 51. „ „ 4, 4;
„ (Cumae) Gerhard, Ant. Bildw. 44. „ „ 4, 5.
Auch T. 120, I bei Jahn dürfte so zu erklären sein: Muse mit Schwan
über dem Omphalos, daneben Apollo (gewöhnlich erklärt als Kyrene).
Schwäne des Apollo: Müller, O., Denkm. d. alt. K. II 13, 140 =
Elite ceramogr. 2, 42, s. Preller-Robert, Griech. Mythol. i, 243. Bie,
Die Musen in d. ant. Kunst. Alcaeus frg. 2 B.: Apoll von einem
Schwanengespann gezogen v. d. Hyperboreern nach Delphi. Euripid.
Iph. Taur. 11 04: ev&a KVKVog (xelwöbg Movaatg ^s^ansvei. Callimachus
hymn. in Del. 251: iTtrjSLßai' ös loieirj Movöaoiv OQvid'eg, aoidoTazoL
7C6Ter}vCov. Stephani a. a. O. 36, A. i — 2. Artemid, onirocr. 2, 20:
KVKVog avöga Otj^cdvei, (iovGikov ymI avrrjv ttjv fiov6L}ii]v. nai ra KQVTttu
iXiyyßi öia xb y^Qäfia.
24) (zu S. 858.) Zugleich öffnete er dem Volke die Bäder.
Cass. Dio 54, 25: Tc5 ts öi'jfxco tcqoiym ta xe Xovxqcc ymI xovg KOVQeag
25) (zu S. 859.) Es waren die Spiele, die man in Rom bald
nach der Abreise des Kaisers böser Vorzeichen wegen gelobt hatte.
Cass. Dio 54, IQ. C. I. L. VI 386 (a. 741/13): [p. quinctilius — ]
Varus I [ludos votivos pr]o reditu | [imp. caes. div]i f. Augusti | [iovi
o. mjaximo fecit | [cum ti. Claudio ner]one conlega [ex s.] c. Die
Nachstellung vom Namen des Tiberius ist allerdings sehr auffallend,
wenn beide CoUegen wirklich zusammen Votivspiele gegeben haben.
26) (zu S. 859.) Da Augustus am 4. Juli 741/13 heimkehrte, so
muss die Ankunft des Agrippa in die letzte Hälfte desselben Jahres
gesetzt werden und zwar wahrscheinlich in den Herbst; denn als der
Winter anfing {xov letfiavog [z J. 742/12] .... ivsöxrjKoxog Cassius
Dio 54, 28), brach Agrippa schon wieder auf, um die Pannonier zu
unterwerfen, s. Fischer, R., Zeittaf. S. 408; vgl. jedoch Voigt a. a. O.
S. 144.
27) (zu S. 859.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 30 — i: [K]al xam^g
avxrjg TTjg ccqxV? (sc. xfjg öi]}iCiQ-/^t%tjg) GvvdQxovra [avr'\bg ccTtb rfjg 6vv-
Klrixov n\Ev]xä%Lg aixipag \ßl\aßov. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2 S. 11 60.
Sueton. Aug. 27: Tribuniciam potestatem perpetuam recepit, in qua
semel atque iterum per singula lustra coUegam sibi cooptavit. Vgl.
den Vorschlag von INIommsen, Mon. Anc. ed. M.^ p- 3I) cler vielleicht
nicht nothwendig ist, wenn man semel atque iterum allgemeiner fasst
in dem Sinne von zu „wiederholten Malen". Die tribunicia potestas
wird in den Inschriften gelegentlich erwähnt C. I. L. II 474. III 494-
33*
eo4 VIII. 7. Heimkehr beider Herrscher.
VI 877. Ephem. epigr. 8 p. 229: [imp. caesare] Augusto et M. A[gTip]pa
tribunic. potestate. Das zweite Quinquennium seiner tribunicischen
Gewalt wird nur in einer sehr verstümmelten Inschrift des Albaner-
berges C. I. L. XIV 2230 erwähnt.
28) (zu S. 859.) Cass. Dio 54, 28 (a. 741/13): y.av xovko xov
^Ay^iitnav ix rf]g 2vQlag iXd'ovra rfj re örj^aQ'jiin^ eE,ov6La avd'ig ig akXa
h'rri nivxe iueyaXvve Kai ig rrjv Havvovlav TtolefiTjöeiovaccv ih,in£^nE,
(ist^ov avrä räv eKaöra'/^od'i e'^co TTjg ^Ixaktag ccQiovxoiv iG^yGai, imxQSipag.
29) (zu S. 860.) Plin. n. h. 7. 8, 46: (M. Agrippa) quinquagesimo
uno raptus anno in tormentis adulteriorum coniugis socerique prae-
gravi servitio.
30) (zu S. 860.) Cass. Dio 54, 28 (742/12): (Agrippa) iv Ka^-
%avia ysvo^evog ivoGrjGsv. nv&o^evog Sh xovxo 6 Avyovßxog i^xv^e 6a
iv TOig TIctva&r]vccioig OTtkofia^iag ayavag xü xmv ncdöcov ovofiaxL xi^Eig)
i'^aQ^ri&rj, y.al KuxaXaßav avxov xe'&vrjnöxa eg xs xb uGxv xo ßw^ia avxov
iöend^LöE y.al iv xfj ayoQa TtQoe&yjKE, xov xe koyov xbv in avxov iins,
TtaQanixaßfid xi TtQo xov vexqov naqaxuvag. Livius per. 136: Agrippa
Caesaris gener mortuus - — — est. Vgl. Velleius 2, 96.
31) (zu S. 860.) Der Halley'sche Komet. Augustus mag nicht
lange nach dem 2t,. März nach Campanien gekommen sein. Damals
muss der Komet schon gesehen sein, den Cassius Dio unter den Vor-
zeichen vor dem Tode des Agrippa erwähnt. lul. Obsequens c. 131:
fax caelestis a meridiano ad septentrionem extenta luci diurnae si-
milem nocte fecit. Cass. Dio 54, 29 (742/12): 6 no^i^xrjg — — im
TCoXlag TjiiSQag vnsQ avxov xov aöxEog aicoQrj&slg ig ka^Ttuöag duXv&i],
Pingr6, Com^tographie i, 280, setzt diesen Kometen fälschlich in's J. i i
V. Chr. Es ist derselbe Komet, den chinesische Annalen unter dem
26. August d. J. 12 V. Chr. erwähnen (vgl. Williams, J., Observations
of comets from B. C. 611 to A. D. 1640 extracted from the Chinese
annals, London 1871, p. 9). Nach dem Ausdruck des Cass. Dio
muss der Lauf des Kometen ein sehr langsamer gewesen sein; ob
es aber möglich war, dass ein Komet, der im Frühjahr (vor dem Tode
des Agrippa) in Italien sichtbar wurde, erst im August von den Chi-
nesen bemerkt wurde, ist schwer zu entscheiden. Allein die Differenz
des Monats darf uns nicht abhalten, den Kometen beim Tode des
Agrippa mit dem von den Chinesen gesehenen zu identificiren ; sie
erklärt sich durch ungenaue Datirung sei es der chinesischen Annalisten,
sei es ihrer abendländischen Bearbeiter. Ausserdem wäre es denkbar,
dass der Komet im Anfang des Jahres sichtbar wurde, dann aber
hinter der Sonne verschwand und erst später zum zweiten Male auf-
tauchte. Die Historiker des einen Volkes konnten also die erste, die
eines anderen Volkes aber recht wohl nur die zweite Erscheinung
VIII. 7- Heimkehr beider Herrscher. cqc
notirl haben. Nach Pingre i p. 281 wollte Struyk diesen Kometen
mit dem vom J. 1661 n. Chr. identificiren. Richtiger hat Halley die
Bahn dieses Kometen berechnet, der 1456, 1531, 1607, 1682, also
nach Perioden von 76 Jahren, gesehen wurde. Ueber diesen berühmten
Halley'schen Kometen (vor dem Tode des Agrippa) s. Wolf, Gesch.
der Astronomie, München 1877, S. 705.
;^2) (zu S. 861.) Dichter wie Manilius astronora. i, 795 — 8 haben
den Agrippa unter die Sterne versetzt; seine Zeitgenossen nennen ihn
gelegentlich '^•edg noch bei seinen Lebzeiten; aber eine wirkliche Ver-
götterung des Agrippa ist niemals erfolgt.
;i^) (zu S. 861.) O. Richter meinte, die Leichenreden für Mit-
glieder des kaiserlichen Hauses, wie hier für Agrippa, seien in der halb-
runden Nische an der Vorderseite des Caesartempels gehalten; da-
gegen wendet sich Hülsen, Topogr. Jahresber. in d. Mittheil. d. Rom.
Inst. 4, i88g, 243; dass ausserdem noch Gesetzesvorschläge hier be-
gründet wurden (Frontin. d. aq. 102), spricht nicht dagegen.
34) (zu S. 861.) Cass. Dio 54, 28: r6v re Xoyov rbv in ai}xov
(Agrippa) dne^ TtaganiraGfiu n ttqo tov vbkqov naqazdvag. otcsq eya
liev ovK oiöa diä xi eTtoCrjöev, el'Qrjtai 6a oficoj rotg fiev ort UQ'/^ieQf.cog
ijv,' TOig ös uxL xcc züv xt^rjx&v l'TtQaxxav, ovk OQ-d^ag cpQovovßLv' ovxs
yaQ rc5 ccQiiiQeco aTteiQ-ijxcit, vekqov OQäv ovxs tc5 xifirixi], nXrjv av xb xe-
kog xaig aitoyQdcpcdg (.liXlrj iTta^eiv. Zur Zeit des Cassius Dio verstand
man also schon nicht mehr den Sinn der Handlung; aber das neu ge-
fundene Fragment der Lex Narbonensis (C.I. L. Xn6o38) ist der beste
Beweis für die Auffassung der Zeit des Augustus, welche das Heilige
von dem Todten zu trennen suchte; dort heisst es von der Gattin
des Flamen: neve invita iurato neve corpus hominis mor[tui attingitoj.
35) (zu S. 861.) Cass. Dio 54, 28: (Augustus) x-iiv sxcpOQccv avxov
iv TCO xqÖtio) iv « x«t avxbg (lexa xavxa £'^'r]vi%d'ri inoLijöaxo, Kcd avxbv
Kai ev xü eavxov fivrjiislo} ed'axlte, aaixoi- i'dcov iv reo Aqslio nsöüo ka-
ßövxa. Ueber das Caerimoniell bei der Bestattung des Augustus s.
Sueton. Aug. 100.
36) (zu S. 861.) Cass. Dio 54, 2g: (Augustus) avxbg xag fiovo-
fia^iotg öiexeXeGev. TioXlänig da %al ccrtovxog avxov iiioiovvxo. 55, 8 (747/7):
Kccv xovx(o Kai aTCLxa(pL0L £7tl x(p Ayqimta OTtkofiay^iai, cpaiuv aG&rjxa x&v
xa ukkcov Tikrju xov AvyovGxov Kai avx&v xcbv vtäcov avxov kaßovxav^
Kai avbg n^bg ava oial nkawvcov TtQog l'ßovg, iv xoig EaitxoLg öia . . . xi]v
TtQbg xbv ^Ayqimtav xifirjv. Pascal, C, I ludi funebri romani, s, Rendi-
conti d. accad. d. Lincei cl. mor. stör, e filol. V 3, 1894, p. 291.
37) (zu S. 861.) Augustus trat die Erbschaft des Agrippa an,
muss aber einen Theil des Vermögens seinen Adoptivsöhnen Gaius
CQÖ VIII. 7. Heimkehr beider Herrscher.
und Lucius, einen Theil dem Agrippa Postumus überlassen haben,
dessen Vermögen im Jahre 760/7 dem Aerarium überwiesen wurde.
38) (zu S. 861.) Die Gärten des Agrippa s. Cass. Dio 54, 29.
Ovid. Pont. I, 8, 38. Martial. epigr. i, 109: Vipsaniae laurus be-
zieht sich auf die Porticus des Agrippa. Borghesi, Oeuvr. 7 (2), 147.
de Vit, Onomasticon s. v. horti p. 434. I. IMüller's Handbuch der cl.
Alt. 3 , 90 1 — 2 ; nicht zu verwechseln mit den horti Agrippinae in
der Gegend des Vaticans.
39) (zu S. 861.) Ueber das Geldgeschenk für die Bürger s.
IMon. Ancyranum ed. M.^ p. 61. Mommsen me'int, es sei die fünfte
der grossartigen Spenden des Augustus; es bleibt aber der Zweifel,
ob Augustus diese Spende, die, wie er selbst behauptete, im Testa-
ment des Agrippa vorgeschrieben war, unter seinen eigenen Spenden
mit aufführen durfte, da doch nach der offiziellen Auffassung nicht
Augustus, sondern Agrippa der Geber war. Cass. Dio 54, 39: (Aug.)
xcO"' enaxbv öga'/^fiag rä 6r]aco ag xccl ekelvov '/.eXevGuirog diivsiiiev.
Augustus war ebenso verpflichtet, diese Summe auszuzahlen, wie die
Legate irgend einer Erbschaft, die er antrat. Desshalb, meine ich,
dürfen wir im jNIonumentum Ancyranum gar keine Erwähnung der-
selben suchen. Die fünfte Spende, von der Augustus redet, ist jlso
das congiarium (C. L L. IX 5289) für das Volk gewesen, durch welches
der Kaiser 742/12 seine Erhebung zum Pontifex maximus feierte.
Wegen der Münze am Schluss des Capitels s. S. 498 A. 15.
Neuntes Buch.
Aufbau und Ausbau.
I. Capitel.
Religion.
Vorbemerkung: s. Sallet, Ztschr. f. Num. 4, 1877, S. 136.
Eine der seltenen Goldmünzen die der Senat kurz nach Caesar's Er-
mordung hat prägen lassen. Beschreibung der Vorderseite s. u. A. 1 1
u. I S. 870, am Rande: P. Clodius M • f • Illlvir a • p • f ; ß: die-
selbe Umschrift, eine langbekleidete geflügelte Victoria mit Schild
und Siegeskranz setzt den rechten Fuss auf die Kugel , davor der-
selbe Vogel.
i) (zu S. 865.) Ausser Preller, Rom. Mythologie vgl. Krahner, L.,
Zur Geschichte d. Verfalls d. röm. Staatsreligion bis auf Augustus,
Halle 1837. Boissier, Gaston, La reiigion rom. d'Auguste aux
Antonius i. 2., IL ^d. Paris 1878. Duruy, Formation d'une reiigion
officielle dans l'empire rom., Compt. rend. de l'acad. Paris. 1880
p. 328. Mommsen, D. Religionsfrevel nach röm. Recht, s. v. Sybel's
Histor. Ztschr. 64, 1890, S. 389; vgl. S.-B. d. Berl. Akad. 1889
S. ^s- '^'- Domaszewski, Die Religion des römischen Heeres, West-
deutsche Ztschr. 14, 1895, S. I — 121. Von Zeitgenossen des Augustus,
die sich vielleicht auf dessen Anregung mit diesem Gegenstande be-
schäftigt haben, nenne ich Trebatius, den hochgeachteten Gönner des
Horaz. Porphyrion zu Horat. satir. 2, i (ed. Hauthal 2 p. 200): hie
est Trebatius qui locum obtinuit inter poetas (?) et aUquot hbros de
iure civili composuit et de religionibus novem.
2) (zu S. 866.) Polyb. 6, 56, 6: MsyL6ry]v öe [lot öoksI diaq^OQuv
tyßiv t6 'PafiaLcov itolkiv^a TiQog ßeXrbOv iv Trj ne^l ■ö'fcov diah^ipei.
YMi ^OL SoKBi To TtdQDi, xoiq cikXoLg av&Q(07tot,g 6vsLÖt^6(isvoVy rovro övvey^etv
ra 'Pa^aicov 7tQÜyj.iara, Xeyco 6s rijv ösiGidai^oviav — — — — —
ETtEi 6e Ttäv -KXfi^ög iöTcv eXacpQOv Kai TiXiiQeg ETtt&vfitcbv TtaQavo^ico^',
ooyvjg aXoyov, d'viiov ßiaiov^ XeiTtevat, roig äSriXoig (poßoi-g xaJ rrj roiccvrr]
iQayaöCa rci ttA^Otj GvviiHV.
co8 IX. I. Religion.
3) (zu S. 866.) Sueton. Aug. 28: Quam voluntatem — — quo-
dara etiam edicto his verbis testatus est: Ita mihi salvam ac sospitem
rem p. sistere in sua sede liceat, atque eius rei fructum percipere,
quem peto, ut optimi Status auctor dicar, et moriens ut feram me-
cum spem, mansura in vestigio suo fundamenta rei p. quae iecero,
4) (zu S. 867.) Babelon, i, 153. Priesterliche Abzeichen (sim-
pulum, lituus, Dreifuss und patera) abgebildet: Imp. Caesar Aug.
cos XI. Ueber die Münzen des Augustus mit priesterlichen Attri-
buten s. Mon. Ancyran. ed. M.^ p. ^2 — ^^.
5) (zu S. 867.) Monum. Ancj-ran. ed. M.- p. 32 (vgl. die Anm.):
'AQ')(^ieQevg, avyovQ^ tG)v öe^anivTe ccvÖqcöv rav isqotioi&v, r&i' e%xa av-
8q&v ItQonomv^ a[ß{]\(pog aqovccXig^ ercuQog TiTiog, cpririäXig. Auf dem
Bogen von Pavia C. I. L. V 6416 hiess er pontif • raaxim • pater
patriae aug • XV vir s • f ■ Vllvir epulon(um). Seine Stelle im Collegium
der Arvalen wurde neu besetzt am 15. Dec. d. J. 14 n. Chr., s. Henzen's
Acta fratr. Arval. p. XXX. Augustus als Priester vgl. BernouUi,
R. Iconogr. 2, i S. 31 = Visconti, Mus. Pio-Clementino 2 <(pl. 46^.
Matz-v. Duhn, Antike Bildw. in Rom, Leipzig 1881, No. 1795 (Pal.
Colonna). Hübner, Ant. Bildwerke von Madrid No. 78.
6) (zu S. 867.) D. Collegium der XVviri hatte 737/17 mindestens
21 Mitglieder, vielleicht mehr (Mommsen, Monum. Antic?ii i, i8gi,
630). Nach Cass. Dio 51, 20 erhielt der Kaiser 725/29 die Erlaubniss,
öffentliche Priester über die Zahl zu ernennen {le^iag re ccmbv xal
VTtSQ xov a^tO'jtidv, oöovg ccv ael i&eXrjGrj, aiQstö&ca 7tQ06'/.are6T)]6avTo).
Auch das Arvalcolleg hatte überzählige INIitglieder, s. Henzen's Aus-
gabe p. in.
7) (zu S. 867.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 45: [pontifjex maximus
ne fierem in vivi [c]onle[gae locum populo id sacejrdotium deferente
mihi, quod pater meu[s habuit, recusavi. Cepi id] sacerdotium aliquod
post annos eo mor[tuo qui civilis motus ojccasione occupaverat, cuncta
ex Italia [ad comitia mea .... tanta mujltitudine, quanta Romae
nun[q]uam [antea fuisse fertur, coeunte] P. Sulpicio C. Valgio con-
sulibu[s], C. I. L. P p. 311: 6. März. Sueton. Aug. 31: pontiticatum
maximum, quem numquam vivo Lepido auferre sustinuerat, mortuo
deraum recepit. S. o. S. 9 A. 11.
8) (zu S. 867.) De pontificatu maximo et sacerdotiis Augustorum:
Eckhel, Doctr. num. 8, 380. De la Bastie, Du souverain pontificat
des empereurs rom. , s. Mem. d. l'academ. d. inscr. et b. 1. vol. 14
u. 15. Habel, P., De pontificum rom. inde ab Auguste usque ad
Aurelianum condicione publica 1888 p. 3. Mommsen, Der kaiser-
liche Oberpontificat, s. v. Sallet's Ztschr. f. Numism. 1874 S. 238 — 44.
Cf. C. I. ].. I- p. 233 (311 vgl. IX 5289. 6. :März a. 742,12): [prid.
IX. I. Religion. 50Q
non inart. [imp. Caes]ar • pontif . maxim . cre[atus est] ide]m
congiarium • populo • [dedit] — — , vgl. d. Anm. Monum. Anc. ed.
M,^ p. 6i. Aug. als pontifex max. s. BernouUi, R. Iconogr. 2 S. 31
No. 18, Heibig, Führer i S. 242. Auf Münzen des Augustus ist
die Erwähnung des Oberpontificates selten. Monum. Ancyr. ed. M.^
p. 58: tribunicia potestate duodecimum quadringenos nummos tertium
viritim dedi. Cass. Dio 54, 2g. losephus antiq. 16, 4, 5. Leake,
Num. Hell. Asiat. Gr. p. 15 (Antiochia): ''Aq^uqu Kcäaaqi \ ^^eßaöxü
(Kopf des Augustus); R 'AQiUQcaiY.ov ^AvzLo\iHg ZK (27) = 4 v. Chr.
Inschriften mit dem Titel pontifex maximus ohne p. p. C. I. L. X 7463
(Haluntium) : Augusto • divi • f | pontif • max | municipium. VI 875
(a. 742 — 48): [imp. Caesari divi f. Au]gusto ponti[fici | maximo impe-
ratori . . .] cos XI ■ tribun[icia | potest • auguri XVviro sac] fac •
Vllviro [epul.]. VI 3746 („litt, optim."): [imp ■ Caesa]r di[vi fil | Aug.
pontifjex [maximus] | ///V ■ tr[ib • pot.]. VI 3747: imp. C[aesari divi
f] I Aug[usto cos . . .] ! trib [pot • pont • max] | pieps [urbana XXXV
tribuum]. Vgl. Mittheil. d. Rom. Inst. 3, 1888, S. go [auf Vespasian
bezogen]. Inscr, Helv. ed. Mommsen n. 15 (742/12 — 7486 S. Mau-
rice) : //mp • Caesa// j divi • f • Augusto | [c]os • XI • tribun • potest ,
[p]ontifi[ci] maxi// | Nantu[ate]s patron. C. I. L. X 805 (Pompei,
a. 742): [imp ■ Ca]esa[ri divi] f . Aug • pon[t • max| | [imp ■ viii] •
cos [. . .] trib • potest • [X . . .] | s • soc • 1 • [Agajtho • Phi// | s • Dio-
gene[s] D • Cap[rasius | [c]um • suis • orn • d • s • p • f • idemq//. XIV
35g5: Imp • Caesari | divi • f • Augusto | pontif • maxim j S • P • Q •
Caeres. XIV 4210 (Mons Alban.). X 8035 (Aleria, 742 12 — 745/g).
VI 701 — 2 (744/10), s. o. 11 S. 240 A. II. Bullettino comunale d,
Roma 1888, 16 (7) m. Tafel (744/10 Esquilin). VI 457 = Eph.
ep. 3 p. 2g5 no. 121 (745/g), s. o. S. 281 — 82 A. 22. Vgl. C. I. L.
456 — 58. Lanciani, Pagan and Christian Rome p. 34: The shrine
and altar of Mercurius (a. 744/10). C. I. L. V 7231 (745/g — 746/8,
Arcus Segusianus). XII 136 (Sitten): [im]p • Caesari • Divi f | [a]u-
gusto • cos • XI I [t]ribunicia potestate XVI (745/g — 746/8) | [pa]tri •
patriae | [pont]ifici • maximo | [civ]itas Sedunorum j patrono. (Pat. patr.
schon vor 752, cf. X 823. Cass. Dio 55, 10.) V 76g6 (Augusta Ba-
gienorum) : Imp • Caesari | divi ■ f • Augusto | pontif • max • cos | XII •
trib • pot • XV//'' urbani (74g/5 — 750/4). XI 3040 (prope Viterbum,
751/3). II 4g3i (Viae Tarrac, 746/8 — 747/7). V 7817 (Tropaea
Aug.). 11 3827 (Sagunt, 445/g — 446/8, nur pontifex). Vgl. das
Schema der südgallischen Meilensteine. C. I. L. XIV 5444 cf. 5450:
Imp ■ Caesar divi f • Aug • pontif • maxumus • cos XII cos • designat •
XIII imp • XIIII tribunicia potestate XX. Vgl. die Zusammenstellung
von Cicotti, in Ruggiero's Dizion. epigr. Augustus, S.-A. p. 38.
cjO IX. I. Religion.
Die. Griechen sind mit den staatsrechtlichen Titeln der Römer weniger
genau, vgl. jedoch C. I. G. 2691 (Mylassa), 5136 (Cyrenae). Auch
in der von mir behandelten Inschrift von Ilion (s. Rhein. Mus. N. F. 45
S. 619) heisst es Esßaßvov aopegea {y^2/i2 — 743/11).
9) (zu S. 868.) Jordan, Forma urb. Romae t. III 21: [rjegia.
Ovid. trist. 3, i, 30: hie fuit antiqui regia parva Numae. Die Lit-
teratur über die Regia und den Plan s. u. Cap. 6 (Bauten). Notizie
d. scavi 1882 p. 226: della Regia. Bericht über die Ausgrabungen
und Geschichte des Gebäudes, Jordan, Topogr. d. St. Rom i, 2 (1885)
S. 301. Hülsen, Die Regia, Jahrb. d. D, Arch. Instituts 4, i88g,
S. 228, m. Plan S. 247. Dass Augustus sich einen Theil der Regia
für die Amtshandlungen reservirte, zeigt einer seiner Briefe, Sueton.
Aug. 76: Dum lectica ex Regia domum redeo, panis unciam cum
paucis acinis uvae duracinae comedi.
10) (zu S. 868.) Becker, Rom. Topogr. 227 u. 236. Vesta
Palatina s. Mdlanges d'arch. et d'hist. 9, 1889, 197 <;Taf. V).
Gazette archeol. 14, 1888, p. 151. CLL. P p. 317 (28. Apr.):
Feriae ex s. c. quod eo die [aediculja et fara] Vestae in domo imp.
Caesaris Augu[sti po]ntif(icis) ma[ximi] dedicatast Quirinio et Valgio
cos. (742/12); vgl. Cass. Dio 54, 27. Ovid. fast. 4, 949.
11) (zu S. 870.) Babelon I p. 164 Antonia No. 19: M. An-
tonius. Illvir r. p. c. (s. Kopf), R P. Clodius M. f. Illlvir. a. p. f.
(Genius m. den Attributen der verschiedenen Götter). Früher glaubte
man auf der Münze den Genius des Orients zu erkennen ; dagegen
erklärte sich mit Recht v. Sallet, Ztschr. f. Numismat. 4, 1877, 136.
Comment. Mommsen. p. 90 — 92.
12) (zu S. 870.) Jordan, De nom. Panthei, Ind. lectt. Regim.
1883 S. 4.
13) (zu S. 871.) Auguslin. de civitate dei 6, 9: Ipse Varro
commemorare et enuraerare deos coepit a conceptione hominis,
quorum numerum est exorsus a lano, eamque seriem perduxit usque
ad decrepiti hominis mortem deinde coepit deos alios osten-
dere, qui pertinerent non ad ipsum hominem, sed ad ea quae sunt
hominis, sicuti est victus atque vestitus.
14) (zu S. 871.) Augustin. de civ. dei 4, 31: Dicit etiam anti-
quos Romanos plus annos centum et septuaginta deos sine simulacro
coluisse.
15) (zu S. 872.) Waltzing, Les corporations romaines et la
charite, Louvain 1895, beruft sich auf Egger, Mem. de litt^rature
ancienne p. 357: Observations sur l'histoire du sentiment moral chez
les anciens. Allein hier muss irgend ein Versehen vorliegen. Neu-
IX. I. Religion. c i j
mann, J. K., Der römische Staat und die aligemeine Kirclie, Leipzig
i8go, I S. loi.
i6) (zu S. 873.) Cass. Dio 54, 24 (740/14): ot d' ayoQuvofioi
Ol KOVQOvXiot, ammövxEq trjv ccqyriv ort i^caßicov GcpiGi twv OQvid'av
ysvoiiivcov "jQrjvro, civ&ig avcrjv 16,03 rav Ttcaqmv iu eriga ixKlrjötcc
avekaßov.
17) (zu S. 873.) Hecker, R., De Apollinis ap. Romanos cuitu
p. 35. Apoliocult d. Aug.: Revue beige de numismat. 1885 p. 55 — 67.
Pascal, C, II culto di Apollo in Roma nel secolo di Augusto, Bul-
lettino d. comm. comunale d. Roma 1894 p. 52 — 88. 1. G. Sept. 36
(Megara): Movoäu kuI ^eov KcdöaQog \ nal AvroxQcciOQog Kc<i6c<QOs\d'sov
VLOV Seßaazoi) \ 'ATtokkcovog Movöeiov. Servius z. Verg. Aen. 10, 316:
Caesarum familia sacra retinebat Apollinis quae et ipsa publica videntur
fuisse. BuUett. raunicipale d. Roma i p. 161: Apollini genioque
Augusti Caesaris, vgl. Paciaudi, Puteus sacer agri Bononiensis com-
mentario illustr., Roma 1761.
18) (zu S. 873.) Ovid. trist. 3, i, 42: quia Leucadio semper
amata deo est; s. den Hymus auf den actischen Apollo S. 497 A. 9.
19) (zu S. 873.) C. I. L. X 403: (Volcei) lovi • Conservatori 1
et • Marti • Ultori | ordo ■ populusque • Volceianus.
20) (zu S. 873.) In den Jahren 725/29 — 729/25 Avurde in Nicaea
ein Temenos dem TjQtog 'lovXiog geweiht (Cass. Dio 51, 20) mit einer
Reiterstatue wahrscheinlich ähnlich der römischen, s. Blanchet, Monnaie
inedite de Nicee avec 1' InTtog ßQOTonovg, Revue numism. frani,-.
1894, 391.
21) zu S, 873.) Ueber die Verehrung des regierenden Kaisers
s. o. I S. 466 ff.
22) (zu S. 873.) Bardt, Die Priester der vier gross, CoUegien aus
röm. republ. Zeit S. 37: ,, kaum einer der bedeutenden Namen
aus den späteren Jahrhunderten der Republik fehlt darin. Verdienste
aller Art, Auszeichnung auf dem Forum wie auf dem Schlachtfelde,
vor allen Dingen aber vornehme Geburt eröffneten den Zutritt zu den
erlauchten Körperschaften."
2^) (zu S. 874.) Als lupercus Fabianus wird ein Kriegstribun
Q. Veturius Q. f. Pexsus bezeichnet C. I. L. XI 3025 („litt. I saec").
Habel, A. P., De pontificum romanorum inde ab Augusto usque ad
Aurelianum condicione publica, Breslau 1888.
24) (zu S. 874.) Livius 4, 12 nennt den Augustus templorum
omnium conditorem ac restitutorem.
25) (zu S. 874.) Dass Augustus das Ansehn und die äusseren
Ehren der Priester nicht nur in Rom, sondern auch in der Provinz
zu vergrössern bemüht war, zeigen die genauen Bestimmungen für den
ci2 IX. I. Religion.
Flamen von Narbo (C. I. L. XII 6038). Sueton. Aug. 31: Sacer-
dotum et numerum et dignitatem sed et commoda auxit, praecipue
Vestalium virginum. Cumque in demortuae locum aliam capi opor-
teret, ambirentque multi ne filias in sortem darent, adiuravit, si cuius-
quam neptium suarum competeret aetas, oblaturum se fuisse eam.
c. 44: Virginibus Vestalibus locum in theatro separatim contra prae-
toris tribunal dedit. Sueton. Aug. 3 1 : Nonnulla etiam ex antiquis
caerimoniis paulatim abolita restituit, ut Salutis auguriura, Diale
flaminium, sacrum Lupereale, ludos Saeculares et Compitalicios. Lu-
percalibus vetuit currere imberbes; item Saecularibus ludis iuvenes
utriusque sexus prohibuit ullum nocturnum spectaculum frequentare
nisi cum aliquo maiore natu propinquorum. Compitales Lares ornari
bis anno instituit vernis floribus et aestivis.
26) (zu S. 874.) Livius 5, 52, 13: Flamini Diali noctem unam
manere extra urbem nefas est. Plutarch. quaest. rom. 113: TOig [eQSvai
Tovroig ccQiYjv ovk icpstro Xaßetv ovde ^exel&elv. Tac, ann. S> 7^ (--
n. Chr.): (Tiberius) recitavit — decretum pontificum, quotiens [non]
valitudo adversa flaminem Dialem incessisset, ut pontificis maximi
arbitrio plus quam binoctium abesset, dum ne diebus publici sacri-
ficii neu saepius quam bis eundem in annum; quae principe Augusto
constituta satis ostendebant annuam absentiam et provinciarum ad-
ministrationem Dialibus non concedi. Cass. Dio 54, 36 (743/11): nccv
Tü5 avrco rovrco %QÖvio ote UQEvg rov ^ibg TtQ&roi' f-iera xov Mtoovlccv
Ein Sp. Turranius Proculus als flamen Dialis, aber wohl kaum
als der stadtrömische, wird in einer kaiserlichen Inschrift erwähnt:
Mittheil. d. Rom. Institutes i, 1886, 121—22 (Laurentum); vgl. Ar-
chaeol. Ztg. 1885, S. 160. C. I. L. X 10797.
27) (zu S. 875.) Willmanns, Exempla 539: Quei äpice insigne
dialis — flaminis gesistei.
28) (zu S. 875.) S. Marquardt-Wissowa, R. St.-V. 3, 336.
29) (zu S. 875.) Lex lulia municipalis (C. I. L. P p. 121) Z. 62:
Quibus diebus virgines Vestales, re[gem] sacrorum, flamines plostreis
in urbe sacrorum publicorum P. R. caussa vehi oportebit — — .
30) (zu S. 876.) Cass. Dio 54, 24 (a. 740/14): ij te öroa 7)
IlccvXsiog inavd'rj^ %al t6 tvvq an avzfjg Tt^og t6 'Eöxicclov ä(pLKSzo wßzs
xal xcc iSQcc k'g xe xb TtaXdxiov vtto xav akkcov aemaQd^ivoiv {rj yaQ
TtQSOßsvovöa avxCov Ezexvq)Xcoxo) avaKO^Lß&fivai %al ig t7JV xov UQmg
xov Jiog oi%iav xs&fjvat. Als eine Nachfolgerin dieser Obervestalin
können wir die oben erwähnte Occia ansehen.
31) (zu S. 876.) Lanciani, R., Ancient Rome p. 134 — 177:
The house of the Vestals, s. o. Regia S. 510 A. 9.
IX. 1. Religion. c j -j
;^2) (zu S, 876.) Cichorius, Rom u. Mytilene S, 35: Evya-
qiGX'fiGciL — — zaig iSQrjatg rfjg 'Ea[ti'\ag.
;^;i) (zu S. 876.) Festus p. 317*: Statae matris simulacrum in
foro colebatur. Postquam id Cotta stravit — — magna pars populi
in suos quique vicos rettulerunt eius deae cultum. Stata Mater
= Vesta (Marini, Atti p. 379.) Egger, Ex, des bist. d'Aug. Appen-
dice II. C. I. L. III 500 u. 7256 (Kato-Achaia) : M. Lollius | Epi-
nicus I aed. vovit | Ilvir | dec. decr | Statae matr[i] | de sua pecun j
posuit I sacrum. Lebas-Wadd., Voyage II i No. 363. C. I. L. VI
765 (In Marsis) : Statae • matri sac | Q • Petronius • Q • 1 • Pantheus
mag • vici • anni [xviiii] | Germanico • Caesare | C Visellio • Varrone
cos (a. 12 p. Chr.). VI 763 = Orelli 1386: Statae • matri ■ sac | Q •
Coelius • Q • l ' Apollonides | mag • vici | D • Laelio • Balb | C • Antistio •
Vet. cos (a. 747). VI 761 (vgl. 766): Germanico • Caesare | C ■ Fonteio
[capjitone | cos (a. 12 p C.) k • [i]an | Statae • Fortunae • Aug | sacr !
Sex • Fonteius • D • 1 • Trophimus | Cn • Pompeius • Cn • 1 • Nicephor
mag ■ vici | Sandaliari • reg | IUI • anni • XVIII | d ■ d. VI 762: Statae
matri Stabilio Hb • fac • coer. VI 764 = Orelli 1388: Statae matri
Aug. I magistri anni secundi | C. Duronius Saturninus | Cn. Campa-
nius Logus | Q. Licinius Tychius | Q. Caefatius Diadumenus. VI
766 = Orelli 1387: Statae matri | Aug. sacrum | mag. reg. VII |
vico Minervi | anni L | Ap. Arrenus Appianus | C. Cornelius Eutychus |
Sex. Plotius Quartio | C. Vibius Phylades j Dedicata est | XVII k.
Sep. I lustratione. VI 802 : Volcano • Quieto • Augusto | et Statae •
matri • Augustae | sacrum | P • Pinarius • Thiasus • et • | M • Rabutius •
Berullus • | mag • vici • armilustri ■ anni • V. VI 975 (a. 136): vicus
Statae Siccianae vicus Statae Valerianae. VI 19806: lulia Statia,
XI 3321 (Forum Cassii): Statae Augustae | matri sacrum | Opicemia
Q ■ 1 I Acris • posuit. Vgl. Marini, Atti de' frat. Arv. 37g. Garucci,
Bull. arch. Nap. 185g, p. 163, 64.
34) (zu S. 877.) Marini, G. , Gli atti e monumenti de' fratelli
Arvali i. 2, Rom 1795. Henzen, Acta fratrum Arvalium, Berlin 1874,
mit Nachträgen Ephem. epigr. 2, 211; 8, 316. Marquardt-Wissowa
R. St.-V. 3, 447, u. Ruggiero Dizionario epigr. i , 682. Klügmann,
Philolog. 1869, 470. Scholl, Grenzboten 1869, II S. 481. Mommsen,
Grenzboten 1870, I S. 16 1 — 178.
35) (zu S. 877.) Hula, A., Arch. -epigr. Mitth. aus Oest. 17, 1891,
S. 2^; — , 1894, S. 67 — 80; dagegen Mommsen, Ephem. epigr. 8,
1892, p. 303; femer Hülsen a. a. O. p. 316.
36) (zu S. 878.) Augustus selbst frater Arvalis s, o. Mon. Anc.-
p. ;^i. Acta fr. Arv. zum 15. Dec. d. j. 14: [isdem consulibusj XVIII
k(alendas) lanuarias in regia [Cn. Corneli]us Cn. f. Lentulus augur
514
IX. I. Religion.
mag(ister) in locum Cn. [Pompeii Q. f. . . .] Pompeium augurem et
in locum imp(eratoris) [Caesaris] Augusti ll[[l!lil!IJI'IJJM'!IJJI. fratres Arvalis
[cooptavit etj ad sacra vocavit.
37) (zu S. 878.) Die Präsenzlisten der Arvalprotokolle weisen
die vornehmsten Namen auf, aber auch andere Inschriften bestätigen
diese Thatsache. In der Inschrift eines Sohnes des Germanicus
heisst es C. I. L. VI 913: — — sodali Titio, fratri Arvali, fetiali,
ebenso wie im Mon. Anc. (s. o.), nur dass die Reihenfolge der ein-
zelnen Priesterthümer eine etwas andere ist als beim Augustus.
38) (zu S. 878.) Cass. Dio 54, 20 (724/30): nlziGxov — —
Ol VTtSQTqö&r] oxL rag re nvXag rag tov lavov — — eKXeißai', Kai t6
olavtßficc tÖ Tf]g vyidccg inohjöav. (S. o. Sueton. Aug. 31.)
3g) (zu S. 878.) Cass. Dio 37, 24 (a. 691/63): (tÖ oicoviG^a ro
xijg vyLEiag) xovxo 81 ^avxsiag xig XQonog ißxl, nvGxiv xivcc tyav el
liriToinsL ßcplötv 6 d'sbg vyUiav tc5 dij/uco akfiGai,, cog ov^ oßwv öv ovös
ai'rrjßtv avxfjg, ttqIv 6V'}''/coQt]&7]vaL, yeviö&at. ymI ixelelxo v.ax k'xog i]
i]^iou^ iv r] (iijöev GxQaxoTTEÖov ixi'ixe im nöXe^ov iirjsi ^irjx uvxinaQE-
xdxxsxo Tiai firiTS ifidxexo. Augustus hatte diese Caerimonie gefeiert im
J, 725/29, vgl, Cass. Dio 51, 20; sie wurde erst 75 Jahre später
von Claudius wiederholt. Tac. ann. 12, 23: Salutis augurium quinque
et septuaginta annis omissum repeti ac deinde continuari placitum.
Preller, Rom. Mythol. ^ S. 601. Tac. ann. 4, 16: sicut Augustus
quaedam ex horrida illa antiquitate ad praesentem usum flexisset.
40) (zu S. 879.) Sueton. Aug. 2^: Vovit et magnos ludos lovi
Optimo Maximo si resp. in meliorem statum vertisset : quod factum
Cimbrico Marsicoque bello erat.
41) (zu S. 880.) Sueton. Aug. 31: Postquam vero pontificatum
maximum, quem numquam vivo Lepido auferre sustinuerat , mortuo
demum suscepit , quidquid fatidicorum librorum Graeci Latinique
generis nullis vel parum idoneis auctoribus vulgo ferebatur, supra
duo milia contracta undique cremavit ac solos retinuit Sibyllinos, hos
quoque dilectu habito, condiditque duobus foruUs auratis sub Palatini
Apollinis basi. Tac. ann. 6, 12: sanxisse Augustum, quem intra
diem ad praetorem urbanum deferrentur, neve habere privatim liceret.
Vgl. Diels , Sibyllinische Blätter. Bouche-Leclerque, Divination 4,
p. 308 u. 326.
42) (zu S. 880.) Marquardt-Wissowa, R. St.-V. 3 S. 355. Cass.
Dio 54, 17 (a. 736/18).
43) (zu S. 880.) Strabo 7, 7, 9 p. 327,
44) (zu S. 880.) Strabo 9, 3, 4 p. 418.
45) (zu S. 880.) Sueton. Aug. 93: Peregrinarum caerimoniarum
IX. I . Religion. c j c
sicut veteres ac praeceptas [receptas ?] reverentissirae coluit , ita ce-
teras contemptui habuit.
46) (zu S. 880,) Nebe, A., De mysteriorum Eleusiniorum tem-
pore et administratione publica: Dissertationes philol. Halenses 8,
1887, p. 67. S. o. S. 481 A. 9.
47) (zu S. 881.) S, Premier, Jahresbericht f. cl. Alth. 25, 1891,
S. 463 ff.
48) (zu S. 881.) Drexler, W., Der Isis- u. Sarapis-Cultus in
Kleinasien, Wiener Numismat. Ztschr. 21, 1889, S, i — 234 <(Taf.
I — 2)>. Lafaye, G. , Hist. du culte des divinites d'Alexandrie , Paris
1884. Marquardt-Wissowa, Rom. Staatsverw. 3 S. 78. Cass. Dio
47, 15. Becker, Rom. Topogr. S. 563.
49) (zu S. 881.) Cass. Dio 52, 30 (726/28): za ^ikv uoa tu
Atyvnxia ovk eösdi^ciro si'öco rov Tco^rjoiov. — 54» ^ (a. 733/21):
zd ZE UQa za Aiyvnziu insGiovza av&ig ig z6 ccGzv aveGzeikev , dTteimov
^i]Ö£va firjds iv zco TtQoaßzEico avzcc ivzbg oySoov rj^töraölov -jioleiv.
Auf einer sehr loyalen Inschrift v. J. 754/1 (Arch.-epigr. INIitth.
a. Oe. 1891 S. 78) wird die Isis auf eine Stufe gestellt mit den
römischen Gottheiten.
50) (zu S. 881.) Goehler, Hnr., De Matris Magnae apud Ro-
manos cultu: In.-Diss. v. Leipzig, Meissen 1886, p. 12.
51) (zu S. 882.) Ulpian. t. 22, 6: Deos heredes instituere non
possumus praeter — Matrem deorum Sipylenem, quae Smyrnae colitur.
52) (zu S. 882.) Plutarch. de sollert. animalium c. 23 = IV
p. 1 194 ed. D.
53) (zu S. 882.) Strabo 17, i, 38 p. 812.
54) (zu S. 883.) C. I. L. VI 14672. Man beachte, dass in
einer lateinischen Grabschrift die Aufklärung über die Phantasie-
gebilde des Hades griechisch ist. Wer nicht griechisch verstand, für
den waren diese Verse nicht geschrieben.
55) (zu S. 883.) Augustin. d. civit. Dei 8, 26: Varro dicit omnes
. . . mortuos existimari Manes Deos et probat per ea sacra, quae
Omnibus fere mortuis exhibentur.
56) (zu S. 883.) Santoro, B., II concetto dei „Dii Manes"
neir antichitä Romana, s. Rivista di filologia 17, 1888, p. i — 62.
Manes s. Röscher, Ausführl. Lex. d. Mythol. u. d. W. 2, Sp. 2316.
Becker, F., Die heidnische Weiheformel DM auf altchristl. Grabsteinen,
Gera 1881.
57) (zu S. 883.) Lares s. Röscher, Ausf. Lexicon d. Mythologie u.
d. W. mit (Litt^raturangaben zum Schluss) 2, Sp. 1897. de Vit, Ono-
masticon s. v. p. 42. C. I. L. I p. 393. Prell er-Jordan, Rom. Mytho-
logie (1883) 2, 108. Preuner, Ueber Vesta, Laren u. Genien, Philol.
cj5 I^' I- Religion.
24 S. 243. 356. Boissier, La religion rora., Paris 1878, i p. 141.
Vgl. Boissieu, Inscr. d. Lyon p. 48. Hertzberg, G. A. B., De diis
Romanor. patriis, s. de larum atque penatium tarn publ. quam privat,
religione et cultu, Hai. 1840. Jordan, De larum imaginibus atque
cultu , Bull. d. inst. arch. 1862 p. 300. — , Larum imagines
ineditae, Annali d. Inst. 54 p. 70 — 73. Reifferscheid, De larum pic-
turis Pompeianis, Bull. d. inst. arch. 1863 p. 121. Nissen, Templum
S. 147 — 148. Rohde, Psyche S. it^i. Plin. n. h. 36, 204: Ob id
Compitalia ludos laribus primum instituisse [Servium TuUium], vgl.
C. L L. 1^ p. 305. lan. 4: ludi compitales (comitialis cod.).
Einzelne Lararien: Aediculae larum s. Ruggiero, Dizionario epigr.
1, 183 u. d. W. Flouest, E., Deux steles de laraire, Bull, monumental
1885 no. 5 p. 554 — 62 (m. Abbild.^. Arch. Zeit. 12 S. 463. No-
tizia di due antichi lararii Romani , Monum. Annali BuUettino 1855
p. X. Autel de laraire decouvert a Nimes <^m. Abbild.)> s. Bull,
archeol. du comite des trav. bist, et scient., Paris 1887, p. 2656".
Notizie degli scavi 187g tav. 7. Lanciani, R., Larario della via dello
Statute, Notiz, degli scavi 1885 p. 154 — 55.' — , Ancient Rome igi :
Lararium discovered in the Via dello Statuto 1883. Visconti, Del
Larario et del Mitreo scop. nell' Esquilino, Bull. com. d. Roma 13,
1885, p. 27 <t. III — V>. Bull, comunale III 3, 1888, p. 221:
Un sacellocompitale. Lararium s. BuUettino comunale di Roma i8gi
p. 305; i8g2 p. 65. Mitth. d. röm. Inst. i8gi, 108.
58) (zu S. 883.) Italiens Museen sind voll von echten und
falschen Bronzestatuetten der Laren ; seltener sind die Reliefs von
Larenaltären, wie z. B. in der Sala delle Muse des Vatican und in
den Uffizien von Florenz, oder der neu gefundene Altar vici Aescleti
anni noni s. Mittheil. d. Röm. Instit. 4, i88g, S. 264 (mit Abbild,
u. Situationsplan). Larenaltar (Uffizien): Dütschke, Ant. Bildwerke 3
p. 120 u. 218. Larenaltar (Vatican): Visconti, Mus. Pioclement. 4 t. 45
p. 337. Röscher, Lex. d. Mythol. u. d. W. Lar 2, S. i8g5, f. 6=*— 6^
Altar. Vielleicht die grösste und beste Larenstatuette hat man in
einem Privathause auf dem Viminal gefunden, s. Bull, della comm.
arch. munic. i, 1872, p. 88 u. 300. Annali d. Inst. 1882 p. 71 — 72,
tav. d'agg. N. Ueber den künstlerischen Typus sagt Heibig, Führer
I S. 526: Die Stellung der Figur und die Anordnung des Gewandes
scheinen durch einen spätattischen Dionysostypus bestimmt. Vgl. im
Allg. Mourlot, F., Essai sur l'histoire de l'AugustaUt^, Paris i8g5,
p. 7 7 : Quel furent les rapports de l'Augustalite avec le culte des
Dieux Lares? «
5g) (zu S. 884.) Das ist der Gedankengang von Horat. epist.
2, I, 5f. : Romulus et Liber pater et cum Castore PoUux post ingentia
IX. 1. Religion. c j -^
facta deorum in templa recepti. Vergil. eclog. i, 6 ff . (vgl. Jahn, Po-
puläre Aufsätze S. 300): O Meliboee, deus nobis haec otia fecit. |
namque erit ille mihi semper deus, illius aram | saepe tener nostris ab
ovilibus imbuet agnus. | ille meas errare boves, ut cernis, et ipsum I
ludere quae vellem calamo permisit agresti.
60) (zu S. 884.) Vgl. Plutarch. Alex. 27: TlavTsg 01 civ&Qanoi
ßccaiX£vovrca vrcb 'd'sov' tö yaQ aq^ov iv «jckötoj nal K()arovv dsLOv iGxi.
61) (zu S. 884.) Ueber die göttliche Verehrung des Augustus
bei den Griechen s. o. II S. 252 — 5. A. ii&. Kaisercultus s. Hirsch-
feld, O., Kaisercultus, S.-B. d. Bed. Akad. 1888 S. 838 und Preller-
Jordan, Rom. Mythol. 2, 425. Mon. Anc. ed. M.^ p. 44: xo ov\oii\ä.
^ov awKXriTOV döy^oTi ivTtEQLekrjcpd-ir} fi[g rov^g aaXiiov v^vovg.
62) (zu S. 884.) Cass. Dio 51, 19 (724/30): xovg rs iSQiag y.al
rag leQEiag Iv rmg vtcIq ts rov 6{](iov %al zt]g ßovXi]g evxaig y.al vtiIq
SKSLVOV ofiOLCog svisßd-ai, Kai iv xoig GvGGLXiOLg ov^ ort rotg xotvotg
aXXci %cd toig idioig nccvrag avrcp GnevSeiv iyJXsvGav. c. 20: ig
Tovg vfivovg avtbv i'^ i'öov roig -^eoig iyyQacpsa&ai.
63) (zu S. 884.) Horat. epist. 2, i, 15 f. (m. d. Anmerkung von
Kiessling) : praesenti tibi maturos largimur honores | iurandasque tuum
per numen ponimus aras. Göttl. Ehren d. Aug. Mommsen, R. St.-R.
2"', 756 — 57. ,, Diese Aufnahme [in den öffentlichen Cultus] aber
ist, wie schon Ribbeck bemerkt hat, erfolgt bei der Umgestaltung des
Compitaliencultes , indem den beiden Lares Augusti in der Stadt
Rom von Staatswegen der Genius Augusti beigesellt ward." Mommsen,
Hermes 15, log.
64) (zu S. 885.) S. o. II S. 252 — 5 A. 30—40. Hirschfeld,
Kaisercultus, S.-B. der Berl. Akad. 1888 S. 833.
65) (zu S. 885.) Für den Norden haben wir keine Inschrift aus
der Zeit des Augustus, für die spätere Zeit sei verwiesen auf: Pais,
Suppl. Ital. C. I. L. V No. 745 (Comum): (Caecilius Secundus) tem-
[plum] aeternitati Romae et Augu[sti].
66) (zu S. 885.) Hirschfeld a. a. O. S. 838, der für die Einzel-
heiten die nöthigen Belege gibt, will die Thatsache etwas anders
begründen: [es] ,,ist zu beachten, dass sämmtliche italische Gemeinden,
in denen sich Priester oder Tempel des Augustus bei seinen Lebzeiten
bis jetzt nachweisen lassen, von ihm ausgeführte Colonien oder unter
seinem speziellen Schutze stehende Städte sind". Ihm ist dabei
die Inschrift von Tarracina, C. I. L. X 6305, entgangen, einer Stadt,
die sich weder dieser noch jener Klasse einfügen lässt.
67) (zu S. 885.) Ministri Mercurii Maiae postea Augusti
(Liste p. log) C. I. L. X 884: P • StalUus • Agatho | minister • d • d |
imp ■ Caesare • IX (729/25) \ // M ■ Silano • cos | [nojvatum • P • Alfeno •
Gardtbuusen, Augustus und soitie Zeit. II. 2. 34
51'
IX. 2. Nationale Traditionen.
P • Vinicio cos {j^iji) \ iussu | M • Pomponi • Marcelli | L • Valeri •
Flacci • d • V ■ i • d | L • Obelli • Lucretian[i] | [a. perenni merulini j d • v •
V • a • s • p • p •]. X 885—6 (cf. 887): M • Sittus • M • 1 • | Serapa |
Merc • Maiae sacrum • ex • d • d iussu | P • Rogi • P • f • Vari | M ■ Mel-
son[i] A • f • iter j d • v • i • [d] | N • Pacci • N • f • C[h]ilonis M • Ninni •
M •• Poll[ion] 1 d . V • V • a • s • p • p i M- Crasso • Cn • Lentulo [cos] (740/14).
Cf. 888-89. 890 (a. 752/2 min. Aug.). 891 (754/1). 892 (756/3).
893 (757/4). 894 (767/14). Horat. carm. i, 2, 43 — 45: filius Maiae,
patiens vocari j Caesaris ultor, || Serus in caelum redeas. Sacerdos Au-
gusti Caesaris C. I. L. X 830. 840. Nissen, Pompej. Stud. S. 248
u. 274. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, 757 A. i. Hennes 17, 640.
Kiessling, Zu den august. Dichtern 1881 S. 92. Krall, Wiener Stud.
5, 315 A. Schneider, S., De sevirorum Augustal. mun. p. 36 ft". Ueber
die dauernden Erfolge der religiösen Restauration des August s. Bois-
sieu, Religion rom. i" p. 317 Chap. I: Ce qui restait des reformes
d' Auguste.
68) (zu S. 886.) Vgl. Guiraud, Assemblees provinciales p. 1 1 :
L'apotheose dans l'antiquite; p. 20: L'apotheose imperiale. Bei der
göttlichen Verehrung des Kaisers streift der Ausdruck allerdings ge-
legentlich an Gotteslästerung. Propert. 3, 9, 68: Vix timeat, salvo
Caesare, Roma lovem.
2. Capitel.
Nationale Traditionen, Sitten und Gesetze.
Vorbemerkung: Cohen i- p. iio no, 344: Imp. Caesar Au-
gus(tus) tri. pot. VIII (s. Kopf 738/16 — 739/15); R C. Antistius. foe-
d(us) P. R. cum Gabinis. Zwei Fetialen sprechen die Formel und
halten ein Ferkel mit den Beinen nach oben über einen bekränzten
flammenden Altar (Bundesopfer).
i) (zu S. 891.) Mon. Ancyr. ed. M.^ p. 34: Patriciorum numerum
auxi consul quintum iussu populi et senatus. Cass. Dio 52, 42.
2) (zu S. 892.) Tacitus ann. 11, 25: in numerum patriciorum
ascivit [Claudius] vetustissimum quemque e senatu, aut quibus clari
parentes fuerant, paucis iam reliquis familiarum quas Romulus maiorum
et L. Brutus minorum gentium appellaverant , exhaustis etiam quas
dictator Caesar lege Cassia et princeps Augustus lege Saenia sub-
legere. Laetaque haec in rem publicam munia multo gaudio censoris
inibantur.
IX. 2. Nationale Traditionen.
519
3) (zu S. 892.) Cn. Domitius Ahenobarbus s. o. II loi A. 8;
130 A. 25; 193 A. 22>.
4) (zu S. 892.) Monum. Ancyr. ed. M.- p. 159: (plXoic; y.ta
GvvKXijTiKotg ^ d)v rag zecfxijGsLg nQ06eE,enXi'jQ(06ev utteiqov nXrj&og-
5) (zu S. 893.) Vgl. II S, 262 A. 28. Büdinger, Ludus Troiae,
S.-B. d. Wiener Akad. 123, 1890, III S. 28 u. 47 — 55. Graffito
eines Kruges von Tragliatella (Annali d. Inst. 1881, tav. d'agg. L) :
Reiterprocession mit Darstellung des Labyrinths; darin: truia.
6) (zu S. 894.) Augustus folgte darin dem Beispiele des Dictators.
Sueton. lul. Caes. 75: statuas Luci SuUae atque Pompei a plebe
disiectas reposuit.
7) (zu S. 894.) Ovid. fast. 5, 566 (elogia):
claraque dispositis acta subesse viris.
8) (zu S. 894.) Scr. bist. Aug. ed. P. I p. 247: (Aug.) sum-
morum virorum statuas in foro suo e marmore conlocavit additis gestis.
Horat. carm. 4, 8, 31; 15, 29. Sueton. Augustus 31: Proximum a
dis immortalibus honorem memoriae ducum praestitit, qui imperium
P. R. ex minimo maximum reddidissent. Statuas omniura (ducum)
triumphali effigie in utraque fori sui porticu dedicavit , professus
edicto commentum id se, ut ad illorum velut exempla et ipse, dum
viveret , et insequentium aetatium principes exigerentur a civibus.
C. I. L. r^ p. 186 (m. Perspective d. Exedra). Elogia in foro Augusti
proposita. Wilmanns , Exempla 622. Dessau, I. L. p. 15: Elogia
fori Aug. Egger, Examen crit. p. 27. Zell, C, Die röra. Elogien u.
König Ludwig's Walhallagenossen, Stuttgart 1847. — , Elogiorum
Romanorum reliquiae additis ex opere Ludovici Bavariae regis, quod
inscribitur Walhalae consortes, capitibus latinis versis, Stuttgart 1847,
Hirschfeld, O., Elogium des IM'. Valer, Maximus, Philol. 34, 85 — 95.
Vinkestein, C, De fontibus ex quibus scriptor de viris illustribus urbis
Romae hausisse videtur, Leyden 1886. Ueber die neueren Ausgrabungen :
Elogium des App. Claudius Caecus, s. Mitth. d. Rom. Inst. 4, 1889,
248. Elogium d. C. Duilius u. C. Marius (forum Aug.), s. Mittheil.
d. Rom. Inst. 5, i8go, 305; 6, 1891, 94. Lanciani, 11 Foro di
Augusto, Bull. d. comm. arch. com. 1889, p. 26 u. 73; Not. d.
scavi 1889, p. 69 ff.; 1890, p. 318. Gatti, Frammenti scolpiti ed
inscritti trovati al Foro di Aug., BuUettino com. d. Roma 1890,
251 <(tav. XYVy u. 1891, 165 — 167.
9) (zu S. 895.) S. o. I S. 262. Vgl. Wölfflin, D. Inschr. der
Colurana rostrata, S.-B. d. Münch. Akad. philos. -philol. u. bist. Gl.
1890, 294: Copie des Originales aus d. letzten Jahren des Augustus
34*
-20 I^' 2. Nationale Traditionen.
oder Anfang der Zeit des Tiberius. Nach Jordan, Topogr. i , 2,
232 A. 67, wurde die Columna rostrata unter Augustus (nicht Clau-
dius) restaurirt.
10) (zu S. 895.) Gellius noct. a. g, 11, 10: Statuam Corvino
isti divus Augustus in foro suo statuendum curavit. In eins statuae
capite corvi simulacrum est rei pugnaeque quam diximus moni-
mentum. PHnius n. h. 22, 6, 13: Aemilianum quoque Scipionem Varro
auctor est, donatum obsidionali in Africa, Manilio consule cohortibus
servatis totidemque ad servandas eas eductis, quod et statuae eins
in foro suo Divus Augustus subscripsit. Vellei. 2, 39, 2: Divus Aug.
praeter Hispanias aliasque gentes quarum titulis forum eins praenitet,
paene idem facta Aegypto stipendiaria , quantum pater eius GaUia in
aerarium reditus contulit.
11) (zu S. 895.) C. I. L. X 8348 (Pompei): Aeneas. XI (Ar-
retium) 1826: M'. Valer. Maxim. 1827: App. Claud. Caecus. 1828:
Q. Fabius Maxim, 1829: L. Aemil. Pauli. 1830: T. Sempron. Graccus.
1831: C. Marius. 1832: L. Licinius Luculi. XIV (Tusculum; aetate
circiter Augusti) 2600: Q • Caecilius Metellus cos. 2601: M • Fulvius
M • f • Ser • n • cos • Aetolia cepit (a. 565 u. c). 2647: Orestes.
2648: Pylades. 2649: laso | Telegonus. 2650: Telemachos. 2651:
Diphilos poetes. Basen f. Statuen (Zeit des Aug.). Vgl. Ephem. epigr.
7 P- 57-
12) (zu S. 895.) C. I. L. P p. 564 elog. XXXV (kleine Säule
vom Palatin; ,,litt. saec. Aug."): Fert • Erresius | rex ■ Aequeicolus [ is
preimus 1 ius • fetiale paravit ] inde • P • R | discipleinam • excepit.
13) (zu Seite 8g6.) Sueton. Caligula 34: Statuas virorum inlu-
strium ab Augusto ex Capitolina area propter angustias in campura
Martium conlatas ita subvertit atque disiecit, ut restitui salvis titulis
non potuerint.
14) (zu S. 896.) Eph. epigr. 4 p. 284 no. 816 (Rom, Zeit d.
Aug.): Opus • Tisicratis | Cornelia • Africani • f | Gracchorum. Plin.
n. h. 34, 31. Hermes 15, 530. Bull. d. instituto 1878, 209. Vis-
conti, P. E., lUustrazione della base di Corneha madre d. Gracchi
recentemente scoperta in prossimitä d. portico di Ottavia, Disser-
tazioni della pontificia accad. Rom. di archeol. II S. i, 1878, 275 ff.
15) (zu S. 896.) Colonia Romula = Hispalis. C. I. L. VI 12008:
M. Anton. M. 1. Romulus. VI 20713: C. lul. Romulus. VI 20573:
lul. Moschis Romula lib. VI 7312: (Volusius?) Romulus. VI 20243
u. 20245: lul. Remulus u. lul. Romulus. VI 20309: lul. Romula.
VI 4080: Romulo dec. Abascanti fratri, Cottiae Nice dat Romulus
dec. VI 41 10 und Not. d. sc. 1887 p. 288 n. 720: Romulus. VI
14962: Romula.
IX. 2. Nationale Traditionen.
521
16) (zu S. 8g6.) Turnus C. I. L. VI 28138. VI 9064: Nisu.s
luliae Aug. 1. VI 23730: Diis man. Palinuro L. Aponi. Not, d. sc.
1886 p. 384 n. 228: Hersilia, Name einer Freigel. Notiz, d. scav.
iSgi p. 200 (Rom): Grabschr. gesetzt v. Astyanax.
17) (zu S. 8g6.) Wie eingehend Augustus geschichtliche Detail-
fragen studirte, zeigt Livius 4, 20 über die spolia opima des A. Cor-
nelius Cossus. Sueton. Aug. 89 : in evolvendis utriusque linguae
auctoribus nihil aeque sectabatur quam praecepta et exempla publice
vel privatim salubria eaque ad verbum excerpta aut ad domesticos
aut ad exercituum provinciarumque rectores aut ad urbis magistratus
plerumque mittebat, prout quique monitione indigerent.
18) (zu S. 897.) Mon. Ancyran. ed. M.- p, 40: Legibus novi[s
latis complura e]xempla maiorum exolescentia iam ex nost[ro usu
reduxi et ipse] multarum rer[um exejmpla imitanda pos[teris tradidi].
19) (zu S. 897.) Sueton. Aug. 84 (s. o. A. 17): etiam libros
totos et senatui recitavit et populo notos per edictum saepe fecit,
ut orationes Q. Metelli de prole augenda et Rutilii de modo aedi-
ficiorum, quo magis persuaderet utramque rem non ab se primo anim-
adversam , sed antiquis iam tunc curae fuisse. Livius per. 5g:
Q. Metellus censor censuit, ut cogerentur omnes ducere uxores libe-
rorum creandorum causa. Exstat oratio eius, quam Caesar Augustus,
cum de maritandis ordinibus ageret, velut in haec tempora scriptam
in senatu recitavit. Zumpt, Stand der Bevölkerung S. 25.
20) (zu S. 8g6.) Fasti Capitolini s. Annali d. Inst. 25, 227 tav,
d'agg. F. G. Canina's Reconstruction ist jetzt veraltet
21) (zu S. 8g6.) Hülsen, Die Regia, Jahrb. d. Arch. Instituts
4, 188g, S. 22g und dessen Einleitung zum C. I. L. P' p. 183.
]\Iommsen, Die Capitolinischen Magistratstafeln , s. Römische For-
schungen 2 S. 58. Hirschfeld, O., Hermes 9 S. g3 u. 11 S. 154.
Sitten und Gesetze.
i) (zu S. 8g7.) Cura morum et legum. jNIon. Anc. ed. M.^
p. 28 : tfig [t£ GlvvKXrjrov Kai rov öi'j^ov rov (sie Apoll., rcoi; Ancyr.)
^Pwfiatcov 6iioXoy\_o]iu'rcoi\ u'[cir i7Ci^E])i7]ri]g räv re vo^cov %al xö)v xq6tio)v
i\nl xf] ^i{\yiQxri \ß'S,]ov6\_Ui] [jtt]o[vo]g yeLQoxovrjd-a, ^QXV^ ovöeii[ia]v
7ca:[^o: xä 7ra]rp[ta] l'['9']^ ötöo^ivrjv avedehiOc^rjV a öe xoxe Öl ifiov
7} avvuXrjTog oiKovofietö&ai ißovXexo, xfig ö}]^aQ^t,Ki^g £§o[v](Tmj av
iriXelaa]. Die vorher genannten Consuln bezeichnen die Jahre 735/19
(2. Hälfte); 736/18; 743/11; über die cura legum et morum maxima
potestate s. Mommsen, R. St.-R. 2^, 705 — 6.
522
IX. 2. Sitten und Gesetze.
2) (zu S. 8g8.) Die Thatsache steht fest, dass Augustus das
Wesen, aber nicht den Titel der cura morum et legum besessen hat.
Die Historiker legen ihm Beides bei. Cass. Dio 54, 10 (735/19):
i7TL^eX}]T7jg TS tcov tqotkov ig nivre et}] 7taQKKX)j&elg 8LeysiQorovi]d-)] kkI
Ti]v i^ovßiav irjv fiev t&v rifirjrüv ig rov avTOv 'iqÖvoi', ttjv öe rcov
vTTärav öia ßlov slaßsv. 54, 30 (a. 742/12): 6 AvyovöTog^ iTtLfXElrjrrjg
TS nal i7TuvoQd'(OTi]g rav xqotkov ig erSQa nevrs k'trj aiQed^sig (nal yaQ
Tovto xazu TtQO&eö^lag , wottsq tcov koI xi]v ftovap;ft«v, iXd^ßave) — —
iKekevev nrX. Sueton. Aug. 2 7 : Recepit et morum legumque regimen
aeque perpetuum, quo iure, quamquam sine censurae honore, censum
tarnen populi ter egit. Es ist desshalb begreiflich, dass man auch im
MonumenLum Ancyranum eine Bestätigung dafür hat finden wollen und
den verstümmelten Text (s. o.) dem entsprechend ergänzte. Allein
eine genauere Untersuchung der Inschrift von Ancyra und ApoUonia
hat deutlich das Gegentheil bewiesen; es lässt sich nicht bestreiten,
dass Augustus den Titel zurückgewiesen hat.
3) (zu S. 8g8.) Macrobius Saturn. 2, 4, 25: Augustus be-
schuldigte einen römischen Ritter der Verschwendung und Kinder-
losigkeit, mit Unrecht; er erhielt die Antwort: Posthac, Caesar, cum
de honestis hominibus inquiris, honestis mandato. Sueton. Tiber. 42:
Sestio Gallo libidinoso ac prodigo seni, olim ab Augusto ignominia
notato.
4) (zu S. 8g8.) Augustus behauptet zwar: et ipse raultarum
rerum exempla imitanda posteris tradidi (s. o.) ; allein diese Beispiele
waren auf bestimmte Gebiete beschränkt , zu denen die Ehe nicht
gfehörte. Die Leichtigkeit, mit der er aus politischen Zwecken Ehen
stiftete und löste, zeigte am Besten, wie er darüber dachte.
5) (zu S. 8g8.) Sueton. Aug. 40: Etiam habitum vestitumque
pristinum reducere studuit; vgl. Florus 2, 34, 65.
6) (zu S. 8gg.) Sueton. Aug. 40: (Aug.) negotium aedilibus
dedit, ne quem posthac paterentur in foro circave nisi positis lacemis
togatum consistere. Vielleicht schrieb Sueton: in foro circove.
7) (zu S. goo.) Ueber den Gebrauch der Seide im Abend-
lande s. Nissen, Bonner Jahrbücher g5, i8g4, S, 10. Vgl. S. 11 A. 28:
Die Inschrift der Thyraele JMarcella siricaria, die sich auf Agrippa's
Gemahlin oder Schwägerin bezieht (C. I. L. VI 2, g8g2) lehrt, dass
die vornehmen Damen eigene Beschliesserinnen für ihre seidene Gar-
derobe hatten.
8) (zu S. goo). Gellius n. att. 2, 24 § 14 — 15: Postrema lex
lulia ad populum pervenit, Caesare Augusto imperante , qua profestis
quidem diebus ducenti finiuntur Kalendis Idibus Nonis et aliis qui-
busdam festis trecenti, nuptiis autem et repotiis sestertii mille.
IX. 2. Sitten und Gesetze. c?^
Esse etiain dicit Capito Aleius edictum divine Augusti an Tiberii
Caesaris non satis commemini, quo edicto per dierum varias sollem-
nitates a trccentis sestertiis adusciue duo .sestertia sumplus cenarum
propagatus est, ul his saltem finibus liixiiriae effervescentis aestus
coerceretur.
Ueber die lex sumptuaria des Aiigustus vgl. Sueton. Aug. 34
(s. u.), über die des Tiberius vgl. Sueton. Tiberius 34.
9) (zu S. 901.) Cass. Die 43, 25: (lul. Caes.) imLÖri re öeivt]
ohyav&Qwma öia rb rcov anoXalörtov Ttkf^Q'og, ag t% rs twv anoyQacpcov
{•Kai yccQ iKsivag rä is ciXXa üöneQ rig zifirjrrjg inoirjasv) v.ai i% xrig
ot/^£a)g avxii]g y\Xiyiixo^ i]v^ noXvnaLÖUcg ä&Xa i.ni9i]%iv. Vgl. Sueton.
Caesar 42. Jörs, Festschr. f. Th. Mommsen, Marbg. 1893, S. 4 A.
Vgl. Zumpt, Ueb. d. Stand der Bevölk. u. Volksvermehrung im Alterth.,
Abb. d. Berl. Akad. 1840, phil.-hist. Cl. S. 69.
10) (zu S. 901.) C. I. L. VI 1527: Rara sunt tarn diuturna
matrimonia finita morte non divertio in[terrupta: nam contigit] nobis,
ut ad annum XX XXI sine offensa perduceretur. utinam vetust[um
ita extremam sub] isset mutationem vice m[e]a, qua iustius erat cedere
fato maiorem. | Domestica bona pudici[t]iae, opsequi , comitatis, faci-
litatis, lanificiis tuis [adsiduitatis, religionis] 1 sine superstitione, o[r]natus
non conspiciendi, cultus modici cur [memorem? cur dicam de tuorum
carijjtate, familiae pietate, [c]ura aequc matrera meam ac tuos parentes
col[ueris eandemque quietera]| illi quam tuis cura veris, cetera innumera-
bilia habueris commun[ia cum omnibus matronis] j dignam f[a]mam
co[l]entibus? propria sunt tua, quae vindico, ac [quorum pauci in]
similia inciderunt, ut t'alia paterentur et praestarent: quae rara ut
essent, [hominum fortuna cavit]. Vgl. o. I S. 140 A. 29.
11) (zu S. 901.) Sueton. Aug. 34: Leges retractavit et quasdam
ex integro sanxit ut sumptuariam et de adulteriis et de pudicitia,
de ambitu, de maritandis ordinibus , vgl. c. 89 (s. o.). Frgm. d. Lex
lulia et Papia Poppaea (de maritandis ordinibus) m. Litteraturangaben
s. Bruns, Fontes iuris ^ p. 107, mit grosser Ausführlichkeit behandelt
von Heineccius, Opp. 7 p. i : De legis luliae et Papiae historia.
Vgl. Haenel, Corpus legum p. 24 (762/9). Mommsen, R. St.-R. i, 536;
3, 472. Joers, P., Ueb. d. Verhältniss der Lex lulia de maritandis
ordinibus zur Lex Papia Poppaea, Bonn 1882 und Festschrift Th.
Mommsen überreicht, Marbg. 1893, S. i: Jörs, P. , Die Fhegesetze
des Augustus. Bouche-Leclerq, Les lois d^mographiques d'Auguste,
s. Revue historique 57, 1895, 241 — 92. Lex lulia a. 736 (= Dig.
27,, 2, 44 pr.): qui Senator est quive filius neposve ex filio proneposve
ex [nepote] filio nato cuius eorum est erit, ne quis eorum sponsam
uxorem sciens dolo malo habeto libertinam . . . neve senatoris fiha
524
IX. 2. Sitten und Gesetze.
neptisve ex filio proneptisve ex nepote filio nato libertino . . . sponsa
nuptave sciens dolo malo esto neve quis eorum dolo malo sciens spon-
sara uxoremve eam habeto. Ulpian. 13, i. Momrasen, R. St.-R. 3, 472
A. I n. 473. Diese Beschränkung der Senatoren hatte früher für die
römischen Bürger überhaupt Gültigkeit; s. Momrasen, R. St.-R, 3, 430.
12) (zu S. goi.) Sueton. Aug. 8g: Etiam libros totos et senatui
recitavit et populo notos per edictum saepe fecit, ut orationes Q. Me-
telli de prole augenda — — quo magis persuaderet rem non
ab se primo animadversam, sed antiqufs iam tunc curae fuisse. Liv,
per. 5g. Gell. n. a. i, 6.
13) (zu S. go2.) Ueber die Ehegesetze s. Friedrich, Q. Horat.
Flaccus S. 177 — 7g.
14) (zu S. go2.) Cass. Dio 53, 13 (727/27): kneira 6s tovg (.dv
'/ML enerrjCLOvg xal -jil^Qcorovg (d. h. d. Senator. Statthalter) elvca JikrjV
el' TCO TCoXvnaiSlag 1} yaiiov ■jxQovo^da TTQOßeit]. Diese Stelle des Cass.
Dio z. |. (727/27) lässt sich nur mit den Versen des Properz vom
vorigen Jahre vereinigen, wenn man annimmt, dass die Belohnungen
des Gesetzes in Kraft blieben.
15) (zu S. g03.) Cass. Dio 54, 16 (a. 736/18): roig rs äyccixotg
Kcd xcdg avccvÖQOig ßaQvrsQa tu iitixi^ta eTtira^ey nal ^maXiv xov te
yäfiov Kai r^g ncaSonoUag ä&Xa £'&r]K£v. Ineiöi] xe 'ttoXv tcXslov t6
ccQQev xov d'rjXeog xov svyevovg ijv, inixQeipe xal i^sXev&SQcig xoLg e&s-
kov6i, TiXriv x5)v ßovXevovxcov , ayeßd-ai, l'vvofiov xr]v xenvoTtouav avx&v
slvai neXevöag. Vgl. 56, 7, 2. Ueber die Chronologie s. Hoeck,
R. G. I, 2 S. 335 A. und Jörs a. a. O. 30. Vgl. Tacit. ann. 2, 51:
plerique nitebantur ut numerus liberorum in candidatis praepolleret
quod lex iubebat. Noch ein Jahrhundert später galten für die spa-
nischen Municipien dieselben Bestimmungen. Lex municipalis Mala-
citana § 56. C. I. L. II ig64. Bruns, Font, iuris p. 136: Qua in
curia totidem suffragia duo pluresve habuerint, maritum quive mari-
torum numero erit caelibi liberos non habenti qui maritorum numero
non erit, habentem liberos non habenti, plures hberos habentem pau-
ciores habenti praeferto prioremque nuntiato ita, ut bini liberi post
nomen inpositum aut singuli puberes amissi virive potentes amissae
pro singulis sospitibus numerentur.
16) (zu S. go3.) Sueton. Aug. 34: Cumque etiara immaturitate
sponsarum et matrimoniorum crebra mutatione vim legis eludi sen-
tiret, tempus sponsas habendi coartavit, divortiis modum imposuit.
Cass. Dio 54, 17 (736/18).
17) (zu S, go3.) Cass. Dio 54, 30 (742/12): xotg xe ccyvvoig
■/mI xcdg ccvdvÖQOLg aal 6vv&eä6&ai xolg aXXoig Kai GwöetTtveiv tv xoig
ysvsd-XioLg avxov (Aug.) öovvai' ov yccQ i^^v ovöixsQOv.
IX. 2. Sitten und Gesetze.
525
18) (zu S. 903.) Im Saecularprotokoll (Ephem. epigr. 8, p. 229)
heisst es v. 56: [ludos] quos [m]ag. XVvir. s. f. [edjent s(ine) f(raude)
s(ua) spectare liceat ieis qui lege de manta[ndis ordinibus tenentur].
19) (zu S. 903.) Jörs a. a. O. 38 meint, dass auch das Verbot
sich mit Kindern zu verloben in der lex lulia de adulteriis gestanden
habe, die er eine lex satura nennt, wie ich glaube mit Unrecht.
Ueber die Art der Ehescheidung und über den fundus dotalis (s.
Jörs a. a. O. 38) mussten in der lex lulia de adulteriis Bestimmungen
vorhanden sein, denn Ehebruch, Scheidung und Bestimmungen über
das Vermögen der Ehegatten müssen natürlich vorausgesetzt werden;
aber Verlobungen mit Kindern gehören nicht in diesen Zusammenhang.
20) (zu S. 903.) Sueton. Aug. 34: Hanc (legem de maritandis
ordinibus) cum aliquanto severius quam ceteras emendasset, prae tu-
raultu recusantium perferre non potuit, nisi adempta demum lenitave
parte poenarum et vacatione trienni data auctisque praemiis.
21) (zu S. 904.) Cass. Dio 56, i (a. 762/9): ineiÖT^ rs 01 iTtneig
noXkf] ev avraig aTiovdfj rbv voijlov rbv TteQi tcov jxy) yafxovvrcov fitjöe
xsxvovvrcov Kccralv^fivai ij'^lovv, T^d-Qoiösv ig rrjv ayoQccv xcoQtg f.i.ev rovg
ayvvcdovg GtpCov 'fMqlg 8e rovg yeya^rj'KÖrag 1) y,al tIkvcc e'y^ovTag^ Kcd
idoiv noXv towov? msivoav iXäxxovg tjXytjGe. Rede des Aug. c. 7 : t6
(.UV TTQ&rov TQLoc 'ixY] oXci TtQog TtdQaGy.evijv vfiiv h'öcona, xb 6e devxsgov
ovo. Vgl. c. 10. In diese Zeit ist ohne Frage die Scene zu setzen,
wie sie vorausgesetzt wird Apophthegm. Aug. 12, wo Augustus die
tobende Menge der vornehmen Jugend anredete : ^Anovöaxe {eiTtEv)
vioL yioovxog^ ov veov ysQOvxsg i^novov. Vgl. d. Anm. v. Weichert, De
imp. Caes. Aug. scriptis II (Grimma 1836) p. 20 — 21.
22) (zu S. 904.) Tacitus ann. 3, 25 — 28: Relatum deinde de
moderanda Papia Poppaea, quam senior Augustus post lulias roga-
tiones incitandis caelibum poenis et augendo aerario sanxerat etc.
2^) (zu S. 904.) Tacitus ann. 3, 28: inditi custodes et lege
Papia Poppaea praemiis inducti, ut si a privilegiis parentum cessaretur,
velut parens omnium populus vacantia teneret. Vgl. Gaius II 206.
286. Sueton. Nero 10: Praemia delatorum Papiae legis ad quartas
redigit. Vorher war die Belohnung höher gewesen. Rudorft", Rom.
Rechtsgesch. i, 69 u. 374.
24) (zu S. 904.) Dasselbe bezeugt Tacitus für die Zeit bald
nach dem Tode des Augustus, ann. 3, 25: Nee ideo coniugia et
educationes liberum frequetabantur, praevalida orbitate.
25) (zu S. 905.) Vgl. Mommsen, S.-B. der Berliner Akad. 1889
S. 33 : Obwohl sein (Aug.) Ehebruchsgesetz sich nicht mit Bestimmt-
heit datiren lässt, so kann eben nach den Aeusserungen des Dichters
526
IX. 2. Sitten und Gesetze.
daran kein Zweifel sein, dass, wenn nicht dieses selbst, doch die
Vorbereitungen dazu in dieselbe Epoche [725/29] fallen.
26) (zu S. 905.) Seneca de beneficiis 6, 22: forum ipsum ac
rostra ex quibus pater legem de adulteriis tulerat, filiae in stupro
placuisse.
27) (zu S. 905.) Die Fragmente der Lex lulia de adulteriis
s. Bruns, Fontes iur. "^ p, 105 u. Haenel, Corpus legum z. J. 736/18
p. 10. Vgl. Rudorff, R. Rechtsg. i, 88, und Hartmann, Pauly-
Wissowa's Realencyclopädie u, d. W. Adulterium. Plutarch. Apo-
phthegm. Aug. 9: F^aipag xbv tisqI tg)v ^oi^av vö^ov, iv co öicoQiGzai,
Tt&g öei xQLveö&ai, tohg ev dixiaig yevofisvovg, Kai nwg dsi noXd^sö&at
rovg cdovrag. Vgl. Meyer, F., Der röm. Konkubinat, Lpz. 1895, S. 20.
28) (zu S. 905.) Das Formular einer Anklage gibt Paulus 1. 111
de adulteriis : Libellorum inscriptionis conceptio talis est: Consul et
dies. Apud illum praetorem vel proconsulum Lucius Titius professus
est se Maeviam lege lulia de adulteriis ream deferre, quod dicat
eam cum Gaio Seio in civitate illa, domo illius, mense illo, consulibus
illis adulterium commississe. S. Haenel, Corp. leg. p. 3. Lenel, Palin-
genesia i p. 953. Sehling, Das Strafsystem der lex lulia de adul-
teriis, Ztschr. der Savignystift. Rom. Abth. 4, 1883, S. 160.
29) (zu S. 906.) lustiniani Institutiones rec. Krüger, Berl. 1867,
p. 169 de publ. iud. 4, 18, 4: Lex lulia de adulteriis coercendis,
quae non solum temeratores alienarum nuptiarum gladio punit, sed
etiam eos qui cum masculis nefandam libidinem exercere audent.
Sed eadem lege lulia etiam stupri flagitium punitur cum quis sine vi
vel virginem vel viduam honeste viventem stupraverit. Paulus sent.
rec. 2, 26, 14: Adulterii convictas mulieres dimidia parte dotis et
tertia parte bonorum ac relegatione in insulam placuit coerceri; adul-
teris vero viris pari in insulam relegatione dimidiam bonorum partem
auferri, dummodo in diversas insulas relegentur. Die oben erwähnte
Todesstrafe gilt nicht für die Zeit des Augustus, sondern ist eine
Verschärfung vielleicht des Kaisers Constantin, vgl. Wächter, C. G.,
Lehrb. des Strafrechts, Stuttgart 1826, 2 S. 433 A. 61; und Rudorff,
Röm. Rechtsgesch., Leipzig 1857, i S. 88 — 89.
30) (zu S. 906.) Dahin gehört z. B. die Bestimmung Sueton.
Aug. 44: assignavit praetextatis cuneum suum et proximum paeda-
gogis . Feminis ne gladiatores quidem, quos promiscue spectari
sollemne olim erat, nisi ex superiore loco spectare concessit ; bei den
Kämpfen der nackten Athleten verbot er den Frauen überhaupt den
Zutritt ins Theater.
In der Orchestra öffentlich aufzutreten hatte Augustus den Frauen
der Ritter und Senatoren bereits im J. 'j;^2/2 2 verboten. Cass. Dio 54, 2.
IX. 2. Sitten und Gesetze.
5-^7
31) (zu S. go6.) Bauthian, Ch., Le luxe et les lois somptuaires
(These. Fac. de Rennes), Paris i8gi; p. 72: I.e luxe et les em-
pereurs; p. g6: Les impots somptuaires (mit Litteraturangaben). Cass.
Dio 54, 16: Tcegl r^g E6&T]rog Kai TtSQt xov koinov xoff/xov tcov te
i'^6S(ov aal rf^g 6a)(pQ06vvr]g avr&v. Sueton. Aug. 34. Florus 2, 34, 65:
conversus ad pacem pronum in omnia mala et in luxuriara fluens sae-
culum gravibus severisque legibus multis coercuit. Gellius n. a. 2, 24.
^2) (zu S. 907.) Wallot, L'esclavage dans l'antiquite II ed.
Paris 187g. Ingram, J. K., Gesch. der Sklaverei übers, v. Katscher,
Dresd.-Lpz. 1895, S. 40 — 41. Lemonnier, H., Etüde histor. sur la
condition i)rivee des affranchis aux trois premiers siecles de l'empire
romain, Paris 1887.
SS) (zu S. g07.) Cass. Dio 56, ;^^ (767/14): {ivzokag) ontog jiitjt
anekev&SQttißi. jcoXkovg, i'vcc (tttj navroöaTTov ö'^^Aot' rrjv rtoXtv nkrjQcoOcoGt,
(irjz av ig ry]v TtoXireiav 6v')(^vovg i6yoa.cpio6iv.
34) (zu S. go7.) Sueton. Aug. 40: Magni praeterea existimans
sincerum atque ab omni colluvione peregrini ac servilis sanguinis in-
corruptum servare populum et civitatem Romanam parcissime dedit
et manuraittendi modum terminavit. — — Servos non contentus
multis difficultatibus a libertate et multo pluribus a libertate iusta re-
movisse, cum de numero [1. Furia Caninia] et de conditione [1. Aelia
Sentia] ac differentia eorum, qui manumitterentur curiose cavisset,
hoc quoque adiecit, ne vinctus umquam tortusve quis ullo libertatis
genere civitatem adipisceretur. Vgl. Gaius instit. 1, 13 — 15. Cass.
Dio 55, 13 (757/4)- '^'Oklfbv t£ TToXlovg a.KQixag iXev&eQovvrcov^ 6iEraE,e ri]v
T£ TjXiKiav i^v röv re iXev&eQcaöovxä xiva %ai xov &(pE&}]66fievov vn
avxov E%ELv deipoiy xal xa dmaitof^iaxa oig oi' xs äXXoi TCqog xovg iXsv-
&£QOV(ievovg Kai avxol 01 dtGnöxai 6g)&v ysvö^iEvot xq'^öoivxo.
35) (zu S. go7.) Sueton. Aug. 67: Patronus dominusque non
minus severus quam facilis et clemens multos libertorum in honore et
usu maximo habuit, ut Licinum et Celadum aHosque. Cosmum servum
gravissime de se opinantem non ultra quam compedibus coercuit.
Denselben Cosmus scheint der Kaiser später noch freigelassen zu
haben. C. I. L. VI 221 1. I. R. N. 6865. Orelli 2g84: Cosmus-
aedituus • Matris • D[eum transtib.?] Antiocho ■ sacerdote • annis ■ XII .
eiusd[em rogatu] | ab • imp • Augusto • gratis • manümissus • ol[Ias • •
quae] | supra • sunt • HS • n • i • donationis causa • mancip[avit]. Ueber
Licinus s. o. I S. 616. Celadus: C. I. L. XIV 3524 (Castelmadama) :
jNI • lulius • Celadi | Augustae • 1 • | Celer (wohl identisch mit Celadus,
Sueton. Aug. 67). C. I. L. XIV 3go8 (Solfatara) : [aquis ajlbulis dd |
[c]eladus Aug • 1 • | (T. Caesaris servus Celadianus C. I. L. VI 8gog.)
XIV 2519. XII 48g3. losephus antiq. 17, 11, 2; b. iud. 2, 7.
^28 IX. 2. Sitten und Gesetze.
Vgl. im AUg. C. I. L. VI 9053. 2 14 15. Arch.-epigr. INIitth. aus Oe.
13, 1890, S. 105 ff. Wie Augustus den Uebermiith und die Ueber-
griffe seiner Freigelassenen bestrafte, zeigt Sueton. c. 67 bei der Er-
zählung von dem Polus und Thallus. Ueber die Strafe des Eros s.
Plutarch, Apophthegm. Aug. 4, s. o. I S. 616.
36) (zu S. 908.) Rudorflf, Gesch. d. R. Rechts 1,126 versetzt die Er-
mordung des Stadtpraefecten Pedanius Secundus, der unter Nero lebte
(Tacit. ann. 14, 42), in die Zeit des Augustus. Das S. C. Silanianura
hat mit der Ermordung des Pedanius nichts zu thun. Vgl. Puchta,
Institutionen, 9, Aufl. (Lpz. 1881), 2 S. 83: (unter August oder Tiberius)
wurde der alte Gebrauch , die Sklaven eines Ermordeten auf die
Tortur zu bringen, um den ^Mörder zu entdecken, durch das S. C.
Silanianum als eine allgemeine gesetzliche iNIaassregel , zugleich mit
der Bestrafung derer, die dem Herrn nicht zu Hülfe gekommen,
verordnet.
37) (zu S. 908.) Ex lege Augusti kann d. Kaiser ohne Forma-
litäten manumittiren. Paulus, Digest. 40, i, 14, i, Mommsen, R. St.-R.
2, 750.
38) (zu S. 908.) Cass. Dio 55, 13. Sueton. Aug. 40, s. o. S. 527
A. 34. Gaius instit. i, 13. Holder, Z, Frage vom gegens. Verh.
der lex Aelia Sentia u. lunia Norbana , Ztschr. d. Savignystift. Rom.
Abth. 6, 205, vgl. 5. 225. Budin, A., Etüde sur la loi Aelia Sentia
(These), Paris 1890 — 91. Theophilus paraphras. inst, i, 5, 3: Tovg
dh dediticios iTtevorjaev 6 AiXiog Sevxiog. cpriGi yöcQ^ idv rig iv tc5
KaiQiö T^g dovXetag vTtonißrj evl r&v Ttad-iav zav vit avrov evQe&evrcov,
olov iav 6id xt mcdöfia Xdßrj öiiyfiara xßra rov iisvwTtoVj ^yovv i[i-
ßXyi&fi iv 8t]^o6ia eiQurrj^ •^ nal dtcc xi TtrcuG^ia xv7tr6i.ievog OfioXoyrjGr}
xb -itxatOfia^ Kai (isxa xavxa svvovg yevofievog tc5 deenoxrj iXev&eQOi&rj^
iyivixo öedtxtxiog ccneXev&eQog . . . Hcci ovxot ovv ot ciTizXev%SQOt dno xov
^AeXiov Sivriov dovofitca&rjöav ösdixlztoi. Gaius i, 25 u. 26.
39) (zu S. ^509.) Gaius i, 38, 4: Eadem lege minori XX an-
norum domino non aliter manumittere permittitur , quam si vindicta
apud consilium iusta causa manumissionis approbata fuerit. Vgl.
Haenel, Corpus legum p. 20 (757/4).
40) (zu S. 909.) Gaius inst, i, 42 — 47: Lege Furia Caninia
certus modus constitutus est in servis testamento manumittendis
Sklaven freizulassen
2 — 10 : %
10—30
30 — 100
100 — 500
V3
IX. 2. Sitten und Gesetze.
529
setl praescribit lex, ne cui plures raanumittere liceat quam centum.
Vgl. die umfangreiche Stellensammlung bei Haenel, Corpus legum z.
J.^ 761/8.
41) (zu S. 909). Keiner unserer Gewährsmänner erwähnt diese
für die Ziele des Augustus so bezeichnende Maassregel, aber die
massenhaften Inschriften aus der Zeit des Augustus lassen daran
keinen Zweifel, wie Mommsen, R.St.-R. 3 S. 440 — 41, hervorgehoben hat.
Er verweist namentlich auf eine Inschrift aus Tusculum C. I. L. XIV
2523: „Der Freigelassene (hat) keine Tribus, während seinen Söhnen
die Collina, seinem Patron die Aniensis beigesetzt wird. — — Diese
Epuration der Comitien kann wohl Augustus, aber keiner der folgenden
Kaiser vorgenommen haben."
42) (zu S. 909.) Beispiele von Freigelassenen als Duumvirn zur
Zeit Julius Caesar's s. Mommsen, Eph. epigr. 2, p. 133. Duumviri
libertini che sono propri alle colonie cesariane s. E. Pais, Rivista
d. filol. 1886 p. 206.
43) (zu S. 910.) Imhoof-Blumer, Monnaies grecques p. 213
no. 9 : Augusto, darunter C • N • I • Gnos • ; ß: Aeschino Caes. 1 • iter •
Plotio Pleb ■ Ilvir. Zu den Duumvirn freigelassenen Standes ist viel-
leicht auch noch ein Anderer zu rechnen: M. Vipsan(i)o Atheni . . .
(Tyndaris) Imhoof-Blumer, Mon. gr. p. 34 = Numism. Ztschr. 3
S. ^2 No. 2^, ß; C. lulio Dionysio Ilviris ex d. d. (Delphin; Akro-
stolion). Wenn man bedenkt, dass Agrippa dort ausgedehnte Be-
sitzungen hatte, so erscheint es nicht unglaublich, dass einer seiner
Freigelassenen in Tyndaris Duumvir wurde. Da die Münze noch nicht
den Kopf des Augustus, sondern den des Apollo zeigt, so scheint
sie bald nach der Gründung der Colonie geprägt zu sein. Wenn
sie einer späteren Generation angehörte , so wäre jener M. Vip-
san(i)us der Nachkomme eines Freigelassenen.
44) (zu S. 910.) Tacit. ann. 15, 20: candidatorum ambitus
lulias leges — pepererunt. Sueton. Aug. 34. Digest. 48, i, i
u. 48, 5. Cass. Dio 54, 16: 6 (J' ovv AvyovGxog aXXa zs £vofA.o&iri}6E^
aal rovg öencißccvTdg xivag inl raig aq^alg ig tievte Ettj airäv eIq^ev.
Vgl. Lex col. lul. Genet. § 132. Ephem. epigr. 2, 117.
45) (zu S. 910.) Sueton. Aug. 40: Comitiorum quoque pristinum
ius reduxit ac multiplici poena coercito ambitu, Fabianis ac Scaptien-
sibug tribulibus suis die comitiorum, ne quid a quoquam candidato
desiderarent, singula milia nummum a se dividebat.
46) (zu S. 910.) Bouchaud, Sur la loi lulia de ambitu, s. Mem.
de l'acad. des inscr. et b. lettr. 39, Paris 1777, p. 382.
47) (zu S. 910.) Wilmanns, Exempla 2740, a: [collegio • illorum •
qu]ib • in • theatr • lege . i)l[ebis]v[e scito | sedere IJicet • p[edes] •
530
TX.. 2. Sitten und Gesetze.
X I I j b : equit[ibus] | c : [pra]etext[atis] XVIIIs j d : [paedagogis
p]uero[rum], | e: ^pitib | f: XVIIII, cf. Sueton. Aug. 14. Friedländer
S.-G. 2", 275. C. I. L. XII 3315 — 22 (Nimes) : Plätze im Am-
phitheater.
48) (zu S. gii.) Lex theatralis: Sueton. Aug. 44. Plin. n. h.
S3, 2, T,2. Bach, J. A., De legibus Romanorum theatralibus , Leipzig
1805, c. 3. Mommsen, R. St.-R. 3, 458. 520 A. 4 — 5; a. 732/22 (?)
nach Nissen, Rh. Mus. 45 S. iio. Analoge Vorrechte in den Co-
lonien und Municipien s. Ephem. epigr. 2, 130 n. Lex lulia muni-
cipalis 138: neve quis eorum ludeis cumve gladiatores ibei pugnabunt
in loco senatorio decurionum conscriptorum sedeto neve spectato ;
ebenso in d. lex col. Genetivae (Eph. epigr. 2, 130). Liv. i, 35 führt
die Sonderung auf die Gründung des Circus zurück , Cass. Dio
55, 22 auf Augustus. Wenn Caesar die Sonderung für die Muni-
cipien durchführte, so muss es vorher in Rom üblich gewesen sein.
49) (zu S. 911.) Sueton. Aug. 40: cum autem plerique equitum
attrito bellis civilibus patrimonio spectare ludos e quattuordecim non
auderent metu poenae theatralis, pronuntiavit non teneri ea quibus
ipsis parentibusve equester census umquam fuisset. Ueber die Aen-
derung des Kaisers Claudius s. Cass. Dio 60, 7.
50) (zu S. 911.) Tacit. ann. 3, 24: (Aug. culpam) ... gravi
nomine laesarum religionum ac violatae maiestatis clementiam maiorum
suasque leges egrediebatur. Namentlich unter Tiberius erhielt das
Majestätsgesetz eine ungeheure Erweiterung, Sueton. Tib. 58, Tac.
ann. i, 72, vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, 754.
51) (zu S. 911.) Digest. 48, 4, 3: lege (lulia maiestatis) tenetur,
qui iniussu principis dilectum habuerit, exercitum comparaverit. Vgl.
Mommsen, R. St.-R. 2", S. 849. Ueber den Statthalter Macedoniens
der ohne Erlaubniss des Kaisers Krieg führte, s. o. I S. 631.
52) (zu S. 911.) Dem Cornelius Gallus warf man vor, dass er
sich göttliche und königliche Ehren angemaasst habe. Cass. Dio 53, 2T),
s. o. I S. 788.
53) (zu S. 911.) Paulus 5, 26, i: Lege lulia de vi publica
damnatur, qui aliqua potestate praeditus civem Romanum antea ad po-
pulum nunc ad imperatorem appellantem necarit, necari iusserit, tor-
serit, verberaverit, condemnaverit inve publica vincula duci iusserit.
Vgl. Haenel, Corpus legum p. 17.
IX. 3- Census. c ^ I
3. Capitel.
Census.
Vorbemerkung. Cohen i^ p. 141 No. 52g: Caesar Augustus
(s. Kopf ohne Kranz) , I^. C. Sulpicius Platorinus (auf einem mit
Rostren (?) geschmückten Tribunal thronen Augustus und Agrippa).
i) (zu S. 914.) Sueton. lul. Caesar 41 : Recensum populi nee
more nee loco soHto, sed vicatim per dominos insularum egit. Vgl.
Cass. Dio 43, 25. Dass lulius Caesar auch eine Zählung der rö-
mischen Bürger in den übrigen Theilen Italiens beabsichtigte, zeigt
die lex lulia municipalis (C. I. L. i , 119); dort wird bestimmt im
28. Absatz, dass die höchsten Beamten der italischen Bürgerstädte in
den zwei Monaten vor dem römischen Census einen localen Census
abzuhalten und ihre nach bestimmtem Formular angelegten Listen
durch eine zahlreiche Deputation des Rathes dem Censor der Haupt-
stadt zu übergeben haben, der die einzelnen localen Resultate in
seine Hauptlisten einträgt , die im censorischen Archiv aufbewahrt
werden sollen. Marquardt, Rom. Staatsverwaltung i- S. 158 — 9:
Municipalcensus.
Ueber die Quinquennalen, welche schon zu Caesar's Zeit den
municipalen Census leiteten, s. Neumann, De quinquennalibus colo-
niarum et municipiorum, Leipzig 1892, p. 52; vgl. auch die chrono-
logische Liste p. 62.
2) (zu S. 915). Mon. Anc. ed. M.^ p. 36 ss. (vgl. de Boor, Fasti
censorii p. 30): In consulatu sexto censum populi conlega M. Agrippa
egi. Lustrum post annum alterum et quadragensimum fec[i]. Quo
lustro civium Romanorum censa sunt capita quadragiens centum millia
et sexag[i]nta tria millia (a. 726/28: 4063000). Hieronym. ed. Schoene
2 p. 140 — 41: 4 164000. C, I. L. IX 422 (726/28): imp. Caesar VI,
M. Agrippa II (cos); idem censoria potest(ate) lustrum fecer(unt).
[Iterujm consulari cum imperio lustrum [s]olus feci C. Censorin[o
et C] Asinio cos. Quo lustro censa sunt civium Romanoru[m ca-
pita] quadragiens centum millia et ducenta triginta tria m[illia] (a. 746/8:
4233000).
[Tertiu]m consulari cum imperio lustrum conlega Tib. Cae[sare
filio feci] Sex. Pompeio et Sex. Appuleio cos. Quo lustro ce[nsa
sunt civium Ro]manorum capitum quadragiens centum mill[ia et non-
genta tr]iginta et septem millia (a. 767/14: 4937000). Lustrum am
II. Mai (100 Tage vor dem Tode des Augustus (•{- 19. Aug.). Vgl.
die Anmerk. von Mommsen p. 36 und 161. Sueton. Aug. 27: Re-
£-T2 IX. 3. Census.
cepit et morum legumque regimen aeque perpetuum, quo iure quam-
quam sine censurae honore censum tarnen populi ter egit : primum
ac tertium cum conlega, medium solus. Wörtlich genommen ist
diese Nachricht nicht richtig, da wir jetzt wissen, dass Augustus die
ihm angebotene cura morum et legum zurückgewiesen hat. Vgl.
Zumpt, Ueber d. Stand der Bevölkerung im Alterth. , Abh. d. Berl.
Acad. phil.-hist. Cl. 1840 S. i ff. Huschke, Ueber den z. Zeit der
Geburt Christi gehaltenen Census. — , Ueber den Census der Kaiser-
zeit. Hoeck, Rom. Gesch. i, l S. 383 — 92. 412. Friedländer,
Sittengesch. i^ S. 51. Jung, Die Bevölkerungsverh. im röm. Reich, s.
Wiener Studien i, 193.
3) (zu S. 915.) Dass die Zahl der römischen Bürger beim ersten
Census des Augustus etwas über 4, beim letzten etwas unter 5 Mil-
lionen betragen habe, kann auch Beloch , der nicht gern mit allzu-
grossen Zahlen rechnet, nicht leugnen (Bevölkerung der griech.-röm.
Welt S. 371). Allein bei seinem Bestreben, die Bevölkerungszahlen der
alten Welt stets möglichst niedrig anzusetzen, verfällt er auf den Aus-
weg, die Zahlen anders zu erklären. Während bei der republikanischen
Schätzung civium capita sich auf die römischen Bürger beziehe, sollen
imter diesem Ausdruck bei dem kaiserlichen Census auch die Frauen
und Kinder mit einbegriffen sein (S. 375); dann hätte das römische
Reich zur Zeit des Augustus kaum ly^ Millionen erwachsene Bürger
gehabt (S. 377). Allein diese Annahme ist sehr willkürlich. Wenn
Augustus die alte nationale Tradition wieder belebte und denselben
offiziellen Ausdruck civium capita beibehält, so wird man auch vor-
aussetzen müssen , dass er ihn in dem alten Sinne beibehalten habe.
Der Unterschied der Zahlen des letzten republikanischen und des
ersten kaiserlichen Census ist allerdings gross, aber doch nicht un-
glaublich. Zunächst waren es die Freilassungen von Sklaven, die dem
römischen Staate stets neues Blut zuführten; diese waren in der Zeit
des Augustus leichter und häufiger als in irgend einer vorhergehenden
Zeit, so dass sie sogar gesetzlich eingeschränkt wurden. Zumpt a. a. O.
29 A. I andrerseits, der die Censuszahlen des Augustus bespricht,
fragt dort: „jetzt doch wohl Köpfe der puberes?"; ihm ist also die
Zahl nicht gross genug, er rechnet im Todesjahre des Augustus
auch nur 4037000 statt 4937000.
4) (zu S. 915.) Der Census des L. Munatius Plancus und
PauUus Aemilius Lepidus (a. "j 2,2/22) wurde nur begonnen. Vgl. de
Boor, Fasti cens. p. 30 — 31.
5) (zu S. 915.) Cass. Dio 54, 2 (732/22): rt(iijrag Flavlov xs
Al(iUiov Ainiöov nai Aovkiov Movvdrtov Ukayuov — — aiisösi^EV.
iGynxxoL ovTOt T7JV Tifitjvelav iöiÜTUi a^a £6^ov — %al (.istu xovro ovÖEusg
IX. 3- Census. - ^ ^
akXot rciir]zal Ofioiot avtotg ccfia iyivovro. ymI rdre di] 6 Jvyovörog^
zciiTtSQ EKeivcov aLQS&ivxciiv , noXXcc räv ig avrovg avrjKovrov enon^e.
Velleius Pat. 2, 95: Ante quae tempora censura Planci et Pauli acta
inter discordiam neque ipsis honori neque rei publicae usui fuerat,
cum alteri vis censoria, alteri vita deesset, Paulus vix posset implere
censorem, Plancus timere deberet, nee quicquam obiicere posset adu-
lescentibus , quod non agnosceret senex aut obiicientis audiret. Vgl.
Sueton. Aug. 64; und de Boor, Fasti censorii p. 30 — 31.
lieber Munatius Plancus s. o. II S, 41 A. i — 2; S. 87 A, ig.
Ueber PauUus Aemilius Lepidus s. Borghesi, Oeuvres 4, 65, der
ausführlich seine Geschichte mittheilt, und Kloevekorn, De proscriptio-
nibus p. 98 — 99. C. I. A. 3, 573 (Orelli 647): 'O öi^^og \ IlavXXov
Al^iXiov j Asvniov vbv j AineSov, av&vnaxov, \ avyoQu (cos. 720/34). In
dem Senatusbeschluss v. J. 729/25 wird er an erster Stelle unter den an-
wesenden Senatoren genannt, s. Cichorius, S.-B. der Berl. Akad. 1889
S. 14(966): yqacpo^iva Ttalj^ffiav UavX-Xog AlfiiXiog AsvJkiov vlbg TlaXa-
xiva AeTteöog. Ueber seine Tribus s. d. Anm. von Mommsen auf der
folgenden Seite. Früher brachte man die Inschriften C. I. L. VI 1305
(Brücke d. Tiberinsel; Ritschi, P. L. M. E. p. 76; a. 692): a) L .
Fabricius • C • f ■ cur • viar | faciundum ■ coeravit | b) Idemque | pro-
bavit I d) Q • Lepidus • M • f • M • LoUius • M • f • cos (a. 733) | ex .
s • c • probaverunt (Mommsen, S.-B. d. S. Ges. d. W. 1850, 320, cf.
C. I. L. I p. 559) mit jenem Census in Verbindung. Ueber diese In-
schrift des Pons Fabricius (C. L L. I p. 559, VI no. 1305) s. die
Vertheidigung Hülsen's, Mitth. d. röm. Inst. 6, 1891, S. 135 A. i,
der nach genauerer Prüfung des Originals die einzelnen Verdachts-
gründe zurückweist.
6) (zu S. 916.) Ueber die lectio senatus s. o. d. Cap. Senat
(I S. 573) und Monum. Ancyr. ed. M.'^ p. 35 — 6.
7) (zu S. 916.) Sueton. Aug. 37: Nova officia excogitavit — —
triumviratum legendi senatus — — .
8) (zu S. 916.) Belot, Histoire des Chevaliers Romains, Paris
1873. Hirschfeld, Verwaltungsbeamte i p. 243 A. Mommsen, R.
St.-R. 3, 261 A. 3, S. 483. 492. Schmidt, A. W. , Abh. zur alten
Gesch. hg. v. Rühl S. 494.
9) (zu S. 916.) „Equites equo publico hat es also in dem bis-
herigen Sinne in dieser Epoche (von Sulla bis Augustus) nicht geben
können, und damit hängt wahrscheinlich zusammen, dass die grosse
Ritterschau des 15. Juli in dieser Zeit ausfiel und erst von Augustus
wieder hergestellt ward (S. 493 A. 3)". Mommsen, R. St.-R. 3, 485 — 6.
10) (zu S. 916.) Wenn Laberius, der von lulius Caesar ge-
zwungen war auf der Bühne aufzutreten, sich rühmt: ego bis tricenis
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 35
^ßA IX. 3. Census.
annis actis sine nota eques Romanus (Macrob. Sat. 2, 7, 3), so kann
die Nota nicht ausschliesslich von Censoren ertheilt sein, die es seit
684/70 nicht mehr gab, zumal noch ungefähr 15 Jahre für die Kind-
heit des Laberius abzurechnen sind, in der er keine Nota erhalten
konnte.
11) (zu S. gi6.) Maecen räth dem Augustus, Cass. Dio 52, 19:
rovg xa dsvrsQsTa (nach dem Senate) eyMßxa^/o&L %ca yivsi Y,ai aQEzrj -acd
nXovTO) QpSQOfievovg ig rr/v Innada KaTaliE,ov.
12) (zu S. 917.) Sueton. Aug. 39: notavit (Augustus) aliquos,
quod pecunias levioribus usuris mutuati graviore foenere collocassent.
13) (zu S. 917.) Die frühste Erwähnung der Seviri 752/2 b. Zonaras
10, 35, Cass. Dio 55, 10, s. Mommsen, R. St.-R. 3, 523 A. 3. „Die seviri
equitum Ronianorum werden als die Vorsteher dieser sechs Türmen
anzusehen sein (anders Mommsen, R. G. i^ S. 784 A. und Res g.
D. A. p. 35, der in jeder Turme seviri annimmt; vgl. jedoch R. St.-R.
3 S. 525 A., wo Mommsen Hirschfeld's Annahme beitritt); wahrschein-
lich waren die ersten Türmen den jungen Männern aus senatorischen
Familien reservirt, die sicherlich als equites illustres d. h. Ritter sena-
torischer Abkunft von den übrigen geschieden waren." Hirschfeld,
Verwaltungsbeamte i, 243 A.
14) (zu S. 917.) Sueton. Aug. 38: Equitum turmas frequenter
recognovit, post longam intercapedinem reducto more travectionis.
15) (zu S. 917.) Nur selten tritt die Ritterschaft mit gemein-
samen Beschlüssen hervor, wenn sie z. B. einen kaiserlichen Prinzen
zum princeps iuventutis erwählt; vielleicht gehört auch hierher die
Inschr. C. I. L. XIV 3622 (Tibur): Equites dederunt | ///coiraverunt |
//tius/// cf. X 5970.
16) (zu S. 917.) Sueton. Aug. 39: impetratisque a senatu decem
adiutoribus unum quemque equitum rationem vitae reddere coegit, atque
ex improbatis alios poena, alios ignominia notavit, plures admonitione,
sed varia. Ueber die kaiserlichen Beamten a censibus s. Mommsen, R.
St.-R. 3, 490 A. ; sie standen mit anderen a libellis in Verbindung,
denn an die letzteren kamen die Gesuche um Verleihung der Ritter-
würde, die von erstem auf Grund der Vermögensverhältnisse unter-
sucht wurden. Derartige kaiserliche Untersuchungen werden im Jahre
741/13 erwähnt, Cass. Dio 54, 26. Eine besondere Abtheilung dieser
Commission hatte die Listen der ritterlichen Geschworenen aufzustellen;
dazu gehörte L. Volusius Saturninus, cos 742/12 (Tac. ann. 3, 30 cen-
soria potesiate legendis equitum decuriis functus, Mommsen, R. St.-R.
3, 494 A. 536 A.), der von einem Freigelassenen C. I. L. IV 7366
falschlich Censor genannt wird.
17) (zu S. 918.) Tacitus ann. 3, 83: Equester ordo — — in-
IX. 3- Census.
000
stituit — — uti turmae idibus luliis imaginem eins (Germanici) se-
querentur.
i8) (zu S. gi8.) Dionys. Halic. 6, 13, 4 (ed. Jacoby 2, p. 280):
iv ^7]vl KvivriXio) }.syo(ieva} rcctg Kakovfiivaig sldoig — — iro^nr) rcöu
i^ovTCOv xov 6r]fi66tov i'nnov, '(o'^^ nara cpvXdg ze Kai lo'^ovg KSKoöfirjfiivoi.
Gtoi'i'YiSov im xmv l'TtTtcav o'/pv^svot noQSvovrai TtavTf?, tog ek ficc'/^rjg rjyiovxEg
EßTEcpa^'tüiiEvoi x^aklotg iXaiag, xal noQcpvQäg (poiviK07taQvq}ovg afinE'/ö^Evoc
xrjßivvag xag xaXovfiivag XQaßiag, ocq^cc^evol (iev t/.(p leqov xivog "AQEog
E%co T^g TfoXEcog lÖQOfiivov, 6i,E^i,6vxEg ÖE xi']v X äXXyjv noXiv O^aCy diu
xfjg ayOQäg na^a xb x&v /Jioökovqiov leqov itaQEQiö^Evoi, avÖQsg E6xiv
OTE K(xl TtEvxav.iGjiXioi (fiqovxEg — — aoiöxiia — — .
19) (zu S. Q18.) Sueton. Aug. 37: Nova officia excogitavit
— — triumviratum — — alterura recognoscendi turmas equitum,
quotiensque opus esset.
20) (zu S. 9 18.) Ovid. trist. 2, 541 f.: Carminaque edideram,
cum te delicta notantem | praeteriit totiens inrequietus eques (ars
amator. 752 oder 753 herausgegeben, Verbannung 761 (?), dazwischen
also öfter equitum recognitio, aber kein Census).
21) (zu S. 918.) Sueton. Aug. 38: Sed neque detrahi quemque
in travehendo ab accusatore passus est, quod fieri solebat, et senio
vel aliqua corporis labe insignibus permisit praemisso in ordine equo
ad respondendum quotiens citarentur pedibus venire.
22) (zu S. 9 ig.) Augustus folgte dem Vorbilde des lulius Caesar.
Sueton. Aug. 40: Populi recensum vicatim egit. Gleich darauf wird
die Plebs der Getreide-Empfänger dem Populus entgegengesetzt. Auch
beim lulius Caesar c. 40 (s. o.) wird der Ausdruck populus gebraucht ;
es muss also an beiden Stellen das ganze Volk gemeint sein, natür-
lich mit Ausschluss der Fremden. Unter anderem hatte diese Volks-
zählung des Augustus wohl auch den Zweck, die statistische Grundlage
zu schaffen für Abgrenzung der Stadtregionen und der compita larum.
Vielleicht meint Cass. Dio 54, 25 (743/11) dasselbe, wenn er sagt: 6
Avyovßxog a.noyqcccpäg xe ETtoirjöaxo nccvxa xa vnaqyovxa ot xad'änEQ
xig Idicoxrjg anoyQaipccfiEvog.
23) (zu S. 919.) Vgl. Zumpt, Comment. epigr. i p. 73. Neu-
mann, lo.. De quinquennahbus coloniarum et municipiorum, In.-Diss.
Leipzig 1892.
24) (zu S. 920.) Vgl. Unger, De censibus provinciarum roma-
narum, Leipzig 1887. Dositheus (frgm. ed. Boecking, Bonn 1832,
p. 63): In Roma urbe tantum censum agi notum est; in provinciis
autem magis professionibus utuntur.
25) (zu S. 920.) Cicero in Verr. act. IL 2, 56, 139: Quinto
quoque anno Sicilia tota censetur; erat censa praetore Peducaeo:
35*
536
IX. •?. Census.
quintus annus cum in te praetorem incidisset, censa denuo est. Vgl.
Mommsen , R. St.-R. 2^, 416 u. 1091. Dass die Schätzung von
den einzelnen Städten vorgenommen wurde, zeigt Cicero kurz vor-
her § 131: nie (censoris) enim est magistratus apud Siculos , qui
diligentissime mandatur a populo propter hanc causam, quod [omnes
Siculi ex censu quotannis tributa conferunt] in censu habendo potestas
omnis aestimationis [habendae] suromaeque faciendae censori permit-
titur — — . § 138: erant enim tum censores legibus facti, delecti a
suis civitatibus.
26) (zu S. 920.) Cassiodor. var. 3, 52 (ed. Migne 69, p. 608):
Augusti siquidem temporibus orbis Romanus agris divisus censuque
descriptus est, ut possessio sua nulli haberetur incerta, quam pro tri-
butorum susceperat quantitate solvenda.
27) (zu S. 920.) Mommsen, R. St.-R. 2^, 1094 — 95: Hätte
Augustus, wie dies Cäsar gethan, sich begnügt einer jeden Gemeinde
einen festen Tribut aufzulegen, so hätte er dazu nicht [wie in Gallien]
vierzig Jahre gebraucht. — — Der Uebergang von der indirecten
Besteuerung der Unterthanen zur directen gehört zu den organischen
Einrichtungen des Principats und zu seinen eingreifendsten Neuerungen.
28) (zu S. 921.) Ueber die periodischen Volkszählungen in
Aegypten (xort' oiniav aTtoygacpal) mit Angaben über alle Einwohner
(Römer, Griechen u. Aegypter), die in den Papyrus-Urkunden häufig
erwähnt werden, s. Krebs, Das Berliner Corpus Papyrorum: Berliner
philol. Wochenschrift 1894 S. 638.
29) (zu S. 921.) Rudorff, Rh. Museum hsg. v. Niebuhr und
Brandis 2, 1828, S. 136: Jede Toparchie zerfiel in eine bestimmte
Anzahl quadratförmiger, genau nach den Himmelsgegenden abgesteckter
Grundstücke von 10 000 ägypt. Ellen Flächengehalt (aQOVQcut arurae),
welche, obgleich sie reell theilbar waren, doch als Steuerhufen oder
Einheiten (capita) betrachtet wurden, deren Existenz desshalb durch
oft wiederholte Vermessungen gesichert werden musste.*)
30) (zu S. 921.) Rudorff, Rhein. Mus. hsg, v. Niebuhr u. Brandis
2, 1828, S. 187 A. 7: Das quinquennium ist gewiss nicht bloss zu-
fällig erwähnt, sondern wahrscheinlich mit Beziehung auf den Zeit-
abschnitt, nach welchem die Kataster und Repartitionen regelmässig
erneuert wurden. Aegypten wurde zwar schon 724 tributär; aber es
ist möglich, dass die Schätzung desselben zugleich mit dem Bürger-
census und der gallischen erst 726 oder 727 geschehen ist P] — — .
Vgl. Savigny, Rom. Steuerverfass. S. s^-
*) Theils regelmässige Erneuerung der Kataster überhaupt (Zeile 49. 59 — 61),
theils Revisionen.
i
IX. 3- Census. z-in
31) (zu S. 921.) C. I. Gr. No. 4957 (3, p. 450) v. 49: Tfj
eyyiGra Ttevraetia xa firj TtgoreQov reXoviisva. Dort wird auch mehrfach
die ava^itQrj6i,g erwähnt. Letronne, Journ. d. savants 1822 p. 674.
^^2) (zu S. 921.) C. I. L. VI 1644 (p. 854): [ad census acci-
piendjos prov[inciae galjatiae ist nicht sicher ergänzt und viel jünger
als die Zeit des Augustus, s. Unger, De censibus p. 38 — 9.
^S) (zu S. 921.) C. I. L. X 680 (Sorrent) s. o. S. 380 A. 8.
34) (zu S. 921.) L. R6nier, Melanges d'epigraphie 1854 p. 54:
Sur quelques inscr. relatives ä des magistr. rom. qui furent charg6s
de faire le recensement de la population des difF6rentes prov. de la
Gaule. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, 1092 — 93 A. Cass. Dio 53, 22.
Unger, De censibus prov. romanarum. Livius per. 134: cum (Au-
gustus) conventum Narbone egit, census a tribus Galliis quas Caesar
pater vicerat actus. 136: a Druso census actus est. 137: a
Druso — — tumultus, qui ob censum exortus in Gallia erat, com-
positus. Rede des Kaisers Claudius (Schluss) : cum (Drusus) a cen-
sus novo tum opere et inadsueto Gallis ad bellum avocatus esset.
Quod opus quam arduum sit nobis, nunc cum maxime, quamvis nihil
ultra quam ut publice notae sint facultates nostrae exquiratur, nimis
magno experimento cognoscimus. Tacitus ann. i, ^;^ (14 n. Chr.):
Germanico per Gallias — — census accipienti excessisse AugustiuB
adfertur, 2, 6 (16 n. Chr.): Missis ad census Galliarum P. Vitellio
et C. Antio. Ein gallischer Census ist auch noch nach Claudius
abgehalten, Notizie d. scavi 1893 p. 197: T. Statilio — —
Optato — — proc. Aug. hered // proc. Aug. ad patrim // proc. Aug.
ferrariae // proc. Aug. ad cen(sus) Gallorum // proc. census Brit.
Ob aber der Bruder Vespasian's, Sabinus, die Schätzung leitete, lassen
wir besser bei Seite; die Vermuthung beruht nur auf einer Ergänzung
von Mommsen: [curator census] Gallici (Bull, della comm. arch. com.
di Roma 1883 p. 224), die nicht als sicher gelten kann. S. Unger,
De censibus provinc. romanarum p. 47. Später wird noch ein gal-
lischer Census im J. 61 n. Chr. erwähnt: Tacitus ann. 14, 46.
35) (zu S. 922.) Schlosser, L., Gesch. der Familie Herodes,
Leipzig 18 18. Braun, Marcus, De Herodis qui dicitur Magni filiis
patrem in imperio secutis, P. I., Krotoschin 1873. Herodian. Fürsten
s. Schürer in Hilgenfeld's Ztschr. f. wiss. Theol. 1873, 248 — 55.
36) (zu S. 922.) losephus ant. iud. 17 (Schluss): xT^g d' 'AqieIüov
IcaQag vitoxekovg 7tQ06vefi7}&EiG7jg xi] 2vqiov, ni^nszai KvqCvLog vno Kai-
öaQog , avrjQ vnaxLKog, ccTtonfirjödfievog xe tk iv ZvQia y.cii xbv ^AQi^kdov
aTtodaGoi-isvog oIkov. 18, i , i : Kvqiviog — — — tnl ZvQtcig
7taQ7]v, VTtb KaCaaQog öinaioöox^jg xov l'&vovg ccTtsGxalfiivog Kai xifir}xi]g
xav ovüuov yEvr]o6ixsvog, KaiKaviog xe ccvxa GvyKCixani^Txexai xäy^axog
^_^8 IX. 3. Census.
Tcöv LTtnecov, lY/riöofievog ^lovdcdav xf] im näatv i^ovöla. C. 1. L. XIV
3613. Monum. Anc. ed. M.^ p. 161, s. d. Anm.: [p • sulpicius p • f •
quirinius cos • \ — — — — — — — — — — — — — j
pr • pro consul • cretam et cyrenas provinciam optinuit | — — — l
legatus pr • pr • divi augusti syriam et phoenicem optinens | bellum
gessit cum gente homonadenjsium quae interfecerat amyntam I rjegem ■
qua • redacta • in ■ pot[estatem imp . caesaris] | Augusti • populique • ro-
mani • senatu[s dis immortalibus] | supplicationes binas ■ ob • res • pro-
sp[ere ab eo gestas et] ] ipsi • ornamenta • triumph[alia decreuit] pro ■
consul ■ Asiam • provinciam • op[tinuit legatus pr • pr •] | divi • Augusti •
[ijterum • Syriam ■ et • Ph[oenicen optinuit]. — Der junge Hilgenfeld be-
handelt die Inschrift von Tivoli in einem Aufsatze {Ztschr. f. wiss.
Theol. 1880, I S. 98—114), auf den sein Vater (Berlin, philolog.
Wochenschr. 1892, 959) besonders aufmerksam macht. Er gibt zu,
dass die Inschrift sich auf den Sulpicius Quirinius beziehe, bestreitet
aber eine zweimalige Statthalterschaft desselben in Syrien; er meint:
wenn ein Statthalter eine Provinz verwaltet habe und dann in eine
zweite geschickt werde, so sei er legatus iterum. Wenn das richtig
wäre, müssten die meisten Statthalter sich so nennen. Der Vf. zeigt
dadurch, dass er noch wenig lateinische Inschriften unter den Händen
gehabt hat. Im Uebrigen genügt es zu verweisen auf Mommsen's
Aufsatz: De iteratione legationum (Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 179).
37) (zu S. 922.) Der Census des Quirinius ist vielfach behandelt.
Vgl. Schürer, Gesch. d. jüd. Volkes, Leipzig 1890, i^ S. 16; i, 426
Anhang 1 die Litteratur u. Schätzung d. Quirinius; 2, 160 ff. Mo-
num. Ancyr. ed. M.^ 161. E. Desjardins, Le recensement de
Quirinus, Revue des questions historiques i. Jan. 1867. Lecoutre,
H., De censu Quiriniano et anno nativitatis Christi, Paris 1883.
38) (zu S. 923.) losephus, ant. iud. 18, i, i : ^lovöag 6s
Favkavlrrjg avr]Q £% TtöXecog ovofia FccfiaXa ZäödaKov <l>aQt6acov tiqoö-
Xaßofievog rpttiyBxo inl ci7io6rcc6Bi, xrjv xe ccTtoxifirjßtv ovdev äXXo 1)
avxMQvg Sovkslav iiticptQUV Uyovxeg. 18, 2, 2: KvQiviog §e xa Aq'/z-
Xäov 'iQri^uxci cinoöoiievog, rjörj %al x&v anoxifirjGeav TCeQug ey^ovöüv,
ßt iyivovxo XQiccKOöTfö Kcd eßöofia) exst (lexcc Avxcoviov £v A'axko rixrccv
vnb KaiGciQog (759/6 — 760/7). Tac. histor. 5, 9: Post mortem
Herodis nihil expectato Caesare Simo quidam regiura nomen in-
vaserat: is a Quintilio Varo obtinente Syriam punitus est, et gentem
coercitam liberi Herodis tripertito rexere. Vgl. losephus antiq. iud.
17, 10, 6 ff.
39) (zuS. 923.) BuUett. di arch. er. 1880 t. IX. C. I. L. III 6687 =
Ephem. epigr. 4, 538: Q • AemiUus • Q • f | Pal • Secundus [in] | castris •
divi • Aug • s[ub] | P ■ Sulpi[c]io • Quirinio le[g aug] | C[a]esaris • Syriae •
IX. 3- Census. e tq
honorijbus ■ decoratus ■ pr[a]efect | cohort • Aiig . I • pr[a]efect | co-
hort • II • classicae idem | iussu • Quirini censum • egi | Apamenac ■
civitatis • miljium • homin • civium • CXVII | idem • missu • Quirini • ad-
versus | Ituraeos • in • Libano • monte • | castellum • eorura • cepi • et •
ante | militiem • praefect • fabriim | delatus • a • duobus • cos • ad • ae-l
rarium • et • in • colonia • | quaestor ■ aedil • II • duumvir • II • | ponti-
fexs • I ibi • positi • sunt • Q • Aemilius • Q • f • Pal | Secundus • f ■ et • Aemilia
Chia lib I h • m • amplius • h • n • s • Vgl. Unger, De censibus p. 25.
40) (zu S. 923.) Hoeck, Rom. Gesch. i, 2 S. 412: Der sog.
Reichscensus z. Zeit der Geburt Christi, m. Litteraturangaben S. 413.
41) (zu S. 923.) Mommsen R. St.-R. 2^, 417: Es hat also
wohl einen Bürger- und in gewissem Sinn auch einen Provincialcensus,
aber einen Reichscensus im formalen Sinne des Wortes überhaupt
nicht und am Wenigsten in der Kaiserzeit gegeben.
42) (zu S. 923.) Tacitus arm. i, 11: (in libello) opes publicae
continebantur, quantum civium sociorumque in armis, quot classes,
regna, provinciae, tributa aut vectigalia, et necessitates ac largitiones.
Quae cuncta sua manu perscripserat Augustus. Sueton. Aug. loi:
tertio breviarium totius imperü, quantum militum sub signis ubique
esset, quantum pecuniae in aerario et fiscis et vectigalium residuis.
c. 28 : magistratibus ac senatu domum accitis rationarium imperü
tradidit, Julian, C, Le breviarium totius imperü de l'empereur Au-
guste, M61ang. d'arch. et d'hist. 3, 1883, p. 151. Breviarium s.
Detlefsen, Commentationes Mommsen. p. ^^. Friedländer, De fönte
quo losephus b. iud. 2, 16, 4 usus est (Index lection. Königsberg 1873),
hat gezeigt, dass losephus hier dem Kaiser Augustus folgt, oder
einem ähnlichen Breviarium späterer Zeit.
43) (zu S. 924.) Cass. Dio 53, 30 (731/23): (Aug.) niöwvi zäg
re dvvufisig aal rag TtQOOodovg rag noivag ig ßißXiov iöyQcc^ag eötOKS.
44) (zu S. 924.) Sueton. C. Caligula 16: rationes imperü ab
Augusto proponi solitas = XoyiGnovg rwv örjfioölcov iQ7]fjidxa)v. Cass.
Dio 59, 9 (vom J. 38 n. Chr.).
45) (zu S. 924.) Cass. Dio 56, 28 (v. J. 13 n. Chr.): ens^'ipsv
alXovg idh] rd re räv Idtcot&v Kai xa rav Ttolscov miq^cacc KTtoyQaijjo-
[livovg, IV cog ükI ^lei^ovcog ffjfttcoO'tjödjttevot dsiöwöt- kccI tvjv eiHOöri^v
teXelv dvd'eXaivTcii.
46) (zu S. 924.) ,,Hirschfeld's (V.-G. i, 18) Vermuthung, dass
nach Abschaffung der Censur ein kaiserliches Centralbureau für die
Provinzialschatzung eingerichtet sei, scheint mir wenig glaublich. — —
Dagegen führen alle bei dem Centralbureau hervortretenden Indicien
auf den Census equitum." Mommsen, R. St.-R. 3, 490 A.
c-AQ IX. 4. Organisation der Massen.
47) (zu S. 924.) Cassiodor. var. 3, 52: Augusti siquidetn tem-
poribus orbis Romanus agris divisus censuque descriptus est, ut
possessio sua nulli haberetur incerta, quam pro tributorum susceperat
quantitate solvenda.
48) (zu S. 924.) Rodbertus, Hildebrand's Jbb. f. Nationalökonom.
5, 1865, S. 145: Mehr als solche Volkszählung und solche Boden-
vermessung, als solche Inventur der provinziellen Hülfsquellen ist
denn auch der sogenannte Reichscensus unter Augustus nicht ge-
wesen. Er ist namentlich kein einheitlicher, Bürger und Provinzialen
gleichzeitig und gleichmässig umfassender Census gewesen. Er ist
auch für die Provinzialen keine Vermögensschätzung der Bewohner
und keine Bodenkatastrirung in unserem Sinne gewesen.
4g) (zu S. 924.) Suidas s. v. Kai aTCoyQacprj, 7} anaQid'urjGig.
6 6e KaiöaQ AvyovGzog 6 ^ovaQ%iq(}ag ei'KOßiv avÖQag rovg aQtöxovg xbv
ßlov xal rbv xQOTtov iTide'^dfievog inl näöav xriv y%v zäv vTttjKÖcov i^e-
Ttsfiipe' dt' (hv DCTCoyQuipag ETtonjöaro x&v rs avd'Qconcav nai ovötäv,
avrccQiiri xiva iiQOGxuiag xü örjfioöifp ^olgav ix xovxav eiaqieQeGd'ai.
avxYj Tj a.noyQctfpi] TiQcozri eyevsxo , täv tiqo cdnov xoig zeKxrj^ivotg xi
fi7] dcpaiQovfxivav; tog slvai, xoig eimoQOig d-q^ÖGiov ty/iXrjfia xov TrAo-Orov.
4. Capitel.
Organisation der Massen.
Vorbemerkung: Bull. arch. comunale d. R. 17, i88g, 69.
Mitth. d. röm. Instituts 4, 265, Vier magistri vici Aescleti, verhüllten
Hauptes, halten zur Libation die rechten Hände über dem bekränzten
Altar; im Hintergrunde: Flötenbläser und Lictor; im Vordergrunde:
Opferthiere (Rind und Schwein) neben dem Opferknaben und Opfer-
schlächter. (Inschrift s. u. S. 543 A. 13.)
i) (zu S. 926.) Cicero in Pison. 4, 8: ludi compitalicii tum
primum facti post L. luUum et C. Marcium consules (690/64), contra
auctoritatem huius ordinis. — — (Piso consul) cum in Kalendas
lanuarias Compitaliciorum dies incidisset, Sex. Clodium — — ludos
facere — — passus est. Vgl. Cass. Dio 38 , 34 ff. Ascon. in
Pisonian. p. 6 edd. Kiessl. et Schoell: L. lulio, C. Marcio coss.
(690/64) — senatus consulto coUegia sublata sunt, quae adversus
rempublicam videbantur esse. Solebant autem magistri collegiorum
ludos facere, sicut magistri vicorum faciebant compitahcios prae-
IX. |. Organisation der Massen. e^l
textati, qui ludi sublatis coUegiis discussi sunt. Post VI (so Rinkes,
Mnemosyne lo p. 208) dcinde annos quam sublata erant P. Clodius
tribunus plebis lege lata restituit coUegia. Cass. Dio 38, 13.
2) (zu S. 926.) Dass eine Stadt von der Grösse Roms auch
in der Zeit der Republik nicht ohne locale Unterabtheilungen ver-
waltet werden konnte, ist selbstverständlich. Vici und pagi werden
in der Stadt schon sehr früh erwähnt, s. Mommsen R. St.-R. 3
S. VIII u. 114 ff. S. 392 A. 6 wurde bereits eine Inschrift C. I.
L. VI 1324 abgedruckt aus dem Jahre, in welchem Varro Murena
Aedil war, also vor 731/23, die von den vier magistri veici gesetzt
ist. Eine andere Inschrift zeigt, dass es schon vor der Reorganisation
des Augustus magistri pagi in Rom gab, die sich nach Göttern zu
nennen pflegten: Bull, comunale d. Roma 15, 1888, p. 326 (s. o.
S. 326 A. 45): Mag[istriJ He[rculani] | suffragio pagi prim[i facti] j
ludos fecer[unt]. Nach Schrift und Sprache würde man die Inschrift
am Liebsten auf die Zeit nach der Reorganisation des Augustus be-
ziehen, aber dann müssten statt des Hercules die Laren genannt sein.
3) (zu S. 926.) Litteratur über die Laren s. o. Religion.
4) (zu S. 926.) Laren- und Compitalienfeier schon durch Servius
Tullius begründet, s. Dionys. Halicarn. 4, 14 ed, Jacoby: (Serv. Tullius)
eTtsircc Karcc Ttccvxag ineXevöE rovg ßrevanovg [ffpa] iyKazaßKevaö&fivai
Kccktdöag vrcb xübv yeirovov i]Q(06i TtQOVoaniotg Kai d'vGiaig avxoig ivo-
(io&erri6ev £7tireXet6&at xorO'' enaöxov iviavxbv JteAavovg £i6(peQ0v6rjg
iKaßxrjg oly.iag' rotg 6e xa ttsq! tcov yeivovcov isga 6vvx£Xov6i.v iv xotg
7iQOv(07iioig ov xovg iXevQ-eQOvg, äXXa xovg öovXovg k'xa^s Ttageival x£ nal
övvi.SQOVQ'yElv, oag y,£'iaqi6^ivr]g rotg ^QcoGt xfig x&v d'eQaitovxtov vTCrjQsßiag.
^v ext xal xßO'' i^jttäg ioQxrjv ayovxeg 'Pio^ccIol öiexeXovv oXiyaig vGxeqov
Tj^eQaig xüv Kqovicov^ ßs^vrjv iv xoig ndvv kccI TtoXvxeXrj., KofinixccXia
rcQoGayoQEvovxeg avxijv tnl xwv öxevconav' Koixnixovg yaQ xovg öxevco-
Ttovg xuXovOi.
5) (zu S. 927.) Sueton. Aug. 30: Spatium urbis in regiones vi-
cosque divisit instituitque ut illas annui magistratus sortito tuerentur,
hos magistri e plebe cuiusque viciniae lecti. Eine Liste der einzelnen
Vici zur Zeit des Augustus können wir allerdings nicht geben, allein
die berühmte Ära auf dem Capitol (C. I. L. VI 975) gibt natürlich
viele Namen, die wir auch schon für jene Zeit voraussetzen können.
Das Regionenverzeichniss und Curiosum (s, u. Regionen) zeigt, dass
die Zahl der Vici und ihrer Tempel gleich war. Plinius n, h. 3, 66:
ipsa (Roma) dividitur in regiones quattuordecim, compita Larum CCLXV.
Horat. carm. 4, 5, SS^-'- Te (quisquis) multa prece, te prosequitur
raero Diffuse pateris, et laribus tuum 1 Miscet numen, uti Graecia
c 1 2 IX. 4. Organisation der Massen.
Castoris. Vergil Aen. 8, 7i4ff. : .. Caesar, triplici invectus Romana
triumpho j Äloenia, dis Italis votum inmortaie sacrabat, | Maxima tercen-
tum totam delubra per urbem. ] Laetitia ludisque viae plausuque freme-
bant. Magistri vicor. (747/7) Cass. Dio 55, 8: ot 6e ör] gxsvcotioI
eTtL^ElrjT&v TLvcov £K xov ötjfiov, ovQ xal arsvaTtccQ'iovg y.aXov(iev. Ovid.
fast. 3, 145 — 6: INIille lares geniumque ducis, qui tradidit illos, | Urbs
habet, et vici numina trina colunt. — Es liegt nahe, die von Augustus
den Laren geweihte Statue des Apollo Sandaliarius (Sueton. Aug. 57)
mit dem vicus Sandaliarius in Verbindung zu bringen. C. I. L. VI 448:
Imp • Caesare Augusto XIII M • Plautio cos • (752/2) Silvan • | D ■ Oppius
3 • 1 • laso • D • Lucilius D • 1 • Salvius | L • Brinnius 0 • 1 ■ Princeps L •
Fiirius L • 1 • Salvius | mag • vici • Sandaliarii | Laribus Augustis. Vgl.
u. S. 544 A. 17 und Jordan, Ann. d. Inst. 1862 p. 302.
6) (zu S. 927.) Magistri vicorura s. INIarquardt, Staatsvervv. 3, 205.
7) (zu S. 928.) Cass. Dio 55, 8 (747/7): ot 6e drj 6rev(0TC0i
{h'xvyov) i7ti(ieXr}xG)v xivav xmv i% xov öijfiov, ovg y.ca GXEVfxtnciQ'fpvq xa-
kov^iv^ Y.cii öipLöc KCil TJj Eff^f^Ti xfj c(Q'/L%r] '/.al Qaßöov'iotg ovo £v avxoig
xoig ^(OQioig mv uQ'/aGLv rjfieQaig xiol ;(^^(j^o;i iöod'}], ij xe öovXeia 7] xolg
ayoQCivofiotg x&v ifiTitTtQa^evmv eve^a GvvovGa ETtexQdm]. Livius 34, 7, 2 :
magistratibus in coloniis municipiisque, hie Romae infimo generi, ma-
gistris vicorum togae praetextae habendae ius permittemus. Asconius
in Pison. p. 6 s. o. A. i , vgl. Mommsen, R. St.-R. i^ S. 375; 2^
S. 1034—6.
8) (zu S. 928.) Mag qui k • Aug • primi magistr • inierunt C. I. L.
VI 445; VI 446 — 47 (Rom; „optimis litteris"): Larib • Aug | ministri
qui • k • Aug • primi • inierunt | Antigo|nus • M • luni • Erotis | Anteros
— — — . Als Amtsantritt der neuen Beamten hat bis jetzt un-
angefochten der I. August gegolten, s. C. I. L. VI 128. 283. 445;
und für die ministri C, I. L. VI 446 — 47 (s. o.). Nur v. Premerstein
(Arch. - epigr. Mitth. aus Oe. 15, 84) erklärt sich für den i. Januar.
Sein Widerspruch gründet sich zunächst auf seine falsche Erklärung
des Wortes gentes (S. 80). Dass die magistri vicorum an einem andern
Tage als die Aedilen, Volstribunen u. s. w. antraten, kann nicht
bewiesen werden. Wichtiger ist der Umstand, dass es im Jahre
742/12 noch keinen INIonat Namens August gab; erst 746/8 erhielt
der Sextilis diesen Namen. Wenn wir also auch nicht bestimmen
können, wann die ersten Magistri ihr Amtjahr begannen, so können
wir um so bestimmter behaupten, dass sie seit 746/8 ihr Amt stets
mit dem i. August antraten.
Qj (zu S. 928.) Sueton. Aug. 31: Compitales lares ornari bis
anno instituit vernis floribus et aestivis,
IX. 4- Organisalirm der Massen. ei?
10) (zu S. 928.) Sueton. Au<,^ 43: Fecitque (Augustus specta-
cula) non numquam vicatim ac pluribus scaenis per omnium linguarura
histrioncs; und c. 45: (pugiles) inter angustias vicorum pugnantis.
11) (zu S. 928.) Lares Augusti u. Genius Augusti s. Mommsen,
Hannes 15, log.
12) (zu S. 929.) C. I. L. VI 449: Laribus ■ Aug • et • Genis •
Caesarum [imp • caes • domitiano • aug • cos viiii (83 n. Chr.)] | desig ■
X ■ p • p • perraissu • A • Anni • Camartis • tr[ib • pleb • aediculam reg •
I • vici honoris] | et • Virtutis • magistri • anni • LXXXXII • a s[olo • in-
pensa • sua • restituerunt]. Folgen d. Namen.
13) (zu S. 92g.) 747/7 oder 748/6 C. I. L. VI 343. 761. Vgl.
Marquardt-Wissowa, St.-V. 3^ S. 205 A. 54 und zu C. I. L. VI 454.
Arch.-epigr. Mittheil, aus Oest. 15 S. 77 <^ra. Fcsm.)>. Notiz, d. scavi
1890 p. 388 (Rom, Reg. IX suUa riva sinistra [del Tevere] presso
Monte Brianzo): Mercurio | aeterno • deo ■, Io[vi,J | [i]unoni • Regin •,
Min[ervae,] | [so]li •, Lunae •, Apol[lini,] | [dia]nae •, Fortuna[e p. r.,
matri mag]nae-, | Opi •, Isi •, Pi[etati], | Fatis d[ivinis •] [quod
bojnum faustum | [feli]xque [siet] Imp ■ Caesari • Augus[to • iraperio]
eins • senati • populi[que romani] | et • gentibus • nono • • • [anno?] | intro •
eunte • felic[iter] | C • Caesare • L • Pauplo • cos] (754/1) | L • Lucre-
tius • L • 1 • Zethus | iussu ■ lovis • aram Augustam | SALVS • SEMONIA
posuit POPVLI • VICTORIA (Mercur. deus aet. = Augustus, cf. C.
I. L. X p. 109. Nur ungern vermisst man in dem Pantheon die In-
schrift der Laren; vielleicht ist ihre Erwähnung in der Lücke nach
Fatis einzusetzen. Daim wäre in diesem District der Kult 746/8 —
747/7 eingerichtet.) Bull, comunale III 3, 1888, p. 328. Mitth. d.
Rom. Inst. 4, 1889, 266: Larib[us] • August[is] | /////das C • M///// \
/////manius C • [1 • iu]stus [ mag vici anni noni. Rechts: P. Clodius
P [1 •] I links: 1 ■ • ■ s L ■ 1 • Salvius. (Vgl. die Anmerk.) Relief, ein
Opfer Bull. com. 1888, p. 32g: [ma]g[i]stri vici Aescleti anni VIIII.
Vgl. die Inschriften bei Röscher, Ausführ, Lex. d. Mythol. u. d. W.
Lares 2, 1881 — 2; eine capuanische Lareninschrift (C. I. L. X 3803)
vom Jahre 741/13 s. u. (Augustalen).
14) (zu S. 929.) Not. d. scavi 1882 p. 22g (Della edicola
compitale se non dei tempi Augustei, certamente del I. sec): Senatus
populusque Romanu[s] pecunia publica faciendam curavit; vgl. tav. XV.
15) (zu S. 92g.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 82: Aedem Larum
in summa sacra via.
16) (zu S. g2g.) C. I. L. VI 456: Laribus • publicis • sacrum |
imp • Caesar • Augustus | pontifex • maximus \ tribunic • potestat ■ XVIIII !
ex ■ stipe • quam • populus • ei | contulit ■ k • lanuar • apsenti | C • Calvisio •
tiAA IX. 4. Organisation der Massen.
Sabino ■ L • Passieno • Rufo • cos. (a. 750/4); vgl. C. I. L. VI 457
(745/9)-
17) (zu S. 92g.) Sueton. Aug. 57, vgl. Mon. Anc. ed. M.^ p. 82
m. Anm. Sueton. 57 macht nur namhaft: Apollinem Sandaliarium,
lovemque tragoedum; der Erstere scheint nach dem Vicus Sandaliarius
(s. o.) genannt zu sein, und der luppiter vielleicht nach den Schau-
spielern, die das Geld zum Ankauf der Statue aufgebracht und dem
Kaiser zur Verfügung gestellt haben; vgl. S. 542 A. 5.
18) (zu S. 92g.) Not. d. scavi i8g2 p. 162 (Ostia; „in buone
lettere") : //mus Plotius M • f • Quartio j A • Genucius A • f ■ iter • duo
viri I locum dederunt compiti aedificandi | C • Cartilius C • f ■ Poplicol •
duo • vir • VII | cens • III compitum transtulit • | D • Caecilius D • D •
I • Nicia medicus | L ■ Marcius • L • 1 • Stephanus j P • Naevius P • 1 .
Heraclida | mag • vici maceriem | et columnam de suo fecerunt |
C • Cartilius ■ C • 1 • Hera.////.
19) (zu S. 92g.) C. I. L. X 3757 [= 274*] (Acerra): Templum
hoc sacratum her[oibus, qui] quod ger[unt] | Augusti nomen felix
[Ulis] remaneat, | stirpis suae laetetur u[t regno] parens ] nam quam
te, Caesar, tem[pus] exposcet deum | caeloque repetes sed[em qua]
mundum reges, | sint hei tua quei sorte te[rrae] huic imperent | re-
gantque nos felicibus voteis sueis. L ■ Aurelius • L • f • Pal • Rufu/// pri-
mopilaris ■!//]■ XVI ■ militans st/// | imp • Caesaris j ///////. Notiz, d.
scavi i8g3 p. 42g (Perugia; eta Augustea): [laribujs Augus[tis] j sacrum
[i]ulia Arche p • s • f ■ 1 • d • d • d . C. I. L. XI 6 (Regium):
Lares argenteos | Septem p • IIS . X 3803 (Capua): [ti. claudi]o
Nerone P • Q[uinctilio varo cos] (a. 741/13) ] Antistio ■ L • f • Campano
II ■ vir ■ Ti ■ Pomponio • Q • Bivellio • A (sie) | [coccei]us • C • 1 • INI • 1 •
Papa aedic • lovi • Lar(ibus) ■ ex • d ■ d • | hisce • ministris • Laribus •
faciendum • coe[rarunt] (folgen d, Namen). CLL. X 5 161 (Casinum):
Iucun[dus] I Titedi • C . ser • mag | aram • Larib • d • s • d | C • Ante[st]io •
Vete[re] | D ■ Laelio • Balbo • c[os] (a. 748/6), vgl. 5162 a. 752/2. XII
431g (Narbo ; s. I): Laribus Augustis ex voto | L • Cornelius • Senexs
L • Cornelius Caprarius | L • Caesellius Phoebus. XII 2677 (Aps.)
(,,Nota cultores Larum hominum privatorum") : L> Pinario> | Optato |
cultor ■ larum | Sex> Antoni> | I\Iansueti> et | L • Valeri Rufini. XII
407 (Massilia): Germanico Caesari • Ti [aug • f •] | L. Valerius | L.
Tonneius Le/// | A. ]Mevius ///\ \ magistri larum Aug | anno V Ti Cae-
s[aris aug] (18 — 19 n. Chr.).
20) (zu S. 930.) Die Litteratur zu der vielbehandelten Augustalen-
frage gibt v. Premerstein in Ruggiero's Dizionario epigrafico u. d. W.
Augustales. Egger, A. E., Recherches nouvelles sur Thistoire des in-
IX. 4- Organisation der Massen. cac
stitutions municipales chez les Romains. Les Augustales: Examen
critique des historiens anciens de la vie et du regne d'Auguste. Paris
1844, Append. II p. 357 — 411, u. Revue archeologique 2, i (1845)
p. 316; 3, 2 (1847) p. 635 — 648, 764—790. Zumpt, A. W., De
Augustalibus et seviris Augustalibus commentatio epigraphica, Berlin
1846. Marquardt, Zeitschrift für die Alterthumswissenschaft 1847
p. 500 — 516 u. — , Staatsverwaltung i^ S. 197 — 208 u. — , Jenaer
Litteraturzeitung 5 (1878) p. 133 n. 155. Henzen , Zeitschrift für
die Alterthumswissenschaft 1848 S. 193 — 215, 209 — 317. Herzog,
E. , Galliae Narbonensis provinciae Romanae historia, Leipzig 1864,
p. 196—199, 202 — 204, 212, 235. Naudet, De la noblesse chez
les Romains, Memoires de l'acad. des inscr. 25 (1868) p. 66 — 74.
Boissier , Gaston , La religion Romaine d'Auguste aux Antonins I
p. 180 — 188. Humbert, G., in Daremberg u. Saglio, Dictionnaire
des antiquites grecques et Romaines i p. 560 u. d. W. Augustales III.
Schmidt, J., De seviris Augustalibus, Halle 1878 (dissertationes philo-
logicae Halenses 5). Hirschfeld, Otto, Zeitschrift für die österreichischen
Gymnasien 19 (1878) p. 289 — 296, u. — , S.-B. der Berl, Akad. 1888
S. 838 — 39 A. 28 — 29. AUmer, A., im Bulletin epigraphique de la
Gaule I (i88i) p, 282 — 287. Mommsen, Archäologische Zeitung 36
(1878) S. 74 (vgl. Allgemeine Zeitung 1878, Beilage S. 1808. Bull,
deir Inst. 1878 p. 131). — , R. Staatsrecht 3 S. 452 — 457. Madvig,
Die Verfassung und Verwaltung des römischen Staates 2 (1882)
S. 128. Schiller, H. , in Bursian's Jahresbericht 19 (1879) p. 460
— 464 u, — , in Iwan MüUer's Handbuch der classischen Alterthumsw.
1887, 4, 2 S. 658. 660. V. Premerstein, in Arch.-epigr, Mitth. 11
S. 240; 12 S. 137. Ciccotti, E., I sacerdozi municipali della Spagna
e gli Augustali nell' epoca imperiale romana, s. Rivista di filol.
19, 1890, p. 1 — 84. Beurlier, E., Le culte imperial, son histoire
et son Organisation depuis Auguste jusqu'a Justinien , Paris 1891,
p. 194 — 237. NessUng, Konrad, De seviris Augustalibus, Inaug.-
Dissert. Giessen 1891. Schneider, Lorenz, De sevirum Augustalium
muneribus et condicione publica, Inaug.-Dissert. Giessen 1891. Vgl.
Zöller, Berlin, philol. Wochenschr. 1892 S. 1346. Mourlot, Fei., Essai
sur l'histoire de l'Augustalite dans l'empire rom., Paris 1895. (Bibl.
de l'ecole des hautes etudes 108, m. Litteraturangaben und Carte
generale de l'augustalite dans l'emp. rom.). Vgl. auch die Zusammen-
stellung von Inschriften bei Orelli-Henzen No, 7089 ff. § 12 Seviri
Augustales (Wilmanns, Exempla 2 p. 615 — 17) und die chronologisch
und geographisch geordneten Inschriften am Schluss von Premerstein's
Aufsatz bei Ruggiero.
21) (zu S. 930.) C. I. L. XI 3200 (Nepet): Imp. Caesari Divi
c_i5 I^- 4- Organisation der Massen.
f I Augusto I pontif • maxim • cos • XI | tribunic • potest ■ XI (741/42) {
magistri Augustal ■ prim • | Philippus Augusti libert • } M • Aebutius •
Secundus | INI • Gallius Anchia[l]us | P • Fidustius Antigonus. XI 3135
(Falerii) : mag ■ august | anni | quarti.
22) (zu S. 930.) C. I. L. II 4297 (Tarraco): L. Flavio Chry-
sogono seviro mag(istro) Larum Aug(ustali) L. Flavius Silvinns lib(ertus)
sevirum mag(ister) Larum Aug(ustalis) et Q. Cornelius Silvicus sevirum;
vgl- 4541-
22>) (zu S. 930.) C. I. L. X 884—86, s. o. S. 517 A. 67. X 1272
(Nola; Zeit d. Aug.): L • Sattio L • 1 ■ Phileroti | magistro Mercuriali j
et Augustalei. Auch in dem nahe gelegenen Paestum scheint der
Augustuscultus sich aus dem des Mercur entwickelt zu haben, vgl.
C. I. L. X 485: magister Aug[ustalis] jMercur[ialis]. Vgl. Schneider, L.,
De Servirum Augustal. mun. p. 36 ff. Not. d. scavi 1890 p. 331
cf. p. 44 (Pompei) , Eph. epigr. 8 p. 87 no. 316: A(nnonae) A(u-
gustae) p(opuli) R(omani) d(onum) d(at) Gratus Caesar 1 • minist • iussu |
Q • Cotri d • V • i ■ d 1 C • Anni • MaruU ] D • Alfidi • Hypsai | d • v • v •
a • s • p • p • [v(iis) a(edib.) s(acris) p(ubl.) p(rocurandis) vgl. C. I. L.
X 907 — 8] I ]\I • Servilio • L • Aelio | cos. (3 n. Chr.). Aus dems. Jahre
C. I. L. X 892: zwei andere ministri Augusti. X 924 (Pompei):
Dama • pup • Agrippae j Manlianus • Lucreti | Anteros • Stai • Rufi | Prin-
ceps • Mescini | ministri • pagi | Aug • Fei • Sub[urb]an | primi • posie[run]t |
Ti ■ Claudio ■ Nerone • iter | Cn • Calpumio • Pisone • cos (a. 747/7). Bor-
ghesi 3 (i), 519.
24) (zu S. 930.) C. I. L. XVI 3681 (Tibur): P • Staedius P • 1
Primus | mag herc • et aug • | Venuleiae • M • 1 • Primae | Africani.
Magistri Herc. in Rom s. o. A 2.
25) (zu S. 930.) Cicero pr. Cluentio 15, 43: Martiales quidam
Larini appellabantur, ministri publici Martis , atque ei deo veteribus
institutis religionibusque Larinatium consecrati; quorum cum satis ma-
gnus numerus es'set, cumque item ut in Sicilia permulti Venerii sunt
sie illi Larini in ]\Iartis familia numerarentur, repente Oppianicus eos
omnis liberos esse civisque Romanos coepit defendere. Ephem. epig^.
8 p. 2)2 no. 129 (Paeligni): Sentius C • f • P • Vett ius • T • f • L • Avi-
dius • L ■ f I C • Arrius • L • f . T • Vinuci us • Tit • f • L • Ateius • V • f •
{sie) I mag • Mart • fomice • | et • parietes • caementicios ex • pagi decr ■
faciundum | coer • probaruntq.
26) (zu S. 930.) Not. d. scavi 1890 p. 307 (Chiusi; „caratteri
non inferiori all' ottavo secolo di Roma") : III -vir L • Alfio ■ D • 1 •
Philotimo | L • Alfius • L • 1 • Suavis | de • suo.
27) (zu S. 931.) C. I. L. XI 3782 (Veii): [imp • Caes •] patri
IX. 4- Organisation der Massen. ca-j
patria[e] | (6 Freigel.) | seviri Augustales pro [ludis]. XI 3781 (Veii;
a. 34 n. Chr.): Ein VIvir aug. weiht eine Satue pro impensa ludorum.
Häufig sind es Weihgeschenke zu Ehren des Augustus, welche die
Seviri übernommen haben. C. I. L. XI 1161 (Velleia) : Numini | Aug •
sacr I Cn • Avilius Q • f . VIvir Aug | t ■ f • i. IX 58 11 (Potentia):
Primus Marc/// | VIvir au[g ] (clipeus virtutis). Vgl. Toller, O.,
De spectaculis, cenis, distributionibus in municipiis rom. . . . exhibitis,
In.-Diss. Altenburg 1889.
28) (zu S. 931.) Priester werden die Augustalen nur an einer
Stelle genannt: Porphyr, zu Horat. sat. 2, 3, 281: Ab Augusto enim
lares id est dii domestici in compitis positi sunt: et libertini sacerdotes
dati, qui Augustales appellati sunt. Auch die Insignien ihrer Würde
sind manchmal priesterlich: patera, praefericulum , lituus (C. I. L.
IX 20), da die eigentlichen Pflichten des Amtes in Opferhandlungen
bestanden, manchmal aber auch weltlich, z. B. die fasces (C. I. L.
IX 423). Die Inschriften dagegen reden einfach von einem Ehren-
amt. C. I. L. XI 3805 (v. J. 26 n. Chr.): — — ut Augustalium
numero habeatur aeque ac si eo honore usus sit, liceatque ei ora-
nibus spectaculis municipio nostro bisellio proprio inter Augustales
considere.
29) (zu S. 932.) C. I. L. V 5859 (Mediolanum) : Faustus | VI-
vir • et • August I qui • inter • primos | Augustales | a ■ decurionib | Au-
gustalis • factus • est — — — .
30) (zu S. 932.) C. I. L. X 3907: — — huic ordo decurio-
num ob merita eius honorem Augustalitatis gratuitum decrevit.
31) (zu S. 932.) Mit Recht ist z. B. von Premerstein betont
worden, dass die drei equites a plebe und die drei libertini, die auf
der ara von Narbonne (C. I. L XII 4333 v, J. 12 — 13 n. Chr.) er-
wähnt werden, von den Sevirn verschieden waren, weil die auf In-
schriften von Narbonne häufig erwähnten Sevirn ohne Ausnahme nur
Freigelassene sind.
2,2) (zu S. 932.) C. I. L. V 3257 (Verona): Magistri (collegii
alicuius Larum compitalium) | M • Licinius • M ■ f • Pusillio | Sex • Vip-
sanius • M • f • Clemens | Q • Cassius • C • f • Niger | ministri | Blandus •
C • Afini • Asclae • ser | Murranus ■ P • Clodi • Turpionis • ser | Auctus •
M • Fabrici • Hilari • ser | compitum • refecerunt • tectum | parietes • al-
levarunt ■ valvas |_ Urnen • de ■ sua • pecunia • Laribus ■ dant | Cosso •
Cornelio • Lentulo • L • Pisone | Augure • cos (a. 753/1).
T,7,) (zu S. 932.) Revue epigr. d. Fr. 1884 p. 118 no. 547 (Lyon;
,,grandes et heiles lettres"): Q • Calvio ■ Q • 1 • Pal • Turpioni | seviro Re-
gillus Chresimus Murranus Donatus Chrestus 1 libertei ex • testaraento.
caS I^' 5- Ordnung des Reichs.
. 34) (zu S. 932.) C. I. L. XI 1528 (Luca): L • Papirio L • 1 • Man-
date • Clup(eis) aug • Pisis et Lucae L • Papirio Apelli patr(ono).
35) (zu S. 932.) „Als cultores domus divinae bezeichnen sich
die Augustalen in Yercellae, C. I. L. V 6657 — 58, und wahrschein-
Hch auch in Mediolanum und Novaria, vgl. v. Premerstein, Arch.-
epigr. Mitth. XI S. 240." Hirschfeld, S.-B. der Berl. Akad. 1888
S. 838—39 A.
36) (zu S. 932.) Orelli-Henzen 7 115 (Spoleto): C. Torasius C.
f. Her. Severus schenkt — — HS • CCL ex quorum reditu III. k.
Sept. Omnibus annis decuriones in publice cenarent et municipes
praesentes acciperent aeris octonos. item dedit VI viris Aug. et compit.
Larum Aug. et mag. vicorum HS • CXX, ut ex reditu eius summae
eodem die in publice vescerentur — — . Henzen bemerkt dazu:
Compitales larum Aug. eosdem cum magistris larum Aug. esse
facile concedes; seviri igitur Augustales a magistris larum Aug. diversi
sunt. Cf. Ztschr. f. A.-W. [1848] p. 194.
37) (zu S. 933.) Mommsen, R, St,-R. 3 S, 116. Schulten, A.,
Die Landgemeinden im röm. Reich, Philologus 53 (N. F. 4), 1894,
S. 629.
38) (zu S. 934.) Festus p. 221: paginae dictae quod in libris
suam quaeque obtineant regionem ut pagi. Beide Worte kommen
also her von pangere und bedeuten so viel wie Abtheilung, Verband.
39) (zu S, 934.) Schulten, a. a. O. 647.
40) (zu S. 934.) Vgl. die Patronatstafel v. J. 12 n. Chr. C. I. L.
VIII 68. Comptes rend. d. l'acad. d. inscr. et b. lettr. IV 21, 1894,
p. 320 (Bizerte, Zeit des Augustus; vgl. den Commentar, in dem
verwandte Inschriften herangezogen werden): Tessera pagi | Minervi |
M • Grattius | M • f • Pap • | mac. pagi | d • s • p • d.
5. Capi.tel.
Ordnung des Reichs.
Vorbemerkung: Das Kreuz ist ein Instrument der Feldmesser
zum Visiren (vielleicht groma); seine Stellung ist richtig, wenn die
beiden Gewichte senkrecht herabhängen ; gefunden bei Ivrea auf
dem Grabsteine eines römischen Feldmessers; vgl. Gazzera, Memorie
d. acc. d. Torino S. II t. 14, scienze morali 1854, tav. IV p. 25.
Cavedoni, Bullet, archeol. napoletano N. S. i, 1852 — 53, tav. 5 p. 69.
IX. 5- Ordnung des Reichs. c ig
Rossi, Giov., Groma e squadro 1877 p. 43 fig. 3. Cantor, Geschichte
d. Mathem. i'^ S. 501 Fig. 80. Legnazzi , E. , Del catasto ro-
mano e di alcimi strumenti antichi di geodesia, Padova 1886 /m.
12 Taf.>.
i) (zu S. 936.) Fragm. d. Chorographie d. Augustus u. Agrippa
s. Riese, Geogr. latini min. p. 15. Ueber die umfangreiche Litteratur s.
Teuffel-Schwabe, G. d. R. L. § 220, 12 — 13, Geogr. Jahrbuch 10,
1884, 407; 12, 1888, 234 und Ebstorfer, Weltkarte, Text S. 9.
Ritschi, Vermessung d. röm. Reichs unter Agrippa, Rhein. Mus. i, 1842,
481. Petersen, Rhein. Mus. 8, 161. 377 und 9, 85. 422; 12, 619
(v. Gutschm.). MüUenhoff, K., Ueber die Weltkarte und Chorographie
d. Kais. Augustus, Kiel 1856 = Deutsche Alterth. 3 S. 212 — 95.
■ — , Ueber d. Röm. Weltkarte, Hermes 9, 183 = Deutsche Alterth.
3, 298 — 311. Detlefsen, D., Die Weltkarte des M. Agrippa, Glück-
stadt 1884 und in den Comment. Mommsen. p. 2T„ Philolog. 36, 127.
Nissen, Ital. Landeskunde i S. 30. Partsch, ]., Die Darstellung Europa's
in d. geogr. Werke des Agrippa, Breslau 1875 (Habilitationsschrift).
Grün, D., Die Peutinger'sche Tafel, Mittheil. d. geogr. Gesellsch. in
Wien 17, 1874, S. 339, Philippi, G. F., De tabula Renting. Acc.
fragmenta Agrippae geogr., Bonn 1876. — , Z. Reconstruction d.
Weltkarte des Agr. , s. Hist. Unters, f. Schaefer, Bonn 1882, S. 239.
— , Zur Peutinger'schen Tafel, Jbb. f. cl. Philol. 147, 1893, S. 845 ft".
Auf die unglückliche Hypothese K. Miller's (die Weltkarte des Ca-
storius, Ravensburg 1888, mit Litteraturangaben S. 123 — 126) einzu-
gehen liegt kein Grund vor. Schweder, E., Beitr. z. Kritik der Cho-
rogr. des Augustus, Kiel 1876 — 83; — , Philolog. 46, 1886, S. 276.
— , Ueber d. Weltkarte u. Chorographie d. Kaisers Augustus, Jbb. f.
cl. Phil. 145, 1892, S. 113. — , Ueber Ursprung u. ältere Form d.
Renting. Tafel, Jbb. f. cl. Philol. 147, 1893, 485 — 512 und Philol. 54,
N. F. 8, 1895, 319 ff. Vgl. die Einleitung zu Desjardin's Ausgabe
der Tabula Peutingeriana. Cuntz, O., De Augusto Plinii geographi-
corum auctore, Bonn 1888, s. Deutsche Litteraturztg. 1889, 674
u. Berl. philol, Wochenschr. 1889, p. 930. — , Agrippa u. Augustus
als Quellenschriftsteller des Plinius in d. geograph. BB. d. naturalis
historia, s. Jbb. f. cl. Philolog. 17. Supplem. S. 475. — , Die Grund-
lagen der Peutinger'schen Tafel, Hermes 29, 1894, S. 586; vgl.
587 : ,,Alle Versuche, eine Abhängigkeit der Tabula von der Agrip-
pischen Karte zu erweisen, sind m. E. als misslungen anzusehen." [?]
Columba, G. M., Gli studi geografici nel I secolo dell' impero romano.
P. I. Le dimensione della terra abitata. Turin und Palermo 1893.
Walleser, P., Die Welttafel des Ravennaten I (m. Karte), Progr. von
Mannheim 1894.
Gardthauseu, Augustus und seine Zeit. II. 2. 3^
ccQ I^- 5- Ordnung des Reichs.
2) (zu S. 937.) Aethicus, Cosmogr. , nach Ritschi, Rh. Mus. i,
1842, p. 486: lulius Caesar — — cum consulatus sui fasces erigeret,
ex senatus consulto censuit omnem orbem iam Romani nominis ad-
metiri per prudentissimos viros et omni philosophiae munere decoratos.
Ergo a lulio Caesare et M. Antonio coss. orbis terrarum metiri coepit,
id est a consulatu suprascripto usque ad consulatum Augusti III et
Crassi. Ueber den Werth dieser wunderbaren, ganz alleinstehenden
Nachricht s. Partsch, Die Darstell, Europa's, Breslau 1875, S. 76, der
mit Recht betont, dass von einer ,, Triangulation" durch die Leute
Agrippa's keine Rede sein kann. Stoeber, E., Die römischen Grund-
vermessungen, München 1877.
3) (zu S. 937.) Gewöhnlich rechnet man den Landmesser Baibus
hierher, nach RudorfF, Sehr. d. Rom. Feldm. 239: — — ex libris
Augusti et Neronis Caesarum, sed et Balbi mensoris, qui temporibus
Augusti omnium provinciarum et formas civitatium et mensuras com-
pertas in commentariis contulit et legem agrariam per diversitates
provinciarum distinxit ac declaravit (vgl. S. 402, 7, und Egger, Examen
critique p. 50 — 51). Vgl. jedoch Müllenhoff, Hermes 9, 184 A. 2:
Nachdem feststeht, dass der Gromatiker Baibus unter Trajan lebte
und schrieb, braucht man sich nicht mehr mit Ritschi (Rh. Mus. 1842
S. 484) über seinen Antheil an der durch die vier gelehrten Griechen
unter Augustus ausgeführten Vermessung den Kopf zu zerbrechen, und
die Bemerkungen Mommsen's (Rom. Feldmesser 2 , 1 7 6 ff.) behalten
ihr Gewicht. Vgl. Cantor, Gesch. d. Math, i^ S. 514.
4) (zu S. 938.) Plin. n. h. 3, 2, 17: Agrippam quidem in tanta
viri diligentia praeterque in hoc opere cura, cum orbem terrarum
urbi (so d. Ausg.; orbi Hss.) spectandum propositurus esset, errasse
quis credat et cum eo divum Augustum? is namque conplexam eum
porticum ex destinatione et commentariis M. Agrippae a sorore in-
choatam peregit.
5) (zu S. 938.) Vgl. Marcianus Capella 6, 635 — 635, rec. Eys-
senh. p. 212 — 13.
6) (zu S. 939.) Mit Recht bezieht Müllenhoff (Die Weltkarte
S. 2) die Worte des Strabo p. 120: itoiY.iX^caa^ o6c3v ^eörog iötiv 6
IcoQoyQacpLKog niva'E, auf die Weltkarte des Agrippa ; er meint Hermes
9, 195, man müsse sich nur die Buchstaben, Linien und die übrigen
Zeichen der Karte, die TtotKik^cna Strabo's, in angemessener Grösse
und Stärke gezogen und alle Vertiefungen im Marmor mit einem
farbigen Thon, besonders mit Roth und Schwarz, wie auf der Peu-
tingeriana ausgefüllt denken.
7) (zu S. 939.) Müllenhoff, Hermes 9, 194: „Es leidet keinen
IX. 5- Ordnung des Reichs. eei
Zweifel, dass die römische Weltkarte ein Oval bildete. — — Sie
erreichte bei gleicher Höhe (60 Fu.ss) eine Fläche von mehr als 80
Fuss Länge." Wie es möglich war, die Inschriften am oberen Rande,
d. h. also in einer Höhe von 60 Fuss zu lesen, bleibt allerdings eine
schwierige Frage, Einige Bedenken allerdings schwinden, wenn wir
annehmen dürften, dass die Karte in den Fussboden eingegraben
war, so dass man um sie herumgehen konnte. — Wenn die Karte des
Augustus die schmale Streifenform der Tabula Peutingeriana gehabt
hätte, so brauchte ihr oberer Rand an den Wänden der Säulenhalle
nicht weit über Manneshöhe hinauszureichen und konnte vom Boden
aus noch deutlich gesehen werden. Allein darauf hin dürfen wir doch
nicht annehmen, dass die Streifenform, welche bei der Tabula Peu-
tingeriana als Itinerarkarte nothwendig wurde, auch bei der Karte des
Augustus vorauszusetzen sei. Der Rückschritt gegen die Karte des Era-
tosthenes und die Mängel der Projection wären ungeheuer gross ge-
wesen. Länder, wie Germanien, die bei Augustus nicht gefehlt haben
können, finden keinen Platz in den schmalen Streifen; spätere Er-
werbungen, wie Dacien, sind vorhanden; wir können also mit Be-
stimmtheit behaupten, dass Augustus dieses Schema nicht angewendet
haben kann. Ueber die Streifenform s. Schweder, Philologus 54,
N. F. 8, 1895, S. ^22. Th. Mommsen, Ueber d. Unteritalien be-
treffenden Abschnitte d. Ravennatischen Cosmographie, S.-B. d. Sachs.
G. d. Wiss. 1851 S. 100.
8) (zu S. 941.) Mommsen, Rom. Feldmesser 2, 189. Marquardt,
Rom. Staatsverwaltg. i- S.29: Regionen Italiens. Commentat. jMommsen.
p. ;^2. Desjardins, E., Les onze regions d'Auguste et les divisions
de ritalie sur la table de Peutinger, Paris 1875. Nissen, Landesk.
I, 81: Regionen Italiens, s. u. A. 13; dagegen: Beloch, Bevölkerung
S. 323 A. Jullian, C., Les transfonnations politiques de l'Italie, s.
Bibl. des ecoles frant;. , 37, 1884, p. 78.
9) (zu S. 941.) Augustus hatte, wie wir aus Plin. n. h. 3, 5, 46
sehen, wohl keine Karte von Italien mit den Grenzen der Regionen,
aber von den einzelnen Regionen alphabetische Listen der Städte
anfertigen lassen. Unterscheidung der Colonien von den andern
Städten s. Cuntz, De Augusto Plinii geogr. auctore p. i ff.
10) (zu S. 941.) Fast ausschliessliche Quelle für die Regionen-
eintheilung Italiens ist das dritte Buch von Plinius' nat. bist. — Be-
legstellen im Einzelnen sind von Jullian, C, Les transformations po-
litiques de l'Italie p. 78 ff., allerdings ungenügend, zusammengestellt. Es
wäre eine dankenswerthe Aufgabe, genauer zu untersuchen: l. die
Grenzen, 2. das Eintheilungsprincip des Augustus und 3. die Ver-
36*
e.s.2 IX- 5- Ordnung des Reichs.
änderungen der späteren Zeit. Die Reihenfolge der Regionen ist,
wie mir Sieglin schreibt, die, dass Augustus von Latium ausgehend
sich zuerst nach Süden und dann nach Norden wandte oder, da
ItaUen sich für die Zeitgenossen des Augustus, z, B. Strabo, von
West nach Ost erstreckte, zuerst nach Osten und dann nach Westen.
ii) (zu S. 942.) AemiHa, ursprüngUch die Umgegend der Via
Aemilia, war schon beim INIartial (epigr. 3, 4, 2. 6, 85, 6. 10, 12, 1)
die Bezeichnung der Region und ist noch heute der Name für die
Provinz des Königreichs Italien.
12) (zu S. 942.) Plin. n. h. 3, 5, 46: Nunc ambitum eins
urbesque . enuraerat limus , qua in re praefari necessarium est auc-
torem nos divum Augustum secuturos discriptionemque ab eo factam
Italiae totius in regiones XI.
13) (zu S. 943.) Nissen, Ital. Landeskunde i, 81 A. i, meint
aus der beim Strabo 7 , 314 vorausgesetzten Abgrenzung Italiens
schliessen zu können, dass die Regioneneintheilung, die diese Ab-
grenzung voraussetzt, ,,in 13 oder 14 v. Chr. falle" [st. ,,v. Chr." ist
dem Zusammenhange nach wohl zu lesen nach Chr.]. Allein Eintheilung
und Grenze bedingen sich doch nur theilweise. Die zehnte Region
umfasst die östliche Hälfte Norditaliens, und es ist gleichgültig, ob
nur Istrien oder auch noch Liburnien dazu gerechnet wird. — Wer
diesem Grunde also die Beweiskraft abspricht, braucht auch nicht
anzunehmen, dass der alte Kaiser noch in seinem Todesjahre eine
neue Eintheilung Italiens durchgeführt habe. Vgl. Cuntz, O., De
Augusto Plinii geogr. auctore, Bonn 1888, p. 27 n.
14) (zu S. 943.) Sueton. Aug. 30: Spatium urbis in regiones
vicosque divisit instituitque, ut illas annui magistratus sortito tuerentur,
Cass. Dio 55, 8 (a. 747/7)' ftstVojv (tcov ayoQav6[i(üv) ymI töv 8t]^aqy(ov
rcbv le ütQcarrjywv nüGccv xrjv Ttohv, SeKaxiGGaqa fiSQtj vsfxrid'eiöav, KXrjQio
nQOöxayß'ivxav' 6 y.ai vvv yiyvsxai. Handschriftlich gibt es ein Cu-
riosum urbis Romae regionum XIIII und De Regionibus, die mit den
handschriftlichen Lesarten sich gegenübergestellt sind in dem Codex
urbis Romae topographicus ed. C. Urlichs, Würzburg 187 1, und im
zweiten Bande von Jordan's Topogr. d. St. Rom, vgl. i, i S. 296: Die
Stadt d. XIV Regionen. Klügmann, Regionen Roms, Hermes 15, 211.
Lanciani, Ricerche sulle XIV regioni urbane, s. Bull, comunale di
Roma 18, 1890, p. 115 <(t. IX et X)>, vgl. 16 p. 227. Preller, Re-
gionen Roms, Jena 1846 (auch heute noch brauchbar wegen des
sachlichen Commentars).
15) (zu S. 943.) Die alte Serviusmauer entsprach längst nicht
mehr den thatsächlichen Verhältnissen, aber sie existirte noch, und
IX. 5- Ordnung des Reichs,
553
bei der Annäherung eines Feindes, wie z. B. des J.. Antonius (s. o. 1
S. 20i), wurden ihre Thore geschlossen.
i6) (zu S. 943.) Preller, Regionen Roms 77. Eine corporative
Bedeutung haben die 14 Regionen nie gehabt, wohl aber sind sie
in administrativer und polizeilicher Hinsicht für die Kaiserzeit von
grosser Wichtigkeit.
17) (zu S. 943.) Mommsen, R. St.-R. 3, 114 A. Augustus' vier-
zehn Regionen knüpfen an das Septimontium an [?].
18) (zu S. 943.) Ueber den Umfang und die ünterabtheilungen
der Regionen, allerdings in späterer Zeit, vgl. das Regionenverzeich-
niss und Curiosum urbis:
aedes
1 ~ 1
10
1
10
7
7 ;
12
12 1
8
8 !
15
15
17
17
15
15
34
34
35
35
20
20 '
21
21
17
17
18
18
78
78
VICO-
magistri
pedes
1
II
III
IV
V
VI
VII
vm
XI
X
XI
XII
XIII
XIV
48
' 122 1X72
12200
! 12350
j 13000
15550
15700
13300
I4OÖ7
32500
II51O
II 500
12000
18000
33000.
Auch die Zahlen der Insulae und Domus geben einen Begriff
von dem Umfang der einzelnen Bezirke.
19) (zu S. 943.) In Bezug auf die Anordnung und Abgrenzung
der Regionen hat Lanciani ein eigenes Schema entworfen, das jedoch
nicht einwandsfrei ist, s. Hülsen, Mitth. d. Rom. Inst. 5, 1890, 83.
Lanciani a. a. O. p. 116: segnata cotesta linea fundamentale, egli sud-
divise il terreno cistiberino in tredici regioni, girando da destra verso
sinistra sul perno o centro del Palatino, während Elter (a. a. O.)
auch hier wieder seine Theorie von einer Orientirung nach Süden
durchzuführen sucht. Lanciani, Ricerche suUe XIV regioni urbane.
Bull. d. comm. archeol. di Roma 18, 1890, p. 115 <(tav. 9 — 10^. Sein
Schema ist folgendes:
554
IX. 5- Ordnung des Reichs.
P. Flamininia P. Salaria
P. Ardeatina
P. Appia
P. Asinaria
Grenzen der august, Regionen Roms, eingezeichnet auf d. Plan
von Kiepert, Hülsen und O. Richter, s. Iw. Müller's Handbuch d. class.
Alt, 7 (Schluss), während Sieglin, Atlas ant. t. 2^ und A. Schneider
auf die Einzeichnung der Grenzen verzichteten. — Beloch , Bevöl-
kerung der griech.-röm. Welt 405: Die servian. Mauer gab den
Grundriss für die augusteische Regioneneintheilung. Jordan , Topogr.
I, I S. 317.
20) (zu S. 944.) Preller, Regionen S. 68 : Die Regionen waren
zur Zeit des Augustus wohl bloss numerirt, jedenfalls sind die Namen
unserer Verzeichnisse sicher jünger: Isis und Serapis, Forum Pacis.
— , S. 67: Zahl der Regionen unverändert bis 6. Jahrh. und länger.
21) (zu S. 944.) Mommsen, R. St.-R. 3, 116: Compitura ist be-
namit vom Treffen der Wege, nicht der Menschen, aber natürlich
legt man den Versammlungsort der Genossen an den Kreuzweg.
IX. 5- Ordnung des Reichs. cce
Elter, A. Fr., De forma urbis Romae deqin^ orbis antiqui facie. I.
Bonn 1891. Namen der yici gibt die Ikisis auf dem Capitol.
22) (zu vS. 944.) Grifi, L., Della iscrizione trovata presso la
strada di Frascati et scolpita sopra un marmo in memoria della con-
cessione di un luogo, fatta dai due edili curuli Varrone Murena e
L. Trebellio: Dissert. della pontif. accad. rom. d. archeol., nuova
ser. vol. II (1881) p. 303 — 327. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2, 329
u. 516.
2;^) (zu S. 944.) Wilmanns, Exempla 361 (Via Appia): [ant]i-
gonus 1 [lijviae • 1 | [ajntonian | dec | Ti Claudio | Aug • 1 • Meropi |
procuratori | a regionibus • urb. C. I. L. VI 8685: Ti • Claudius 1
Aug • 1 • Eupaes a reg[i]onib, vgl. VI 899 (ca. 754/1). VI 4019 (Rom,
Via Appia) : Actio Aug. a • reg(ionib) urb. imm • hon(orato) || Plaetoriae
Priscae Acti • dec. VI 3958^': Dis Ma[n] | ///ievr[m] {sie) \ Aug | a
re[g • urb?]. VI 899: [pljebs urbana [habitans i]n regione [urbis
XIII] . VI 2342 (in Via Latina): Barnaeus | de familia | public •
reg. VIII, vgl. Hirschfeld, V.-G. i, 151 A. Not. d. sc. 1879
p. 140 (Rom, gef. in Grotta-Ferrata) = CLL. XIV 2496: Reg • VII |
at • tres • Silanos | at • V. Sueton. Aug. 30 s. o. S. 552 A. 14. Ver-
waltung d. Stadt Rom s. Mommsen, R. St.-R. 2, 1032 — ^"j, u. 1734
14 Regionen.
24) (zu S. 944.) C. I. L. VI 4017 : procurator a regionibus urbi.
XIV 2922 (Zeit d, Sept. Severus): proc. reg. urbi | [a]diuncto
sibi officio | viarum [ster]nendarum | urbis partibus duabus. XIV 2078
(Lavinium) : Lupo v. c. consu[l]ari sacrae urbis regionis IUI cur.
Hirschfeld, Verwaltungsb. i, 151 A.: „Die kaiserlichen Sklaven und
Freigelassenen, die den Titel a regionibus urbis führen, — — sind
wahrscheinlich, wie Preller (Regionen S. 79) vermuthet, nur zur Be-
aufsichtigung der vicatim vorgenommenen kaiserlichen Vertheilungen
und zu ähnlichen Verrichtungen, nicht in der eigentlichen Verwaltung
verwendet worden."
Allein waren diese Vertheilungen wirklich so häufig, dass dazu
eine ständige Schaar nothwendig wurde? Eher könnte man an ein
Bureaupersonal denken; auch andere Dienstleistungen in den Strassen
der Regionen mag man von diesen Freigelassenen und Sklaven ge-
fordert haben.
25) (zu S. 944.) Die Eintheilung Roms in Regionen hat sich
gehalten von der Zeit des Augustus bis zum Ende der päpstlichen
Herrschaft. Duchesne , Les regions de Rome au moyen-äge, s. Me-
langes d'arch. et d'histoire 10, 1890 (Eintheil. d. Aug. bis Anfang
des Mittelalters). Roma sec. regiones Sixti V., s. Elter, Ind. schol.
Bonn. 1891 p. XXII.
rr() IX. 5. Ordnung des Reichs.
26) (zu S. 944.) Auf die viel umstrittene Frage, was genau ge-
nommen unter Pomerium zu verstehen sei, brauchen wir hier nicht
einzugehen. S. Mommsen, R. Forschungen 2, 2^ u. R. St.-R. 2^, 1072.
Jordan, R. Topogr. i, i, 169 A. Nissen, H., Pompejan. Studien 470.
— , A., Beitr. zum röm. Staatsr. S. 14. Hermes 21, 513 (Detlefsen),
22, 615 (Hülsen) m. Kartenskizzen über den Fundort der kaiserhchen
Terminalcippen. Valeton, De ratione pomerii ad res publ. pertinente,
Mnemosyne N. S. 2^, 1895, p. 72 ss.
27) (zu S. 945.) Gellius n. a. 13, 14, 3: habebat ins proferendi
pomerii qui populum romanum agro de hostibus capto auxerat. § 4:
— — quaesitum est — — quam ab causam — ■ — Aventinus solum,
quae pars non longinqua nee infrequens est, extra pomerium sit neque
id Ser\ius TuUius rex neque Sulla, qui proferendi pomerii titulum
quaesivit, neque postea divus lulius, cum pomerium proferret, intra
effatos urbi fines incluserit, Seneca de brav, vitae 13, 8: pomerium
.... numquam provinciali, sed Italico agro adquisito proferre moris
apud antiquos fuit.
28) (zu S. 945.) Tacitus ann. 12, 2^: Pomerium urbis auxit
Caesar prisco more, quo is qui protulere imperium, etiam terminos
urbis propagare datur. Nee tamen duces Romani — — usurpaverunt
nisi L. Sulla et divus Augustus. Cass. Dio 55, 6 (746/8): t« te tov
TtfOfiriQiov ÖQia tTirjv^rjßs , vgl. 44, 49. Vopisc. Aurelian c. 21: Po-
raerio nemini principum licet addere, nisi ei, qui agri barbarici ali-
qua ex parte Romanam remp. locupletaverit. Addidit autem Augustus,
addidit Traianus, addidit Nero, sub quo Pontus Polemoniacus et
Alpes Cottiae Romano nomini tributae. Vgl. Detlefsen, Hermes 2 1 ,
515. Ueber des Dictators Pläne de urbe augenda s. o. I 752 A. 6.
29) (zu S. 945.) Terminalcippen des Pomeriums aus der Zeit
des Augustus sind Fälschungen: Orelli no. i. Gruter 196, 2. Mura-
tori, N. thesaurus II p. 442 no. 4. Vgl. Clinton, Fasti a. 7. Hermes
2, 141.
30) (zu S. 945.) C. 1. L. VI 930 V. 14: utique ei fines pomerii
proferre promovere, cum ex re publica censebit esse, liceat, ita uti
licuit Ti. Claudio Caesari Aug. Germanico. Cantarelli, La lex de
imperio Vespasiani, Bullett. comunale di Roma 18, 1890, p. 194
u. 235. Vom Kaiser Claudius und Vespasian sind Terminalcippen
erhalten, z. E. des Claudius C. I. L. VI 1231*^^: auctis populi Romani
finibus. Bull. arch. 1857 p. 9 (zw. Porta S. Paolo u. M. Testaccio):
[imp • caesar | vespasianus • aug • pont | m]ax • trib • pot • VI • im[p •
xiii] I p • p • censor • cos VI • desig • V[ii • et] 1 T • Caesar • Aug • f ;
Vespasianus • imp • VI j pont • trib • pot • IV • censor | cos • IV • desig •
V • auctis • P • R I finibus ■ pomerium j ampliaverunt • terminaverunt-
I
rX. 5. Ordnung des Reichs. xcy
q(ue). Wer in der Kaiserzeit von diesem Rechte überhaupt Ge-
brauch machen wollte, durfte die Beschränkung auf italischen Boden
nicht anerkennen.
31) (zu S. 945.) Der Dictator hatte in Wirklichkeit wohl nur die
Absicht, das Marsfeld (s. o. I 752 A. 6) zur Stadt zu ziehen.
Pomerium.
;^2) (zu S. 946.) Die Theorie der tiefsinnigen Spielerei mit den
Grenzsteinen Roms, die nur ein siegreicher Feldherr verrücken durfte,
war nach der Zeit des Claudius allgemein angenommen, während die
Republik wahrscheinlich noch nichts davon wusste; bis dahin mag sie
Privatmeinung Einzelner gewesen sein. Auffallend ist zunächst das
Schwanken in der Ueberlieferung. Detlefsen (Hermes 21, 502) betont
mit Recht, dass die Ansichten über die Vorbedingung der Erweiterung
des Pomeriums im Laufe der Zeiten sich geändert haben. Die Einen
forderten Eroberung italischen Bodens, die Andern dagegen Erwer-
bung einer Provinz. Selbst Cicero, der sich so gern mit seiner Au-
guralweisheit brüstet, redet (de divinat. 2, 35, 75) nur im Allge-
meinen von dem ius pomerii. Livius, der so oft Gelegenheit hatte
zu erzählen, dass ein itahscher Staat sich den Römern unterworfen
habe, kennt die Theorie des kaiserlichen Roms über das Erweiterungs-
recht des Pomeriums noch nicht, Messalla (b. Gellius s. u.) wäre aller-
dings ein Zeitgenosse des Augustus^ allein hier redet nicht Messalla,
wie Detlefsen, Hermes 21, 513 sagt, sondern Gellius (Mommsen, R.
St.-R. 2", 739 A.). Er sagt n. att. 13, 4, 6: Idcirco, inquit, omnes,
qui pomerium protulerunt, montem istum (Aventin) excluserunt, quasi
avibus obscenis ominosum. Daraus lässt sich also durchaus nicht folgern,
dass er meinte, die Grenzen des städtischen Pomeriums hätten nur in
Verbindung mit denen des Reiches vorgeschoben werden durften. Ferner
ist eine Anspielung Ovid. fast. 2, 134 von Merkel prolegg. p. CCLV
auf Erweiterung d. Pomeriums 747/7 bezogen, allein mit Unrecht; sie
bezieht sich vielmehr auf die Heiligkeit des Pomeriums im Allge-
meinen. Claudius und seine Nachfolger, die sich Praecedenzfälle
schaffen mussten, haben sich mit Augustus, lulius Caesar und Cor-
nelius Sulla begnügen müssen. Alle drei haben Erweiterungspläne
der wirklichen Stadt, nicht des Pomeriums beabsichtigt oder ausgeführt.
In Bezug auf Augustus sind die Meisten heute einig; von den Neueren
hält nur Zippel in einer Anzeige von Gilbert's Gesch. u. Topogr. d.
Stadt Rom 3 Leipzig 1890 (s. Wochenschr. f. cl. Philol. 1891, 939)
an der Erweiterung des Pomeriums durch Augustus fest. — lulius
Caesar beabsichtigte eine grossartige Erweiterung der Hauptstadt: er
ceg IX. 5. Ordnung des Reichs.
wollte das Marsfeld bebauen und auf der anderen Seite des Flusses
ein neues Marsfeld schaffen. Wir verdanken diese Nachrichten Cicero
ad Attic. 13, 20, i: de urbe augenda quid sit promulgatum non
intellexi; 13, ;i^, 4 wird die projectirte Erweiterung der Stadt ge-
nauer beschrieben; vgl, o. S. 41g A. 6. Vom Pomerium ist dort nirgends
die Rede (vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^ 738. 878 A. 3). Es bliebe
also höchstens noch Sulla, dessen Pläne Gellius allerdings mit dem
Pomerium in Verbindung bringt ; allein über Sulla's Erweiterung des
Pomeriums wissen wir ebenso wenig etwas Sicheres, wie über seine
Veränderung der Grenzen Italiens; es sind nur Vermuthungen, die in
dieser Hinsicht aufgestellt sind. Tacitus stellt seine Absichten mit
denen des Augustus auf eine Linie; wahrscheinlich handelte es sich
auch beim Sulla nur um eine Vergrösserung der Hauptstadt.
T,^) (zu S. 947.) Die Inschrift des Terminalcippus (Notiz, d.
scavi 1888 p. 224, s. u. Anm. 35) bringt man mit der Anlage der be-
nachbarten Capelle des INIercur (jetzt S. Martino ai Monti) in Ver-
bindung.
34) (zu S. 947.) Sueton. Aug. ^2: Loca in urbe publica iuris
ambigui possessoribus adiudicavit.
35) (zu S. 947.) C. I. L. VI 1262 (term. inter priv. et publ.):
[imp • cjaesar Augustu[s] | a privato in publicum | restituit j in partem
dexteram recta | regione ad proxim • cippum | ped • CLXXXII | et
in partem sinistram recta | regione ad proxim • cippum ped • CLXXVIII.
Auch bei dem Compitalsacellum der III. Region (bei der Via San
Martino ai Monti) wurde ein Travertincippus gefunden, den Gatti
(vgl. Mittheil. d. röm. Inst. 4, 1889, S. 281) wohl mit Recht auf die
Termination des Augustus bezogen und mit Hülfe von C. I. L. VI 1262
dem entsprechend ergänzt hat. Notiz, d. scavi 1888 p. 224 (Rom,
,,V. reg., cippo di travertino", nahe bei dem Tempel der luno Lucina
an der Ecke der Strassen S. Martino ai Monti u. Giovanni Lanza) :
[imp • Caesar augustus] | [ex pri]vat[o] in [publicum] | restitui[t] | in
partem sinistram rec[ta] | regione ad proxim • cipp[um] | ped • CXLIVS |
[et in part]em dextram recta [regione] | ad proxim • cipp[um] | ped •
LXXVIL Mittheil. d. röm. Inst. 8, 1893, S. 298, vgl. 1889, S. 281:
[imp • ca]esar [augustus | ex pr]ivat[o in publicum | re]st[ituit]. Vgl.
Bull. com. d. Roma III 3, 1888, p. 238. C. L L. VI 874. Wil-
manns, Exempla 852 (Rom): Id • quod • intra [ cippos ad • camp •
versus | soli • est • Caesar • August ■ redemptum ■ a privato | publicavit,
s. o. S. 420 A. 8; hier wiederholt wegen des letzten Wortes. Lanciani,
Bull, della comm. arch. com. 11, 1883, p. 11: Terminalstein zum
Campus Martius, nicht zum Campus Agrippae. Bull, della comm.
arch. com. d. Roma 1885 p. 99 s. o. S. 420 A. 8.
I
IX. 5- Ordnung des Reichs. z.cq
36) (zu S. 947.) Von den gewöhnlichom Behörden: C. I. L. VI
1263 — 64 (= 1 p. 474): C . Clodius ■ Licinus | Cn • Sentius • Satur-
nius cos (a. 757/4) | terminarunt • loc | publicum ■ ab • private. VI
1 265 : L • Calpurnius • Piso | M • Sallvius j pr(aetores) ■ aer(arii) (73 1/23 —
44 n. Chr.) I aream • ex • s • c • a privatis | publica • pecunia | redemptam •
terminaver. Vgl. Mommsen R. St.-R. 2^, 468.
37) (zu S. 947.) C. I. L. VI 1266 (Aventin b. Circ. Maxim.) =
Borgh. 3 (i), 963: T • Quinctius • Crispinus (cos. suff. 755/2) | Vale-
rianus | C • Calpetanus • Statius • Rufus | C • Pontius . Pelignus
C • Petronius • Umbrinus | M • Crassus • Frugi | curatores | locor • publi-
cor • iudicand | ex • s • c . causa • cognita | ex privato • in public •
restituer. Wegen Pontius Paelignus s. C. I. L. V 4348 (Brixiae) und
Monum. Anc. ed. M.- p. 180, vgl. C. I. L. VI 1544; XIV 3602
Novellius Torquatus.
38) (zu S. 948.) Notizie degli scavi 1886 p. 274 (Rom, XL
Region, Aventin; cippo 1,65 X 0,74 X 0,40 m): L • Asprenas (cos.
759/6) I INI • Caecilius • Cornutu[s] | L • Volusenus • Catulus | P • Li-
cinius • Stolo { C • Pontius • Paelignus | curatores • locorum • publicoru[m] |
iudicandoru[m]ex-s-c-ex pr[i]v[ato] j in publicum -redegerunt = C. I. L.
VI 1267'^'', vgl. d. Anmerk. u. Notizie d. scav. 1885 p. 474 (Rom, V. Re-
gion, orti Giustiniani in via Merulana; cippo colossale di travertino):
L • Asprenas | P • Viriasius Naso tr • pl • | M • Caecilius Cornutus | L •
Volusenus Catulus (vgl. Notiz, d. scavi 1889 p. 70 als curator ripa-
rum) I P • Licinius Stolo | curatores • locorum publicorum | iudicando-
rum [e]x s. c. ex privato | in publicum restituerunt = Bull, comun.
1885, 13 p. 97. Bull, comun. 1886 p. 277 n. 1273: L. Asprenas
— — — — C. Pont. Paelignus. — Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^,
993 A. 4; 3, II 14 A.
39) (zu S. 948.) Meines Wissens ist die nahe liegende Frage
noch nicht aufgeworfen: In welchem Verhältniss standen die Cura-
tores locorum publicorum, die senatorischen Rang hatten und Aedilen,
Tribunen oder Praetoren gewesen waren, zu den Aedilen, Tribunen
und Praetoren, die nach der Neuordnung des Augustus die einzelnen
Stadttheile und damit die Vorstandschaft über einen Complex von
Vici unter sich verloosten (Cass. Dio 55, 8; C. I. L. VI 449 — 53;
s. oben Religion : Laren) und ebenfalls Fragen über Grund und
Boden zu entscheiden hatten? Irgend ein Zusammenhang wird sich
nicht leugnen lassen , und doch waren beide Aemter nicht identisch,
denn sie werden im cursus bonorum selbstständig neben einander
genannt. C. I. L. V 4348 ist die Reihenfolge: quaestor, curator
loc. publ, aedilis, C. I. L. VI 1544: tribunus plebis, curator 1. p.
und C. I. L. XIV 3602: aed. [praetor] ad hast., curator loc. publ.
c5o I^' 5- Ordnung des Reichs.
Man kann also nicht annehmen, dass die Aedilen, Tribunen und Prae-
toren des laufenden Jahres gelegentlich zu einer besonderen Com-
mission zusammentraten, ein Urtheil über die Besitzverhältnisse beim
Grund und Boden abgaben und sich bei dieser Gelegenheit curatores
loc. publ. nannten. Eher möchte man annehmen, dass diejenigen
unter den Aedilen, Tribunen, Praetoren, denen in ihrem Amtsjahre
die Aufsicht über die einzelnen Stadtquartiere zugefallen war, nach
dem Ablauf ihres Amtsjahres als einfache Senatoren, auf Grund der
gewonnenen Einsicht in die localen Verhältnisse, die Entscheidung
in allen entsprechenden Rechtsfragen übernommen haben. Dagegen
würde allerdings sprechen, dass P. Viriarius Naso (s. o.) Volkstribun
und zugleich Curator genannt wird; allein wahrscheinlich ist er nur
als Ersatzmann für den Pontius Paelignus in das CoUegium eingetreten.
40) (zu S. 948.) C. I. L. X 4843 (Venafrum): lussu • imp •
Caesaris | Augusti ■ circa • eum j rivom • qui • aquae | ducendae • causa |
factus • est • octonos | ped ■ ager • dextra | sinistraq • vacuus | relictus •
est. Lanciani, Atti d. Lincei, S. III, Memor. d. cl. mor. 4, 1880,
p. 561. In dem Edict d. Wasserl, von Venafrum C. I. L. X 4842 heisst
es dem entsprechend Z. 21: dextra sinistraque circa eum rivom cir-
caque ea o[pera, quae eius aqu]ae ducendae causa facta sunt, octo-
nos pedes agrum [v]acuo[m esse placet].
41) (zu S. 948.) Vgl. die lex Quinctia bei Frontin. de aquis
urb. Romae c. 12g, Bruns, Fontes iuris p, 106 v. 25: Si quis (lo-
cus) circa rivos specus fornices fistulas tubulos castella lacus aquarum
publicarum, quae ad urbem Romam ducuntur et ducentur, terminatus
est et erit, ne quis in eo loco post hanc legem rogatam quid ob-
ponito raolito obsaepito figito statuito ponito conlocato arato serito.
Erläutert werden diese Bestimmungen durch zwei spätere Inschriften:
C. I. L. VI ad n. 1248 p. 847 (139 — 49 n. Chr.): Hac rivi aquar |
trium eunt. cippi | positi • iussu | A. Didi GaUi | T. Rubri Nepotis
M. Corneli Firmi | curatorum aquar. (Mommsen , R. St.-R. 2^, 1046
Anm. 4). Bull, archeol. du comite d. trav. bist, et scient. 1887
p. 314 (Chagnon, Loire, Wasserleit.): Ex auctoritate | imp • Caes •
Traiani Hadriani | Aug. neraini | arandi serjendi pang[endive ius
est intra id | spatium ag|ri quod tutejlae ductus | destinatum | est,
42) (zu S. 948). Sueton. Aug. 30: Ad coercendas inundatio-
nes alveum Tiberis laxavit ac repurgavit completum olim ruderibus et
aedificiorum prolationibus coartatum.
43) (zu S. 949). Reste eines Tibermessers aus unbestimmter Zeit
s. Marchetti, Bull, comun. 1893 p. 139 — 45. Mitth. d. röm. Instit.
1893, 320.
IX. 5- Ordnung des Reichs. =6 I
44) (zu S, 949.) Termini riparum s. Preller, S.-B. d. sächs. Ges.
d. Wiss. 1848 S. 141 : an beiden Ufern von Ponte Molle bis S. Paolo.
Biondi, L., Tre cippi terminali d. Tevere, s. Dissertaz. d. pontif. ac-
cad. romana d. archeol. 9, 1840, p. 465.
45) (zu S. 949). Notizie d. scavi 1893 p. 517 (Roma, prati di
Castello, Tiberufer, 699/55): M • Valerius ■ INI • f ■ M'. n • Messall •
P • Serveilius C • f • | Isauric • C • f • | ex s • c • termin. Vgl. C. I. L.
I 608 ff.
46) (zu S. 949). CLL. VI 1235 (termini riparum) : C • Asinius- C-f •
Gallus I C • Marcius • L . f ■ L ■ n | Censorinus | cos (a. 746/8) | ex •
s • c • termin • (in quibusdam additur:) curatores riparum | qui primi
fuerunt | ex • s • c • restituer | r • r • proximus • cipp ■ ped • XX (versch.
Zahlen). Preller, S.-B. d. sächs. Ges. 1848 p. 142; cf. C. L L. VI
I, p. 266. Not. degli scavi 1884 p. 192 = Bull, comun. 12, 1884,
p. 40 n. 767: [c • asinius • c •] f • Gal[lus | [c]os (a. 746/8) | ex s • c .
termin • | r • r • proximus ■ cipp • ped • XXIIIIS, p. 309 (Farnesina): [c •
L
marcijus • L • f ■ L • n j Censorinus (a. 746/8) | C • Asinius • C . f • Gallus
cos I ex • s • c • termin | r • r ■ proximus • cippus ■ ped • CXX, cf. Mon.
Anc. ed. M.^ p. 187. Notiz, d. scavi 1885 p. 342 (Rom, presso la
Farnes.): C ■ Asin. Gallus | ex s • c • ter//// cipp • p. XIIX«; vgl.
1886 p. 80. Bullettino comun. 13, 1885, p. 98: C • Asinius • C • f ■
Gallus • C • Marcius | Censorinus • | cos • — — cur • rip. Not. d.
sc. 1891, 165 (via Flaminia).
47) (zu S. 949). Cantorelli u. Vaglieri, Nuove osservazioni suUa
origine della cura Tiberis, s. Bull, comunale d. Roma IV 22, 1894,
p. 40 ff., 254 — 56, 354. Augustus nimmt im J. 747/7 die cura Tiberis
der Consuln, die provisorisch im Amte bleiben, die Termination wird
im J. 747/7 factisch vollendet. Ende des Jahres oder Anfang des
nächsten wird der Dienst neu geordnet: die frühern Consuln über-
nehmen das Amt als Consulare.
48) (zu S. 950.) Die Terminalcippen haben ungefähr dieselben
Maasse: 1,80 X 0,745 X 0,365 oder 1,55 X 0,75 X 0,363 m ; allen
gemeinsam ist die Nennung des Kaisers und des Senates, die Zahlen
am Schluss sind verschieden. C. L L. VI 1236*—^ (a. 747/7 — 748/6):
Imp • Caesar • Divi • f • | Augustus | pontifex • maxiraus | tribunic • po-
test • XVII I ex • s • c • terminavit | r • r • prox • cipp • ped (mit
versch. Zahlen). Bull, comunale 1886 p. 368 n. 1396: [imp ■ caesar
divi f I augj | pontit[ex max] | tribunic [pot XVII] | ex • s • c • ter[mi-
navit] I curatores riparum [qui primi] | terminaverunt • e[x • s • c • re-
stituer]. S. Hülsen, Mitth. d. röm. Inst. 6, 1891, S. 131 — ^2 [V(or-
der-)S(eite) , R(ück-)S(eite) , r(echte) N(ebenseite) , l(inke) N(ebenseite)] :
R. S.
b
(S. 84) r. N.
c
(S. 85) V. S.
1. N.
d
(S. 84) V. s.
e
(S. 84) R. S.
f
(S. 83) V. S.
I. N.
g
(S. 85) r. N.
h
(S. 85) V. S.
1. N.
i
(S. ^22) V. S.
R. S.
k
(s. r-i) V. s.
1
(S. 390) V. s.
R. S.
c52 I^' 5- Ordnung des Reichs.
a (Not. 1890, S. 187) V. S. r. r. prox. cipp. ped. CCVI
CCY
„ XXIV
„ XLI
„ XXIV
M XVI
„ XV
„ xxs
„ XXV
„ XV
„ CXLVIIIS
„ XV
„ XXXIII
„ CLXVI
„ CCXIX
„ CCXIX
„ CLXI.
Nachträglich sind noch gefunden: Not. d. scavi 1891, p. 91 u. 165.
Ueber die Reihenfolge und das System bemerkt Hülsen, Mitth. d.
röm. Inst. 6, 1891, S. 132 f.: Die Steinsetzung begann flussabwärts;
mit dem prox. cippus ist jedesmal der aufwärts nächste gemeint. Die
Richtung der Schriftzeile auf der Vorderseite entspricht der gerade
flussaufwärts laufenden Grenzlinie. Dem entsprechend verweist eine
Angabe auf der Rückseite auf den nächsten Cippus flussabwärts,
dessen Distanz man freilich nicht in allen Fällen anzugeben nöthig
fand. Wo die Grenzlinie einen Winkel macht, weisen Distanzangaben
auf der rechten Neben.seite nach dem nächsten Cippus aufwärts,
solche auf der linken abwärts — Beides gleichfalls in der Schrift-
richtung. Vgl. die Skizze S. 133.
49) (zu S. 950.) Sueton. Aug. 37: Nova officia excogitavit:
curam — — alvei Tiberis — — . Dazu würde stimmen, dass Ta-
citus ann. i, 79 die Tiberüberschwemmung des J. 15 n. Chr., aber
nicht die Einsetzung der Curatoren erwähnt. Vgl. dagegen Cass.
Dio 57, 14: (Tiberius) nevts äel ßovXsvrag nXrjQcozovg iTti^eXetö&at rov
7ioxai.iov TTQoaeva'E^Bv. Für die Behauptung des Cass. Dio spricht auch,
dass die ersten Curatoren (s. o. bei Asin. Gall.) bereits Terminalcippen
v. J. 746/8 restauriren mussten; diese Steine müssen also schon eine
Reihe von Jahren gestanden haben. Cantarelli, Bullett. della comm.
arch. comun. d. Roma III 4, 1889, 17 p. 165: Curatores alv. Tib.,
p. 185: La Serie dei curat. Tiberis. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^,
468. 731. 994. Die Cura für den Tiberfluss ist erst von Tiberius
im J. 15 n. Chr. eingesetzt. Hirschfeld, V.-G. i, 109 A. Mommsen,
1
IX. 5- Ordnung des Reichs. c5:>
R. St.-R, 2'\ 1046, vgl. A. 2. — Beispielsweise führe ich an C. I. L.
VI 1237: C • Vibius • C • f • Rufus | Sex • Sotidius • Sex • f • Strabo |
Libuscid j C • Calpetanus • C • f • Statins • Rufus | M • Claudius • M • f • Mar-
cellus I L • Visellius • C • f • Varro | curator • riparum ■ et ■ alvei • Tiberis j
ex • s . c • termin, cf. Nipperd. z. Tac. ann. 3, 11. Notiz, d. scavi
1889 p. 70 (Tevere, antico ponte Cestio-Graziano addossata all'
isola tiberina, Travertinblock 2,55 X 0,95 X 0,58m): L. Caninius
Gallus L. Volusenus Catulus f. C. Caedicius Agrippa M. Acilius
Memmius Glabrio Q. Fabius Baibus curatores riparum et alvei Tiberis
ex s ■ c • reficiundam curaver • idemque probaverunt.
50) (zu S. 950.) Eherne Flurkarten s. Lachmann, Rom. Feld-
messer 2, 152.
51) (zu S. 950.) C. I. L. X 3828 (Capua) u. Not. d. scavi
1893 p. 165 (S. Angelo in Formis): Imp • Caesar | Vespasianus
Aug • cos • VIII I fines agrorum dicatorum | Dianae • Tifat ■ a | Cornelio
Sulla I ex forma Divi | Aug restituit (a. 77 p. Chr.) (vgl. o. S. 303 A. 24).
52) (zu S. 950.) S. die Grenzsteine des Augustus in Spanien
(Neuordnung des Westens s. o. S. 383 A. 26) C. I. L. II 460. 5807.
Grenzsteine zw. Mirobriga Bietisa u. Sälmantica (v. J. 6 n. Chr.)
s. Bursian's Jahresber. 81 (1894, III) S. 194.
53) (zu S. 950.) C. I. L. V 6899 (Alpis Graia, a. 751/3): Imp •
Caesare • Augusto • XIII • cos • desig | C • Avülius • (J • f • C • Airaus •
Patavinus | privatum.
54) (zu S. 951.) Sueton. Aug. 31: Annura a Divo lulio ordi-
natum, sed postea neglegentia conturbatum atque confusum, rursus
ad pristinam rationem redegit; in cuius ordinatione Sextilem mensem
e suo cognomine nuncupavit magis quam Septembrem quo erat natus,
quod hoc sibi et primus consulatus et insignes victoriae optigissent.
Jahresreform: Macrob. Sat. i, 14, 14. Ideler, Abb. d. Berl. Acad.
1818 — 19, hist.-phil. Classe S. 174. Mommsen, Aug., Reformen d. röm.
Kalenders a. 45 u. 8 v. Chr., Philol. 45, 411. Hermann, F. C, Der
römische Schalttag seit Julius Caesar, Berlin 1861. INIatzat, Der An-
fangstag des Julian. Kalenders, Hermes 2^,, 48. Holzapfel, Anfänge
des Julian. Kalenders, Philolog. 1891, N. F. 3, 65. Soltau, Rom.
Chronologie S. 175 — -77. — Nach Cass. Dio 48, 2)2) zum J. 714/40 wird
ein Tag gegen die Norm eingeschaltet, damit der Anfang des nächsten
Jahres nicht auf die nundinae falle; im folgenden Jahre wird ein Tag
dafür ausgemerzt.
55) (zu S. 951.) Monat Augustus s. Cass. Dio 55, 6 (746/8):
xhv [iTjVa rbv Z£'t,xiXi,ov iniYMXov^Bvov AvyovGxov ccvT(ov6f.ic(6ev' rüv yciQ
aXkcov Tov Eemiiiß^Lov oßrcog, iitsiör] tieq iv avvü iyayEvv^ro ^ ttqoG-
ayoQSvöcii i&eXijödvzcov ixsivov avtog TCQoexliiijöevy oxt r.ai vnaxog iv avxa
c.()A IX. 5. Ordnung des Reichs.
t6 ^q&tov aTtsSeösLiiTO xat ju.ß;^firg TtokXag acd (isydlag lvBViKr]%BL. Cen-
sorin. d. die nat. 22, 15: Qui — — Sextilis fuerat, ex S. C. Marcio
Censorino, C. Asinio Gallo coss. in Augusti honorem dictus est Au-
gustus anno Augustano XX; s. das S.-C. Macrob. Saturn, i , 25, 35
(s. o. II S. 48 A. 11). Die Griechen in Asien resp. Aegypten haben
wahrscheinlich schon früher einen INIonat oder Tag nach dem Kaiser
genannt.
56) (zu S. 951.) C. I. G. II p. 488: Nach d. Hemorologium Flo-
rentin. b. Ideler, Chronol. I S. 414, beginnt das Jahr: KaiaÜQLoq 24, Sept.,
TißsQiog 24. Oct. etc. Revue Arch. III 2, 1883, p. 86. Kalender
V. Tyra: I. KuLGccqiog, 2. Tißiqiog, 6. ^leQOGißuavog. Bulletin d. corr.
hellen. 11, 1887, p. 2g (Lagina): rov KcaöaQog fiiivog rfj TtQanr] ae-
ßaßtl^] (als Tag). Lebas, Asie Min. III i, p. 437 n. 1774 (Mysia) :
ftr^vog ZsßaöTog (sü). Aristotelis Athen, polit. p. XIII ed. Kenyon,
London 1891: rov ju.'>p'Og Sißaöxov (= Thoth). Anc. Gr. Inscr. Brit.
Mus. 2, 92: KaiGciQ SsßaGxög Monat. C. I. L. III S. 6588. C. I.
Gr. 4715. 5866^
57) (zu S. 951.) Tag des Augustus : I. G. S, 701 (Pompei
751/3): jcf Kal6aQ{og), 0aQ^ov{9-l) Zeßaörfj. Letroime, Inscr. d. l'Egypte
I p. 81 (Tentyra): arovg AA Kaiaagog Ocivd' Zsßaar^. Bullet, de
corr. hell6n. 12, 1888, p. 330: üeßaat'^; les Magnesiens avaient donne
le nom d'Augustus a Tun des jours du mois [fjLtjvbg KovQsavog]. Vgl.
Kästner, De aeris p. 91 n.
58) (zu S. 952.) C. I. G. 3957. Mitth. d. athen. Inst. 16, 1891,
235 u. 282. Bull. d. corr. hellen. 17, 1893, p. 316.
59) (zu S. 952.) Vgl. Bischoff, E., De fastis Graecorum anti-
quioribus, Leipzig 1884, p. 396: Asiae civitates.
Die vigiles.
i) (zu S. 952.) Origo, G. , Origine della guardia permanente
contro gl' incendj, s. Atti dell' accademia romana di archeologia I 2,
p. 3 — 21. Zander, De vigilibus Rom., Hamburg 1843. Mommsen,
R. St.-R. 2^, 1054. Hirschfeld, O., R. Verwaltungsgesch. i, 142.
— , Die Sicherheitspolizei im röm. Kaiserr., S.-B. d. Berl. Acad.
1891, 845.
2) (zu S. 952.) Digg. I, 2, 2, 31: Et quia magistratibus ve-
spertinis temporibus in publicum esse inconveniens erat, quinque viri
constituti sunt eis Tiberim et ultis Tiberim qui possint pro magi-
stratibus fungi. Vgl. Mommsen, R. St.-R. 2^, 611.
IX. 5- Ordnung des Reichs. e^^
Die Bezieliung auf die einzelnen Regionen der Stadt ergibt sich
aus Livius 39, 14: Mandatum est — — ut — — ab incendiis oa-
veretur adiutores triumviris quinqueviri uti eis Tiberim suae quisque
regionis aedificiis praeessent. Welche Gehörten in den einzelnen
Regionen der Stadt stationirt waren, gibt das Regionenverzeichniss
und das Curiosum urbis an.
3) (zu S. 952.) C. I. G. 6218 (= Kaibel, Epigr. gr. 589): Faiavcig,
og KiarißsQ ijv itoxe. Hirschfeld, S.-B. d. Berl. Acad. 1891, 847 A. 6.
4) (zu S. 952.) Auch in den Colonien und Landstädten Italiens
wurden die Vorschriften der Baupolizei zur Zeit des Augustus auf-
gefrischt und neu eingeschärft; in diese Zeit gehört wahrscheinlicli
die Erneuerung des Baugesetzes von Puteoli. C. I. L. I n. 577.
X 1781. Ritschi, tab. LXVI. Wilmanns, Exempla 697, neu eingemeisselt
in der ersten Kaiserzeit. Für Pompei verweise ich auf C. I. L. X 787
(Pompei, vor 751/3): M • Holconius • Rufus • d • v • i ■ d • tert | C-
Egnatius ■ Postumus • d • v ■ i • d • iter j ex • d • d • ius • luminum | ob-
struendorum ■ iis cx> cx) 00 | rederaerunt • parietemque | privatum • Col •
Ven • Cor | usque • at • tegulas | faciundum ■ coerarunt.
5) (zu S. 953.)' Vellei. Pat. 2, 91, 3: Rufus Egnatius, per
omnia gladiatori quam senatori propior, coUecto in aedilitate favore
populi, quem extinguendis privata familia incendiis in dies auxerat,
in tantum quidem, ut ei praeturam continuaret, mox etiam consulatuni
petere ausus interimere Caesarem statuit. Vgl. Cass. Dio 54, 24.
6) (zu S. 953.) Ueber die Bewerbung des M. Egnatius Rufus s.
Mommsen, R. St.-R. i-, 507 A. 3, und Levison, Fasti praetorii I, Breslau
1892, p. 12; vgl. o. I S. 834.
7) (zu S. 953.) Sueton. Aug. ^o erwähnt die Eintheilung der
Stadt in 14 Regionen und fährt dann fort: adversus incendia excubias
nocturnas vigilesque commentus est; vgl. c. 25: libertino milite prae-
terquam Romae incendiorum causa — — bis usus est.
8) (zu S. 953.) Cass. Dio 55, 26 (759/6): iitEtöif] xe iu to5
2q6vc3 tovzco TToXka trjg TtoXscog TtvQl ÖLSip&aQr], avö^ag xe ii,eXev&eQovg
eTfxaii] TiQog xug iiti'/.ovQiag avxfjg yMxekei,axo , y.cd aqypvxa tmtea avxoLg
■jTQ06£rcxE,Ev, log nal 6i oXiyov öcpag 8lc(Xv6(ov. ov fievxoL kccI itcoi)]G£
xovxo' aaxa^cid'av yaQ in xT]g TCeCiJag xat i!0tj(}L(jiOixaxr}v Kai ai'ayuai-oxdxrjv
Trjv TtdQ «i'Tcöi' ßorj&Eiav ovGav ixi]Qtj6ev avxovg. — — — • — Kai
xeiyi] x£ iv xFj TtöXsi Eypvöi y.cd ^i6&bv sk xov dr](ioGiov (psQOvOiv.
Strabo 5, 3, 7, p. 235: ^EnefieXi'j'd'i) fiev ovv 6 2Jeßa6xbg KaiöuQ xäv
xocovxav eXaxxto^dxoiv rrig nöXeiag, TtQog (isv xag ifiTtQrjöeig Gvvxd'^ag
Gx^axtaxcKOV £X xmv aitsXev&EQCOV xb ßo}]&T]Gov, TtQog ös xug Gv^inxfoGeig
XU viprj TCOT' Katvon> oiKodo^rji.icixiov y.a&cXojv y.al xioXvGag i^aiosiv tco-
ööiv £ßöo^i]yMVXcc xb TtQbg xaig bdotg xuLg drji.ioGlai,g.
GarJthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 37
566 IX. 6. Bauten.
9) (zu S. 954.) Cass. Dio 55, 24: Tr^offöeojicEvo? ds öi] y^r]-
ixdxcov k'g XE TOvg TioXifiovg Kai ig rrjv t&v vvKTOcpvkaKcov tQocpiqv, x6 xe
xslog xb xT]g nevxrjKOöxrjg ejtl rrj xmv avÖQaTCoöcov TiQuöci lar^yaye.
10) (zu S. 954.) de Rossi, Le stazioni delle 7 coorti d. vigili,
Ann. dell' inst. 30, 1858, p. 265. Pellegrini, Bull. arch. 1867 p. 8:
La settima coorte dei vigili. Abbildung des Wachlocals bei Lan-
ciani, Ancient Rome p. 230/31. Site of the barracks of the fifth bat-
talion of police: Lanciani, Anc. Rome 227. Henzen, Le iscrizioni
graffite nell' escubitorio della VII coorte de' vigili, Annali d. Inst.
46, 1874, p. III. Inschriften der vigiles s. Wilmanns, Exempla 1499;
laterculi vigilum C. I. L. VI 1056 — 58. 2406. Vigiles s. Preller, Re-
gionen Roms S. 93 fi". Mommsen, R. St.-R. 2'\ 1057 A. 6.
11) (zu S. 954.) 759/6 praefectus vigilum. Paulus Dig. i, 15, 3:
nam salutem rei publicae tueri nulli magis credidit convenire nee
alium sufficere ei rei quam Caesarem; itaque Septem cohortes oppor-
tunis locis constituit , ut binas regiones urbis unaquaeque cohors
tueatur. Vgl. das Verzeichniss bei Hirschfeld, V.-G. i, 145.
12) (zu S. 954.) Vgl. Liebenam, Die Laufbahn der Procuratoren
S. 87. Dass die Wachmannschaft des Augustus zu seiner Zeit noch
bestand, sagt Cass. Dio 55, 26.
6. Capitel.
Bauten.
Vorbemerkung: s. Jahrb. d. Archaeol. Instituts 4, 1889, S. 244.
Stierkopf mit Binden und Lorbeerguirlande von der Regia, ein Orna-
ment, das bei den Bauten des Augustus öfter angewendet wurde.
i) (zu S. 956.) Strabo 5, 3, 8 p. 236: Kai yccQ Ilo^imqiog oial 6
'&ebg KcaCaQ Kai 6 SsßaGxbg Kai ot xovxov natösg nal 01 cpikoi
Kai t] yvvi] Kai i] cideXq))] Tiuoav VTtEoeßdkovxo GnovöijV Kai dand%n]v
£ig Tag KaxaGKSvag. xovxoiv öh xa nXtiGxa 6 MäQxiog e'^si- Kcc^nogy
Tifjbg xyj (pv6£L TtQOüXaßdiv Kai xbv ek rrjg nqovoiag KOGfiov. Kai yaQ
xb fiiyE&og xov tteÖiov &avj.iaOxbx> afia Kai xdg aQfxaxoÖQOfiiag Kai x]]v
aXX}]v irniaoiav d.KOiXvxov naQEypvxog xa xoGovxio nXi^d-Et, x&i' 6(paiQa Kai
KQiKio Kai naXaißxQu yv^va^Ofiivav ' Kai xa TCEQtKEifiEva EQya Kai xb
idacpog nod^ov dt^ i'xovg Kai [orf] xcov X6(po3v üxEcpdvai x&v vtieq xov
TTOxafiov f^ixQt. xov ^el&^ov 6K)]voyQacpiKrji> bipiv EniÖELKVV^iEvai övO-
andXXaKxov naQiyovOi xi]v &£ai'. 7(Xt]Gio%' ö EGxl xov TtEÖiov xovxov Kai
äXXo 7t£Öioi>, Kai Gxoal KvaXoi nai.i7tX}]9£rg Kai aXG)] Kai &£ax^a x^ia
IX. 6. Bauten.
567
yMi aficpid-eaxQov, nal vaol TColvzsleig aal Gweyeig KlkrjXoig' wg TCccQSQyox'
dv do^aisv änocpaivsiv tr\v ccl.Xr\v noXiv. öioTceo legonoSTtiGtaror' vofil-
öavrsg rov rönov xovxov^ ■Kcd xcc xihv lni.cpavB6xa.Tiov fivrjfiaxa ivxav9^a
'/MxsßxsvaGav avÖQbiv Kai yvvaiKÜv.
2) (zu S. 956.) Plin. n. h. 36, 69: [Obelisci] duo sunt Alexandreae
ad portum in Caesaris templo, quos excidit Mesp?ires rex quadragenuin
binum cubitorum. Neroutsos, L'ancienne Alexandrie p. 14: Lcs deux
obelisques devant le Cesareum. C. I. L. III Suppl. p. 1203 (zu 6588).
3) (zu S. 956.) Plin. n. h. 36, 70: Divus Augustus eani quae
priorem (obeliscum) advexerat miraculi gratia Puteolis perpetuis na-
valil)us dicaverat; incendio consumpta ea est.
4) (zu S. 956.) C. I. L. VI 701 — 2 (a. 744/10 — 745/9): Aegypto
in potestatem populi romani redacta (s. o. II S. 240 A. 10).
5) (zu S. 956.) Plinius n. h. 36, 71 : Is autem obeliscus
quem divus x\ugustus in circo magno statuit excisus est a rege Pse-
metnepserphreo, quo regnante Pythagoras in Aegypto fuit, LXXXV pe-
dum et dodrantis. — — Is vero quem in campo Martio novem pe-
dibus minor a Sesothide. § 72: Ei qui est in Campo divus Augustus
addidit mirabilem usum ad deprendendas solis umbras. Vgl. Ban-
dinius, A. M., De obelisco Caesaris Augusti e campi Martii ruderibus
nuper eruto. C. 4 tabb. aen. Romae 1650. Becker, Rom. Topogr,
S. 638. Castalio, Explicatio ad inscr. Augusti quae in basi est obe-
lisci statuti ante portam Flaminiam, s. Graevius, Thesaur. antiq. 4,
1858. Bull, della comm. arch. com. 19, 1891, 252: Sugli obelischi
di Roma. Den Transport und die Aufstellung der Obelisken leitete
wahrscheinlich der schon oben (S. 437 A. 31 und 456 — 57 A. 42)
genannte Architekt Pontius aus Athen.
6) (zu S. 957.) Monum. Anc. ed. M.- p. 66: Duo et octoginta
templa deum in urbe consul sext[um ex decreto] senatus refeci, nuUo
praetermisso quod e[o] temp[ore refici debebat]. 726/28. Cass. Dio
53, 2. Livius 4, 20: Augustum Caesarem templorum omnium con-
ditorem ac restitutorem. Sueton. Aug. 30: aedes sacras vetustate
conlapsas aut incendio absumptas refecit. Ovid. fast. 2, 59 — 60 (a. 28
V. Chr.): Cetera ne simili caderent labefacta ruina, | cavit sacrati pro-
vida cura ducis. Als Beispiel sei verwiesen auf Bull, comun. 11,
1883, p, 208: [irnp.] Caesar • Divi • f • [aedem • vi]ctoria[e • refecit].
7) (zu S, 957.) Cantarelli, L., La serie dei curatores operura
publicorum, BuUettino comun. d. Roma IV. S. 4, 1894, 203 (unter
Aug. nur Q. Varius Geminus, vgl. o. S. 313 A. 38). C. I. L. IX 3306: Q •
Vario • Q • f • | Gemino | leg • Divi • Aug ■ II ■ | pro • cos • pr • tr • pl • j q •
quaesit(ori) • iudic(i) | praef • früm • dand | X • vir • stl • iudic | cura-
tori • aedium • sacr | monumentor • que • public | tuendorum ( primus •
37*
568
IX. 6. Bauten.
omnium • Paelign • Senator | factus • est • et • eos • honores' • gessit | Su-
peraequani ■ publice { patrono; vgl. C. I. L. IX 3305. Marini, Atti i
p. 53. Mommsen, R. St.-R. 2, 586 — 87. Liebenam, Verwaltungs-
gesch. I, 397.
8) (zu S. 957.) Vgl. Sueton. Aug. 28 — 29. Herzog, R. St.-Verf.
2, I S. 189: Bauten des Augustus. Friedländer, Darstell, i*, 10 f.
9) (zu S. 957.) Lanciani, La doraus Augustana, Mittheil. d.
Rom. Instituts 9, 1894, S. 9; S. 10: Furono scoperti i propilei de-
scritti da Plinio 36, 4, 10 (Vacca 76), il portico delle Danaide de-
scritto da Properzio (II 31 — — ), il tempietto di Vesta (Ligorio,
Paris. 1 129, f. 349, Dosio: seh. Fior. 2029; cf. Bull. com. 1883 fasc. IV)
e ja casa augustana. Del tempio di Apolline manca ogni ricordo.
Transactions of the British and American archaelog. society of Rome
vol. 1 n. 6 p. 209 — 12 (Lanciani). Mittheil. d. Arch. Inst. Rom.
Abth. 10, 1895, S. I. Hülsen, Untersuch, z. Topogr. des Palatins S. i :
Tempel der Magna Mater, vgl. S. 2>y- Plan des Palatins von Panvinius.
10) (zu S. 957.) Sueton. Aug. 72: Habitavit primo iuxta Roma-
num forum supra Scalas anularias in domo quae Calvi oratoris fuerat,
postea in Palatio. Sed nihilominus aedibus modicis Hortensianis neque
laxitate neque cultu conspicuis, ut in quibus porticus breves essent
Albanarum columnarum et sine marmore ullo aut insigni pavimento
conclavia; u. — , de grammaticis 17: (Verrius Flaccus) docuit in atrio
Catulinae domus, quae pars Palatii tunc erat (vor dem J. 756/3).
11) (zu S. 957.) Vellei. 2, 81: Victor Caesar deinde reversus
in Urbem contractas emptionibus complures domos per procuratores,
quo laxior fieret ipsius publicis se usibus destinare professus est, tem-
plumque Apollini et circa porticus facturum promisit, quod ab eo sin-
gulari exstructum munificentia est. Cass. Dio 49, 15 (718/36): oiv.mv
re avrä bk rov §7]^oGiov dod'fivca eyvcoGav' rbv yaQ xonov ov ev tw
TIciXazLio iÖGx OLKOÖo^fjGixi XLva etavrjxo, ed>]fio6i()i6e Kai reo AtcoXXch'i '
iiQ(0Gev, ineiöri KeQavvbg ig avxbv iynaxeGKi^xlJSv.
12) (zu S. 958.) Sueton. Aug. c. 57: In restitutionem Palatinae
domus incendio absumptae veterani, decuriae, tribus, atque etiam
singillatim e cetero genere hominum libentes ac pro facultate quis-
que pecunias contulerunt, delibante tantummodo eo summarum acer-
vos neque ex quoquam plus denario auferente. Vgl. Cass. Dio 54, 27
(741/13): fieQog XI xf^g eavrov (otxi'ag), ort xbv aQ^iiQ^cov ev jcou'm
■jtdvxag oiKsiv i%Qfiv, iörjixoGicoGEv. Cass. Dio 55, 12 (756/3).
.13) (zu S. 958.) Sueton. Aug. 72: Ac per annos amplius
quadraginta eodem cubiculo hieme et aestate mansit: 727/27 — 767/14.
14) (zu S. 958). Ovid. trist. 3, i, 34f.: tectaque digna deo. | et
lovis haec, dixi, domus es.t; dabei denkt der Dichter wohl mehr an
IX. 6. Bauten.
569
die Macht als an die Pracht des Hausherrn. Ausser dieser Be-
schreibung Ovids vgl. die von Martial i , 70, s. d. Anm. bei Fried-
länder und Mittheil. d. Rom. Instituts 10, 1895, S. 26.
I 5) (zu S. 958.) Bei der Schwierigkeit der Topographie sei auf
die Beschreibung der X. Region hingewiesen: Cod. U. Romae topogr.
ed. Urlichs, Würzburg 1871, p. 14 — 15. Curiosum Urbis: Aedem
Matris Deum et Apollinis Ramnusii. Pentapylum. Doraum Augustianam
et Tiberianam. Aedem lobis [Victoris ist in der anderen Recension
richtig hinzugefügt]. Curiam veterem.
16) (zu S. 959.) INIan sucht das Haus des Augustus in dem
Theil des Palatins, wo allein noch etwas zu suchen ist, der von den
modernen Ausgrabungen noch nicht berührt ist. Dass es am Abhänge
des Palatins gegen den Circus Maximus gelegen habe , darf man
wenigstens, wie dies meistens geschieht, aus einer Stelle des Sueton
nicht schliessen: „Des chambres elevees de sa maison, dit Suetone
(Aug. 45), Auguste montait voir les jeux du cirque", Gazette archeol.
13, 1888, p. 146. Allein das ist ein Missverständniss. Sueton sagt:
Ipse circenses . . . spectabat . . , interdum ex pulvinari; damit ist also
nicht ein Zimmer des kaiserlichen Palastes, sondern die kaiserliche
Loge im Circus gemeint. Vgl. Mon. Ancyr. ed. M.^ p. 80: Pulvinar
ad Circum maximum und Sueton. Claud. 4 (Augustus schreibt) :
Spectare eum circenses ex pulvinari non placet nobis, expositus enim
in fronte prima spectaculorum conspicietur. — Schon Bianchini hatte
das Haus des Augustus an der richtigen Stelle über dem Circus ma-
ximus gesucht; seine Ansicht wurde bestätigt durch Ausgrabungen,
die Rancoureil im J. 1775 in der Villa Mills (heute im Besitz fran-
zösischer Nonnen) anstellte, s. den Plan bei Guattani, Roma descritta
e illustrata i p. 48 no. 8 — 14 und — , Monumenti inediti. Notizie
per l'anno 1785, p. i u. 29. Rancoureil entdeckte zahlreiche architek-
tonische Fragmente, ferner die gut erhaltene Statue einer Leda (etwas
unter Lebensgrösse, von vortrefflicher Arbeit), die nach London ver-
kauft wurde, und die bekannte Statue des Apollo Sauroktonos (jetzt
im Vatican), ferner Büsten, Köpfe und Fragmente von fein ge-
arbeiteten Figuren. Dass man dabei Wasserleitungsröhren aus der
Zeit des Domitian fand, beweist natürlich nichts für die Entstehungs-
zeit des ganzen Baues. Die Reste des kaiserlichen Palastes sind
heute verschüttet, und die Nonnen dulden keine neue Ausgrabung;
nur ein Theil wurde von der italienischen Regierung erworben, auf
dem einige unterirdische Gemächer des kaiserlichen Palastes unter-
sucht werden können.
17) (zu S. 959.) Richter, O., s. Iw. MüUer's Handbuch d. cl.
Alth. 3 S. 844 — 45, nennt auf seinem Plan den Pahitin P (= Haus
570
IX. 6. Bauten.
des Augustus) einen domitianischen Anbau des Palatiuras. S. 108
nennt Richter die Reste unter der Villa Mills sicher domitianisch „nach
Bauart, den dort gebrauchten Ziegelstempeln und Bleiröhren". Allein
grade bei Wasserleitungen sind Reparaturen oft nothwendig. — Vgl.
Ovid. trist. 3, i. Boissier, Promenades archeol. (III. ed.) p. 92, und
ReN'ue archeol. III. S. 30, 1894, p, 22i2 — t^^. Wegen Richter's Zweifel
vgl. Hülsen, Mittheil. d. röm. Inst. 4, 1889, 256 A.
18) (zu S. 959.) Gatti schreibt über die neuesten Ausgrabungen
Monumenti antichi 5, 1895, p. 17: In terzo luogo le nuove indagini
avrebbero offerta occasione propizia per mettere in comunicazione
con lo stadio le grandi fabbriche che da raolto tempo furono dis-
seppellite nell' area della casa di Auguste, in quella parte dell' orte
di Villa Mills, che guarda la via de' Cerchi, dove il pubblico non
pote finora accedere. Con la guida delle plante che si hanno di
quanto fu scoperto in quegli edifici sotto la direzione dell' abate
Rancoreuil nel secolo decorso, plante che si ritenevano esatte, 1' aper-
tura di questa comunicazione non avrebbe presentato difficoltä gravi.
— — — E noto infatti che di tutto lo spazio ove sorse la domus
Gazette archeol. 14, 188S, pl. 21. Erdgeschoss.
IX. 6. Rauten.
571
augustana soltanto una sezione piccolissiraa fu explorata, ed e quella
di Olli si c dctto. Le aree contigue sotto il convento e sotto 1' orto
di Villa Mills e in gran parte pres.so il convento di s, Bonaventura
non rividero mai la luce, e rimasero seppelliti con esse molti problemi
di storia e di topografia e molti.ssirae speranze di tesori artistici.
I. Stockwi^rk.
Casa d. Augusto: Canina, Edifizi d. Rom. ant. 3 p. 173; 4 tav.
2g8 — 302. La maison d'Auguste, s. Melanges d'arch. et d'hist. q,
188g, 188 m. Angabe der gefundenen Statuen Leda (jetzt in England)
u. Sauroktonos (jetzt im Vatican). Lanciani, Ancient Rome p. 106/7
no. 16: Remains of the domus Augustana discovered in 1792 by
Rancoureuil. Seinen Aufsatz: La domus Augustana s. o. Palatin.
Gazette archeol. 14, 1888, pl. 2 p. 124. Deglane, Le palais des
C^sars au mont Palatin, p. 145 (August.). Vgl. Guattani, Roma
57-
IX. 6. Bauten.
descritta e illustrata i p. 48, u. Bianchini, Palaz. de Cesari p. gg.
Restauration du palais des Cesars, Revue arch. N. S. 25, p. 85.
104, pl. III. Ueber seine Ausdehnung nach Norden s. Mitth. d. röm.
Inst. 5, iSgo, 76; 6, i8gi, 106.
ig) (zu S. gsg.) Servius zu Verg. Aen. g, 2^2: Der Senat sei
öfter zusammenberufen in Palatii atrio quod augurato conditum est;
vgl. Tac. ann. 2, 37. Allein hier ist doch wahrscheinlich nicht das
Atrium des Wohnhauses, sondern der ganzen Anlage, d. h. das
Senatslocal in der Bibliothek (s. u.) gemeint.
20) (zu S. g5g.) Sueton. Aug. g2: Enatam inter iuncturas la-
pidum ante domum suam palmam in compluvium deorum Penatium
Iranstulit, ut coalesceret magno opere curavit.
21) (zu S. gsg.) Vor der Fayade des kaiserlichen Palastes
sieht man im Grundriss einen flachen Bogen, der sich gegen den
Circus hin öffnet; wenn man sich diese Linien am Abhänge des pa-
latinischen Hügels nach unten hin bis auf die Sohle des Thals fort-
gesetzt denkt, so erhalten wir in der Mitte der nordöstlichen Langseite
des Circus einen flachen Bogen, der an die kaiserliche Loge in dem
sogenannten palatinischen Stadium erinnert und der jedenfalls zum
Ansehen der Circusspiele sehr geeignet gewesen sein muss. Es er-
hebt sich also die Frage, ob dieser Bogen vor dem Hause des Au-
gustus nicht vielleicht bedingt war durch das von Augustus erbaute
Pulvinar ad circum maximum (Monum. Anc. ed. M.^ p. 80 — 81), von
dem aus die ^Mitglieder des kaiserlichen Hauses die Circusspiele an-
zuschauen pflegten (Sueton. Aug. 45; Claud. 4; s. o.). Namentlich die
letzte Stelle des Sueton zeigt, dass die kaiserlichen Plätze nicht höher
lagen als die gewöhnlichen, amphitheatralisch ansteigenden Plätze der
übrigen Zuschauer. Das Pulvinar selbst aber muss , wie die Reste
zeigen , oben die Höhe des palatinischen Hügels erreicht haben , es
muss also ein hoher Bau gewesen sein, den der griechische Ueber-
setzer als vaog bezeichnen konnte. Der Bau dieses Pulvinar würde
sich dann an die Restauration des Circus nach dem Brande im J. 723/31
(Cass. Dio 50, 10) anschliessen. Irgend welche Versuche, diesen Bau
l)estimmt zu localisiren (s. Becker, R. Topogr. S. 666), sind bis jetzt
meines Wissens nur gemacht von Canina, Edifizi di Roma ant. 4,
2gg, der die bogenförmige Terrasse bezeichnet als ,,meniano"; Lan-
ciani dagegen, Ancient Rome p. 1067 erklärt ganz richtig no. 15:
The Pulvinar, or balcony from which the emperors could witness
the races of the Circus Maximus, sucht diesen Platz aber nicht vor
dem Hause des Augustus , sondern jenseits des Stadium Palatinum
bei dem späteren Septizonium. Vielleicht bringen einmal spätere
Nachgrabungen hierüber CJewissheit. ?^Iar(|uar(lt-\\'issowa, I». St.-\'.
IX. 6. Bauten.
573
I
,3, 507. C. I. L. VI g82 2: C. lulius Epaphra | pomar. de Circo
maximo ante | pulvinar.
22) (zu S. 960.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 144, s. o. II S. 295 A. 28.
2;^) (zu S. 960.) Bürgerkrone und Lorbeer ül^er und neben der
Thür des Augustus sieht man auf Münzen, z. B. des Caninius Gallus
(s. I S. 517, vgl. 861). Auch auf dem Rehef der Sorrentiner Basis,
das, wie Hülsen (Mittheil. d. Rom. Inst. 9, 1894, 238) gezeigt hat,
sich auf die Gottheiten des Palatins bezieht, sieht man eine Andeu-
tung dieser Thür mit Kranz, der von zwei schwebenden Genien, wie
Wappenhaltern, gefasst wurde.
24) (zu S. 960.) Mon. Anc. ed. M.'^ p. 152: Tertium dec[i]mum
consulatu[m cum gerebam, senatus et equjester ordo populusq[uej
Romanus universus [appellavit me patrem p]atriae idque in vestibu[lo
ajedium mearum inscriben [dum esse — — decrevit].
25) (zu S. 960.) Sturm, J., Das kaiserliche Stadium auf dem
Palatin, Progr. v. Würzbg. 1888. Deglane, H., Gazette archeol.
1888 p. 216. — , ]Melanges d'archt-ol. et d'histoire 9, 1889, p. 205.
Barnabei, Cozza, Mariani u. Gatti, Monumenti inediti 5, 1895, p. 17.
Marx, F., Das sogen, Stadium auf dem Palatin, Jahrb. d. Arch. Inst.
1895 S. 129.
26) (zu S. 960.) Vesta Palatina s. o. Religion I S. 868; vgl. C.
I. L. I'-^ p. 317. Gazette archeol. 13, 1888, p. 151. Cass. Dio
54, 27. Ovid. fast. 4, 951 ff. (Haus des Augustus):
Phoebus habet partem, Vestae pars altera cessit,
quod superest illis tertius ipse tenet.
State Palatinae laurus praetextaque quercu
stet domus. aeternos tres habet una deos.
Ovid. Metamorph. 15, 864 f.:
Vestaque caesareas inter sacrata penates
Et cum caesarea tu, Phoebe domestice, Vesta.
Im Curiosum Urbis (s. o. A. 15) wird zwischen dem Tempel des Apollo
und dem Palast des August ein Pentapylum (die Hss. haben aller-
dings statt des mittleren p ein d) genannt, das natürlich mit dem pala-
tinischen Vestatempel nicht identificirt werden darf. Das ist bis jetzt,
soweit ich sehe, bei den Reconstructionen noch nicht verwerthet, ob-
wohl fünf Thore keine Schwierigkeiten machen ; man darf sie nur nicht
im Kreise rings um den Rundbau suchen, sondern vielmehr hinter ein-
ander, um den Tempel der Vesta von dem des Apollo, nament-
lich aber auch von dem Wohnhaus des Augustus zu trennen. In
demselben Sinne wurde der Name Pentapylum auch in Syracus ge-
braucht für die Thoranlagen zwischen der Halbinsel Ortygia und den
anderen Theilen der Stadt, wo sicher ebenfalls fünf hinter einander
574
IX. 6. Bauten.
liegende Thore gemeint sind. Vgl. Hülsen, Der angebl. Tempel der
Vesta, Unters, z. Topogr. d. Palatins: Mittheil. d. Arch. Inst. Rom.
Abth. lo, 1895, S. 28; Plan S. S3-
27) (zu S. 961.) Wissowa, Hermes 22, 1887, S. 28: Die
Ueberlieferung über die römischen Penaten. Reifferscheid, Annal. d.
Inst. 1863, 133. Palladium Palatinum: Wilmanns, Exempla 1231.
Henzen, BuUettino d. Inst, arch. 1863, 211.
28) (zu S. 961.) Zu der Schrift de regionibus (s. o., Codex urbis
Romae topogr. ed. Urlichs p. 15) wird im kritischen Apparat be-
merkt: Post Tiberianam] auguratorium. aream Palatinam BCD: damit
ist also die Stelle gemeint, von wo die Gründung der Stadt vollzogen
sein soll. Cass. Dio 49, 15 (a. 71836): Area des Apollo Palatin.
Becker, R. Topogr. S. 106. 427. Richter, O., Die älteste Wohnstätte
des römischen Volkes, i. Jahresber. d. Gymnas. zu Schoeneberg-Berlin
1891 (13 S. 4<' m. I Plan).
29) (zu S. 961.) In den Acten der Saecularspiele v. 204 n. Chr.
heisst es II 12: die Loosung sei vorgenommen ad Romam quadratam.
Es ist wahrscheinlich derselbe Ort, der in den Saecularacten des
Augustus (s. u.) bezeichnet wird : [in Palatio ante aedem] Apollinis
in porticu. Vgl. Mitth. d. Rom. Instit. 6, 1891, S. 105 — 6.
Apollotempel.
Vorbemerkung: Fries mit Lyra und Lorbeer, BuUettino della
commissione comun, di Roma 1883, tav. 17, 4, nicht auf den
Apollotempel zu beziehen, s. Mittheil. d. Rom. Inst. 10, 1895, 7,2.
Ein zweites Stück s. Monum. Antichi 5, 1895, fig. 35. Sollte dieser
Fries, von dem zwei Stücke mit Lyra, Lorbeer, scenischen Masken
und Vögeln erhalten sind, vielleicht zu der prächtigen Aula der pala-
tinischen Bibliothek (s. u. S. 577 — 78) gehört haben?
i) (zu S. 962.) Vellei. 2, 81, 3: Caesar kehrt nach dem sicil.
Kriege heim, contractas emptionibus compluris domos per procuratores
quo laxior fieret ipsius publicis se usibus destinare professus est templum-
que Apollinis et circa porticus facturum promisit; quod ab eo sin-
gulari exstructum munificentia est. Cass. Dio 53, i (726/28): t6 re
AnoXlmviov t6 iv reo 7taXari(o %ai to refiiviö^a xo neQi avro rag re
a.Tto%r]Y.ag xöiv ßißUcov i'^enolrjöe xal nad'ieocoßsv. Mon. Anc. ed. M.^
p. 78 vgl. p. 157: templum Apollinis in Palatio cum porticibus.
Sueton. Aug. 29: Templum Apollinis in ea parte Palatinae domus
excitavit, quam fulmine ictam desiderari a deo haruspices pro-
IX. 6. Bauten.
575
nuntiarunl, addidit porlicus cum bibliotheca lalina graecaque. Ueber
die Oertlichkeit des Tempels, den Hülsen (s. Mittheil. d. Rom. Inst.
5, 1890, S. 76 — 77; 6, 1891, S. 106; 9, 1894, S. 243 A. I)
etwas weiter im Norden bei S. Sebastiane sucht, s. Lanciani, Mit-
theil, d. Rom. Inst. 9, 1894, S. 13, A. i: Hülsen ha proposto di
trasportare il sito del tempio di Apollo dalla villa Mills — ove
tutti r abbiamo collocato finora — alla vigna Barberini di S. Sebastiano.
Hoffentlich dauert es nicht mehr allzu lange, bis systematische Aus-
grabungen dieser Streitfrage ein iLnde machen. Lürsen, De tempio
et bibliotheca ApoUinis Palatini (m. einem Anh. de bibliothecis Ro-
manis), Franequerae 17 19. Reconstruction: Tempio d. Ap. Palatino
u. Bibliot. Palatina bei Canina, Edifizi d. Rom. ant. 3 p. 171; 4 tav.
296 — 98. Hirt, Baukunst 2, 266. Becker, R. Topogr. 425—26.
Lanciani, R., II tempio di Apolline Palatino und II tempio della \'it-
toria, Bullettino comun. 1883 p. 185 und 206 A. XVII — XVIII).
Deglane, Gazette archeol. 14, 1888, p. 147 pl. 2;^. Apollo palatin
s. Melanges d'arch. et d'histoire 9, 1889, 191; Bibliotheken s. p. 199.
Auf Münzen s. Eckhel, D. n. 6 p. 85. 93. Beschreibung bei Beule,
Auguste ^ p. 80. 93.
2) (zu S. 962.) Lanciani, Bull, comun. 1883 p. 187 t. XVll— XVIII;
p. 190: Propylaeen gegen d. Vicus Apollinis. Plin. n. h. 36, 4, 10: opus
Lysiae, quod in Palatio super arcum divus Augustus honori Octavii
patris sui dicavit, in aedicula columnis adornata. Id est quadriga
currusque et Apollo ac Diana ex uno lapide, Reste existirten noch
in der Mitte des 16. Jahrh. nach dem Bericht von Vacca (bei Lan-
ciani p. 190): „fu trovata una porta rovinata molto grande. Li stipiti
di essa erano di quaranta palmi circa (m. 8, 92), di marmo saligno,
con una mezza nicchia di mischio africano. Credo che anticamente
la nicchia fosse posta sopra detta porta."
3) (zu S. 962.) Ovid. ars amator. i, 73 — 74:
Quaque parare necem miseris patruelibus ausae
Belides et stricto stat ferus ense pater.
Ovid. trist. 3, i, 6off. : ducor ad intonsi Candida templa dei, j signa
peregrinis ubi sunt altema columnis | Belides et stricto barbarus ense
pater; vgl. amor. 2, 2, 4. Zwei Danaiden (?) Conservatorenpalast, Saal
No. 23 — 24, s. Heibig, Führer, Leipzig 1891, i S. 435 — 37! "^gl-
Stark, Niobe 328 (gefunden auf dem Esquilin). Schol. Pers. 2, 56:
Acron tradit quod in porticu Apollinis Palatini fuerunt Danaidum ef-
figies et contra eas sub divo totidemque equestres filiorum Aegypti.
Dagegen glaubt Hülsen, Mittheil, des Rom. Instit. 6, 1891, S. 106,
eine Danaide vom Tempel des Apollo nachweisen zu können. Hier
(d. h. in dem giardino Mattei) wurden unter Alexander VII. ge-
576
IX.. 6. Bauten.
fnnden „colonne scannellate di giallo antico preziosissime". Aehn-
liche fand man i86g u. 1877 in dem benachbarten Stadium palatinum,
s. Lanciani, Bull, comun. 1883 p. 191.
4) (zu S. 962.) Ephemeris epigr. 8 p. 283 (Acten v. J. 204
n. Chr.) II V. 11: In Palatio in tribunali Augustorum nn. Cass. Dio
55, 22: Iv TCO IlaXaxico im ßrjixcaog 7TooKad"}^^evog. Vgl. Mommsen,
R. St.-R. 2^ S. 983.
5) (zu S. 963). Eph. epigr. i p. 40, Oct. 9: Apollini in Pa-
lat(io). C. I. L. I^ p. 331 (726/28): Aug. aed(em) Apol(lini) dedicavit
ANT. Cass. Dio 53, i. Horat. carm. i, 31, i: Quis dedicatum poscit
Apollinem | vates?
6) (zu S. 963.) Appian b. illyr. 30: ek KaXarldog j j (lerrjveyKe
rov (xeyav ^ATtokXoiva xov avciKslfievov ev llaXaTup. Diese berühmte
Statue des Apollo ist auf Münzen dargestellt (s. Overbeck, S.-B. d.
Ges. d. W. 1886, Münztafel V 42) und auf der Sorrentiner Basis
(s. Hülsen a. a. O. 242); auch die „IMusa Barberini" in München, die
Brunn in's 2. Jahrh. n. Chr. setzt, ist wohl eine Nachbildung. Horaz
besingt diesen Altar im Saeculargedichte 65 : si Palatinus videt aequus
aras (Apollo). An diesem Altar opferte der Kaiser Galba 6g n. Chr.
Tacitus bist. 1,27: pro aede Apollinis.
7) (zu S. 963.) Dass der Tempel des Apollo sich auf einem
Unterbau erhob, ist mehr als wahrscheinlich; allein der Beweis, den
Deglane (Gaz. archeol. 14, 1888, p. 180) dafür in den Worten des
Sueton. Aug. 3 1 : sub Palatini Apollinis basi hat finden wollen, beruht
auf einem kaum glaublichen Missverständniss.
8) (zu S. 963.) Serv. z. Aen. 8, 720: In templo Apollinis in
Palatino de solido marmore effecto, quod adlatum fuerat de Portu
Lunae.
9) (zu S. 963.) Dass die Arbeit der Elfenbeinthore griechisch
war, ist durchaus wahrscheinlich. Brunn, Künstlergesch, i S. 444.
möchte sie dem Stratonicus von Pergamon zuweisen.
10) (zu S. 963.) Apollo Palatinus s. Stephani, Comptes rendus d. S.
Petersb. 1875 p. 122, u. Overbeck, S.-B. d. Sachs. Ges. d. W. 1886
S. I <^m. 3 Münztafeln)>. Plin. n. li. 36, 25: item (Scopas fecit) Apollinem
Palatinum (wahrscheinl. aus Nemeseion in Rhamnus, s. Urlichs, Skopas
S. 67). Latona v. d. Hand des Kephisodot; Plin. n. h. 36, 24: Romae
eins (Cephisodoti) opera sunt Latona in Palati delubro. Diana von
Timotheus; Plin. n. h. 36, 82: Timothei manu Diana Romae est in
Palatio Apollinis delubro, cui signo caput reposuit Avianius Evander.
Hülsen, Zur Sorrentiner Basis, Mitth. d. Rom. Arch. Inst. 9, 1894,
238, macht auf die Reliefs einer Sorrentiner Basis aufmerksam, die
sich auf den Palatin beziehen, und hat namentlich Leto, Apollo und
IX. 6. Bauten.
577
Artemis wiedererkannt. Die vor ihnen liegende weibliche Gestalt nennt
er mit Petersen: Sibylle, mit Hinweis auf die sibyllinischen Orakel des
Heiligthums.
1 1) (zu S. 964.) Die sibyllinischen Orakel waren bis dahin im
Capitol aufbewahrt, vgl. Lactant. de ira dei 22, 6. Jordan, Rom.
Topogr. I, 2 S. 27 A. Sueton. Aug. 31: condiditque (Sibyllinos)
duobus forulis auratis sub Palatini Apollinis basi. Lanciani (Atlantic
Monthly 1892 p. 151) meint, dass diese Behälter im 17. Jahrh. noch
c.xistirt hätten; er gibt dort eine englische Uebersetzung des Fund-
berichts von Pietro Sante Bartoli, der zuerst Säulen von (xiallo anticc;
und Fragmente von Statuen [aus der Säulenhalle der Danaiden] er-
wähnt, und fährt dann fort: and above all, a recess, the walls of
which were lined with silver plates. There were marks on these
plates of still more precious Ornaments, as if they had been studded
with gems.
12) (zu S. 964.) Dort wurden gefunden nel mezzo del giardino
Spada — — molti fraramenti di statue di bronzo e di marmo, s.
Lanciani a. a. O. p. 197.
13) (zu S. 964.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 88: Don[a ex]
manibiis in Capitolio et in aede divi Iu[l]i et in aede Apollinis et
in aede Vestae et in templo Martis Ultoris consecravi, s. o. II
S. 200 A. 19.
14) (zu S. 964.) Plin. n. h. 34, 14: Ex aere factitavere et cor-
tinas tripodum nomine Delphicas, quoniam donis maxime Apollini
Delphico dicabantur. Placuere et lychnuchi pensiles in delubris aut
arborum mala ferentium modo lucentes, quäle est in templo Apollinis
Palatini quod Alexander Magnus Thebarum expugnatione captum
in Cyme dicaverat eidem deo.
15) (zu S. 964.) Monum. Antichi 5, 1895, p. 78: statue — —
caddero dall' area sacra ad Apollo, il cui tempio e portico
sappiamo essere stati un vero museo di pregevolissime sculture. la
bellissima testa muliebre <^p. 73. 74, fig. 31. S2y poco raaggiore del
vero di perfetto lavoro greco — — non e improbabile, che spettasse
ad una delle statue delle Muse, con le quali Augusto decorö lo
splendido tempio di Apollo palatino.
16) (zu S, 964.) A. a. O. p. 80: Alle sculture che adornavano
le fabbriche augustee sembra doversi riferire anche il frammento di
una bellissima statua marmorea che rappresenta un giovinetto.
17) (zu S. 964.) A. a. O. p. 79: Alle decorazioni del tempio d'
Apollo e indubitabilmente da riferire 1' insigne bassorelievo marmoreo
— — (%• 35)- F" rinvenuto nelle precedenti escavazioni e lasciato
inedito e negletto fra i ruderi delle contigue fabbriche — — P- 79
^yg I^- 6. Bauten.
(Maasse 1,00 x0,58 m, jetzt im Mus. d. Diocletiansthermen): Faceva
parte di im architravo, ed essendo leggerraente incurvato, doveva servire
in un edificio circolare. Vi si veggono <^fig. 35^ trattati con mirabilis-
sima arte rami di lauro in mezzo ai quali apparisce il campo ove era
scolpito un uccello, ed a sinistra veggonsi i resti di una maschera
scenica. (Pendant zu Bull. arch. comun. d. Roma 1883 t. 17, 4.)
Unzweifelhaft ist dieses Relief mit Lorbeerzweigen zwischen einem
Vogel und einer scenischen Maske eine Fortsetzung des früher ge-
fundenen und gezeichneten (s. o. I S. 961), allein die Erhaltung und
die Reproductionsmanier ist eine so mangelhafte , dass es besser
schien, sich auf die Wiedergabe der Zeichnung Dosio's zu beschränken.
18) (zu S. 964.) Mon. Ancyr. ed. M.^ p. 97: Statuae [raea]e
pedestres et equestres et in quadrigeis argenteae steterunt in urbe
XXC circiter. quas ipse sustuli exque ea pecunia dona aurea in aede
Apol[li]ms meo nomine et illorum qui mihi statuarum honorem habu-
erunt posui (vgl, Cass. Dio 53, 22\ Plin, n. h. ^t»^ 12, 151). Sueton.
Aug. 52: exque iis aureas cortinas Apollini Palatino dedicavit.
19) (zu S. 964.) Plinius n. h. 37, 11: Marcellus Octavia genitus
unam (dactyliothecam consecravit) in aede Palatini ApoUinis.
20) (zu S. 965). Plinius n. h. 36, 5, 11: fuerat in Chio Melas
scalptor, dein filius eins Micciades, ac deinde nepos Archermus, cuius
filii Bupalus et Athenis vel clarissimi in ea scientia fuere . 36, 5,
13: Romae eorum signa sunt in Palatina aede Apollinis in fastigio
et Omnibus fere quae fecit divus Augustus. Vgl. Overbeck, Gesch. d.
gr. Plastik i'^ S. 83 u. 2* S. 421.
21) (zu S. 965.) Bei den Saecularspielen bildete der Apollo-
tempel mit den umgebenden Säulengängen einen Mittelpunkt. In
den Protokollen der Saecularspiele 737/17 heisst es: [in Palatio ante
aedem] Apollinis et in porticu eins. Monumenti Antichi i, 1891,
tav. I V. 32 = Ephemeris epigr. 8, S. 228; Senatssitzungen sind dort
oft gehalten. loseph. antiq. iud. 17, 11, i : rfiav oi \xkv TtQsaßstg
ol c'.itoßraXii'TEg yvcofii] rov e'd^vovg nsvxriinovxa , ßvvioravro 6e avroig
tä)v im P(ö^')]g lovöaiav vtieq OKruKiGy^iXioi. KaCöaQog rs GvveÖQiov
(piXfüv TS Tcöv avTOv Y.al 'P(0(iaifov xäv TtQCorcov GvvaywyovTog iv tSQÜ
ÄTCokXoivog fieyakoig rileöiv vn avxov lÖQVfieva, ot fihv ngießsig ^na
xov TtXrjd'ovg xav avxo&i ^lovöatcov cccpmvovvxai, vgl. Sueton. Aug. 29,
— Tacitus ann. 2, 37: cum in Palatio senatus haberetur (16 n. Chr.);
Cass. Dio 58, 9 (3 1 n. Chr.). Hier endete Nero's Triumphzug (Sueton.
Nero 25). Verbrannt i. J. 83 (Schiller, R. K.-G. i, 519). Zerstört wurde
der Tempel am 19. März 363, Amm. Marc. 2;^, 3, 3.
22) (zu S. 965.) Sueton. Aug. 29: (templo Apollinis) addidit
porticus cum bibliotheca latina graecaque, quo loco iam senior saepe
IX. 6. Bauten. --^q
etiam senatum habuit decuria.sque iudicum recognovit. Cass. Dio 53, 1
(s. o.). Bibliotheken: Biblioth. gr. 11. lat. s. Becker, R. Topogr. 426;
Egger, Examen crit. 216 — 2^, u. Ilirschfeld, V.-G. i, 186; Public
libraries of Roma, s. Lanciani, Ancient Rome p. 178, u. —, BuUett.
comun. d. Roma 1883 p. 192; Ruggiero, Dizionario epigrafico i, 1002
s. V. Bibliotheca; Ihm, Max, Die Bibliotheken im alten Rom, Centralbi.
f. Biblioth. 10, 1893, 513; Augustus S. 516 — 18; Inschriften S. 526.
2:^) (zu S. 965.) Sueton. Div. lul. 44: (Caesar) bibliothecas
graecas latinasque quas maximas posset publicare, data Marco Var-
roni cura comparandarum ac digerendarum, vgl. Sueton. ed. Reiffersch.
p. 130.
24) (zu S. 965.) Varro schrieb darüber ein eigenes Werk. Cha-
risius ed. Keil p. 87 ^^: Varro de bibliothecis dicens „glutine et
citro reficit", ebenso p. 131 -K Charisius ed. Keil p. 146 ■'-: Varn^
de bibliothecis II: Vectigaliorum , s. Ritschi, Opusc. 3 p. 497: liljri
III de bibliothecis.
25) (zu S. 965.) Sueton. ed. R. p. 130: primum autem Romae
bibliothecas publicavit Pollio f hinc graecas simul atque latinas ad-
ditis auctorura imaginibus in atrio, quod de manubiis magnificentissimum
instruxerat.
26) (zu S. 965.) Cass. Dio 49, 43 (721/33): (Aug.) rag re atoccg dnb
tCöv kacpvQCOV avr&v aal rag ccTio&rjKag rä)v ßißUoiv rag ^Oxzaoviavag ini rTjg
äösXcpijg avTov Khjd'siGag yMTSGxevaaev. Diese Nachricht von der Grün-
dung der Bibliothek im Jahre 721/33 wird jetzt gewöhnlich verworfen;
s. Hirschfeld, V.-G. i, 187. Allein die Angabe Plutarch's Marcell.
30: Elg öe Ti^'Tjv avrov y,al ^v/j^^v ^Onraßta fxsi> 7; ft^Tn/p rrjv ßißho-
d-iiKtiv avi&rjy.e, Kaiöcio öe '&icirQOv iTHyQccipug MaQKelXov^ widerspricht
durchaus nicht, w-enn man annimmt, dass Octavia nach dem Tode
ihres Sohnes dessen Büchersammlung der bereits bestehenden Biblio-
thek überwiesen habe.
27) (zu S. 965.) S. Sueton. de gramm. ill. 20. Teuffel-Schwabe
§ 262. Hirschfeld, V.-G. i, 189 A., hält den Pompeius Macer für
den ersten Bibliothekar der Palatina, allein aus Sueton. Caesar 56
folgt das nicht; er kann ebenso gut an der Bibliothek der Octavia
angestellt gewesen sein.
28) (zu S. 965.) Bibliotheca Apollinis, gegr. 726,28; Wei-
chert, Reliqu. 162 — 63; Hirschfeld,V.-G. i S. 191 A. i. Canina, Edi-
fizi d. Roma ant. 4, 296: bibUoteca Palatina e tempio d. Apollo
(Grundriss); 4, 297: Aufriss; 4, 298: Innenansicht. Bibl. graeca: I. R.
N. 6878: C. lulius Falyx a bybliotheca graeca Palat. C. I. L. VI
5188: Alexander • C • Caejsaris • Aug . Germanici ■ ser | Pylaemenia-
nus • ab • bybliotheca • graeca templi • Apollinis • vix • annis • XX\';
-8o IX- 6. Bauten.
vgl. VI 4233. 1191. 5884. Bibl. latina: C. I. L. VI 5189 = 389:
lulia Acca | mater | Callisthnis [sie) Ti Caesar | Aug a bybliothece
latina Apollinis | et Diopithis f. eius a bybliot | latina ApoUinis | vix •
ann ■ XL VIII; vgl. 5190. VI 5 191: — Liberalis — [aug a bybl. j
latina Apollinis — — . VI 5884 [=921*]: Antiochus Ti Claudi '
Caesaris a bybliotheca | latina Apollinis. Auf die palatinische Biblio-
thek ist wohl auch zu beziehen: C. I. L. VI 8743: Alexio \ Caesaris j
Aug, ab I bybliothece. VI 4233: Apollo[nius] | Caes a • bybl[iotheca.
Die Bybliotheca port. Octav. hatte Staatssklaven, war also städtiscli,
das Gesinde der kaiserl. Bibliothek auf dem Palatin ist kaiserlich ;
Mommsen, R. St.-R. i', 315 A.
29) (zu S. 965.) Conze, AI., Die pergamenische Bibliothek, S.-B.
d. Berl. Akad. 1884, 1259 — 70. Jahrb. d. K. Preuss. Kunstsamml.
3, 1882, S. 74. Alterth. v. Pergamon 2, 58.
30) {zu S. 965.) Bianchini, Palazzo d. Cesari p. 137: (il casino
Spada) ove fu ritrovato un corso di muri che potevano sostenere una
fila di stanze laterali.
31) (zu S. 966.) Schol. z. luvenal. sat. i, 128 (ed. Heinrichs):
iuris peritus Apollo] bibliothecam iuris civilis et liberaliura studiorura in
templo Apollinis Palatini dedicavit. Horat. epist. i, 3, 16 f.: tangere
vitet I scripta Palatinus quaecumque recepit Apollo. Ovid. trist. 3, i,
63 f.: Quaeque viri docto veteres coepere novique pectore, lecturis inspi-
cienda patent. Allein für neue Bücher des Ovid bleiben die Pforten
der Palatina verschlossen, vgl. v. 79.
^2) (zu S. 966.) Die Bibliothek des Apollotempels existirte noch im
zweiten Jahrh. n. Chr. Nach Fronto (ed. Naber) 4, 5 bittet der Kaiser
den Fronto, ihm aus dieser Bibliothek die Reden des Cato zu holen.
:^^) (zu S. 966.) Servius zu Verg. Eclog. 4, 10: Augusto simu-
lacrum factum est cum Apollinis cunctis insignibus. Schol. Cruq. z.
Horat. epist. i , 3 , 17 (ed. Pauly p. 318): Caesar sibi in bibliotheca
statuam posuerat ad habitum et staturam Apollinis. Plin. n, h. 34,
7, 34: Factitavit colossos et Italia: videmus certe Tuscanicum Apol-
linem in bibUotheca templi Augusti L pedum a pollice, dubium aere
mirabiliorem an pulchritudine ; s. Bianchini, Palazzo d. Cesari p. 95.
Lanciani a. a. O. p. 194 wiederholt, ohne sich zu entscheiden, die
Vermuthung von Nardini III p. 186 ed. Nibby, dass der Kopf dieser
Kolossalstatue noch erhalten sei im Hofe des Conservatorenpalastes
und heute meistens fälschlich Nero genannt werde. Der Ausdruck
des Plinius: bibliotheca templi Augusti, ist allerdings nicht ganz klar.
Lanciani u. A. verstehen darunter die Bibliothek des von Augustus er-
bauten Tempels, Hirschfeld (V.-G. 1, 187 A. 5) dagegen die Bibliothek
des novum templum Divi Augusti ; ohne das Gewicht der Gründe zu ver-
I
i
IX. 6. Bauten. -gl
kennen, welche für die letztere Auffassung sprechen, habe ich mich
doch der ersteren angeschlossen, namentlich wegen der Scholiasten
zu Vergil und Horaz. Die Sache selbst kann um so weniger unwahr-
scheinlich genannt werden, weil Augustus in der That gelegentlich
als Apollo aufgetreten ist (Sueton. Aug. 70).
34) (zu S. 966.) Sueton. Aug. 29: bibliotheca latina graecaque,
quo loco iam senior saepe etiam senatum habuit. Rathsversamm-
lungen in einer Bibliothek sind auch sonst nachzuweisen, z. B. in
Suessa C. I. L. X 4760.
35) (zu S. 967.) S. Monum. Anc. ed. M.- p. 82. Mittheil. d.
Rom. Inst. 10, 1895, S. ^^^.
36) (zu S. 967.) S. Monum. Anc. ed. M.^ p. 80 u. 157.
37) (zu S. 967.) Monumentum Ancyranum ed. M.^ p. 88: Thea-
trum ad aede (sü) Apollinis in solo magna ex parte a p[r]i[vjatis
empto feci quod sub nomine M. Marcell[i] generi mei esset, und
p. 157, wo das Theatrum Marcelji unter den eigenen Bauten des
Augustus aufgezählt wird. Teatro d. Marcello: Canina, Edifizi 3, 4.
Theatrum Marcelli IX. Region: Becker, R. Topogr. 603. 678. Hirt,
Baukunst 2, 271. Bunsen u. Platner, Rom 3,3s. 475. Burn, R.,
Anc. Rome p. 142. Strack, Baudenkmäler d. alten Rom 25. Nach
Cass. Dio 54, 26 (s. u.) wäre das Theater schon im Jahre 741/13
eingeweiht, bald nach dem Theater des Baibus, allein nach Plinius
erst zwei Jahre später. Plin. n. h. 8, 17, 65: Q. Tuberone, PauUo Fabio
Maxumo cos. IUI Non. Mai. theatri Marcelli dedicatione (Aug.) — —
tigrim primus omnium Romae ostendit in cavea mansuefactam; vgl.
Sueton. Aug. 43. Am 4. Mai 741/13 war Augustus überhaupt nicht
in Rom anwesend ; ohne Frage ist die genaue Angabe des Plinius
richtiger; s. u. Theatrum Balbi. Ein Fragment des capitolinischen
Stadtplans trägt die Inschrift: [theatjrum [marcjeUi; s. Jordan, Forma
Urb. Rom. t. 4 n. 28. C. I. L. VI 10028: [a] ■ theatro • Mar[celli].
Ephem. ep. i p. 38: Apollini ad theatrum Mar[celli] nur als locale
Bezeichnung. Bull, comun. d. R. 1886 p. 310 n. 1336: Dis ma-
nibus I M. Mannei | Advenientis | coactoris | a theatro | Marcell[i]ano |
Manneia Terpusa ' coniugi bene merenti. C. I. L. IX 2320 (17. Aug.):
lano ad theatrum Marcelli; Ruggiero, Diz. epigr. i, 180. Codex topo-
graph. ed. Urlichs p. 12: (Theatrum) Marcelli capet loca — XX (nicht
so gross p. 13). Hülsen, II posto degli Arvali nel colosseo e la ca-
pacitä dei teatri di Roma antica, s. Bull. com. d. Roma 1894, IV 22,
p. 313. Caristie, Monuments antiques d'Oranges p. 85: Le theätre de
Marcellus n'aurait pas pu contenir 30 000 personnes ainsi qu'on le
suppose , mais seulement 1 4 600.
38) (zu S. 967.) Cass. Dio 53, 30. Plin. 7, 121: Marcellus-
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 3^
582
IX. 6. Bauten.
theater, wo früher ein Tempel d. Pietas, erb. C. Quinctio M'. Acilio
COS. Cass. Dio 43, 49: aXla rovro (t6 d'iarQOv) fisv 6 Avyovßtog fisra
ravra ^yinoitpaq ano Mdoy.ov MccqkeXIov rov ccdeXcpidov inatvo^aGev.
54, 26 (741/13): jiiETa Ö£ öl] xama x6 re d'iatQov xo xov Muqy.HXov
zaXov^evov KaO'ÜQcoßev.
39) (zu S. 967.) In d. Acta fratr. Arvalium ed. Henzen p. XLIII zum
2^. April d. J. 38 n. Chr. wird, ohne Angabe des Grundes, ein Opfer
erwähnt vor der Statue des Divus Augustus vor dem Marcellusthea-
trum: [ad theatrum mjarcelli ante simulacrum divi Augusti, das ist
der Tag, an dem die Statue geweiht wurde, s. Calendarium Praene-
stinum C. I. L. 1^ p. 316 (z. 23. Apr.): Sig(num) Divo Augusto patri
ad theatrum Marc(elli) lulia Augusta et Ti. Augustus dedicarunt; vgl.
Tac. ann. 3, 64.
40) (zu S. 967.) Im Jahre 370 n. Chr. war das Marcellus-
theater verfallen und diente schon als Steinbruch zum Bau der Rampe
für die Brücke Gratian's, s. Notizie degli scavi 1886 p. 159.
41) (zu S. 967.) Marucchi, II Foro Romano ed i suoi monumenti,
Dissertaz. d. pontif. acc. rom. d. arch. N. S. 2, 1884, p. 91 — 296.
Richter, O., Die Augustusbauten auf dem Forum Rom., Jahrb. d. Arch.
Inst. 1889, 4 S. 137 — 62, vgl. Hülsen S. 229ff. u. — , Forum Roma-
num 1892. Levi, L., u. Luckenbach, H., Das Forum Romanum der
Kaiserzeit, München u. Leipzig 1895. Jordan, R. Topogr. i, 2, 155 ff.
42) (zu S. 967.) Lanciani, Aula e gli uffici del senato romano,
Atti dei Lincei Memorie della classe di sc. morali ser. III vol. 1 1
1882 — 83, p. 5: Della curia Giulia. Curia vgl. Monum. Anc. ed,
M^. p. 79 (mit Litteraturangaben) u. p. 144: [clupeus aureus] in
[cjuria lulia. Dazu kommt noch eine andere Erwähnung: sv KovQia
'lovXUi versammelte sich der Senat im Juni 729/25, s. den von Cichorius
entdeckten Senatsbeschluss S. -B. der Berl. Akad. 1889, 966. Hirt,
Gesch. der Baukunst 2, 264. Bullett. comunale di Roma 1890, 278.
Den Grundplan der Curia s. auf den Tafeln bei Lanciani und Mit-
theil, d. Rom. Instituts 1893, 579; s. u. S. 583.
43) (zu S. 967.) Chalcidicum s. o. II S. 261 A. 21. Cass. Dio
51, 22 (725/29) s. u. Atrium Libertatis S. 597 A. 19.
44) (zu S. 968.) Tempel des Divus lulius (a. 712/42), ge-
weiht 725/29 d. 18. Aug.; Mon. Anc. ed. M.^ p. 80 u, 157. Hirt, Bauk.
2, 265. Hermes 9, 342. Jordan, Topogr. i, 2 S. 197 u. 406 — 7
A. 125. Vgl. o. II S. 32 A. 13 und 261 A. 22. Antike Denkmäler i
S, 14 — 5 (m. Litt.) T. 27 — 28. Tempel des Div. lulius s. Wunderer, Ma-
nibiae Alexandrinae, Schulpr. von Würzburg 1893/94, S. 2^. Richter, O.,
Jahrb. d. Arch. Instit. 4, 1889, 137 u. — , Der Tempel des Div. lulius
und d. Bogen des Augustus, Alte Denkmäler i, 14 T. 27 — 28.
IX. 6. Bauten.
583
45) (zu S. 968.) Dass die Rednerbühnc am Tempel auch bei
anderen Gelegenheiten benutzt wurde, zeigt P'rontin. de aquae duct.
129: in foro pro rostris aedis divi lulii.
46) (zu S. 968.) Hier fand man die Inschrift C. I. L. VI 873
(s. o. S. 293 A. 12) zu Ehren des Augustus. Der Triumphbogen an
der Nordseite des Tempels stand noch im Mittelalter und ist auf
Bildern des römischen Forums aus dieser Zeit mehrfach abgebildet,
s. Richter, Jahrb. d. Arch. Inst. 4, 1889, S, 158.
47) (zu S. 968.) Aedes Lamm s. Mon. Anc. ed. M.-' p. 82.
Jordan, R. Topogr. i, 2 S. 420.
48) (zu S. 969.) Vgl. Auer, Tempel der Vesta, Denkschr. d.
Wiener Akad. 36, 1888, S. 209. Jordan, R. Topogr. 1,28, 292.
— , Tempel der Vesta, Berlin 1883. Marucchi, O., Alcune ulteriori
osservazioni suUa Regia del pontefice massimo e suU' atrio di Vesta,
Dissertaz. della pontif. accad. rom. d. arch. N. S. 3, 1890, p. 407.
584
IX. 6. Bauten.
49) (zu S, 969.) Monum. Ancyr. ed. M.- p. 84: Forum lulium
et basilicam quae fuit inter aedem Castorfs et aedem Saturni coepta
profligataque opera a patre meo perfeci et eandem basilicam con-
sumptam incendio ampliato eius solo sub titulo nominis filiorum m[e-
orum ijncohavi et, si vivus non perfecissem, perfici ab heredib[us
iussi]. Cass. Dio 56, 27: 7} azoa 1) Aiovl'a \i] ^lovUa rc. Merkel z.
Ovids fasti p. CXLI] KaXov[i.evt] wKoSoiirj&irj re ig Ttftrjv rov rs ra'tov
Kai Toü AovKLOV räv KatGccQcov y,cn rdrs zad'tEQa&i]. Vgl. Sueton.
Aug. c. 29. Becker, R. Topogr. 339. 543. Jordan, Forma urb. Rom,
Taf. III: B(asilica i)ulia, u. — , R. Topogr. 1,28. 176 — 77 u. 385.
Escavazione della basilica Giulia, Bull, archeol. 1871, 225. Canina,
Edifizi d. Roma i p. 293; bas. lulia 2 tav, 127 — 28. — , Sulla
scoperta della basilica Giulia al foro romano, Dissertaz. della pontif.
accad. rem. d. archeol. vol. 14, 1860, p. 179 — 194. — , Basilica
Giulia, Ann. d. Inst. 21, 257 — 64. Lanciani, R., La basilica Giulia,
Bull, comun. d. Roma 1892 p. 229. Basilica lulia s. Ruggiero, Diz.
epigr, 1,978. Hirt, Baukunst 2, 275. Plan d. basil. lulia u. d.
Castortempels Not. d. scavi 1882 t. XIV, wo Lanciani zwei getrennte
Fragmente des Stadtplans mit Glück vereinigt; vgl. 1883 p. 48.
Jordan, R. Topogr. 1,28. 176/177. C. I. L. VI 9709 u. 971 1:
— — de basilica lulia = Eph. ep. 4 p. 296 u. 858.
50) (zu S. 969.) Festus 290: basilicae luliae, in quo loco fuit
effigies hydrae posita a M. Agrippa.
51) (zu S. 969.) Annali d. Inst. 1883, 29: Rostra Augusti.
Jordan, R. Topogr. i, 2, 226. Richter, O., Die römische Redner-
büjine, s. Jahrbuch d. D. Arch. Inst. 1889 S. i — 17. Cass. Dio 43,
49 (710/44): tÖ ßfj^a t6 iv ^eöco nov nqöxsQov TJjg dyoqfiq 6v ig rbv
vvv TOTtov avE%coQL6d-}]. Vgl. Diodor. 12, 26. Vgl. INIonumenti d. Inst.
II t. 4g. Lieber die alten Rostra s. Mitth. d. R. Inst. 1893 S. 91.
52) (zu S. 969.) Mon. Ancyr. ed. M.^ p. 83: Capitolium et Pom-
peium theatrum utrumque opus impensa grandi refeci sine uUa in-
scriptione nominis mei. Eine Geschichte des römischen Capitols, wenn
auch zunächst nur für das Alterthum, fehlt leider noch vollständig,
obwohl die verschiedenen Zeiten grade in diesem Mittelpunkt römischen
Lebens vielfach ihre Spuren hinterlassen haben.
53) (zu S, 970.) Sueton. Aug. 30: Aedes sacras — — —
opulentissimis donis adornavit, ut qui in cellam Capitolini lovis se-
decim milia pondo auri gemmasque ac margaritas quingenties sestertii
una donatione contulerit. Vgl. dagegen die Anmerkung Mon. Anc.
ed. M.- p. 88. Wunderer, INIanibiae Alexandrinae, Schulpr. v. Würzbg.
1893/94, S. 24.
IX. 6. Bauteti.
585
54) (zu S. 970.) Mon. Anc. ed. M.^ p. 78 u. 81: aedes in
Capitolio lovis Feretri et lovis Tonantis — — feci , vgl, auch
p. 157. Cornel. Nepos, Attic. 20: ex quo accidit, cum aedis lovis
Feretrii in Capitolio ab Romulo constituta vetustate atque incuria
detecta prolaberetur, ut Attici admonitu eam reficiendam curaret;
vgl. Liv. 4, 20.
55) (zu S. 970.) luppiter Tonans (Mon. Anc. s. o.) geweiht
I. Sept. iTyijiz. C. I. L. I p. 400. P p. 70 — 71 (fasti fr. Arvalium):
k. Sept. lovi Tonanti in Capitolio. Hirt, Baukunst 2, 269. Jordan,
R. Topogr. I, 2 S. 48 — 49.
56) (zu S, 970.) Sueton. Aug. 29 nennt als die hervorragendsten
Bauten des Augustus die drei Tempel des INIars Ultor, des palatinischen
Apollo und aedem Tonantis lovis in Capitolio. Cohen i^ p. 88 no.
178 — 180: Caesar Augustus (s. Kopf); ^ lov. — Ton. Fayade eines
Tempels von 3 -|- 3 Säulen; dazwischen luppiter nackt, die gesenkte
Rechte hält den Blitz, die erhobene Linke das Scepter. Vgl. Cass.
Dio 54, 4.
57) (zu S. 971.) Porticus lulia geweiht im J. 765/12, s. IMon.
Anc. ed. M.^ p. 85 u. 157. Le forum de J. Cesar et les forum des em-
pereurs, Ann. d. Inst. 9 p, 12; p. 20 forum d'Auguste. Le forum
d. Rome, Ann. d. L 6, 13; 9, 208. Forum lulium: Mon. Anc.
p. 84. Jordan, R. Topogr. i, 2, 441. Drumann 3, 616. Becker,
R. Topogr. S. 362. Cass. Dio 49, 22. Appian b. civ. 3, 28.
58) (zu S. 971.) Forum August um: ]Mon. Anc. ed. ]\L- p. 88
u. 157: In privato solo INIartis Ultoris templum [fjorum Augustum
[ex mani]biis feci. Sueton. Augustus 29: Fori exstruendi causa fuit
hominum et iudiciorum multitudo, quae videbatur non sufficientibus
duobus etiam tertio indigere ; itaque festinatius necdum perfecta Martis
aede publicatum est cautumque ut separatim in eo publica iudicia et
sortitiones iudicum fierent. Bunsen u. Platner, Rom 3, 2 S. 149: fo-
rum Augustum. Grundplan: Monum. d. Inst. 2, 1836, t. "^t^ — 34;
vgl. Bunsen, Annal. 1836, 270. Hirt, Baukunst 2, 270. Hermes
14, 275. Jordan, R. Topogr. i, 2, 443. Fiale, Stef., Del Tempio
di Marte, s. Dissert. d. pontif. accad. romana d. arch. i, 1823, p. 69.
— , Del tempio di Marte LHtore e dei tre fori di Cesare, d'Augusto
e di Nerva, Roma 1834. Becker, R. Topogr. 370. Iw. ^Müller, Handb,
d. cl. Alterth. 3 S. 804 — 6. Dutert, Ferd., Le Forum romain et les
forums d. |. Cesar, d'Auguste etc. Etat actuel des decouverts et
etude restauree (in folio de 44 pages et 14 planch.), Paris 1876;
p. 29 forums de J. Cesar, d'Auguste etc.; p. 42 korinthisches Capitell,
oben r. n. 1. ein Pegasus (v. d, drei Säulen des Tempels des Mars
5 86 IX. 6. Bauten.
Ultor); pl. VII Grundplan. Rayet, Etud. d'archeol. p. 391, Lan-
ciani, R. , Forum Aug., Bullett. archeol. comun. d. Roma 17, i88g,
p. 26 u. 73. — , Ancient Rome p. 84 — 5. Borsari, L. , 11 foro di
Augusto ed il tempio di Marte Ultore (c. tre tavole): Atti dei Lincei
1884, ser. III 13, Memorie d. cl. di scienze p. 400 — 415. The
Builder i8go no. 2495 p. 420: Excavation in the forum of Augustus.
Mommsen, Hermes 15, 104 A. Mittheil. d. röm. Instit. 6, 1891, 94.
Reconstruction s. Canina, Edifizi di Roma ant. i p. 279 u. 2 tav.
96 — 102. Abbildung von Forum Aug. und Tempel d. Mars Ultor
s. Strack, Baudenkmäler d. a. Rom Bl. 7. 8. 26.
59) (zu S. 971.) Sueton. Aug. 29: Publica opera plurima ex-
slruxit, e quibus vel praecipua: Forum cum aede Martis Ultoris .
Aedem Martis hello Philippensi pro ultione paterna suscepto, vo-
verat; sanxit ergo, ut de bellis triumphisque hie consuleretur senatus,
provincias cum iraperio petituri liinc deducerentur, quique victores red-
issent, huc insignia triumphorum conferrent, Ovid. fast. 5, 551 f.:
Ultor ad ipse suos coelo descendit honores | templaque in Augusto
conspicienda foro. — Cassiodor. ed. Mommsen 7 1 1/43 : — — Caesar
Octavianus forum Augustum aedificavit (st. vovit). ,,Das Pflaster des
Forums [Augusti] liegt mehr als sechs Meter unter dem jetzigen Strassen-
planum, Reste des kostbaren Marmorpaviments und Architekturstücke
von vollendeter Technik sind gefunden", s. Hülsen, Top. Jahresb.
Mittheil. d. Röm. Inst. 4, 1889, S. 247.
60) (zu S. 971.) Ueber die Preise der Bauplätze in Rom s.
Nissen, Rheinland in röm. Zeit S. 5 A. 29 — 30 (S.-A. aus den
Bonner Jahrbb. f. Alterth. 1894, 96). Jul. Caesar zahlte für den
DMeter seines Forums 13370 Lire (Nibby, R. A. II 148); für die Ba-
silica Aemilia kostete der DMeter 1500 Lire (Cicero ad Attic. 4, 16);
in London zahlt man oft für den D Meter i o 000 Lire nach Lanciani's
Berechnung, Not. degli scavi 1881 p. 258.
61) (zu S. 972.) Sueton. lulius Caesar 26: Forum de manubiis
inchoavit, cuius area super sestertium milies constitit. Plinius n. h.
36, 15, 103: pyraraidas regum miramur, cum solum tantum foro ex-
struendo H^ Ml Caesar dictator emerit.
62) (zu S. 972.) Sueton. Aug. 56: Forum angustius fecit non
ausus extorquere possessoribus proximas domos. Wie es möglich
war, dass Tiberius im J. 12 n. Chr. ein Pferderennen veranstaltete
iv rri xov AvyovOxov ayoQoc (Cass. Dio 56, 27), ist mir unverständlich.
Der Tempel des Mars, die Reihen der Statuen Hessen als Rennplatz
inid Zuschauerraum einen quadratischen gepflasterten Hof frei, dessen
Durchmesser ich nach dem Plane auf höchstens 250 englische Fuss
IX. 6. Bauten.
587
schätzen möchte; ich veriniithe daher, dass üyoqu beim Cass. Dio
nicht richtig sein kann. Eine andere Angabe haben wir 60, 5, wo
aber nur im Allgemeinen ein Rennen erwähnt wird am Jahrestage
der Einweihung des Marstempels.
63) (zu S. 972.) Macrob. Saturn. 2, 4, 9 p. 358 Z.: cum multi
Severo Cassio accusante absolverentur et architectus fori Augusti ex-
spectationem operis diu traheret, ita iocatus est: Vellem Cassius
et meum forum accusasset. Bei den Saecularspielen im }. 71 7/1 7
wurden die heiligen Handlungen vollzogen [in Capitolio ante aedem
lovis] Maximi et ante aedem lovis Tonantis, s. Ephem. epigr. 8
p. 228 V. 31; damals war der Marstempel noch nicht fertig.
64) (zu S. 972.) Ein Schleuderblei mit Mar | Ult, das aus der
Zeit des Bundesgenossenkrieges stammen sollte, ist falsch, s. Zange-
meister, Ephem. epigr. 6 p. 102 no. 13*. Wir können also den Cultus
des j\Iars Ultor erst seit Augustus nachweisen. Mars Ultor: Röscher,
Ausführliches Lex. d. Mythologie u. d. W. ]\Iars 2, Sp. 2392. Gilbert,
Rom 3, 229. Chambalu, Philolog. N. F. 5, 730 — 34. Auch das
Siegesdenkmal an der Donau war dem Mars Ultor geweiht, s. Tocilescu,
D. Monument von Adamklissi, Tropaeum Traiani, Wien 1895 S. 102,
vgl. S. 106 A. 2. Mars-Ultormünzen: Cohen i^ p. 89 no. 189. 192,
p. 90 no. 202; s. o. I S. 829, Cass. Dio 54, 8 (734/20): veiav
"Aqsog TificoQOv Iv tc5 Kantxalm.
65) (zu S. 972.) C. I. L. I- p. 318 (s. o. S. 476 A. 2Tf). Auch
Ovid in den Fasti 5, 545 — 98 feiert den 12, Mai als den Ehrentag
des Mars Ultor,
66) (zu S. 972.) Augustus weihte den Marstempel mit seinem
Collegen im Consulat, Caninius Gallus (Velleius 2, 1 10). Gallus war
nicht cons. Ordinarius und am 12. Mai sicher noch nicht im Amte,
trotz der Einwendungen von Borghesi, Oeuvr. 2 p. 132. Augustus selbst
hatte die Fasces des bevorstehenden Festes wegen länger beibehalten.
Die Weihung des Tempels erfolgte am i. Aug. 752/2 (Cass. Dio 60, 5).
Der 12. Mai bezieht sich also auf 734/20 und wurde wahrscheinlich
nur desshalb so lange gefeiert , weil er der Jahrestag der Uebergabe
der Feldzeichen war (s. o. S. 476—7 A. 22,).
67) (zu S. 972.) Cass. Dio 60, 5: iv yuQ Tt] rov AvyovGwv
vov^rjvia, iv r] iysyivvrjTO (Claudius) , i]ycovt^ovro (xev itctcoi, ov St^
sxeivov öe aXX' ort 6 rov "Aqeog vabg iv ravry za&iiQooro kcu öia rovro
ixtiGioiq ccy&öiv ksrifiijro. Monum. Anc. ed. M.- p. 92 : [c]on[sul
XIII] ludos Mar[tia]les pr[imus feci]. Vellei. Paterc. 2, 100, 2: in
urbe eo ipso anno quo magnificentissimis gladiatorii muneris nau-
machiaeque spectaculis divus Augustus abhinc annos triginta, se et Gallo
588
IX. 6. Bauten.
Caninio consulibus (752/2), dedicato Martis templo animos oculosque
p. Rom. repleverat etc. Jordan, R. Topogr. 1,2, 443 meint, das
Forum Augustum sei zwischen 748/6 11. 752/2 und erst später der
Tempel des Mars 752/2 eingeweiht. Ihm ist dabei das Unglück passirt,
dass er die Flickworte: rog 1) Avyovßrov ccyoQCi KaQ^iSQCo&r] cog 6 roß
"AQScog rabg 6 iv avtw [rc. ccvry] cov na&iSQa&ri , die man einge-
schoben hat, um Cass. Dio 55, 10 nach der Lücke den Zusammen-
hang herzustellen, für beweisend gehalten und darauf seine Chro-
nologie aufgebaut hat.
68) (zu S. 972.) Wegen der Naumachie s. o. I S. 595. Vgl. Mon.
Anc. ed. M.^ p. 94 mit der Anm. p. 95. Euseb. z. J. Abrah. 2014
(= 752/2): Avyovßrog nciQißyjE vciv^(i%iciv y,al ^lovo^cc/^lav.
69) (zu S. 973.) Plin. n. h. 36, 102 zählt das forum divi Augusti
zu den miracula urbis.
70) (zu S. 973.) Mit vollem Recht hält man allgemein jene
drei Säulen beim Arco de' Pantani für einen Rest des Marstempels;
nur Pietro Rosa bezweifelte die Identität, s. Rhein. Mus. N. F. 28
S. 553, ich weiss nicht, aus welchen Gründen. Schon Palladio, der
die Ruine richtig auf den Tempel des Mars Ultor bezieht, berichtet
von Funden (architettura 4, 31): Nel luogo che si dice in Pantano che
e dietro a Marforio era anticamente il tempio che segue — — e
vi fu ritrovata ancor una quantitä grandissima di marmi lavorati
tutti eccellentemente. Ebenso fand man hier bei den neusten Aus-
grabungen im December 1888 nicht nur Reste kostbaren Marmors, son-
dern auch Architekturfragmente, Reste von Statuen u. s. w. Gatti,
Frammenti trovati al foro d'Augusto, Bullett. comunale di Roma 18,
1890, p. 251 <(tav. 14}: Torso u. Architekturfragmente.
71) (zu S. 974.) Ueber die Technik des Baues schreibt Borsari
(a. a. O. 402) : II muraglione del foro d'Augusto e construtto con
grossissimi blocchi di peperino, tra loro ben concatenati con grappe
di legno lavorate con mirabile precisione.
72) (zu S. 974.) Die Maasse des Tempels mit Angabe der
Basen der Statuen im Tempel sieht man am Besten auf der Skizze
von Peruzzi bei Borsari a. a. O. tav. II.
73) (zu S. 974.) Mon. Anc. ed. M.'^* p. 124: Ea autem si[gn]a
in penetrali quod e[s]t in templo Martis Ultoris reposui.
74) (zu S. 974.) Monum. Ancyr. ed. M.^ p. 88 (s. o. Apollo
Palatinus): Don[a e]x manibiis in Capitolio et in aede divi Iu[l]i et
in aede ApoUinis et in aede Vestae et in templo Martis Ultoris
consecravi quae mihi constiterunt HS circiter milliens. Vgl. Sueton.
Aug. 30. Ein Thürhüter des Tempels wird erwähnt C. I. L. VI
8709: T • Flavio Aug 1 • | Liberali aedituo | aed • Martis Ultoris.
IX. 6. Bauten.
589
75) (zu S. 974.) Ovid. fast. 5, 461 f.: perspicit in foribus diversae
tela figurae | armaque terrarum milite victa suo.
76) (zu S. 974.) Plin. n. h. 34, 8, 48 (signa Corinthia): Alexandri
quoque Magni tabernaculum sustinere traduntur solitae statuae, ex
quibus duae ante Martis Ultoris aedem dicatae sunt, totidem ante
regiam.
Plinius n. h. 34, 14, 141: videmus et Romae scyphos e ferro
dicatos in templo Martis Ultoris.
77) (zu S. 974.) Jordan, R. Topogr. 1,28. 445 meint: „das
Tempelbild stellte Mars im Verein mit Venus — — dar". Reiffer-
scheid, De ara Veneris Genetricis, Ann. d. inst. 1863, 368. Allein
das beruht nur auf einem Missverständniss von Ovid. trist. 2, 295: stat
Venus Ultori iuncta; damit ist aber nur die Verbindung des Forum
lulium und Augustum resp. deren Haupttempel gemeint, d. h. Venus
Genetrix und Mars Ultor.
78) (zu S. 974.) Pausan. 8, 46, i. 4: Athena Alea; vgl. Over-
beck, G. d. gr. Plastik (IV. Aufl.) i S. 92 u. S. 420.
79) (zu S. 974.) Plinius n. h. 35, 4, 27: divus Augustus in
foro suo celeberrima in parte posuit tabulas duas quae Belli fa-
ciem pictam habent et Triumphum , item Castores ac Victoriam.
35, 10, 93 — 94 (zwei Bilder des Apelles): — — Romae Castorem
et PoUucem cum Victoria et Alexandro Magno, item Belli imaginem
restrictis ad terga manibus, Alexandro in currii triumphante, quas utras-
que tabulas divus Augustus in fori sui celeberrimis partibus dica-
verat; vgl. Philippi, Triumphalreliefs, Abh. d. Sachs. Ges. d. Wiss. 6,
1872, S. 270.
80) (zu S. 974.) Plinius n. h. 7, 183: — eques Romanus ante
ApoUinem eboreum, qui est in foro Augusti.
81) (zu S. 974.) Wunderer, Manibiae Alexandrinae, Schulpr. v.
Würzbg. 1893/94, S. 27 — 28.
82) (zu S. 975.) Babelon i, 431 no. 81: Augustus (s, Kopf), R
Lentulus flamen Martialis. Ein Priester hält mit der Linken den
Rundschild C(lupeus) V(irtutis) und bekränzt mit der Rechten die
Statue lulius Caesar's (mit Stern und Siegesgöttin). Vgl. INIommsen
in V. Sallet's Ztschr. f. Numism. 11, 1884, S. 80.
83) (zu S. 975.) Sueton, Aug. 31: Proximum a dis immortalibus
honorem memoriae ducum praestitit, qui imperium P. R. ex minimo
maximum reddidissent. Itaque et opera cuiusque manentibus titulis
restituit et statuas oranium triumphali effigie in utraque fori sui porticu
dedicavit. Ovid. fast. 5, 566 (elogia): claraque dispositis acta sub-
esse viris. Ueber die Inschriften vgl. C. I. L. P p. 186: Elogia in
590
IX. 6. Bauten.
Porp Augusti proposita. Wilmanns, Exempla no. 622. Hirschfeld, O.,
Philol. 34, 85. Bull. d. commiss. arch. com. d. Roma 1891 p. 161
— 170: elogia d. Forum Augusti (Duilius und Marius), vgl. i88g p. 26.
73; 1890 p. 318. Mittheilungen d. röm. Instituts 6, 1891, S. 98flf. :
I. App. Claud. Caecus. 2. C. Duilius. 3. Q. Fabius Ma.ximus.
4. L. Cornelius Scipio Asiaticus. 5. Q. Caecilius Metellus Numidicus.
6. C. Marius. 7. L. Cornelius Sulla Felix, (i. 3. 6. auch in Arre-
tiner Copien ; ausserdem in Arretiner Copien:) 8. M. Valerius Popli-
cola. 9. L. Aemilius PauUus. 10. Ti Sempronius Gracchus. 11. L.
Licinius LucuUus u. s. w. ; Belegstellen S. 99; in anderen Land-
städten : Aeneas und Romulus ; Lavinia und Silvius Aeneas ; s. o.
5. 529 A. 1 1.
Hülsen, Mitth. d. R. Inst. 1891 S. loi A. betont, „dass die
sämmtlichen hier gefeierten Männer in dem Buche de viris illustribus
wiederkehren — — . Wenn man auch nicht wie s. Z. Borghesi ver-
suchte, die augustischen Elogia schlechthin als Hauptquelle des
Buches annehmen kann, so dürfte die Serie der augustischen viri
illustres der des Geschichtsbuches — — sehr nahe stehen".
84) (zu S. 975.) Dem Beispiele des Augustus folgte nicht nur
Trajan auf dem Trajansforum, sondern auch Severus auf dem nahe
gelegenen Forum Transitorium. Script, bist. aug. ed. Peter i p. 247,
Lampridius c. 28: (Severus) statuas colossas vel pedestres nudas vel
equestres divis imperatoribus in foro divi Nervae quod Transitorium
dicitur locavit omnibus cum titulis et columnis aereis, quae gestorum
ordinem continerent, exemplo Augusti qui summorum virorum statuas in
foro suo e marmore conlocavit additis gestis.
Die Inschriften zerfallen in zwei Theile, Name und cursus bono-
rum am Fuss der Statue und res gestae auf geränderten Tafeln, s.
I S. 975. Bormann, Bull, comun. d. Roma 188g p. 481.
85) (zu S. 975.) Ovid. fast. 5, 563 f.: Hinc videt Aenean oneratum
pondere caro | et tot luliae nobilitatis avos.
86) (zu S. 976.) Mon. Anc. ed. M.'^^ p. 152 — 53: (den An-
fang s. A. 24) idque (h. e. P. P. inscribendum esse) ... in foro
Aug. sub quadrig[i]s quae mihi [ex] s. c. pos[itae sunt decrevit].
Der griechische Uebersetzer gebraucht den Singular: vnb reo ccq^cczi.
Wer die Quadrigen auf Triumphbögen stellt, muss sich natürlich
einen anderen Platz dafür aussuchen als die beiden grossen Nischen,
87) (zu S. 976.) Nach Canina gab es vier Quadrigen des Au-
gTistus auf seinem Forum, zwei in den grossen Nischen der Umfassungs-
mauer und zwei in der Mitte, allein die Ueberlieferung stützt diese
Annahme nicht; Borsari a. a. O. p. 413 beschränkt sich auf zwei, die
IX. 6. Bauten.
591
er im IMittelpunkt der beiden Ilemicyclien suLiit, der auf beiden Seiten
nach seiner Meinung durch Triinnphbögen bezeichnet war, die von den
beiden Quadrigen gekrönt waren. Die Verse des Horaz (carm. 4,
14, iff.)
Quae cura patrum quaeve Quiritium — —
Auguste — —
per titulos memoresque fastos
aeternet — —
dürfen nicht mit C. I. L. I^ p. 187 n. auf dieses Denkmal bezogen
werden; sie stammen v. J. 739/ 15. Auch die Münzen bei Cohen 1-
p. 74. 76. 78. 270: (Legions-Adler, toga picta, Corona civica) S. P. Q. R.
Parent(i) Cons(ervatori) suo, R Caesari Augusto (Quadriga), können
nicht mit Sicherheit hierher gezogen werden.
88) (zu S. 976.) Die Worte des Cassius Dio 55, 10 nach der
erwähnten Lücke: eavrbv ös Kcd rovg eyyovovg, beziehen sich auf die
Statuen des Kaisers und der Julier.
8g) (zu S. 976.) Vellei. Pat. 2, 39 s. o. S. 520 A. 10.
90) (zu S. 976.) Cass. Dio 55, 10 (752/2): rovg Tci^xjjavtag amu
(die Triumph atoren) tc5 "Aqsi tovra nal xo GnriTtTQOv '/,al rbv Gzicpavov
avaTLÜivai, -/.m, eaelvovg rs neu rovg i'cXXovg roiJg rüg incvt'Kiovg ri^iug
Xa^ßdvovrag iv xrj uyoQa ^^d^ovg i'araß&ui. Tacitus ann. 15, 72:
triumphales in foro imagines. Bei den neuesten Ausgrabungen ist
der Torso einer Marmor statue (Bull, della comm. arch. d. Roma
1890 t. 14) im Brustpanzer zu Tage gekommen, aber wir wissen
auch nicht, ob sie einen Triumphator verherrlichte; doch auch Lam-
pridius (s. o.) redet von Marmor statuen. Streng genommen behauptet
Cass. Dio auch nur, dass die Statuen der künftigen Triumphatoren
aus Erz sein sollen.
91) (zu S. 976.) Eine chronologische Liste Derer, welche die
Ornamenta triumphalia und also auch eine Statue auf dem Augustus-
forum erhalten haben , gibt S. Peine, De ornamentis triumphalibus
p. 82 — 85. Vgl. auch Borsari a. a. O. p. 414 — -15. Beispielsweise
erwähne ich den Bruder des Kaisers Vespasian; seine Inschrift (Bull.
d. commiss. arch. com. di Roma 1883 p. 224) schliesst mit den
Worten : sta[tuam in foro divi] Augusti [ponendam decrevit] ; die des
Cornelius Palma (?) s. C. L L. VI 1386 =•• Wilmanns , Exempla
634: senatus ornament. triumphal(ia) decr. statuamq(ue) in Foro Aug.
ponendam censuit; vgl. Borghesi, Oeuvr. 5, 31. Tacit. ann. 4, 15:
(Lucilio Longo) censorium funus, effigiem apud forum Augusti — —
patres decrevere. Ueber die statuae laureatae des Forums s. Peine
a. a. O. p. 8 — 9.
592
IX. 6. Bauten.
.92) (zu vS. 977.) Privilegien des Tempels des Mars Ultor, s. Cass.
Dio 55, 10; pompa d. Ritter am i. August, Mommsen R. St.-R.
3. 524-
93) (zu S. 977.) Monum. Ancyr. ed. ]\I.^ p. 124: Ea autem
j/[^«]a in penetrali quod e[s]t in templo Martis Ultoris reposui, s. o.
I S. 829.
94) (zu S. 977.) Sueton. Aug. 21: tantumque afuit a cupiditate
— — bellicam gloriam augendi, ut quorundam barbarorum principes
in aede Martis Ultoris iurare coegerit mansuros se in fide ac pace
quam peterent.
95) (zu S. 977.) Auf der jNIarmorbekleidung der Cella des
Tempels C. I. L. VI 2158: mansiones Saliorum palatinorum — —
reparaverunt pontifices Vestae etc.
96) (zu S. 977.) Sueton. Aug. 29: cautumque ut separatim in eo
[foro Aug.] publica iudicia et sortitiones iudicum fierent. Vgl. Martial.
7, 51. 3—5-
97) (zu S. 978.) Tac, ann. 2, 64: Triumphbögen des Ger-
manicus und Drusus im J. 19 n. Chr. circum latera templi Martis
Ultoris. Vgl. ann. 3, 18; 13, 8. Spartian. v. Hadriani 19: Romae
instauravit Pantheum, Saepta, basilicam Neptuni, sacras aedes pluri-
raas, forum Augusti, lavacrum Agrippae, eaque omnia propriis aucto-
rum nominibus consecravit. Ueber die weiteren Schicksale des Baues
s. Jordan, R. Topogr. i, 2 S. 445 A. Der Name Martis forum ist
alt, s. die Subscription des Appuleius: ego Sallustius legi et emendavi
— — in Martis foro (Jordan, Rom. Topogr. 1,28. 445 A.); de
Rossi, Bull. d. arch. cristiana IL S. 5, 1874, p. 41: in foro Martis, vgl.
p. 54. Ueber die älteren Aufnahmen der Ruinen s. Borsari a. a. O.
p. 408—9 <Taf. I— II1>.
98) (zu S. 979.) Quirinus s. Becker, Rom. Topogr. S. 571.
Cass. Dio 54, 19 (a. 738/16): it^iv St 7) acpoQ^äß&at rbv Kviqlvov
vabv nad^ÜQioöev in xatv'^g oixoöo^irjGag- j\Ionum. Anc. ed. M.^ p. 81.
C. I. L. 1^ p. 310 z. 17. Febr. Jordan, Ephem. epigr. i, 238 — 39,
meinte den Tempel des Papirius Cursor von dem des Augustus unter-
scheiden zu müssen, da der eine am 29. Juni, der andere dagegen
am 17. Febr. geweiht sei. Vgl. dagegen Wissowa, Der Tempel des
Quirinus in Rom, Hermes 26, 1891, S. 137 — 144.
99) (zu S. 979.) Da ich hier nicht alle Bauten des Augustus
aufzählen kann, so sei wenigstens verwiesen auf Monum. Anc. ed.
M.^ 78: Curiam et continens ei Chalcidicum, templumque ApoUinis
in Palatio cum porticibus , aedem divi luli, Lupercal, porticum ad
circum Flaminium quam sum appellari passus ex nomine eins qui
priorem eodem in solo fecerat Octaviam, pulvinar ad Circum Maxi-
IX. 6. Bauten.
593
mum, aedes in Capitolio levis Feretri et lovi.s Tonantis, aedem Quirini,
aedes Minervae et lunonis Reginae et lovis Libertati.s in Aventino,
aedem Lamm in summa sacra via, aedem deum Penatium in Velia,
aedem luventatis, aedem Matri.s Magnae in Palatio feci ; u. p. 83 : Capi-
tolium et Pompeium theatrum utrumque opus impensa grandi refeci
sine uUa inscriptione nominis mei. Vgl. das Resum6 am Schlüsse
p. 157; s. dazu den ausführlichen Commentar von Mommsen.
100) (zu S. 979.) Tacit. ann. 2, 49: (Tiberius) deum aedes
vetustate aut igni abolitas coeptasque ab Augusto dedicavit. Cass.
Dio 57, 10, I.
loi) (zu S. 980.) Cass. Dio 56, 30: T'^v 'Pco^rjv yrjtvtjv nagct^
Xaßav Xi'&ivTjv v^iv xaraXslTCoi. Sueton. Aug. 29: Urbem — — ex-
coluit adeo ut iure sit gloriatus, marmoream se relinquere, quam
latericiam accepisset. S. Bunsen u. Platner, Gesch. d. Stadt Rom 2,
S. I — 124.
Mausoleum.
102) (zu S. gSo.) Mausoleum d. Aug. 726/28 erbaut. Sueton.
Aug. 100: (Mausoleum) inter Flaminiam viam ripamque Tiberis sexto
suo consulatu extruxerat circumiectasque Silvas et ambulationes in
usum populi iam tum publicarat. Strabo 5, 3, 8 p. 236: a^ioXoya-
xatov de t6 MavöcoXetov KaXoviisvov, im v.Q)]7ti8og vt\)'t]Xfig XevxoXi&ov
TtQog Tc5 Ttora^ü yßi^a ^iya, ccy^Qi %0Qvcpi]g rotg aeid'aXeßi x&v ösvÖqcov
6vv7]QS(psg' £7r' a%Q(o fisv ovv eiK(ov iövt jjaAx^ cov 2sßa6Tov KaiöaQog,
vTtb 8e rä '/(p^ccxi d'fi'nai slatv avtov kckI t&v övyysvwv xal oIkeicov,
OTiiß&ev ÖS fieyci äXöog itSQiitdrovg &av^K6rovg £%ov, iv fiEöo) 6e to5
nsdla 6 ri]g KavGxqug avxov nsQtßoXog nai ovxog Xid-ov Xsvnov, xvnXb)
fxev TtSQiKSLixsvov sytov 6töi]Q0vv 7tSQiq)Qayfxa, ivxbg ö alysiQOig naxcccpvxog.
Bunsen u. Platner, Rom 3, 3 S. 77: Mausoleum d. Aug. u. Bustum.
Hirt, Baukunst 2, 2696 — 98. Vgl. Rh. Mus. 41, 482. Hirschfeld, O.,
Die kaiserlichen Grabstätten in Rom, S.-B. der Berl. Akad. 1886,
S. 1149 — 68.
103) (zu S. 980.) Reconstructionen : Mausolei ab Augusto — •
— extructi cuius ruinae prope aedem D. Rochi extant accur. deli-
neatio a Steph. Duperac Parisiensi descripta; s. Ant. Lafreri Specu-
lum rom. magnificentiae 1575. Mausoleo d. Aug.: Canina, Edifizi d.
Rom. ant. 3 p. 147, 4 tav. 283; restaurirt v. Reynaud, s. Duruy-
Hertzberg i, 287. C. I. L. VI 8686: M. Ulpius Aug. 1. Aeglus proc.
Mausolaei [sc. Augusti od. Alexandri?] s. Liebenam, Laufbahn tler
Procuratoren S. 81 u. loi.
594
IX. 6. Bauten.
. 104) (zu S. 980.) Das Mausoleum lag an der Grenze des Mars-
feldes; Beide werden sich öfter gegenübergestellt, z. B. im Curiosum
Urbis und De regionibus s. cod. topographicus ed. Urlichs p. 20 — 21
(s. o. 495 — 7 A. 7 Ära Pacis).
105) (zu S. 980.) De regionibus (Codex topographicus ed. Ur-
lichs p. 21): In mausuleo Augusti singuli pedum XLII semis, und
ähnlich im Curiosum.
106) (zu S. 980.) Monura. Anc. ed. M.^ p. i: Rerum gestarum
divi Augusti — — incisarum in duabus aheneis pilis, quae .sunt
Romae positae, exemplum subiectum. Cass. Dio 56, ^;^: xu sQya a
STCQa'^E Ttavxcc, a Kcd ig yalKccg ßrrjXag TCQog reo ij^woo avTOV Gxa&SLöug
avuyqucpTp'aL ixeXsvösv. Sueton. Aug. lOi: indicem rerum a se ge-
starum, quem vellet incidi in aeneis tabulis, quae ante Mausoleum
statuerentur.
107) (zu S. 981.) Bei dem Mausoleum fand man viereckige
Cippen des Verbrennungsplatzes (C. I. L. VI 888 — 90) mit der In-
schrift: (C, Caesar Germanici Caesaris f) hie crematus est, u. s. w,
108) (zu S. 981.) Benutzt beim Tode des Marcellus 733/21,
Cass. Dio 53, 38, des Agrippa 742 12 und des Drusus; ferner wurden
hier bei Lebzeiten des Augustus bestattet C, und L. Caesares, C. I,
L. VI 884. Livius perioch. 140 (745/9): Corpus (Drusi) — — in
C. lulii tumulo [= Mausoleo?] conditum. Epicedion Drusi c. com-
mentariis M. Hauptii (Leipzig 1850) v. 67 — 71:
condidit Agrippam quo te, Marcelle, sepulcro,
et cepit generös iam locus ille duos.
vix posito Agrippa tumuli bene ianua clausa est,
percipit officium funeris ecce soror.
109) (zu S. 981.) An den gewaltigen Bau knüpfte die Sage
des Mittelalters an; vgl. die Mirabilia urbis (c. Ottob. 3057 und Lau-
rent, pl. 89, c. 41; s. Preller, Regionen Roms S. 222): Ad portam
Flamineam fecit Octavianus quoddam castellum, quod vocatur Au-
gustum , ubi sepelirentur imperatores , quod tabulatum fuit diversis
lapidibus. Intus in girum erat concavum per ocultas vias. In in-
feriore giro sunt sepulturae imperatorum etc.
iio) (zu S. 981.) S. Lanciani, Pagan and Christian Rome p. 168.
-IX. 6. Bauten. ege
Bauten der Freunde.
i) (zu S. 981.) Ovid. ars araator. 3, 389 ff. :
Visite laurigero sacrata Paiatia Phoebo :
ille Paraetonicas mersit in alta ratcs.
quaeque soror couiunxque ducis monimenta pararunt,
navalique gener cinctus honore caput.
2) (zu S. 981.) Sueton. Tiber. 20: Dedicavit et Concordiae
aedem, item Pollucis et Castoris suo fratrisque nomine, de manubiis
1747/7—764/11)- Cass. Dio 55, 8; 56, 25. Canina, Edifizi d. Roma
2 t. 35. C. I. L. I' p. 384, Eine spätere Dedications- Inschrift:
C. I. L. VI 89, Jordan, Rom. Topogr. i ,• 2 S. ;^^2. Die Münze
mit dem Bilde des Tempels bei Donaldson, Architectura numism.
no. 5, ist falsch.
3) (zu S. 982.) Cass. Dio 55, 27. Becker, R. Topogr. S. 299:
Castortempel. Wohl 747/7 mit der basilica lulia abgebrannt, 759/6 VI
kal. Febr. von Tiberius neu geweiht. Hirt, Baukunst 2, 288. Jordan,
R. Topogr. 1,2, 369. Rayet, Etudes d'archeol. et d'art p. 393:
Fragments du temple des Dioscures. Tomassetti, La epigrafe del tempio
dei Castori, Bull, comunale di Roma 18, 1890, 209. Lanciani hat
die hierher gehörigen Bruchstücke des capitolinischen Stadtplanes zu-
sammengefügt: Notizie degli scavi 1882 tav. XIV; vgl. S. 584 A. 49.
4) (zu S. 982.) Sueton. Aug. c. 29: Sed et ceteros principes
viros saepe hortatus est, ut pro facultate quisque monimentis vel
novis vel refectis et excultis urbem adornarent. Multaque a multis
tunc extructa sunt, sicut a Marcio Philippo aedes Herculis Musarum,
a L. Cornificio aedes Dianae, ab Asinio Pollione atrium Libertatis, a
Munatio Planco aedes Saturni, a Cornelio Balbo theatrum, a Statilio
Tauro amphitheatrum, a M. vero Agrippa complura et egregia. Tac.
ann, 3, 72: nee Augustus arcuerat Taurum, Philippum, Balbum ho-
stiles exuvias aut exundantis opes ornatum ad urbis et posterum
gloriam conferre. Cass. Dio 54, 18: (6 Avyovarog) rotg xa emvUia
TtifiTiovöiv EQyov EK r&v kacpvQcov elg vr]v xCov nqu^tav ^vrjfitjv notstv
7TQoGira'E,s (a. 737/17). Vellei. 2, 89, 4: principes viri hortatu principis
ad ornandam urbem inlecti sunt.
5) (zu S. 982.) Ovid. trist. 3, i, 30: Hie fuit antiqui regia
parva Numae.
6) (zu S. 982.) Regia s. den Plan S. 583 A. 48, vgl. S. 510 A. 9.
Weichert, Imp. Caesaris scr. reliquiae p, 179: De Regia, domo ponti-
ficis maximi. Hirt, Baukunst 2 S. 217. Jordan, R. Topogr. i, 2 S. 301.
Mittheil. d. Rom. Inst, i, 1886, 94 — 98. Hülsen, Die Regia, Jahrb.
d. D. archäol. Inst. 4, 1889, S. 228; S. 246: Perspectiv. Reconstruction ;
596
IX. 6. Bauten.
S. 247: D. Regia des Domitius Calvinus. Vgl. C. I. L. I"^ T. I^. H. er-
örtert besonders die Disposition der Consular- und Triumphalfasten an
den Wänden. Notizie degli scavi 1882 p. 226: Die Regia bestand aus
drei Theilen: i) Wohnung des pontif. max. ; 2) sacrarium mit den hastae
Martis (Gellius 4, 6. lul. Obsequens 96. 104. 107. iio. Cass. Dio
44, 17) und dem Standbild der Ops (Varro d. 1. 1. 6, 3); 3) atrium
regium, nach der Cession des Augustus = atrium Vestae. Ovid.
fast. 6, 2 63f.:
Hie locus exiguus, qui sustinet atria Vestae,
Tunc erat intonsi regia magna Numae;
vgl. Plin. epist. 7, 19, Qellius i, 12. — Das Atrium ist jetzt wieder
entdeckt; p. 228. Einige Mauern aus gelbem körnigen Tuff, der sich
an der Luft zersetzt (schlechter als der servianische Tuff), gehören
der ersten Anlage. Andere Wände, von rothem steinigen Tuff, fest
und sehr hart, sind der Restauration des |. 209 zuzuweisen. Final-
mente le pareti di reticolato, le colonne alla pompeiana, i mosaici,
gli encausti rappresenterebbero gli Ultimi restauri di Domizio Calvino.
Nichols , F. M. , Regia, the Atrium Vestae and the original locality of
the Fasti Capitolini, s. Archaeologia 50, 1887, p. 227 u. Mittheil. d.
Rom. Instit. i, 1886, S, 94—98, vgl. 109. Middleton, The temple
and atrium of Vesta and the Regia, s. Archaeologia 49^, 1886, p. 391,
vgl. 49 p. 400. Marucchi, (3., Alcune ulteriori osservazioni suUa Regia del
pontefice massimo e suU' atrio di Vesta, Roma 1890, s. Dissertaz.
d. Accademia pontificia di archeologia N. S. 3, 1890, p. 407.
7) (zu S. 982.) Nach O. Hirschfeld (Hermes 9, 275; 10, 469
und II, 154) wurden die capitolinischen Consular- und Triumphal-
fasten um das J. 742/12 eingemeisselt, nach Mommsen (Rom. Forsch.
2, 58 IT.) schon im J. 724/30. Vgl. Hülsen, Hermes 24, 185 und
Jahrb. d. Arch. Inst. 4, 1889, 228.
8) (zu S. 983.) Elter, De forma Urbis Romae I p. 9 — 10, behandelt
ein Fragment des capitolinischen Stadtplans mit der Beischrift Cornificia,
die er mit einer anderen, Minerbae, verbindet und denkt an den
Minerventempel am Aventin. Allein Lanciani, La domus Cornificiae
(Bullettino d. commiss. comun. d. Roma 1892 p. 210 — 16) kehrt mit
Recht wieder zu der alten Erklärung von Becker und Canina zurück
und bezieht das Fragment des Stadtplans auf den von L. Comificius
neu erbauten Dianentempel auf dem Aventin b. S'**. Prisca.
9) (zu S. 983.) Asinius PoUio restaurirte das Atrium Liber-
tatis; Bibliothek (gr. u. lat.) s. Ovid. trist. 3, i, 7 1 f . :
Nee me, quae doctis patuerunt prima libellis,
Atria Libertas tangere passa sua est.
IX. 6. Bauten. cq-,
Isidor. orig. 6, 5, 2: Primum autem Romae bibliothecas publicavit
Pollio graecas siraul atque latinas additis auctorura imaginibus, in
Atrio quod de manubiis magnificentissimum instruxerat, cf, Ovid. fast.
4, 623. Becker, R. Topogr. 461. Hirt, Baukunst 2, 277. Momrasen,
Hemies 23, 631 ff.: D. Atrium Libertatis. Von Jordan in's Marsfeld
(nahe beim Nymphentempel) verlegt; nach Mommsen ein zu der Curie
gehöriger Saalraum, also bei S. Martine am Forum, vielleicht iden-
tisch m. d. [atr.] Libertatis bei der basilica Ulpia auf dem capitolinischen
Stadtplan. Das Atrium zwischen der Curie (S. Adriano) und dem Secre-
tarium Senatus (s. o. S. 583; S. Martino) halten Momrasen, de Rossi, Gatti
(Bull. com. 1889 p. 362) für das Atrium Libertatis, Hülsen (Mittheil,
d. röm. Inst. 1893 S. 280) für das Atrium Minervae = 'A&^vcaov
t6 XalKLÖiKov o}vo(icc6[iivov Cass. Dio 51, 22 = continens (curiae) Chal-
cidicum (Monum. Anc. ed. M.- p. 79). C. L L. VI 470 (b. S. Martino,
Rom): I [sjenatus populusque | R(oman.) | libertati. VI 10025: /nio •
m • i I //odoto I //a • post • ätrium • liber(tatis) | //a • picati • Sp • f • col •
sur I //mi • t • 1 • primi | // • L • in • agr • p • XI. VI 1794 (Forma urb.
Romae ed. Jord. 31): f S[al]vis domi[no n • • •] | Augusto ■ et • gl(o-
riosissimo rege) | Theoderico ■ Va(lentinianus v, et inl.?) | ex • com •
domest(icorum) j in Atrio Liber(tatis) | quae vetus(tate squalüre)'(q)ue
confec(ta erant) | (re)fecit.
10) (zu S. 983.) Aedes Herculis Musarum: Sueton. Aug. 29. Portic.
d. Marcius Phil., darin Gemälde: Plin. 35, 4, 10 (Helena), 35, 10, 37
(Liber), 35, 11, 40 (bellum Iliacum). Ovid. ars am. 3, 167 f.:
Nee rubor est emisse palam : venire videmus
Herculis ante oculos virgineuraque chorum ;
fasti 6, 799:
— — clari monumenta Philippi
Adspicis, unde trahit Marcia casta genus
Martial. epigramra. 5, 49, i 2 f . :
Vites censeo porticum Philippi :
Si te viderit Hercules, peristi.
Weichert, Imp. Caes. scr. reliquiae p. 7 i . Marcius Philippus restaurirte
(a. 736/18) den Tempel des Hercules Musarum b. d. Circ. Flaminius;
Hirt, Baukunst 2, 287. Becker, Röm. Topogr. S. 612. Philippus, d. h.
nicht der Stiefvater des Aug. (cos. 698/56), sondern sein Sohn praetor
710/44; vgl. LMichs, D. hölzerne Pferd; Progr. v. Würzburg 1881, S. 20.
1 1) (zu S. 983.) Die Ruine des Tempels ist oft abgebildet,
z. B. bei Burn, Rob., Ancient Rome and its neighbourhood , London
1895, p. 56: Temple of Saturn.
12) (zu S. 983.) Basilica Aemilia 699/55 ^'^ii L. Aemilius Paullus
üardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 39
eng IX. 6. Bauten.
(aed. cur.) begonnen, während seines Consulats fortgesetzt. Appian.
b. c. 2, 26. Plutarch. Caes. 2g; Pompeius 58. Sein Sohn Paullus
Aemilius Lepidus weihte die Basilica während seines Consulats 720/34;
Cass. Dio 49, 42. Aemiliae basilicae: de Vit, Onomast, i, 106.
Becker, Rom. Topogr. S. 303. Lange, K., Haus und Halle S. 173.
Jordan, R. Topogr. i, 2 S. 205. 392. 393. Canina, Edifizi di Rom.
ant. I p. 290, 2 tav. 126. Abgebildet bei Babelon i, 129 no. 25:
Verschleierter Kopf der Vestalin Aemilia mit Simpulum und Kranz,
R M • Lepidus ■ Aemilia ref(ecta) S ■ C. (Seitenfacade der bas. Aem.).
13) (zu S. 983.) Plinius n. h. 35, 3, 13: M. Aemilius coUega in
consulatu Q. Lutatii (676/78) non in basilica modo Aemilia, verum
et domi suae clipeos posuit.
14) (zu S. 984.) Cass. Dio 54, 24 (740/14): r; re öxou i]
Ilavksiog i'/Mvd-r]. — — — — 1] [ilv ovv ßxoa fisra tovxo ovoiiceri
f4£v U7c' AliiiXlov, £? ov To Tov TtoirjöavTog TfozE avTr]v yivog sh]Xvd'ei,
Tc5 Öe eQyco vno t£ tov Avyoverov y.al vnh xCov xov Tlavkov (pilav
uvfanodofirj&i].
15) (zu S. 984.) Plin. n. h. 36, 15, 102 (miracula urbis) : basiUca
PauH columnis e Phrygibus mirabilis. Hülsen, Annali d. Inst. 1885,
^2:^. Iw. Müller, Handb. d. cl. Alt. 3, 796—97.
16) (zu S. 984.) S. Hülsen's Topogr. Jahresber. in den Mit-
theil, d. Rom. Instituts 4, 1889, S. 242.
17) (zu S. 984.) Vgl. Hülsen's Topogr. Jahresber. in den Mit-
theil, des Rom. Inst. 4, 1889, S. 237. Basilica Aemilia s. Mittheil.
d. Rom. Instituts 1893, 281.
18)' (zu S. 984.) Monum. Anc}T. ed. M.^ p. 83 u. 158, s. o.
Augustus widerstand der Versuchung, dem Denkmal des Feindes
seines Hauses bei dieser Gelegenheit seinen eigenen Namen zu
geben; dennoch envähnt eine spätere Inschrift C. I. L. VI 9404
das theatrum Aug(ustum) Pompeianum. Bei den Saecularspielen (vgl.
Z. 157) feierte Augustus Graecos thymeUcos in theatro Pompei.
Das Theater hatte, wenigstens später, 17580 Plätze nach dem Cu-
riosum Urbis; bald nach dem Tode des Augustus ist es durch Feuer
zerstört worden, vgl. Tacit. ann. 3, 72. Euseb. ed. Schoene 2, 146
(2037 = Ol. 200,1): TO Ilointrjiov •d'iaxQOv ETtQi^ö&i]. Sync. 605, 19.
19) (zu S. 984.) Cass. Dio 54, 25 (741/13): exvxa yuQ i} ccy-
yeXia xfjg acpl'^eiog avxov (August) iv iy.elvaig xalg ')]^d^ai,g ig xb aaxv
iXd-ovaa, iv alg KoQvriXi,og Bukßog xb &iaxQOv xb y.al vvv an avxov
yMkov^Evov y.a^iEQ(ü6ag %£ag insxiXEi.
20) (zu S. 984.) Plinius n. h. 36, 60: pro miraculo insigni quat-
tuor modicas in theatro suo Cornelius Baibus [columnas ex onychej.
IX. 6. Rauten.
599
Hirt, Baukunst 2, 287. Bunsen u. IMatner, Rom 3, 3 .S. 60: Theat. d.
Baibus, verbr. 80 n. Chr.; S. 62: Crypta Balbi; vgl. Becker, R. To-
pogr. 614. 621. 678 und Preller, Regionen Roms 168. (Jb ein
Bruchstück des capitolinischen Stadtplans bei Jordan, Forma Urb.
Rom. T. IV (Reg. IX) wirklich theatru[m Balbi] zu ergänzen ist, bleibt
zweifelhaft. [Com. Balb.] built his famous Crypta at the rear of his
theatre, the ruins of which we are now engaged in bringing to light:
Lanciani, Ancient Rome p. 95. Cornelius Baibus s. Teuffel-Schwabe,
R. L.-G. 209, 4. Curiosum Urbis (cod. topograph. ed. Urlichs p. 12):
(Theatrum) Balbi, qui capet loca XI. DX; p. 13: Balbi, qui capit
loca octo milia LXXXVIII.
21) (zu S. 984.) Statilius Taurus vgl. C. I. L. II 3556; X
409. Lebas-Waddington II 54. Nipperdey zu Tac. ann. 6, 11. Cass.
Dio 51, 2^ (724/30): rov ÖS öi] KcaöaQog t6 TnaQzov tri vnaTSvovTog
6 TavQog 6 I^rarlhog &iarQ6v xi iv tw ^A^sio neöico y.vvr]y£TLy.bv ki&Lvov
Kai i£,e7totriOe xoig iavrov reXeGi, kuI Ka&ieocoGsv OTtXo^ici'f^iu v.cd 6ia tovto
GrQan^ybv eva naqu rov 8i]iiov y.ax^ l'xog aiQstßd'at iXuiißuvev. Mommsen,
R. St.-R. 2, 688. Amphitheater d. Statilius Taurus: Becker, Rom.
Topogr. 642. 680. Hirt, Baukunst 2, 286 — 87. Bunsen u. Platner,
Rom 3,3 s. 65. L. Bufalino gibt auf seiner Karte von Rom (1502)
die Ruinen eines Rundbaus mit der Beischrift Amphitheatrum Sta-
tilii Tauri, aber in der Nähe von S** Croce in Gerusaleme; das
widerspricht der ausdrücklichen Angabe des Cassius Dio (s. o.).
Den genauen Ort auf dem Marsfelde kennen wir nicht. Auf den
Inschriften seiner Freigelassenen wird sein Amphitheater erwähnt.
Brizio, Pitture e sepolcri p. 58 u. 72. C. I. L. VI/ 6227 (= 14Ö):
Menander • 1 | o.stiarius | ab • amphitheatr. VI 6228 (== 147):
Euenus • Chresti | Auctiani • vicar (cf. 286) | de • amphiteatro {s/c) \ v-
a • XXV. VI 6226 (= 148): Charito • custos.- de ampitheat {sie).
VI 6258 (= 231): Eutychus j cubicularius ( Aphrodisio ■ fratri j suo
fecit I velario.
22) (zu S. 985.) Vgl. Preller, Regionen Roms 10 1.
2;^) (zu S. 985.) Ueber die Sulpicier der ersten Kaiserzeit s.
Sueton. Galba 3. Horat. carm. 4, 12, 18: cadum qui nunc Sulpiciis
accubat horreis, vgl. C. I. L. VI 236; VI 9801 („litt, optimis"):
piscatrix de horreis Galbae. Dazu Porfyrion: <(Sulpicii^ Galbae horrea
dicit; hodieque autem Galbae horrea vino et oleo et similibus aliis re-
ferta sunt. Sie lagen in der 13. Region; s. Preller, Regionen Roms 203.
Horrea Galbiana in d. Zeit d. Augustus kaiserlich, s. Iw. Müller, Handb.
d. cl. Alterth. 3, 852. Ruins of the horrea Galbana: Lanciani, An-
cient Rome 249. Wenigstens in späterer Zeit wurden einzelne Theile
der Speicher auch an Privatleute vermiethet, s. Lex horreorum: Notizie
34*
5oo I^- ^- Bauten.
degli scavi 1885 p. 476. ßullettino della comm. arch. comun. d. Roma
1885, 13 p, 51 u. HO <(tav. VI). Henzen, Archäol. Zeitung 1885,
160. Dass diese Speicher schon zur Zeit des Augustus in Besitz oder
Verwaltung des Kaisers waren, zeigt eine auf dem Wege nach San
Paolo fuori gefundene Inschrift: Eph. epigr. 4 p. 260: Caesaris
Aug. vilicus horreorum Galbianorum. IMommsen bemerkt dazu: Horrea
haec fuerunt sub Aventino prope montem Testaceum. Vgl. de Rossi,
Annali d. Institute 1885 p. 225: le horrea Galbae, Galbana,
Galbiana piü celebri o piü antiche delle altre in questa serie di
magazzini ed i edifizi publici annonari, debbono avere servito piut-
tosto all' annona publica , che a qualsivolgia specie di depositi e di
usi a vantaggio privato dei cittadini.
24) (zu S. 985.) M. LoUius cos. 733/21. C. I. Att. 3, 584 s.
Liebenam, Verwaltungsbeamte i, 166. Norisius, Cenot. Pisan. p. 254.
Monum. Anlichi i, 1891, p. 628. Die horrea LoUiana s. Jordan,
Forma urbis Rom. p. 43 t. 11 n. 51. C. I. L. VI 4226 u. 4226*:
Calamus | Ti Claudii Caesaris | Augusti Geniianici | Paraphilianus j
vilicus ex horreis j LoUianis; vgl. 4239.
25) (zu S. 986.) Wahrscheinlich sind auch die horrea Agrip-
piana in der VIII. Region (Forum) aus der Zeit des Augustus, und
vielleicht die horrea Peduceana. Mittheil. d. Rom, Inst, i, 1886,
S. 127 (nel agro Romano): [Carjpus • Caesaeris (sie) \ [horre]arius • ex |
[horr*)]eis • Peduceianis | [cojntubernali | • • Philumene | [et] Tertiae •
filiae.
26) (zu S. 986.) Plutarch. apophthegm. Aug. 15: FIsLöcovog öe xi]v
oi%iav SK '0'EftfAiW ^^t ndörig öriyrjg inifiEkäg oiKodo^iovvrog : Ev&v^ov,
l'cpt], jtif TtOLSig, ovrag oiKoöofi&v, ag aCdiov xi]g 'Pcofirjg i60[ievt]g. —
Nach Wyttenbach: Cn. Calp. Piso (cos a. 747/7) vgl. C. I. L. V 8112 ;
Monum. Anc. ed. M.- p. 65; Borghesi, Oeuvr. 3, 519. Vgl. dagegen Jac.
Hnr. van Reenen, Disput, de Q. Horatii Flacci epist. ad Pisones c.
III p. 89. Wyttenbach kann nur anführen, dass dieser Piso Statthalter
von Spanien gewesen ambitiöse avareque. Besser passt L. Cal-
purnius Piso C. I. L. XI 1182; XIV 3591—92; C. I. Att. III 607 (s.
Tacit. ann. 6, c. 10 mit den Anm. v. Nipperdey; Mommsen, Ephem.
epigr. I, 149 n. i; Henzen, Acta fr. Arval. p. 158) cos. 739/15, führt
den Krieg gegen die Besser in Thracien , erhält dafür ornamenta
triumphalia; vgl. Vellei. Pat. 2, 98, 3; Seneca epist. 83, 12. An
ihn und seine Söhne richtete Horaz die Epistel ad Pisones. Dru-
raann 2, 80. Mommsen, Eph. epigr. i, 145. Liebenam, Verwalt.-
Gesch. I, 221 — 22. Borghesi, Oeuvres 5, 312. Ueber diese Frage
*) . .tis. Bull, cumunale d. Roma 1886 p. 89 ([horjtis).
IX. -j. Italische Wege und Wasserleilimgcn. 5oi
vgl. Kiessling, Einleitung zu Ilurat. de arte poetica S. 226 — 27, und
Michaelis, A., Die horaz. Pisonen, s. Commentation. Moramsen, S. 420.
27) (zu S. g86.) Sueton. Aug. 60: Reges amici atque socii et
singuli in suo quisque regno Caesareas urbes condidcrunt et cuncti
simul aedem lovis Olympii Atlienis, antiquitus inchoatam, perficere
comrauni sumptu destinaverunt Genioque eins dedicare.
7. Capitel.
Italische Wege und Wasserleitungen.
Vorbemerkung: Cohen i^ p. 95. S. P. Q. R. Caesar(i) Au-
gusto (s. Kopf), 1^ Quod viae mu(nitae sunt) (Viaduct; darauf ein
Doppelthor; darauf eine Quadriga; Augustus mit einer Siegesgöttin).
i) (zu S. 987.) Ueber die Wege des Augustus s. Bergier, N.,
Histoire des grands chemins de I'empire romain , Pruxelles 1736.
Momrasen, R. St-R. 2, 968. Hirschfeld, O., Die kaiserl. Verwal-
tungsbeamten I, 109 ff. 149 ff. Voigt, M. , Ueber d, röm. System
der Wege im alten Italien, S.-B. d. Sachs. Gesellsch. d. Wiss.
1872, 2g. Wie sorgfältig die römischen Wege in der Kaiserzeit
angelegt wurden, zeigt ein Durchschnitt der sieben Schichten von
Sand, Beton und Steinen in der verschiedensten Grösse, s. Revue
archeol. i, i, 1844 p. 189. Es heisst im C. I. L. I 551: in ea via
ponteis omneis miliarios tabelariosque poseivei. Vgl. Ritschi, Opuscula
4, 115. Ein Zeitgenosse des Augustus schreibt über die römischen
Wege, Strabo 4, 3, 8: "EjGxqioGav 8\ xort rag xorra xr\v ycüQCiv odovg
TtQOö&evreg ixKOTtccg xe Adqpcov Kai iy/^G)6eig KOiXddcov, aöxs rag ccQ(ia[ia^ag
ÖExeöd-ai TtoQ&^iELcov (poQxia. Vgl. bei Wilmanns (Exempla) den Ab-
schnitt: Viae et pontes I p. 245 no. 787.
2) (zu S. 988.) Plutarch. lul. Caes. 5: (Caesar) oöov xfjg ^Amtiag
ccnodeii&elg i7fi,^ieX'rjX'r}g. Sueton. Div. lul. 44: (Caesar destinabat) . . .
viam munire a mari Supero per Appenini dorsum ad Tiberim usque.
3) (zu S. 988.) Monum. Anc. ed. M."^ p. 86 (vgl. 158): Con[s]ul
septimum viam Flaminiam ab [urbe] Ari[minum feci*) et**) pontes]
omnes praeter Mulvium et Minucium. Sueton. Aug. 30: Quo autem
facilius undique urbs adiretur, desumpta sibi Flaminia via Arimino
*) refeci Wölfflin.
**) Vielleicht eiusque?
5o2 I^' 7- Italische Wege und Wasserleitungen.
tenus munienda, reliquas triiimphalibus viris ex manubiali pecimia
sternendas distribuit. Cassius Dio 53, 22.
4) (zu S. 988.) C. I. L. XI 367 Brücke v, Ariminum (14 — 22
n. Chr.): //ivi • f ■ Augustus pontifex max ■ cos XIII imp. XX • tribunic •
potest • XXXVII • p • p • I /''ar Divi Augusti f • Divi luli n • August, pontif •
maxim • cos • IUI imp • VIII trib • potest • XXII dedere.
5) (zu S. 988.) Ueber die Brücke bei Narnia s. Hirt, Baukunst
2, 280.
6) (zu S. 988.) Vgl. Mancini, P., Illustrazione dell' arco di Au-
gusto in Fano con una lettera arch. del Signor Bart. Borghesi, Pesaro
1828. Die Inschrift lautet nach Monum, Ancyr. ed. M.^ p. 16: imp •
Caesar divi f • Augustus pontifex maximus, cos XIII, tribunicia po-
tes[t • XXXII], imp • XXVI, pater patriae murum dedit (762/9).
7) (zu S. 989.) Cass. Dio 53, 22: uKÖveg uma icp* axpiöav ev
TB Tfj rov Tißioiöog yscpvQa y.al fv ^Aqi^iivio inot.rj&r}6av. Vgl, Borghesi,
Oeuvr. 2, 361 : Sülle raedaglie rappresentanti 1" arco di Rimini.
8) (zu S. 989.) Bormann, Index lectt. Marburg. 1883, p. VIII
= C. I. L. XI 365: Senatus • populusq[ue romanus | imp • caesari
divi f • augusto imp • sept •] (a. 727/27) | cos • sept • designat • octa-
vom • v[ia flaminjia [et reliqueijs | celeberrimeis Italiae • vieis • con-
silio [et sumptib]us [eins mujniteis. Vgl. Mon. Anc. ed. M.^ p. 87 u.
ed. Bergk p. 67 n.
9) (zu S. 989.) INIünzen s. Borghesi, a. a. O. Eckhel, D. n. 6
p. 105. Cohen i- p. 94 f. :
No, 229. S, P. Q. R. imp. Caesari (sein Kopf), I^ Quod viai mun.
sunt (zwei Bögen; Aug. auf einer Elephantenbiga, gekrönt
von Victoria).
,, 230. 2;^2 — 3. Aehnlich.
,, 234. S. P. Q. R. imp. Caesari (sein Kopf), ß: Quod viae mun.
sunt (zwei Bögen; Aug. auf einer Quadriga von Pferden).
,, 235. (Aehnlich 231.) S. P. Q. R. imp. Caesari (sein Kopf), Fl
Quod viae mun. sunt (zwei Triumphbögen auf einer Brücke;
auf jedem Reiterstandbild u. Trophäen),
p. 142:
,, 541. Augustus tr. pot. VII (738/16), IJ L. Vinicius L. f. Illvir
(Cippus mit Inschr.).
,, 542. Augustus tr. pot. VllI (739/15), R L. Vinicius L. f. Illvir
(Cippus, darauf: S. P. Q. R. imp. Caes. quod v(iae) m(unitae)
s(unt) ex ea p(ecunia) q(uam) is ad a(erarium) de(tulit)).
,, 543. S. P. Q. R. I imp. I Caes, | Reiterstandbild vor der Mauer
einer Stadt; auf der Basis dieselbe Inschr. Fl Dieselbe In-
schrift wie 542 R (738/16—739/15).
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen. 5q3
No. 544. Kopf des Augustus, IV L. Vinicius (Triumphbogen mit drei
Thoren; auf der Attica
S. P. Q. R.
LAIF • CAES
; darüber Quadriga)
„Da . . Augustus bald nach der Einrichtung der cura viarum
desswegen dem Aerarium eine grosse Summe überwies, wie dies die
Münzen vom J. 738 [s. o,] zeigen — — , so müssen die Kosten zu-
nächst das Aerarium getroffen haben" Mommsen, R. St.-R. 2^, 107g
A. 4. Dafür spricht auch das S. C, das auf den älteren Wege-
inschriften des Augustus nicht fehlt; s. Wilmanns, Exempla no. 815 n, 2.
10) (zu S. 989.) Cass. Dio 47, 17, 4 (a. 712/42): rag odovg
oineioig 01 ßovXBvxcn daTiavrjfiaöiv iTteönsva^ov.
11) (zu S. 98g.) Cass. Dio 53, 12: 6 yaQ Avyovazog xal ravva
{viKrjTi]Qia) Kcp^ovcog tlgI t-jji/ ys TtQcoxrjv iyaQiaaro. Sueton. Augustus 38.
12) (zu S. 98g.) C. I. L. X 68g5. 68g7. 68g9 (in via Latina):
C • Calvisius • C ■ f | Sabinus • cos | imp | J.XXVIII. Vgl. C. I. L. X
6goi mit der Zahl XCVI ; s. Borghesi, Oeuvr. 5, 14g.
13) (zu S. g8g.) Nur irrthümlich wird der Name der Via Valeria
mit dem Valerius Messalla Corvinus in Verbindung gebracht.
14) (zu S. ggo.) C. I. L. X 5055 (Atina): L • Arru[nti]us • L •
f I cos (a. y^2/2 2) X[V]vir | sacrieis (sie) [facijundis (737/17) I
viam • semi[tas ■ facijundum | clovacam [refijciundam | d. s. p. c.
L. Arruntius hatte bei Actium das Centrum der Flotte des Caesar be-
fehligt (s. II S. ig8 A. 35). Als XVvir s. f. s. Monumenti antichi
i8gi V. 45. 151. Ephemeris epigr. 8, i8g2, p. 240.
15) (zu S. ggo.)_ Not. d. scavi 1887 p, 107 = C. 1. L. XI
3310'* (Bracciano; „litt, magnis et pulchris"): C • Clodio C • f • Vestali '
pro • cos • I Claudienses ex praefectura | Claudia urbani | patrono.
S. Münzen s. Babelon i p. 354. C. I. L. XI 33 11 (Forum Clodii) :
//cos I [clodiujs C • f • Vestalis • f | [x]vir • stl • iud • m///. Karte v.
Forum Clodii s. Annali d. Inst. 185g, tav. d'agg. B. Vgl. Mommsen
in v. Sallet's nuinism. Ztschr. 15, 202. — , Rom. Staatsr. 2'\ 1075.
16) (zu S. ggo.) C. I. L. X 5074 (Atina): C • Obinius • C • f •
Ruf I Sex • Munnius • C • f | II ■ viri • q • q • ex • d • d • p • p • HS •
P' CID CID CID D CHX I ad ■ [fjorum • pecuari[um] | viam • sternun-
d[am] coer.
17) (zu S. ggo.) C. I. L. XI 3083 (Falerii): Honoris Imp. Caesaris
Divi • f Augusti pont ■ maxim patr • patriae • et • raunicip magistri ■ augu-
stales I C • Egnatius M • 1 • Glyco | C • Egnatius C • 1 • Musicus | C • Julius •
Caesar • 1 ■ Isochrysus | Q • Floronius • Q • 1 • Princeps | viam • Augustam
ab • via Annia • extra • portam • ad Cereris • silice • sternendam curarunt •
pecunia • sua | pro ludis. XI 3126 (Falerii): Viam | Augustam j a •
004 ^^* 1 • Italische Wege und Wasserleitungen.
porta • Ci rnina • usque ad Anniam • et viam • sacram [ a Chaldd[i]co ! ad
lucum • lunon [ Curritis • vetustate consumptas • a novo restituerunt • ex '
HS • C ■ M • N • duo ■ Publii | Nigrinii • Martialis | pater • et • Dexter | filius ■
ob honores et • inmunitates | omnes • in se • conjstitutas • d • d. Vgl. auch
die zeitlich nicht genau zu bestimmende Inschrift bei Wilmanns,
Exempla no. 790. C. I. L. XI 3384 (Tarquinii): C • Vetilius Q • f • |
Illlvir i(ure) d(icundo iterum) quin(quennalis) | a compitu mil(ia) |
ped(um decem) s(ua) p(ecunia) s(travit) | et m(ilia) p(edum tria) ex |
(sestertium ducentis milibus) quae C • | Coelius C ■ f • Valens | . , , .
ad viam ster[nendam | . . . ,] Tarq[uini? . . . .] quae [anjtea fuit. XIV
3667/8 (Tibur): L • Octavius • L • f • Vitulus | C • Rustius • C • f • Flavos
iter I Illlvir • d • s • s • | viam • integendam | curaver. X 3726 =
I I ig6 (Volturnura): M • Arrius • IM ■ f | INI • Sextius • ]\I • f ] duo • viri
d • c • s • viam faciund | et • reficiund • coerav. Beide scheinen also
locale, nicht römische Beamte gewesen zu sein. C. I. L. IX 1644
(Benevent): C • Ennius • M • f | C • Bergonius • Q • f | aed | viam stra-
verunt | et lacuus fecerunt. X 5688 (Isola di Sora): P. Aurunculeius
D • f I C • Minucius C • f | Thermus Ilvir | viam lapid • silic | ex d • d •
p • p • Stern | cur • idemq • prob. XI 1062 cf. 1098 (Parma): [nujmini
August I [Q.?] Munatius Apsyrtu[s | Vljvir et Augustali[s | via]m la-
pide turbinat[o | a f]oro ad portam j [stjravit crepidine | castella posuit
port I [mjarmoribus statu[eis | fistjuleis et salientibus | ornavit d • p • s.
18) (zu S. 99 1.) Cura viarum: Mommsen, R. St.-R. 2^, 668 — 9.
19) (zu S. 991.) Aureum Miliarium: Becker, R. Topogr. S. 344.
Jordan, R, Topogr. i, 2, 244 — 45. Duruy-Hertzberg , K.-G. i, 131.
Cass. Dio 54, 8 (a. 734/20): rdre de avxoq ts nQoGrÜTrjg r&v ne^l rrjv
'Pco^rjv 6öä)v caQe&slg Kai t6 ^Q'^'^ovv ^iXiov UcKXijfxevov e6Tr}6s, nul odo-
Ttoiovg avraig er, t(ov iötgart^yriKÖrav , Qc<ßöov-/^Oig ovo y^qa^ivovg, nQOG-
ira^ev. Plinius n. h. 3, 66: a miliario in capite Romani fori statuto.
Tacitus bist, i, 27. Sueton. Otho 6: in foro sub aede Saturni ad
Miharium aureum; s. den Plan S. 583.
20) (zu S. 991.) Plutarch. Galba 24: ißadi^ev eig ccyoQccv, ov
)(^Qv6ovg e[6rrjKSi xlc3v, eig ov ai retfxrjfihca rT]g 'ItaXiag oöol näGui
xsXevTäöLv.
21) (zu S. 991.) Curatores viarum republikanisch: Eph. epigr. 2
p. 201. Hirschfeld, V.-G, i, 162 A. Cura viae nach d. Praetur,
ausnahmsw. nach d. Consulat. Mommsen, R, S.-R. 2, 1048 — 9
Vgl. Borghesi, Oeuvr. 4, 12g — 136. Hirschfeld, V,-G. i, 109 — 14
Mommsen, R. St.-R. 2^, 1077. Cantarelli, La serie dei curatori italici
delle vie, BuUett. d. comm. arch. com. 1891 p. 81. Nachzutragen
L. Cornelius Pusio, Mittheil. d. röm. Inst, 7, 1893, S. 199. Notiz
d. scavi 1893, 194 (Roma): L • Cornelio L • f | Gal • Pusioni | III////r
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen. ÖO'^
viar • curandar • | tr • mil • leg • Xllll Geminae | quaestori tr . pl • pr •
legat I Augusti leg • XVI | M • Vibrius Marcellus | > • leg • XVI.
22) (zu S. 991.) C. I. L. IX 2845: P . Paquius • • Scaeva | via-
r(um) cur(ator) extra u(rbein) R(omam) | ex S • C . in quinq(uennium) ;
s. o. S. 463 A. 36. Vgl. VI 1501 u. 1466. Moramsen, R. St.-R.
2^ 670.
2^) (zu S. 991.) Ueber Hirschfeld's Annahme, dass Anfangs nicht
einzelne Curatoren einzelne Strassen zugewiesen erhalten hätten, s.
Momrasen, R. St.-R. 2-\ 1077 A. 3.
24) (zu S. 991.) C. I. L. VI 8468: D • M • S I Cn • Cornelio j
Cn • f • Sab | Musaeo | mancipi • viae • Appiae | Herennia Priscilla |
coniugi . Aus dem zweiten Jahrh. C. I. L. VI 8466: D • INI • ]
M ■ Ulpi Aug • 1 • I Eutychi | tabul(ar.) viae Appiae. 8467: tabul(ar.)
viae Salar.
25) (zu S. 991.) C. I. L. X 6903 (Via Latina): [i]mp • Caesar •
Di[vi f • aug.] | cos • XI ■ tr • potesta[te] (731/23 — 748/6) | ex • s • c.
X 6904: Imp • Caesar • Divi • f • Aug | pontif • max • cos • XIII (752/2) |
tri[bun] • [p]ote[state].
26) (zu S. 991.) Tomassetti, Vie Noment. e Salaria s. Arch. d. R.
Societä romana di storia patria 1888 u. 1889. C. I. L. IX 5943. 5950
(Via Salaria): Imp • Caesar • Divi • f • I Augustus • cos • [X]I trib • potest • VIII •
ex • s • c • I XXXI (a. 738/16 — 739/15). IX 5954: Via Salaria (742/12
— 743/11). Not. d. scavi 1891 p. 41 (Sigillo, Via Salaria): Imp • Cae-
sar • Divi ■ f • Augustus • [cos • XI] | trib[un • potest • VIII] | [ex • s • c] |
LXVIIII (cf. C. I. L. IX 5950). Bull. arch. 1831 p. 13g (Via Salaria):
Imp • Caesar • Divi • f • | Augustus • cos • XI • | tribu • potest ■ VIII j
ex-s-c. I XCVIIII (a. 738/16 — 739/15) = I. R. N. 6259. Bull,
arch. 1867 p. 154 (Via Salaria; Marino, Picen.): [im]p • Caesar [divi •
f- I a]ugustus • pon[tif • j m]ax • coS'XI[II (753/1) tr]ib • potes[t ] X]XII
ex I s • c I CXXII. IX 5977 — 78 (Via in Samnio) : Imp • Caesar •
Divi • f • Aug I pontif • maxim • cos • XIII (nach 752/2) | tribunic •
potestat 1 CX.
27) (zu S. 991.) Pratilli, Via Appia, Neapel 1745. Iscrizioni
della Via Appia s. Borghesi, Oeuvr. 5 (3), 329. Tomassetti, G., Della
Campagna Romana nel medio evo, s. Archivio della R. Societä rom.
di storia patria 1885 u. 1886. Andrae, Poul, Via Appia, dens Hi-
storie og Mindesmaerker, Kopenhagen 1889. Bohnsack, G., Die Via
Appia, Wolfenbüttel 1886; s. Dtsch. Litterat.-Ztg. 1887, 721. CLL.
X 6917 (Via Appia): Imp • Caesar • Divi • f | Augustus • cos • X[I|
(736/18 — 737/17) I trib • potest • VII | ex • s • c, vgl. 6914—15. 6920.
C. I. L. IX 5986 (a Novis Caudium): Im.p • Caes • Divi • f | Augustus •
Gos • XI I trib • potes • VII (737/17—738/16) s • c | XIV; vgl. 5987.
5o6 T^- 7- Italische Wege und Wasserleitungen.
C. I. L. IX 598g: Imp • Caesar • Divi • f | Augustus • cos • X[i] | trib •
potest • VII (736/18 — 737/17) I ex • s • c. Von den Strassen am Golf
von Neapel, die bedingt waren durch die Anlage und Benutzung des
Portus lulius, war bereits früher die Rede. Beloch, Campanien
S. 142, hebt herv'or, dass die Strasse von Neapel über die Chiaja
durch die Grotte d. Posilipo nach Bagnoli ging und von da, wie die
moderne Chaussee, dem INIeere entlang; er glaubt die Einschnitte
dieser Anlage noch bei Monte Olbiano nachweisen zu können,
28) (zu S. 991.) Via Aemilia (Mirandola): Bull. arch. 1859 p. 54,
Orelli 51 18: [im]p • Caesar | August[us] | XVIIII.
2g) (zu S. 992.) C. I. L. V 8002 — 3: Tib. Claudius Caesar
— — viam Claudiam Augustam quam Drusus pater Alpibus pate-
factis derexserat munit a flumine Pado ad flumen Danuvium per
m(illia) p(assum) CCCXX. Ueber die Richtung der Strasse s. v. Duhn,
Neue Heidelbg. Jahrb. 2, 1892, S, 70,
30) (zu S. 9g2.) Not, d. scavi 1883 p. 429 (Fordungianus, Sar-
dinien): Imp ■ Caesar | August • Divi f | pater patriae | pontifex maxi-
mus I trib • potestat • XXXVI (a. i 3 n. Chr.) | [o]btinente • T • Pompio \
[pjroculo I pro • leg | X; s, F.phem, epigr, 8 p, 182 no, 742,
Die Reichspost.
i) (zu S, gg2.) Vgl, IMarquardt, R. St.-Verw. i, 417. Hirsch-
feld, O., Verwaltungsbeamte g8ff, Momrasen, R, St,-R. 2^, 102 gif,
Hudemann, Gesch, des röm. Postwesens, Berlin 1878. Sueton, Aug, 4g:
quo celerius ac sub manum adnuntiari cognoscique posset, quid in
provincia quaque gereretur, iuvenes primo modicis intervalUs per mi-
litaris vias, dehinc vehicula disposuit. Commodius id visum est ut
qui a loco perferunt litteras, interrogari quoque, si quid res exi-
gant, possint.
2) (zu S. gg3,) Inscr, Regni Neapolit, 6go3, Bull, arch, 1877
p, 83. Oderici, Dissert. p. 230, 83: De stacione Caesaris Aug. ta-
bellaris diplomari discede. Femer: De statione C. Caesaris Aug.
(Cardinali, Iscr. antiche n. 201). Momrasen, Hermes i S, 344, und
Hirschfeld, Verwaltungsbeamte 106 A,, der die obige Uebersetzung und
Erklärung vorgeschlagen hat a. a, O, S, 107 möchte er das [collegium
saljutare [f]amilia[e t]abellarior[um cjaesaris ii(ostri) C, I, L. XII 444g
auf den Aufenthalt des Augustus in Narbo beziehen. In der Zeit
des Augustus kommt Caesar noster ausnahmsweise vor; aber ich
kenne kein Beispiel aus dieser Periode von Caesar n.
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen. 5oy
3) (zu S. 993.) Plutarch. (lalba 8: xul tu nakovfievu dmiicö ncnc.
(}£ßrj^ia6(iivcc dövrav , u yvo^Qi^ovreg ol «aza nöhv UQ-fpvTtg iv xaiq xäv
oxrjfidtojv cifioißcdg ETtixcc/vvovai, rag n^ono^nuq töv yQaii^cay]rpöo()^v.
Wir kennen nur einen Fall, wo Augustus von dieser sehr nothwen-
digen Strenge bei der Austheilung der Postpä.sse abwich, nämlich bei
der Katastrophe der lulia; vgl, Seneca de dementia i, 10, 3.
4) (zu S. 993.) C. I. L. III Supi)l. 7251 (Achaia; Kaiser
Claudius a. 49 — 50 n. Chr.): imp • XVI p • p. dicit Cum et colonias et
municipia non solum Ita[lia]e, verum etiam provinciarum, item civita-
[tijum cuiusque provinciae lebare on[e]ribu[s] ver[edo]rum praeben-
dorum saepe tera[ptaviss]em, to[t? malijs multa remedia invenisse
m[ihi videbar — . — Das Uebrige ist nicht klar! S. Bursian's Jahres-
ber. f. Alterth. 56 (1888, III) S. 81.
Wasserleitungen.
Vorbemerkung: Die Aqua Marcia-Tepula-Iulia bei der Porta
S. Lorenzo in Rom hat eine Höhe von 14 m; in dem Querschnitt
sieht man unten den Canal der Aqua Marcia, oben den von Augustus
hinzugefügten der Aqua lulia. Frontin. de aq. 19. Vgl. Schneider,
D. alte Rom Taf. V, Abb. 31. Den Plan der Aqua lulia s. Notizie
degli scavi 1887 p. 558.
5) (zu S. 994.) Römische Wasserleitungen s. Fabretti, R., De
aquis et aquaeductibus vet. Romae, in Graev. thesaurus antiq. roman.
vol. 4. Becker, R. Topographie S. 703. Bauer, Br., Die Wasser-
werke Roms im Anfang d. Kaiserzeit, s. Viertel] ahrschr. f. Volks-
wirthschaft 1876, 52 S. 60. lieber die technische Anlage der rö-
mischen Wasserleitungen: Antico acquedotto ad alta pressione di
Betilieno in Alatri, Ann. d. Inst. 53 p. 204 = Centralbl. d. Bauver-
waltung 1881 No. 14 u. 15. Grundlegend durch technische Einsicht
wie durch umfassende Gelehrsamkeit ist: Lanciani, R., I comentarii
di Frontino intorno le acque e gli aquedotti. Silloge epigrafica aquaria
Atti dei Lincei, Ser. III, Memorie d. cl. moral. 4, 1880, p. 215
Hirschfeld, Verwaltungsb. S. 161. Jordan, Rom. Topogr. i, i, 452
Mommsen, R. St.-R. 2-^ 1044. Pöhlmann, Uebervölkerung S. 143
Dareinberg et Saglio , Dictionnaire u. d. W. Aquaeductus. Ruggiero,
Diz. epigrafico i, 543 u. d. W. Aqua. Ueber die rechtlichen Fragen,
die sich daran schliessen, vgl. Cornu, Ant., Des cours d'eau, These
d. faculte de droit de Paris 1893.
6) (zu S. 994.) Strabo 4, 3, 8 p. 235: T&v yccQ 'EXkrivfov jteQi
5o8 I^- 7- Italische Wege und Wasserleitungen.
rag KxiCEig ^ciXiGrcc ev6roiy]6ai öo^dvroiv, ort xaAAor? eöroya^ovro Kai
eQVfivoxrirog Kai Xi^iiviov Kai '/dtQaq evcpvovg' ovxoi (Römer) nQovvoriGav
^ahöra cov (oltyöiQipav Ikuvoc (Griechen), 6XQOi6i(og od&v Kai vddxmv
elöaycayTjg Kai v:tov6i.icov xav dvva^evav eKKlv^siv xa Xv^axa xijg TtöXsmg
cig xbv TißeQiv. In der That stammen die meisten Wasserleitungen,
die wir in griechischen Ländern finden, aus der römischen Kaiser-
zeit, jedoch mit Ausnahmen; s. Curtius, Archaeolog. Ztg. 5, 6, 1847,
S. 19 und Graeber, Fr., Die Wasserleitungen von Pergamon, Abh. d.
Berl. Akademie 1887, m. 2 Taf., phil.-hist. Cl. <Taf. i: Die Hoch-
druckwasserleitungen). Aelteste Wasserrechtsordnung, sechszeilige In-
schrift V. Gortyn: Museo Italiano 2 p. 636 u, Revue des etud. gr.
I p. 86—87.^
7) (zu S. 994.) Frontin. de aquis urb. Rom. c. 16: tot aquarum
tam multis necessariis molibus pyramidas videlicet otiosas compares
aut inertia sed fama celebrata opera Graecorum?
8) (zu S. 994). Cass. Dio 48, ^2 (a. 714/40): x6 xs vöcoq to
^lovktov owofiaßiihov ig xi]v nökcv £7rro;(£T£'uOtj. Cassius Dio steht
allerdings mit der Angabe des Jahres allein; dennoch halte ich seine
Angabe für richtig, weil Agrippa im Jahre 714/40 Praetor war (s.
Frandsen, Agrippa S. 58) und die Praetoren gelegentlich auch die
Wasserleitungen der Hauptstadt unter sich hatten. Die aqua Marcia
war erbaut vom Marcius, qui tum praetor inter cives et peregrinos
ius dicebat, Frontin d. aq. 7. Auch in dem grossen venafranischen
Wasserleitungsedict des Augustus (C. I. L. X 4842) heisst es v. 61:
eum qui inter civis et peregrinos ius dicet iudicium reciperatorium
reddere — — placet. In dem Gesetz des T. Quinctius Crispinus
bei Frontin. de aquis 129 heisst es: quicumque curator aquarum est,
erit, aut si curator aquarum nemo erit, tum is praetor qui inter cives
et peregrinos ius dicit — — . Wahrscheinlich hat Agrippa also den
Bau als Praetor begonnen, den er später als Aedil vollendete. —
Frontin. de aquis 9: Adquisitae aquae ab inventore nomen luliae
datum est, ita tamen divisa erogatione ut maueret Tepulae appellatio.
9) (zu S. 995.) Frontin. de aquis 9: Eodem anno Agrippa ductus
Appiae, Anionis, Marciae paene dilapsos restituit et singulari cura
conpluribus salientibus [aquis] instruxit urbem. Sueton. Aug. 42:
(Augustus sagte) Satis provisum a genere suo Agrippa perductis pluri-
bus aquis, ne homines sitirent. Cass. Dio 49, 42 : 0 xe ^Ay^iitTtag xb
vS(OQ TO MccQKtov covo^iaß^svov , SKltTibv (p&OQa xG)v oxex&v, Kai avEKxri-
Gaxo öaTtccvf] oiKeia Kai enl TtolXa xi^g TtoXecog zmoyßxevGsv. Die Ar-
beiten, die bei einer solchen Reparatur nöthig wurden, schildert eine
unteritalische Inschrift bei Wilmanns , Exempla 771: M. M. Lartieni
Sabini — — salientes quadrifaria suo loco restituerunt , canales ve-
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen. 5oq
tustate corruptos et dissupatos restituerunt, fistulas omnes et sigilla
ahenea posuerunt, tecta refecerunt.
10) (zu S. 995). Chillet, I., De aqua Virgine, Antwerp. 1662, Graev.
thesaur. 4 p. 1786. Aqua Virgo des Agrippa: Bunsen u. Platner, Rom
3, 3 S. 100. Jordan, R. Topogr. i , i S. 47? A. Lanciani a. a. O.
S. 332, Cap. VI. Cass. Dio 54, 11 (a. 735/19): ro ts vÖ(oq tö HaQ-
•d^iviov 'Kcc).ov^evov rotg iöloig reXeßiv eGayayav Avyovatov nQoGrjyoQSvöev.
Frontin. d. aq. 10: Idem cum iam tertio consul fuisset, C. Sentio,
Q. Lucretio consulibus (735/19) post annum tertium decimum, cjuani
luliam deduxerat, Virginem quoque in agro Lucullano collectam Ro-
mam perduxit. Dies, quo primum in urbe responderit, V. Idus lunias
(9. Juni) invenitur. Virgo appellata est , quod quaerentibus aquam
militibus virguncula venas quasdam monstravit. Plinius n. h. 36, 121 =
Histor. rom. frgm. ed. Peter p. 261: Agrippa vero in aedilitate adiecta
Virgine aqua ceterisque conrivatis atque emendatis lacus DCC fecit,
praeterea salientes D, castella CXXX, complura et cuitu magnifica,
operibus iis signa CCC aerea aut marmorea inposuit, columnas e
marmore CCCC, eaque omnia annuo spatio, adicit ipse aedilitatis
suae commemoratione ludos diebus undesexaginta factos et gratuita
praebita balinea centum septuaginta, quae nunc Romae ad infinitum
auxere numerum. Vgl. Plin. n. h. 31, 41 — 42. Abb. d. Sachs. Ges.
d. W. I, 658 a. 16: Domitio et Enobarbo. bis consul. aqua Virgo
inducta est Romam. — Neuerdings hat Birt die Aqua Virgo besungen
in seinen Unterhaltungen in Rom S. 257.
11) (zu S. 995.) Wenn wir auch in anderen italischen Städten
denselben Namen finden, z. B. wie C. I. L. XI 1946 (Perusia):
[aqu|am Virgine[ra], so spricht das nicht gerade für die Glaubwürdig-
keit jener Nachricht.
12) (zu S. 995.) Frontin. de aq. 22: Arcus Virginis initium
habent sub hortis Luculianis, finiuntur in Campo Martio secundum
frontem Saeptorum.
13) (zu S. 995.) Sehr ansehnliche Reste hat man neuerdings
beim Palazzo Sciarra am Corso gefunden, s. Gatti, G., Degli avanzi
deir aquedotto Vergine, BuUettino comunale 16, III ser. 1888,
p. 61 <(tav. III). Ueber andere Spuren „nel vicolo che dalla piazza
della Rotonda tende a S. Ignazio", s. Lanciani a. a. O. S. 339. Ueber
ein Wassercastell im rechten Winkel zwischen dem Poseidonium und
den Thermen des Agrippa s. den Plan Bull, comunale d. Roma
1888, T. I — II.
14) (zu S. 995.) Restaurirt wurde die Leitung durch Kaiser
Claudius, C. I. L. VI 1252: Ti. Claudius (a. 46) ... arcus ductus Aquae
Virginis disturbatos per C. Caesarem a fundamentis novos fecit ac
5io IX- 7- Italische Wege und Wasserleitungen.
restituit, und später durch Constantin, Notiz, d. scavi 1881 p. 320.
Inschriften irgend einer Wasserleitung mit dem Namen des Agrippa
besitzen wir nicht.
15) (zu S. 995.) Frontin, de aq. 98: primus M. Agrippa post
aedilitatem, quam gessit consularis (721/33), operum suorum et mu-
nerum velut perpetuus curator fuit . . . habuit et familiam propriam
aquarum, quae tueretur ductus atque castella et lacus: hanc Augustus
hereditate ab eo sibi relictam pubHcavit; vgl. 116 — 17 s. u. A. 27.
16) (zu S. 996.) Frontin. de aq. 125 gibt den Wortlaut eines S.
C. V. J. 743/11, worin es heisst: de rivis, specibus, fornicibus aquae
luliae, Marciae, Appiae, Tepulae, Anienis reficiendis . . . quos Au-
gustus Caesar se refecturum impensa sua senatui pollicitus est.
1 7) (zu S. 996.) Monum. Anc. ed. M.^ p. 83 : Rivos aquarum
compluribus locis vetustate labentes refeci. C. I. L. VI 1244 (Roma,
Porta S. Lorenzo; cf. Lanciani p. 283): Imp • Caesar • Divi • luli •
f • Augustus I • pontifex • maximus • cos • XII | tribunic • potestat • XIX
im}) • XIIII (a. 749/5 — 750/4) I rivos • aquarum ■ omnium • refecit.
18) (zu S. 996.) Frontin. de aquae ductibus 99: Augustus
quoque edicto conplexus est, quo iure uterentur, qui ex commenta-
riis Agrippae aquas haberent, tota re in sua beneficia translata, Mo-
dulos etiam, de quibus dictum est, constituit et rei continendae exer-
cendaeque curatorem fecit Messallam Corvinum , cui adiutores dati
Postumius Sulpicius praetorius et L. Cominius pedarius: insignia eis
quasi magistratibus concessa deque eorum officio senatus consultum
factum . . . est.
19) (zu S. 996.) Plinius n. h. 31, 41: Clarissima aquarum om-
nium in tote orbe frigoris salubritatisque palma praeconio urbis Marcia
est inter reliqua deum munera urbi tributa — — — — primus eam
in urbem ducere auspicatus est Ancus Marcius — — — — - postea
Q. Marcius Rex in praetura rursusque restituit M. Agrippa. Monum.
Anc. ed. M.^ p. 84: et aquam quae Marcia appellatur duplicavi fönte
novo in rivum eins inmisso. Frontinus de aquis 12: Augustus in
supplementum Marciae, quod in siccitate egeret auxilio (so Mommsen
a. a. O.), aliam eiusdem bonitatis opere subterraneo perduxit usque ad
Marciae rivum, quae ab inventore appellatur Augusta. nascitur ultra
fontem Marciae, cuius ductus, donec Marciae accedat, efficit passus
octingentos. Becker, R. Topogr. S. 703. Borgnana, Dell' aqua di Q.
Marcio Re del suo acquedotto , s. Dissert. d. pont. acc. rom. d.
arch. 15, 1864, p. 137. Lanciani a. a. O. p. 270 u. 298.
20) (zu S. 996.) Die Inschriften dieser Wasserleitung sind sehr
gleichmässig abgefasst; sie enthalten ausser der Ueberschrift lul. Tep.
Mar. den Namen Imp. Caesar | Divi f. Augustus | ex S. C. | , dann
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen. 5ll
folgt die Ordnungszifter und Angabe der Entfernung vom nächsten
Steine. lul. Tep. Mar. C. I. L. VI p. 848. Bull, munic. 4 p. 136;
6 p. 98: II. Not. d. sc. 1889 p. 66: III. C. I. L. VI 1249^ V.
Ephem. epigr. 4, 282 no. 809: XIII. Bull, comun. 9 p. 15: XIIX.
C. I. L. VI 1249'': XXV, 1249^: XXX. i2 49'>: J.I. 1249«: LIV.
1249^: LXIII. 1249=^: IXX. 1249^: XXXIII. 1249'': XXXV. Not.
d. sc. 1890 p. 117 u. BuUett. della comm. arch. com. 1892, 79:
cm. Not. d. sc. 1887 p. 558 (m. Karte): CXII— CLIV (2mal) CXVl
(2raal). lulia: Not. d. sc. 1887 p. 82: CCCII. Marcia: C. I. L. VI
1250^== XIV 4082: DCCCIII. Not. d. scavi 1892 p. 52: DCCCXVI.
C. I. L. VI 1250'' = XIV 4081 : DCCCXXIII. 1250'^ (p. 848) = XI V^
4078 (Eph. ep. 4, p. 282): CocXLV — VI. i25o<= = XIV 4077:
CooLX. 1251^ = XIV 4076: cvCJ.IL Lanciani p. 287. Eph. epigr.
4 p. 282 no. 812. CLL. XIV 4075: ocCXCVII. C. L L. XIV
4083: DCLXIX. VI 1251'^: ocCXLIL Not. d. scav. 1890 p. 164:
(XjCCXV. C. I. L. XIV 4074: ooCCXLII.
21) (zu S. 996.) Frontin. de aq. 5: lungitur ei (Appiae) ad
Spem Veterem in confinio hortorum Torquatianorum et Plautianorum
ramus Augustae, ab Augusto in supplementum eius additus imposito
cognomine respondenti Gemellarum. Vgl. Lanciani a. a. O. p. 252.
22) (zu S. 996.) Bull, munic. 2, 1874, 208 (Anio, Via princ. Umberto)
= C, I. L. VI p. 847 : Imp • Caesar | Divi • f | Augustus | ex . s • c • !
IUI I p • CCXXX(X). C. I. L. VI 1243=^1^ (vgl. '^) (Lanciani p. 262):
VI. [Wilmanns, Exempla 777: VII.] C. I. L. XIV 4083: [dJCIIX.
4084: DCLXIX (vielleicht v. d. aq. Marcia). C. I. L. XIV 4080
= VI 1243*' (p. 267): CooL XIV 4079 = VI 1243^: CooXXII. XIV
4085: J/l/. Vielleicht gehört auch die verstümmelte Inschrift hierher:
Bullett. comunale d. Roma 13, 1885, p. 100 (cippo di tufa, Porta
S. Lorenzo): d. f. \ Augustus | ex s • c.
2 2)) (zu S. 997.) Frontin. de aq. 100: qui curatores aquarum
publicarum ex consensu senatus a Caesare Augusto nominati essent.
1 04 : curatores aquarum quos Caesar Augustus ex senatus auctoritate
nominavit, Lanciani, Le acque p. 522. Sueton. Aug. 37 irrt, wenn
er mit den curatores aquarum zugleich die curatores alvei Tiberis
auf den Augustus zurückführt. Vgl. Cass. Dio 57, 14.
24) (zu S. 998.) Frontin. de aq. 99: s. o. A. 18. In der Gegend des
heutigen Marino fand man Wasserleitungsröhren (s. Lanciani, Le acque
p. 473 no. 356: Valeri Messalae, no. 357: C Valeri • Paulini), die sich
aber wohl nur im Allgemeinen auf Güter und Villen beziehen, welche
die Valerier dort besassen. — Nachfolger des Messalla wurde im
J. 766/13 Ateius Capito ( — 776/23) s. Frontin. de aq. 102. Liste der
Curatoreu bei Lanciani, Le acqiu; p. 526.
6 1 2 IX- 7- Italiscbe Wege und Wasserleitungen.
25) (zu S. 998.) Das Aratsgefolge wurde durch Senatsbeschluss
vom J. 745/9 bestimmt, s. Frontin. de aq. 100: cum eins rei causa
extra urbem essent, lictores binos et servos publicos ternos, architectos
singulos et scribas [et] librarios, accensos praeconesque totidem habere.
26) (zu S. 998.) Procurator aquarum s. Wihnanns, Exempla
no. 1243; Hirschfeld, Verwaltungsbeamte 167 A., u. Liebenam, Lauf-
bahn der Procuratoren S. 96.
27) (zu S. 998.) Frontin. de aq. c. 98: Habuit (Agrippa) et
familiam propriara aquarum, quae tueretur ductus atque castella et
lacus. Hanc Augustus hereditate ab eo sibi relictam publicavit.
116— 117: (Familiam) ab Agrippa relictam Augusto et ab eo publi-
catam diximus. Habet homines circiter ducentos quadraginta. Caesaris
familiae numerus est quadringentorum sexaginta . . . vilicos, castellarios,
circitores, silicarios, tectores aliosque opifices.
28) (zu S. 998.) C. I. L. VI 3935: Primus | Ti • Caesar • Ma-
tern • I aquar. Not. d. sc. 1886 p. 379 n. 182: Euporo servo
vilico Caes. | aquario. C. I. L. VI 8496 : Am[y]cus vil • | Aquae
Marciae | Oppia CD 1 • Psychario. VI 8487 (Zt. d. Flavier): Moschus
Aug • Hb • I a commentaris aquarum. VI 8497: lulia C • 1 • Zosime |
Suavis Caesaris | supra formas (von Henzen auf die Wasserleitung
bezogen). C. I. L. VI 2345: D • M • Laetus publicus pop • | Romani
aquarius | aquae Anionis veteris | castelli viae Latinae contra |
dracones. Marini, Arval. p. 246: Diadumenus publicus aquae An-
nesis (= C. I. L. VI 2343). C. I. L. VI 8493 = 2344: D.M. | Soter
servos • publicus | castellar • aquae Annionis [sie) | veteris fecit • con-
iugi • bene | raerenti • et • L • Calpurnius | Flavianus • matri — — .
Not. d. scavi 1891 p. 2;^ (Rom, Via trionfale): Dis • Mänibus | Scan-
dillae • Musae | vix • ann . LX | Donatus • Caesaris | Aug ■ plumbar •
posuit.
29) (zu S. 998.) Tenninalcippen der Aqua Marcia Tepula lulia
(unter dem modernen Niveau) s. Notizie d. scavi 1890 p. 166 (Auf-
riss von zwei verschiedenen Seiten). Bull, comun. 1886 p. 102 n. 1148
(fistole acquarie nella villa Patrizi): Imp Cae • Aug | (2 mal). Lanciani,
Silloge aquaria (fistole) p. 488 n. 463 (vgl. p. 405):
CAESARIS ^ AVG
CCCCXXXI XCVIII
n. 464: [i]mp • Caesaris/y || C • lulius • p • c. Lanciani, Silloge p. 446
n. ISS*""*^ (doni. Tiberiana): luliae • Aug.
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen.
613
30) (zu S. 998.) Frontin tlieilt in seinem Werke eine Reihe
von Actenstücken mit, meistens aus der Zeit des Augu.stus; er sagt
vom Agrippa c. 98: descripsit, quid aquarum publicis operibus, quid
lacibus, quid privatis daretur. Im folgenden Capitel beruft er sich
auf Senatsbeschlüsse, ein Gesetz (des Volkes) und ein Edict des
Kaisers, quo iure uterentur qui ex commentariis Agrippae aquas
haberent.
31) (zu S. 999.) Wesseling, Okservationes variae 2, c. 27 (p. 194):
De aquae ductibus quaedam. C. I. L. VI n. 1261 = VIII i p. 448
(Rom, Aventin). Mommsen, Ztschr. f. gesch. R.-W. 15 S. 307:
lAVGVSTI L THYRSI
iVAE DECEM DVAE
secu (NDA ADHOKAM
lOyARTO PRIDIE
Es leidet keinen Zweifel, dass diese Inschrift mit einer Skizze
der Leitungsadern der Zeit des Augustus angehört; jünger ist eine
ähnliche C. I. L. XIV 3676 (Tivoli). Vgl. Lanciani a. a. O. 562:
Delle piante degli aquedotti.
;^2) (zu S. 999.) Ueber Vertheilung des Wassers der Leitungen
s. die allerdings jüngere Inschrift Ephem. epigr. 7, 1892, no. 788.
;^^) (zu S, 999.) CLL. XI 3594 = Fabretti, Inscr. ant. IX p. 661
n. 511 (Wasserl. v. Caere): Imp • Caesar | Divi • f | Augustus | IUI j
p • CCXL. Lanciani, Silloge p. 558.
34) (zu S. 999.) C. I. L. XI 3322 (Forum Cassii) : [au]gusta
luli[a j a]quam • vicanis.
Gardthausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 4O
5 14. I-^* 7* Italische AVege und Wasserleitungen.
35) (zu S. 999.) BuUett. d. inst. 1865 p. 1 1 1 = C. I. L. XI 720
(Bologna): Divus Aug • parens | dedit j [caius caes.] Augustus | Ger-
manicus [patronus] | refecit. Cf. Gozzadini, G., Intorno all' acquedotto
ed alle terme di Bologna, 1864, s. Atti e Mem. d. R. deputazlone
di storia per 1. prov. di Romagna III (1869) p. i — 81. Rec. von
Nissen, Bull. d. inst, archeol. 1865, 109 — 112.
36) (zu S. 999.) C. I. L. V 4307 (Brescia) = Lanciani, Le acque
p. 584: Divus • Augustus I Ti • Caesar • Divi | Augusti • f • Divi • n j Au-
gustus I aquas • in • coloniam | perduxerunt.
37) (zu S. 999.) Ueber das flumen Sebaston in Alexandria s.
Ephem. epigr. 7, 1892, 448.
38) (zu S. 999.) Vellei. 2, 81: et aqua promissa, quae hodie-
que singulare et salubritatis [instrumentum] et amoenitatis ornamentum
est; vgl. Cass. Dio 49, 14.
39) (zu S. 999.) Rudorff, Rom. Brunnenordnung, Ztschr. f. gesch,
Rechtsw, 15, 1850, S. 203 ff. ; S. 205 augusteisches Zeitalter. Mommsen,
Ztschr. f. gesch. Rechtsw. 15, 1850, 287 — 326. Aq. Venafrana ed.
Henzen, Monumenti, annaU d. inst. 1854 p. 4. Henzen, Edict des Aug.
über die Wasserleitung von Venafrum, Rh. Mus. 9, 539. C. I. L.
X 4842 (= Wilmanns, Exempla 784).
40) (zu S. 999.) C. I. L. X 4843 (Venafrum) s. o, S. 560 A. 40.
41) (zu S. 999.) C. I. L. XIV 2567 (zw. Tuscul. u. Mons Al-
banus): =») aqua Aug | put. p(ubl.) | cip XII. '') XIII. '•) XV.
<!) XVII. ^) XXVII. Vgl. Lanciani, Le acque p. 328.
de Rossi, Ann. d. instit. 45. 1873, p. 170.
42) (zu S. 1000.) Notizie d. scav. 1879 p. 315; Lanciani, Le
acque p. 590 frammento peltuinese (Aquila) : aquam Augus// | in ho-
norem I //saris Augusti n,/ \ tumq • eins Pelt// adduxer • pr • ae// Caesu-
rum Salvieni Paul// | Elorus | aed q
43) (zu S. 1000.) C. I. L. X 4833 (Rufra): M • Volcio • M • f
Sabino ■ tr • mil j quod • aquam • luliam | pequnia • sua • adduxit | Ru-
frani vicani. Eine Aqua Augusta in Mellaria s. C. I. L. II 2343.
44) (zu S. 1000.) C. I. L. V 47 (Pola): L. Menacius . . . aquam
Aug. in superiorem partem coloniae et in inferiorem inpensa sua
perduxit.
45) (zu S. 1000.) Ueber die Ziegelinschriften von Vibo s. II S. 170
A. 26 (zu I S. 271).
46) (zu S. 1000.) Notiz, degli scavi 1880 p. 175 (Chieti): In
honorem domus | Augustae | Dusmia • M • f • Numisilla | nomine suo
IX. 7- Italische Wege und Wasserleitungen. 61«)
et L • Trebi Secundi | viri sui aquam quac a C, Asinio | Gallo per-
ducta interciderat | repetitam a capite adiecta structura | specus et
puteoriim novis bracchiis [ ampliatara s • p • reduxit. Derselbe Asinius
Gallus hatte als Statthalter von Asien im Namen des Augustus auf-
stellen lassen örrjXag legäg rCov odiov Kcd ^eid-fjcoi'. C, I. L. III 71 18
(Ephesos V. J. 749/5). Ancient Gr. inscr. in the Br. Mus. 111 p. 177
no. 522 — 24. Wasserleitungen in den Provinzen: Bull. d. corr. hellen.
15, 1891, 374; C. I. L. 111 6070.
47) (zu S. 1000.) C. 1. L. XIV 2 121 (Lanuvium, 5 Dörfer um
dass. compitum) : M • Valerio • M • f • | aed • dict • | praef • inuentutis 1
municipes compitenses veicorum | quinque quod specus millia j passus
oü oc cx> purgavit refecit | fistulas reposuit balnea virilia | utraque et
muliebre de sua j pecunia refecit populo viscerati | gladiatores dedit lu-
niina ludos | i ■ s • m • r solus fecit. Borghesi, Oeuvr. 3 (i) p. 522 (Marano
nel Piceno, 747/7): Ti • Claudio • Nerone | iterum • Cn • Pisone • cos 1
aqua[e ductus] publ ■ opus • signi [num • ad • finem productum? • ■ •]
cur I • • alba • • • • ravo. C. 1, L. XIV 3013 (Praeneste): Q. Vibuleius
L ■ f I L • Statius • Sal • f | duo • vir | balneas reficiund | aquam per
publicum I ducendam d • d • s • | coeravere. Wegen Parma C. I. L.
XI 1062 s. oben (Wege municip.). Lanciani, Le acque p. 561 (Cittä
di Castello): L. Vennius Sabinus cum ] Efficace fil. fontem et | con-
ceptum aquae suis [ terminis usq. ad kaput | formae publicae | Tifer-
natibus Tiberinis | d. d. Ob wir zwei gallische Inschriften wirklich
noch der Zeit des Augustus zuweisen dürfen, bleibt zweifelhaft. C.
I. L. Xll 2493 — 4 cf. 2592 (beim Genfer See, „litt, perbonis saec.
I. incip.)": C • Sennius C • f • Vol • Sabinus • praef • fahr • | balineum
campum porticus aquas iusque | earum aquarum tubo ducendarum ita
ut recte | perfluere possint vicanis Albininensibus d ■ s • d. Inscr. de
Bordeaux n. 30^"®: C • lul • Secun[d]us praetor | aquas e[x] HS pCX]
testämento dedit („peut-etre meme au temps d'Auguste"). In Gallien
zeichnet sich der Pont du Gard, der mit Wahrscheinlichkeit auf den
Agrippa zurückgeführt wird, durch die Grossartigkeit des Baues und
durch gute Erhaltung aus; vgl. die eingehende Beschreibung Viertel-
jahr.sschrift f. Volkswirthschaft 1876, 52 S. 87; er ist oft abgebildet,
z. B. Laborde, Monumens bist, de la France i, pl. 22. Daremb.
et Saglio, Dictionnaire d. antiq. i, 342. Martha, Archeol. etr. et
rom. p. 161. Kulturhistor. Bilderatlas von Th. Schreiber i, T. 57,
No. 3 u. 6. Ueber die Aquaeducte von Tarraco und Segovia s. o.
S. 382 A. 19.
48) (zu S. looi.) Strabo 4, 3, 8 p. 2^^: ot <5' vnovofioi avvrö^b)
Xl&u) Kara/M^cp&evtsg oöovg a^d'^aig '/Öqxov TtoQSvrccg iviag anoXsXol-
nuQi. xoGovxov ö' iGr\ xo siöaycayi^ov vdcoQ 6icc xäv vÖQayaysicoi',
40*
5i6 I^- 8- Das neue Saeculum.
Si6r£ Ttota^ovg 6ia xT]g noXecog Kai tc6v vnovofjiaiv ^etv' anaöav 8e
oi'/.iav Gyaöov öa'^afisvug y.al aiq)covag xul '/.Qovvovg t'fuv aff^övovg, av
nX£L6xr\v iTti^eletav iTCoirjGaro MaQKog ^AyQtTtnag, TtoXXoig ymI aXkotg
avad^i'jfiaat 7io6^rj6ag ttjv tcoXiv.
Cloaken: Jordan, Rom. Topogr. i, i, S. 441. Pöhlmann , Ueber-
völkerung 124 — 5. Becker, Rom. Topogr. 484 T. 5 No. 4. Narducci, P.,
Sulla fognatura della citta di Roma descrizione tecnica, Roma i88g, m.
Atl. V. 14 Tafeln, s. Richter, O., Berl. Wochenschr. f. cl. Philolog. 1890
Sp. 1243 — 46. PHn. n. h. 36, 104: (miracula urb.) cloacas, opus om-
nium dictu maximum subfossis montibus atque ut paullo ante retuli-
mus urbe pensili subterque navigata J\I. Agrippae in aedilitate post
consulatum. § 105: permeant corrivati Septem amnes cursuque prae-
cipiti torrentium modo rapere aut auferre omnia coacti, insuper im-
brium mole concitati vada ac latera quatiunt, aliquando Tiberis retro
infusus recipitur, pugnantque diversi aquarum Impetus intus et tarnen
obnixa firmitas resistit. Cass. Dio 4g, 43 (a. 721/23): zovg re vno-
vöiLOvg i^e'/M&y]Qe Kai ig rbv TißsQtv öi amcov VTtinXevöav. Sueton.
Aug. 30 s. o. S. 560 A. 42.
49) (zu S. looi.) Der Lauf des Tiber war zuletzt regulirt im
Jahre 700/54 durch P. Servilius Isauricus und M. Valerius Messalla
(s. d. cippi: Mittheil. d. röm. Institutes 1893 S. 319). Reste eines
Tibermessers aus unbekannter Zeit s. o. S. 560 A. 43.
8. Capitel.
Das neue Saeculum.
Vorbemerkung: Vgl. Dressel, Nummi Augusti et Domitiani ad
ludos saeculares pertinentes (mit einer Tafel von schönen Licht-
drucken) in der Ephem. epigr. 8, i8gi, p. 310 ff. Cohen P p. 78 no. 98
no. 461 — 66, bei Dressel a. a. O. 315 No. 16: Caesar Augustus (s.
Kopf bekränzt); ß: viereckige Säule; darauf: Imp. Caes. Aug ; lud j
saec ; daneben links : XV ; rechts : s(acris) f(aciundis) ; am Rande links :
L. Mescinius; rechts: Rufus Illvir. Die Münze des Mescinius Rufus
stammt nicht aus dem Jahre der Saecularspiele, weil auf einer an-
deren seiner Münzen die achte tribun. potestas des Augustus erwähnt
wird: imp. Caesar tr. pot IIX (nicht XII nach einem Druckfehler bei
Mommsen, Ephem. epigr. 8, 225 n. 2), d. h. 738/16 — 7 3 9/1 5- Auf
TX. 8. Das neue Saeculum.
617
unserer Münze sehen wir dieselbe Säule, deren Fragmente (s. S. 1002)
jetzt wieder aufgefunden sind, s. Monumenti Antichi i p. 607. Die
moderne Reconstruction zeigt über dem Ciesims der Säule eine kleinere
quadratische Platte, die bei der Münze des Mescinius Rufus fehlt;
das ist wohl kaum richtig, denn sie erweckt die Vorstellung, als ob
die Säule das Postament für eine Statue gewesen sei; die obere
Platte ist also nicht nur überflüssig, sondern störend. Die Säule selbst
wird in der Inschrift erwähnt, Z, 5g: ad conservandam me-
moriam tantae b[enevolentiae deorum commentarium ludorum] sae-
cularium in colum[n]am aheneam et marmoream inscribi, s[tatuique
ad futuram rei memoriam utramque] eo loco ubi ludi futu[ri s]int.
1) (zu S. 1002.) Graf, H. E., Ad aureae aetatis fabulam svm-
bola. In.-Diss., Leipzig 1884. Leipziger Studien 8, 1884.
2) (zu S. 1004.) Saeculum üliersetzt Zosimus 2, i mit aiäv.
Vanicek, Latein. P",tymoIogie S. i66, leitet saeculum ab von serere =
d. Saat. Mommsen, R. Chronologie 172 — 94, behandelt das saecu-
lum und leitet das Wort ab von saepire; ebenso F. Bücheier bei
Polle, De artis vocabulis quibusdam Lucretianis, Dresden 1866, p. 57.
3) (zu S. 1005.) Plutarch. Sulla 7: TvQor]vG}v ot koyiot ixetaßoXr^v
Exiqov yivovg aTtecpaivovro Kai ^srciKoöiirjßiu anoörjfiaiveiv xo xiqag.
Vgl. Müller-Deecke, Etrusker (1887) 2 S. 311 ff. Niebuhr, R. G. I*
S. 146. Mommsen, A., Die saecula der Etrusker, Rh. Mus. 12, 53g.
d'Arbois de Jubainville, Sur la Chronologie etrusque, Compte rend.
de l'academie d. inscr. et b. lettr. IV 16, 1888, p. 345. Soltau, Rom.
Chronol. S. 386: Saecularrechnungen; S. :^<^S: Tabellen der saecu-
laren Reihen.
4) (zu S. 1005.) Censorin. de die nat. 17, 2: Saeculum est
spatium vitae humanae longissimum partu et morte definitum.
5) (zu S. 1005.) Censorinus 17, 2 s. o. A. 4.
6) (zu S. 1005.) Serv. zu Verg. Aen. 8, 526: Varro de seculis
[s. u.] auditum sonum tubae de caelo dicit.
7) (zu S, 1005.) Das jetzt wieder gefundene Tarentum hat man
lange vergebens gesucht, s. Preller, Regionen 241. Im Saecularorakel
V. 5 (S. 134 bei Diels) heisst es: — — navxa Qe^Eiv iv ntSuo nagcc
OvßQiSog anXixov vdfOQ, omt-ri ßxetvoxaxov. Das bezieht man jetzt ge-
wöhnlich auf die schmälste Stelle des Flusses, s. Ephem. epigr. 8,
253 — 54. Aber es wäre zunächst ein neues Orakel noth wendig, um
diese Stelle ausfindig zu machen. Am schmälsten oder, was hier
dasselbe sagt, am breitesten ist der Tiber bei Rom vielleicht da, wo
er sich theilt und die Tiberinsel umschliesst; desshalb beziehe ich
5 j g IX. 8. Das neue Saeculum.
mit Urlichs u. A. das öreivoxarou vielmehr auf das INIarsfeld ; s. o.
S. 496 A. 7.
8) (zii S. 1005.) Zosim. 2, 4: 7tvQoq)6QOV nidiov.
g) (zu S. 1006.) Gesner, J. M., De annis ludisque saecularibus
veterum 1717. Mommsen, Ludi saeculares Augusti et antiquiores
reip. liberae, Ephem. epigr. 8, 237. — , Rom. Chronologie -'S. 172.
Mon. Anc. ed. M.^ p. 91 — 93; — , ed. Bergk p. 75 — 79. Marquardt-
Wissowa, Rom. St.-Verw. 3, 385.
10) (zu S. 1006.) Censorin. d. die nat. 17, 10: Primos enim
ludos saeculares exactis regibus post Romam conditam annis CCXLV
a Valerio Publicola institutos esse + + ad XVvirorum commentarios, a.
CCLXXXXVIII M. Valerio Spurio Verginio coss *♦ [secundos] anno
post urbem conditam octavo et quadringentisimo, ut vero in commen-
tariis XVvirorum scriptum est anno CCCC et decimo M. Valerio
Corvo II C. Poetelio coss; vgl, d. Anm. v. Jahn.
11) (zu S. 1006.) Valerius Ant. fr. 22 ed. P. (Censorin. d. d. n.
17, 10): Tertii ludi [saec] fuerunt Antiate Livioque auctoribus P.
Claudio Pulchro L, lunio Pullo cons. (505/249).
12) (zu S. 1006.) Valerius Ant. frgm. 55 ed. P. (= Censorin.
d. d. n. 17, 11): De quartorum ludorum [saecul.] triplex opinio est.
Antias enim et Varro et Livius relatos esse prodiderunt L. Marcio
Censorino M\ Manilio consulibus post Romam conditam anno DCV
(605 149).
13) (zu S. 1006.) Cassius Hemina frgm. 39 ed. Peter (== Cen-
sorin. d. d. nat. 17, 11): At Piso Censorius et Cn. Gellius sed et
Cassius Hemina, qui illo tempore vivebat, [quartos ludos saeculares]
post annum factos tertium adfirmant Cn. Cornelio Lentulo L. Mummio
Achaico consulibus, id est anno DCVIII (608/146).
14) (zu S. 1006.) Valerius Ant. frgm. 18 ed. Peter (= Censorin.
d. die nat. 17, 8): Nam ita institutum esse ut centesimo quoque anno
fierent [ludi saeculares], id cum Antias aliique auctores sunt tum Varro
(m. Anm.). Servius zu Verg. Aen. 8, 526 citirt ein eigenes Werk:
Varro de seculis auditum sonum tubae de coelo; es bildete natürlich
nur einen Theil seiner Antiquitates. Auch die Zeitgenossen des Au-
gustus waren durch die kaiserliche Feier noch keineswegs von der
Unrichtigkeit der alten Theorie überzeugt, vgl. Livius 136 (Censorin.
17, 9): eodem anno ludos saeculares Caesar ingenti apparatu fecit,
quos centesimo quoque anno — hie enim terminus (his enim termi-
nari cod.) saeculi — fieri mos est (ut cod.); vgl. Mommsen, Ephem.
epigr. 8, 238 n. 3. Ueber Hirschfeld's Theorie der Saecularrech-
nung s. u. A. 2^,.
IX. 8. Das neue Saeculum.
619
Saecula.
loojährige.
liojährige
Censoriniis
XVviri
I. 245/509 Zosiraus
(300)
(250)
298/456
(291)
11. 408/346, 406 348
(400)
(360)
410/344
(401)
Zosimus
III. 505/249 Valer. An-
(500)
(470)
[518/236]
(511)
tias, Livius, Varro
'605/149 Livius,
„^ Varro, Zosimus
(600) j! (580)
628/126
(628)
608/146 Piso, Gellius,
ii
Cassius Hemina
(700) (690)
V. 737/17
(731) m
Augustus
800 (Claudius)
VI.
841 Do-
900 (Antoni-
VII. 957/204
mitian.
nus Pius)
Septim.
Severus
•
1 00 1 (Philippus
Arabs)
Tacitus hat (arm. 11, 11) bei der Feier des Domitian die ver-
schiedenen Saeculartheorien ausführlich besprochen, allein seine Aus-
einandersetzung ist uns leider mit der Geschichte Domitian's verloren
gegangen.
15) (zu S. 1007.) Histor. roman. fragm. coli. H. Peter p. 254
Augustus no. 5 : Vulcatius aruspex in contione dixit cometen esse qui
significaret exitum noni saeculi et ingressum decimi, sed quod invitis
diis secreta rerum pronuntiaret, statim se moriturum, et nondum finita
oratione in ipsa contione concidit. Hoc etiam Augustus in libro se-
cundo de memoria vitae suae complexus est. Vgl. Müller-Deecke,
Etrusker 2, 311.
16) (zu S. 1007.) Augustin. de civitate dei 22, 28: Marcus
Varro ponit in Hbris quos conscripsit de gente populi Romani, cuius
putavi verba ipsa esse ponenda: „Genethliaci quidam * scripserunt",
inquit, 'esse in renascendis hominibus quam appellant naXi.yyevE6iav
Graeci. Hac scripserunt confici in annis numero quadringentis quadra-
ginta ut idem corpus et eadem anima, quae fuerint coniuncta in
homine aliquando, eadem rursus redeant in coniunctionem (ed. Domb.
()r>Q IX. 8. Das neue Saeculum.
2, 544). Lobeck, Aglaophamas 2, 787: De aetatibus mundi ; p. 791:
De seculorum conversionibus.
17) (zu S. 1008.) Roth, Rh. Mus. N. F. 8, 366 — 7 meint, Asinius
PoUio habe allen Ernstes eine Saecularfeier vorbereitet, welche nur
durch den Widerspruch der Triumvirn verhindert sei; allein wir haben
nicht die geringste Veranlassung, einen derartigen Grössenwahnsinn
beim Asinius PoUio vorauszusetzen.
18) (zu S, 1008.) Vergil. ecl. 4, 4flf. : Ultima Cymaei venit iam
carminis aetas; [ magnus ab integro saeclorum nascitur ordo. j Iam
redit et virgo , redeunt Saturnia regna; | iam nova progenies caelo
demittitur alto etc. (ca. 714/40). Peter, C, Gesch. Roms 3, 105.
Ephem. epigr. 8, 238 n.
19) (zu S. 1008.) Vergil. Aen. 6, 792: Augustus Caesar, Divi
genus, aurea condet | saecula. (Vergil f 19 v. Chr.)
20) (zu S. 1008.) Zosimus 2, 4 bei Diels S. 131^: Ateius Ca-
pito, der erst 758/5 das Consulat erreichte und 775/22 gestorben ist,
muss damals noch jung gewesen sein. S. Mommsen, Ephem. epigr.
8, 239 n. I.
21) (zu S. 1009.) Die Aegypter flehten zu den Göttern, ihnen
das Leben zu erhalten bis zu dem vollkommensten Alter von i 10
jähren. Brugsch, Gesch. Aegyptens 1877 S. 22.
22) (zu S. 1009.) Ueber die Berechnung des Augustus ist kein
Zweifel möglich. Ephem. ep. 8, 228, Acta v. 25: [sjacrificium sae-
culare ludosque qui centesimo et d[ecimo anno recurrunt]. Horat.
carm. saec. 21 f.: certus undenos deciens per annos | orbis ut cantus
referatque ludos. Phlegon Macrob. 4 (S. 91, 16 ed. Keller): rriv Ös
yeveciv ZißvXXa ißtoQU irmv exatov Sekcc iv tc5 iQrj6(ia tc5 TtQog 'Pa-
fiaiovg TtSQt rav auovi(ov Q'e&v a 'Pcofiatoi GsxovXaQia xakovOi. Zosimus
2, 6 (Diels S. 133): ^AkX' oTtör' av [irjKiGrog Ikt] xQ^^^^S ccvd-QcoTtotöt \
fw^g, £tg itmv exarbv öina 'kvxXov oöevmv. Ephem. ep. 8, 280 (v, J.
204 n. Chr.): [Sibylla longissimum ijnquit hunianae vi[tae te]mpu[s
centensijmus et d[ec]imus annus e[st]. Unerhört ist allerdings, dass
der gedankenlose Uebersetzer des Monumentum Ancyranum in einem
Zusatz das Gegentheil behauptet. Monum. Ancyr. gr. 12, 11 — 12 ed.
M.'* p. gi: [rag 'ö'Jf'ag [d]ta Ixarov ir&v yeivoliiiucig 6v[ona^O(jLiva]g
6\_ai]KXdQELg inoTjöa. Ein Kenner der Alterthümer, wie Kaiser Clau-
dius (s. Sueion. Claud. 21), behauptete anticipatos ab Augusto nee
legitimo tempori reservatos.
2^) (zu S. 1009.) Hirschfeld, O., Das Neujahr der tribunicischen
Kaisergewalt, Wiener .Studien 3, 1881, S. 96, hat die bestechende
Vermuthung geäussert und in feiner Weise zu stützen gesucht, dass
IX. 8. Das neue Saeculum. 52 1
Augustus eigentlich schon im Jahre 731/23 das Saeculum habe ab-
schliessen \vollen. Damals legte er das Consulat nieder und fing an
die Jahre der tribunicia potestas zu zählen; namentlich aber, meint
H., scheinen die Saecularspiele, die Domitian, der theoretisch auf
demselben Boden stand wie Augustus, im 1. 841/88 feierte, darauf
hinzuweisen, dass die Spiele des Augustus im J. 731/23 hätten ge-
feiert werden sollen; nur durch den Tod des Marcellus sei Augustus
verhindert, diesen Plan, den er ursprünglich hatte, auszuführen. —
An Anerkennung hat es dieser geistreichen Hypothese nicht gefehlt;
allein IMommsen (Ephem. epigr. 8, 236 n.) hat sich, wie ich meine,
mit Recht dagegen erklärt. Wenn Domitian seine Spiele sechs Jahre
zu früh feierte, so folgt daraus noch nicht, dass Augustus sie zu spät
gefeiert hat. Septimius Severus feierte seine Saecularspiele ganz
richtig 957/204, genau 220 Jahre nach denen des Augustus. Wenn
Augustus wirklich im J, 731/23 die Spiele in demselben Monate zu
feiern wünschte , in dem er sie sechs Jahre später wirklich gefeiert,
so wäre nichts im Wege gewesen; denn am i. Juni 731/23 lebte
Marcellus noch in bester Gesundheit. Seinen Entschluss hatte der
Kaiser 737/17 sogar schon mehrere Monate vorher bekannt gemacht.
Endlich scheinen die capitolinischen Fasten dagegen zu sprechen.
die beim Jahre 518/236 Saecularspiele erwähnen, also stillschweigend
die folgenden 628/126 und 738/16 voraussetzen. Die Redaction dieser
Fasten fällt aber — was Ilirschfeld allerdings bestritten hat — in's
Jahr 724/30 (s. o.). Allein auf dieses Argument darf man nicht allzu
viel Gewicht legen, da wir die Zeit nicht kennen, in der die Saecular-
notizen in den Fasten nachgetragen wurden. Früher nahm man an,
sie seien alle erst zur Zeit Domitian's nachgetragen, allein diese An-
nahme -wird durch Formen der Buchstaben widerlegt (s. Mommsen,
Rom. Forschungen 2, 59 — 60); sie gehören verschiedener Zeit an;
wann aber die Notiz über die Spiele des Augustus eingetragen sei,
lässt sich mit Bestimmtheit nicht sagen, — Auch der Tag spricht
gegen einen directen Zusammenhang des tribunicischen Neujahrs und
der Saeculartheorie. Nach Hirschfeld's Annahme hätte Beides am
26. Juni begonnen. Die neu entdeckten Saecularprotokolle zeigen
aber, dass die Saecularfeier am i. Juni ihren Anfang nahm.
24) (zu S. loio.) Vergil. Aen. 6, 792 f. s. o. A. 19.
25) (zu S. lOio.) Hirschfeld, Wiener Stud. 3, 104, hat Ver-
muthungen über die Gründe geäussert, die den Kaiser damals zur
Feier des Festes bewogen haben können. Das J. 737/17 mag Au-
gustus gewählt haben mit Rücksicht auf die lojährige Dauer seiner
Regierung und auf die in diesem Jahre erfolgte Geburt des Lucius
Caesar, der die Adoption beider Enkel folgte, durch welche die
52 2 I-^' ^- ^^^ neue Saeculum.
Thronfolge nach menschlicher Berechnung wiederum gesichert zu
sein schien.
26) (zu S. 10 10.) lulius Obsequens c. 131 {737/17): Fax coe-
lestis a meridiano ad septentrionem extenta luci diurnae similem in
nocte fecit. Er setzte also den Kometen in das richtige Jahr.
27) (zu S. loio.) Revue beige de numism. 43, 1887, p. 388 —
402: Sammlung v. Stellen über d. Sidus lulium. Cass. Dio 54, ig:
kc((i7tag TE rig a,no ^e6i](ißQlag inl rrjv aQKzov Sia 7ic(6t}g T'^g vvKibg
r,v£x&rj. Cass. Dio nennt ihn allerdings erst 738/16 bei der Zusammen-
stellung der portenta, er rechnet ihn aber zu den nQoyEv6(ieva. Pingre,
Cometographie i p. 280: Un flambeau Celeste, etendu du midi au
septentrion, produisit durant la nuit une lumiere egale ä celle du
jour, C. Furnius et C. Syllanus etant consuls [737/17] (lul. Obseq.).
Dion (s. o.) parle aussi de ce flambeau et dit qu'il dura toute la nuit,
mais il le rapporte ä l'ann^e suivante: si ce flambeau ne parut
qu'une nuit, ce n'etait point une comete. (Ausserdem erwähnt er
Kometen vorher a. 731/2;^, nachher a. 740/14.) Wislicenus, Astronom.
Chronologie S. 154: Ueber die Behandlung von chronolog. Planeten-
oder Kometenangaben.
Der Saecularkomet.
28) (zu S. 10 10.) Kleinere chronologische Fragen, dass z. B.
einige der Münzen mit dem Stern in dem ersten und zweiten Jahre
nach den Saecularspielen geprägt sind, kommen für uns nicht in
Betracht; die Hauptsache bleibt der Komet und die Verbindung des
Kometen mit den Saecularspielen.
Dass der Komet auf den Münzen der Triumviralzeit erscheint,
ist leicht erklärlich (s. o. S. 24 A. 26) und wird von Niemand be-
zweifelt. Dass er aber auch auf Münzen der Kaiserzeit erscheint,
steht ebenso fest, wenn es auch bis jetzt noch nicht genügend erklärt
ist. Die ältere Litteratur zu diesen kaiserlichen Kometenmünzen gibt
Boutkowski, Dictionnaire numism., Leipzig 1877, p. 366: Medaille
astronomique ; seine Erklärungen können wir auf sich beruhen lassen.
Diese Kaisermünzen nennen den Namen des Augustus, seine tribu-
nicische Gewalt und die Saecularspiele; sie können also mit den
Triumviralmünzen nicht verwechselt werden. Manche dieser Münzen
lassen sich nicht genauer bestimmen, s. Revue beige de numismat.
1887, pl. XIV, no. 7 — g: Caesar Augustus (s. Kopf), 1^ Divus lul.
(Komet); sie stammen also aus der Zeit nach 727/27. Wichtiger
sind für uns die Münzen aus der Zeit der Saecularspiele oder bald
nachher, auf denen die Münzherren genannt sind: L. Mescinius
IX. 8. Das neue Saeculuin. 52 ^
Rufus, M. Sanquinius und P. Licinius Stolo ; s. Kabelon 2, 1,38, Le-
normant, Fr., La monnaic dans l'antiquite 3 p. 17g. Eckhel, D. n.
6 p. 102. M. Sanquinius und P. Licinius Stolo waren jMünzherrcn
i"i J- 737/17 (Saecularspiele), aber ebenso 738/16; in diese Zeit gehört
auch L. Mescinius Rufus, auf dessen Münzen (Ephem. epigr. 8, 311)
die VIII trib. pot. des Aug. erwähnt wird. Lenormant u. de Schodt
setzen den M. Sanquinius u. P. Licinius Stolo in's J. 739/15. Mit
Recht hat Moramsen (Ephem. ep. 8, 226 n. 2) betont, dass die
Münzen des Mescinius nicht die siebente, sondern nur die achte tribu-
nicia potestas erwähnen, also in der Zeit 738/16—739/15 geschlagen
sein müssen. „Auf keinen Fall — — kann Mescinius 737/17 fungirt
haben, wie noch Cavedoni (rip. p. 237) annimmt, sondern nur 738/16
oder 739 15; dass er auf seinen Münzen, und zwar gerade auf solchen,
die die trib. pot. IIX nennen, die im |. 737/17 gefeierten Saecular-
spiele darstellt, lässt sich damit sehr wohl vereinigen": Mommsen,
Rom. Münzwes. 742 — 43 A. Babelon 2, 221 no. 3. 4. Es steht
also fest, dass in den beiden ersten Jahren nach den Saecularspielen
plötzlich wieder der Komet auf den römischen Münzen erscheint.
Von entscheidender WicTitigkeit sind aber die INIünzen des
M. Sanquinius (Mommsen, Rom. Münzwes. S. 744); über seinen
Vater s. Borghesi, Oeuvr. i p. 243. C. I. L. I 640 (prope Romam):
Q • Sanquinius | Q • f • Stel • q • tr ■ pl • pr | pro • cos. Für unsere
Frage ist eine Münze desshalb besonders wichtig, weil dieselbe auf
der einen Seite die Saecularspiele, auf der anderen den Kometen
des Divus lulius erwähnt. Babelon 2 p. 83 no. 255, vgl. 256 — 57.
261 — 64 <(m. 3 Abbild, d. Kometen)»: Kopf des Divus lulius, darüber
ein Stern; M. Sanquinius Illvir; ß: August. Divi f. ludos saec. (ein
Herold mit Helm und Rundschild hält in der Rechten den Caduceus) ;
vgl. Revue beige d. numism. 1887, pl. XIV, 5 — 6, über die Zeit
P- 373; Mommsen, Ephem. epigr. 8, 246 n. i, tab. i n. 11. Vgl.
Babelon 2 p. 84: Ces pieces ont ete frapp6es en 737 (17 av. J.-C.)
comme celles de Sanquinius sur lesquelles figure aussi la comete.
Auf einer zweiten Münze des Sanquinius (Babelon 2, 417 no. 2)
sehen wir noch einmal den Kometen des Divus lulius (ohne Hin-
weisung auf die Saecularspiele). Beide Münzen bestätigen also die
oben angeführten Angaben über die Erscheinung des Kometen,
den man in Rom abermals mit dem Divus lulius in Verbindung
brachte; ob die Protokolle ihn erwähnten, lässt sich nicht sagen.
Vgl. Gesner, J. M. , De opinatis saecularium ludorum notis in
numis roraanarum gentium, Göttingen 1745. Dressel, H., Nummi Au-
gusti et Domitiani ad ludos saecul. pertinentes, Ephem. epigr. 8,
1892, 310—15 <tab. i.>.
624
IX. 8. Das neue Saeculum.
.29) (zu S. 10 10.) Jörs, in der Festschr. Th. IMommsen z. 50J.
Doctorjubilaeum 1893 überreicht S. ^;^ A. 2, meint allerdings, die
Saecularspiele seien schon im J, 735 19 in Aussicht genommen (Verg.
x\en. 6, 792; Mommsen, Eph. ep, 8 p, 226, i). Wenn diese
Ansicht von JMommsen und Jörs richtig wäre, so fiele damit der Zu-
sammenhang des Kometen und der vSaecularspiele ; allein der Aus-
druck Vergil's: Augustus Caesar, Divi genus, aurea condet saecula ist
viel zu allgemein und wiederholt nur den Gedanken und die Hoff-
nung, die Vergil und Andere schon seit Jahrzehnten wiederholt aus-
gesprochen hatten. Jener Vers stammt wahrscheinlich nicht aus dem
Todesjahre Vergil's 735/19, sondern kann viel früher geschrieben sein
und beweist nur, dass diese Auffassung in den Kreisen, die dem
Augustus nahe standen, immer noch lebte; sie zeigt nur, dass man
den Gedanken damals wach zu halten bemüht war, aber nicht, dass
Augustus damals schon mit directen Vorbereitungen zur Saecular-
feier beschäftigt war.
30) (zu S. loio.) Im vorhergehenden Jahre hatten die Orakel-
bewahrer angefangen, eigenhändig ihre sibyllinischen Sprüche abzu-
schreiben. Cass. Dio 54, 17 (736/18): TCi inr] xa. I^cßvXXeta i^irt^Xa
V7tb tov XQ^^'^'" yeyovöra rovg leQEccg avxoiUQia inyQcctpaad'ai SKeksvaev,
i'va firjSelg srsQog avra avali'^rjxai.
31) (zu S. loii.) Mon. Anc. ed. M.^ P- 91: [pr]o conlegio
XVvirorum magis[ter] con[l]e[gi]i colleg[a] INI. Agrippa [§] lud[os
s]aecl[are]s C. Furnio C. [s]ilano cos. [feci]. Cass. Dio 54, 18
(737/17): xc( x£ GaLKOvXccQia ra nefiTCxa iTiexeXeee. Sueton. Aug. 31:
Nonnulla etiam ex antiquis caerimoniis paulatim abolita restituit ut
— — ludos saeculares et compitalicios. Censorin. de die nat. 1 7,
1 1 : Quintos ludos C. Furnio C. lunio Silano coss. anno DCCXXXVII
Caesar Augustus et Agrippa fecerunt. Der offizielle Name ist ludi
Latini saeculares: Acta 83 u. 85 (also nicht Romani), wahrscheinlich
im Gegensatz zu den saecula der Etrusker. Die Leiter des Colle-
giums der XVviri s. Fasti Capitolini C. I. L. P' p. 29: ludi saeculares
quinct. | imp • Caesare divi f • Augusto | C ■ Sentio C • f • C ■ n • Sa-
turnino | M • Claudio M • f • INI • n • Marcello | M • Fufio INI • f • Strigone |
D ■ Laelio D • f ■ D • n • Balbo || mag • XVvir. Ueber die nachweis-
baren 2 1 INIitglieder s. die Zusammenstellung bei IMommsen, Ephem.
ep. 8, 240 — I.
^2) (zu S. 101 1.) Saecular-Orakel s. Diels, Sibyllin. Blätter, Berlin
i8go, S. 133 — 35. V. Gutschmid, Kleine Schriften 4 S. 222: Die
sibyllinischen Bücher. Text der Urkunden zum augusteischen Sae-
cularfeste bei Zosimus und Phlegon s. Diels, Sibyllin. Blätter S. 125;
schliesst mit den Versen :
IX. 8. Das neue Saeculuni. ^o^;
'/ML 60t Ttäöa '/^d-biv IraXrj xal nuGu Aaxivav
alsv vno aKr'jTtT^oiaiv inav/iviov ^vyov i'^ft
vgl. S. 14; von Bergk in s. Ausgabe des Mon. Ancyr. p. 76 auf tlas
J. 88 V. Chr. bezogen, richtiger auf das Fest 17 v. Chr.
3i) (zu S. lOii.) Vgl. Dressel, Ephem. epigr. 8, 312: Quod
vero imperator in sacrificio primae noctis et primi diei Graeca veste
utitur, toga reliquis diebus, id quomodo explicandum sit nescio.
34) (zu S. loii.) C. I. L. VI 877: existuraavimus, ut omnes
iibe[ri . . fijliei coniugesque . . . Zosim. 2, 5: Öovloi rovrm> ov ^eti-
yovGiVy aWa iXsvd^eQoi, fiovot.
35) (zu S. loii.) Vgl. d. S. C. de ludis saecularibus C. I. L.
VI 877, u. Eph. ep. 8 p. 280 v. J. 204 n. Chr.: [soUemJnia in
annum decernatis sumptusque communi e[xpensa fjieri iubeatis.
36) (zu S. 1012.) Die Betheiligung der Consuln müssen wir uns
aus den Acten des Septimius Severus ergänzen; Ephem. epigr. 8
p. 278: in comitio in curia lulia XVv[iri] s. f. an[te] suggestum a[m]-
plissim[orum consulum constijterunt.
37) (zu S. 1012.) Stengel, P., Zum Saecularcrakel, Hermes 27
p. 466: Uebereinstimmung des Orakels bei Zosimus (s. Diels, Sibyllin.
Blätter S. 134) mit den Acten.
38) (zu S. 1012.) Acta v. 13, 14: [dilijgenter memineritis liti-
bu[s per eos dies non esse praestandam] audientiam.
39) (zu S. 1012.) Ephem. epigr. 8 p. 229 v. 54: quod tali
spectaculo [nemo iterum intererit , permittendum videri lujdorum
eo[ru]m [diebujs qui nondum sunt maritati sin[e fraude sua ut adsint,
q. d. e. r. f. p., d. e. r. i. c. , ut quoniam ludi iei] religio[nis] causa
sun[t in]stituti, neque ultra quam serael ulli mor[talium eos spectare
licet, . . . ludos] quos [m]ag. XVvir. s. f. [ed]ent s. f. s. spectare
liceat ieis qui lege de marita[ndis ordinibus tenentur].
40) (zu S. 1012.) Das Edict der XVviri, wodurch die Familien-
trauer suspendirt wurde, ist wunderbarer Weise in das Festprotokoll
eingeschoben, hinter den Bericht über die erste Nacht- und Tages-
feier ; es scheint also wirklich erst nachträglich erlassen zu sein.
41) (zu S. IOI2.) Zosim. 2, 5: 01 Ki]QVK£g eig rr}v ioQxrjv Gvviivai
Tcdvxag SKeXEvov im d-iav, rjv ovts 71q6t£qov elöov oi'tf fisxa xctvxcc
'd'eaöovrca. Sueton. Claud. 2 1 : vox praeconis — — invitantis more
solemni ad ludos, quos nee spectasset quisquam nee spectaturus esset.
42) (zu S. 1012.) Die Reste der Marmorsäule (Skizze s. o. I
S. 1002: Monumenti Antichi 1, 1891, 607) wurden verbaut in mittel-
alterliches Gemäuer 1890 am 20. Sept., dem Festtage des modernen
Rom, am linken Tiberufer zwischen Ponte S. Angelo und der Kirche
520 I-^- 8* Das neue Saeculum.
S. Giovanni dei Fiorentini (s. Mon. Antichi i tav. I) beim Bau des Tiber-
quais gefunden. Barnabei, I commentarii dei ludi secolari Augustei
e Severiani, Monum. Antichi i, 1891, 601. I commentari dei ludi
seculari Augustei e Severiani, Nuova Antologia III. s., v. 35 (16. Oct.)
1891 p. 775. Mommsen, Monumenti Antichi i, 1891, p. 617;
— , Ephem. epigr. 8, 1892, p. 225; — , Die Nation 1891 d. 12. Dez.
S. 161. Lanciani, R., The Atlantic Monthly 69, Febr. 1892, p. 145;
— , Pagant and Christ. Rome p. 73: ludi saecular. Pascal, C, Osser-
vazioni sui commentari dei ludi secolari Augustei, s. Bull, della comm.
arch. comunale di Roma 1893 p. 195. Vahlen, S.-B. der Berl. Akad.
1892, 1005. Boissier, G., Les jeux seculaires d'Auguste, Revue
d. deux mondes 1892, 2 p. 75 f. Classical Review 5, 1891, p. 340.
Wissowa, G., Die Saecularfeier des Augustus. Rede zur Feier des
Geburtstags des Kaisers, INIarburg 1894 {2;^ S. 8"). Christ, J. v.,
Horatiana IV: Das Carmen saeculare und die neu aufgefundenen
Saecularacten, S.-B. d. Münch. Akad. 1893 S. 136 — 52. Friedrich, G.,
Q. Horatius Flaccus S. 92: Carmen saeculare, vgl. Revue de philol.
18, 1894, p. 113 — 18. 126 — 38. Diese Säule ist auf antiken Münzen
abgebildet (s. d. Anf. d. Cap.). Cohen i^ p. 128 no. 461 = Babelon
2 p. 86 no. 272. Ephem. epigr. 8 tab. I no. 14 — 17, cf. p. 315;
vgl. Cohen 1^ p. 79 n. 112, p. 89 n. 188. Die neu aufgefundene
Urkunde hat den Bericht des Zosimus in fast allen Stücken be-
stätigt. Früher waren nur zwei Fragmente der Saecularacten bekannt:
C. I. L. VI 877 (Eph. epigr. 8 p. 245), die schon im 16. Jahr-
hundert in Rom gefunden und von F. Orsini herausgegeben wurden.
43) (zu S. 1013.) Zosimus 2, 6 (v. 25); Diels a. a, O. 135:
anaßt Ss Xvfiara öovvca \ avÖQccßiv ijSe yvvat^i, (läkiGra 6e Q'iqlvxiQipiv.
Zos. 2, 5; Diels a. a. O. 131: '/.ara 8s rrjv coQav rov d-SQOvg, ttqo
TjfiSQÜv okiycov rov rrjv ^•ecoQLav ayß-ijvai, iv ra KaTtircolico v.a\ Iv tc5
v£w Tc5 v.axa t6 TlaXäriov oi öeKaitlvts avögeg im ßriy-arog y.ad-rj^evoi
T(j3 öiqfia) dtavifiovöi xa y.ad'dQöia' xavxa de Igxlv daöeg y.al d^eiov y.al
a6(paXxov. Vgl. Claudian. in consulatum VI Honorii v. 3 24 ff.: Lu-
stralem sie rite facem, cui lumen odorum | Sulphure caeruleo nigroque
bitumine fumat, j Circum membra rotat doctus purganda sacerdos. Rore
pio spargens et diva fugantibus herbis | Numina purificumque lovem
Triviamque precatus. Acta 68: suffitique ad ludos venire[nt]. Auf einer
Münze des Augustus (Ephem. epigr. 8 p. 311, tab. I i) sieht man den
Kaiser auf dem Tribunal thronend; daneben ein Korb (mit Räucher-
werk). Vor dem Kaiser stehen zwei Männer, welche aus seiner Hand
Räucherwerk empfangen. Rund herum der Name des Münzherrn
L. Mescinius. Auf dem Tribunal: Lud. s(aecularibus). Im Abschnitt:
Aug(ustus) suf(fimenta) p(opulo dedit).
\
i
(
IX. 8. Das neue Saeculi
627
44) (zu S. 1013.) Uass der Kaiser als Priester Getreide in
Empfang nimmt, ist ein alterthümlicher Brauch, der, so fremdartig er
uns auch vorkommt, nicht bezweifelt werden kann, vgl. Ephem. cpigr.
8 P- 251- 311. tab. I 2. 3; namentlich die mittlere Münze Domitian's
ist deutlich: der Kaiser sitzt auf dem Tribunal, neben ihm stehen
drei Körbe ; zwei Bürger in der Toga halten in der Rechten eine
flache Schale, aus der sie Korn in eine Schale füllen, die der Kaiser
ihnen entgegenhält; auf dem Tribunal liest man: Frug(es) ac(cepit).
Auch Zosimus und das Orakel lassen keinen Zweifel über den
Sinn der Handlung. Zosim. 2, 5 (Diels S. 132): avveXd-övxog 6s xov
dij^ov Ttavrbg l'v xe xotg ^tjd-eLOiv (Capitol u. Palatin) xonoig Kai Iv xd
UQbJ xr^g AQxi^LÖog, 6 iv xw ^Aovivxlvu) Aoqpo) yM^Ldqvxui, cixov y.cä
KQL^'Tiv EKaöxog (fi^EL Kai Kvafiov. — — — KO^L^ovxai ÖS Ol xavxa
(die heiligen Handlungen) noiovvxsg ^la&bv xag ccnaQ^ag xäv Ka^7iä)}>,
Gtxov Kai KQt&fjg Kai KvccfKOv. avxai yccQ, log sl'Qi^xai fioi, Kai xci Örj^oi
navxl diavi^ovxai.
Ticcvxeg 6 i'^ ol'koio g)SQe6&cov, 066a KOfii^eiv
k'ßxi &e{iig 'd-v}]xoiGi,v a.7tao-/^o^£i>oig ßiöxoio ,
öai^oGL i.i£L}u-j(^iOL(Siv iXccG^iaxa Kai fiaKäQeGatv
ovQavtöaig. xa dh navxa xs&rjGavoiG^iua kbiG&u),
ocpQa xelij d'viiiXi]GL ....
. . . (&rjXvxEQrjGi,y Kai ccvSqaGiv iÖQiöfOGiv
Evd'EV TtOQGVVTjg (i£[ivr]fiEvog.
Fruges acceptae s. Revue archeol. 1868, N. S. 18 p. 103 — 5.
Valerius Max. 2 , 4 , 2 : Senatus consulto cautum est ne quis in
urbe propiusve passus mille subsellia posuisse sedensve ludos spectare
vellet, ut scilicet remissioni animorura standi virilitas propria Romanae
gentis iuncta esset.
45) (zu S. 1013.) Zosimus 2, 6 (Diels S. I35if.) v. 2^: ai öe
ydfiov ^EvyXaig Ssö^rj^EvaL i'j^axi KELva yvvi, "ÜQrjg nagä ßcoabv aoiSi^ov
EÖQLOUiGaL I daCfxova XiGGEG&coGav. Ephem. epigr. 8 p. 227: Brief d.
Augustus 20: [ad carmen canjendum chorosque habendos frequentes
ut adsint.
46) (zu S. 1013.) Ephem. epigr. 8, 227 v. 20: pueros virginesque
patrimos matrim[osque]. Zosim. 2, 5 (Diels S. 133): rj^EQa ös xqixi]
iv xä Kaxcc xb TlaXccxiov ^ArtöXXcovog iEQ(a x^lg ivvEa TtaiÖEg ETticpavEig
(lExa TCaQd'Evcov xoGovxcüv , Ol Ttdvxsg d[iq)i&aXEig , oueq iGxlv d^cpoxEQOvg
xovg yovEig E'^ovxEg itEQiovxag, vfivovg adovGi xT] xe 'EXXiqvaiv Kai 'Pco-
fiai(ov cptovfj Kai naiuvag, öi (ov ai vnb 'Piofialovg Gbj^ouxai TtöXEig.
Zosim. 2, 6 (Diels S. 134) v. 1 8 ff . :
528 IX- ^- ^^^ neue Saeculum.
'/ML asLÖo^evoi re Aaxtvoi
nuiuvsg kovqoiGi aoQyöL re vi]ov ey^ouv
a&avccTav. X'^Q^^? ^^ xo^ort %OQuv avxtiL lypuv
'/.(xl %iOQlg TCcciöcov aQGrjV Gxäjyo, alXa yovricov
Tcdvveg ^(oovrcov, oig aiKpL&ccXrjg eri (pvxXi].
Livius 27, 37 erzählt Aehnliches zum Jahre 547207: decre-
vere item pontifices ut virgines ter novenae per urbem euntes Car-
men canerent. id cum in lovis Statoris aede discerent condi-
tum ab Livio poeta carmen — — tum Septem et viginti virgines
longam indutae vestem Carmen in lunonem reginam canentes ibant
— — virginum ordinem sequebantur decemviri coronati laurea prae-
textatique — — in foro pompa constitit, et per manus reste data vir-
gines sonum vocis pulsu pedum modulantes incesserunt. Vgl. Diels,
Sibyllin. Blätter S. 45, Livius 31, 12: decemviri ex libris res divinas
easdem, quae proxime secundum id prodigium factae essent, impera-
runt. Carmen praeterea ab ter novenis virginibus cani per urbem
iusserunt donumque lunoni reginae ferri — — Carmen sicut patrum
memoria Livius, ita tum condidit P. Licinius Tegula.
47) (zu S. 1014.) Acta V. 74: eos separatim a cetera [turba
— — ] ad aedem Opis in Capitolio positum erit.
48) (zu S. 1014.) Zosimus 2, 5 (Diels S. 132): t?} 8s TtQaxrj xdJv
Q'ecoQi&v vvKxi öevregag a>Qag 6 avxoKQaxcoQ inl xriv ox&tjv tov Ttoxaiiov
XQLcbv TtaQaöy.evaa&ivxcov ß(OfiG)v XQetg ccqvag ^vei fiExa xcöv SeKanevxs
avÖQäv, Kai xovg ßofiovg xad'aifid^ag oXoxavxst xd d'vixaxa. naxccGKiva-
o&elörjg öe 6%r]vrig öinriv &eccxQov cp&xa dvaTixerai nal tvvqcc, Kai vfivog
adexat vsaaxi 7tS7toi.t]iisvog &Sb)QLaL xe IsQonqiitHg dyovxai.
4g) (zu S. 1014.) Moerae, vgl. Acta v. 92; Eph. ep. 8, 258.
Zosim. 2,5: MotQaig ayovßiv Ttarw^idag ■ — • — JVLoiqaig Kol Eiksi-
d'viaig Kai Jiq^rjXQL. Zosimus i, 6 (Diels vS. 134): k'vd-a 6v Qst^iv \ UQa
Ttavxayovotg MoiQaig i'cQvag xe y.al alyag \ Kvaveag. Nach Mommsen s
Ergänzungen sind in den Gelübden auch die Legionen des römischen
Heeres genannt; das ist möglich, lässt sich aber nicht mit Sicher-
heit aus den Gelübden des Septimius Severus schliessen. Bei einem
solchen Soldatenkaiser musste das Heer erwähnt sein ; ob aber Au-
gustus diese Neuerung schon eingeführt hat^ bleibt fraglich.
50) (zu S. 1014.) Hithyia, Acta v. 117; Zosim. 2, 6 (Diels
S. 134)- f'^ri xatg ö KiXeud'vLag dQSGaG&ai. \ naidoxoKovg ^veeGGiv, 07ty
&eixig.
51) (zu S. 1014.) Terra mater. Acta v. 136; Zosim. 2, 6 (Diels
S. 134): avd-i 6e FaLi] Ttlrj&Ofxevi} yoCqoig vg loevoiro (leXaiva. Ephem.
epigr. 8 t. I no. 9 sieht man auf einer Saecularmünze das Opfer
eines Schweins angesichts der Terra mater mit Füllhorn.
IX. 8. Das neue Saeculum.
629
52) (zu S. 1015.) Sueton. Aug. 31: Sat-cularibus ludis iuvenes
utriusque sexus prohibuit ullum nocturnum spectaculum frequentare,
nisi cum aliquo maiore natu propinquorum. Die Kinder sind die
Vertreter des kommenden Zeitalters, desslialb legte man auf ihre Be-
theiligung besonderen Werth. Auch beim Empfang von Räucherwerk
und bei der Beräucherung werden die Kinder erwähnt (Acta v. 65 — 69,
Ephcm. ep. 8, 229), desshalb sieht man auf einer Münze Domitian's
(Ephem. ep. 8 t, i no. 2), bei der Vertheilung des Weihrauchs sowohl
einen Mann wie einen Knaben in der Toga.
53) (zu S. 1015.) Acta V. 103: K. lun. in Capitolio bovem m[a]rem
Lovi optimo maximo etc. Ephem. epigr. 8, 286 (Septim. Severus beim
Opfer für den luppiter): 79. ]ro pilum de fron[te] hos[tiae] secavit.
81. ]ibus per publicos collegi suscepit ternaque aram adsparsit.
Zosimus 2, 6 (Diels S. T34):
TCuvkavKOL ravQOi öh /dcug naQu ßaifibv ayiß&oiv
7jfiart fifjd ijcl vvxrC' &6ot6i yccQ ovQaviS'nGiv
'tjfiSQiog niXsTai d'oiiov r^önog, wg öt '/.al avxüg
iQeveiv.
Zosim. 2, 5 (Diels S. 132 — ^;^): xl'j ös (xeru ravTijv i]^iQce slg t6
KdTtixcäXiov avaßdvTsg, Kavvav&a rag i'svo^iGiiivag &völag nQOßayayöv-
Tsg, ivrev&ev x£ inl x6 aareöKEvaG^svoi' &eaTQOV iX&ovxeg, xug ^scooiag
iTllXEkoVÖLV AitökXavL Kul AQxi^idi.
54) (zu S. 1015.) Plinius n. h. 7, 159: Stephanio tanzte bei den
Saecularspielen des Augustus und des Claudius.
55) (zu S. 1015.) Vgl. Ephem. epigr. 8, 268: Ludi scaenici et
circenses et venatio.
56) (zu S. 1015.) Inno Regina s. Acta iigff.: v. 126 nuptae
genibus nixae ; v. 31 Quiritium nuptae geni[bus]. Zosim. 2, 6 (Diels
S. 135) s. o. S. 627 A. 45. Auf der Münztafel (Eph. epigr. 8 t. i
no. 8) sieht man die Vorderseite eines Tempels mit vier korinthischen
Säulen (Tempel der luno). Links steht der Kaiser Domitian mit er-
hobener Rechten, die Linke hält eine Rolle. Rechts neben den
Stufen des Tempels knieen drei Matronen mit Schleiern auf dem
Haupt und mit erhobenen Händen.
57) (zu S. 1015.) Acta V. 139 ff., Zosim. 2, 6 (Diels S. 134):
v,cä 0oißog ^AnoXlbn'
u6xe y.ai ^HiXiog KixXi'jöKexai, ißa ösSiyjd'a
'O'-ufißra ylt]xot'öi]c '/.al dstdofievoi xe Aaxlvoi
Ttaiäveg zovqolGi xoQqßl xe v)]6v EypiEv
äQ'Civa.x(üv' %(iiQig 6e koqui xoqov ainca l'/^ouv
'/.cd '/pQLg Tiaidcov aQGt]v öxdyvg.
Gardt hausen, Augustus und seine Zeit. II. 2. 4^
530 -f^' ^' -Das neue Saeculiim.
58) (zu S. 1015.) Acta V. 147 ff. : Sacrificioque perfecto pueri [XJXVII
quibus denuntiatum erat patrimi et matrimi et puellae totidem Carmen
cecinerunt; eo[de]mque modo in Capitolio. Carmen composuit Q. Ho-
r[at]ius Flaccus. Auf der Münztafel, Ephem. epigr. 8 t. i no. 8:
drei Figuren in der Toga (Dressel meint zwei Knaben und ein Mäd-
chen in der Mitte), in der erhobenen Rechten Zweige haltend; hinter
ihnen zwei Männer in der Toga mit Rollen in der Hand.
59) (zu S. 10 16.) Mommsen's Annahme, der Saecularhymnus sei
ein Processionslied (vgl. Livius 27, 37 u. 31, 12) gewesen, hat viel An-
sprechendes, wie man trotz der Gegenbemerkungen einräumen muss,
Vahlen, J., Ueber das Saeculargedicht des Horatius, S.-B. der ßerl.
Akad. 1892, 1005. Gruppe, Jahresber. f. Alterthumsw. 1894, III, 81,
S. 112 — 115. Christ, J. V., Das Carmen saeculare und die neu auf-
gefundenen Saecularacten, S.-B. d. Münchener Akad. 1893 S. 136 — 152.
Friedrich, Q. Horat. Flaccus S. 96.
Nach dem Protokoll (Acta v. 148) eo[de]mque modo in Capitolio
wäre allerdings das ganze Lied zweimal gesungen. Allein die drei-
malige Anrufung ApoU's und Diana's wäre doch auf dem Capitol
schlecht am Platze gewesen. Man könnte gegen Mommsen allerdings
einwenden, die mittleren Verse des Hymnus seien zu kurz für den
Weg vom Palatin zum Capitol und wieder zurück; allein vielleicht
sind Wiederholungen einzelner Theile durch den musikalischen Vor-
trag bedingt, und andererseits können wir uns die Pausen während
des Marsches der Procession durch Instrumentalmusik der aenatores
(v. 88) ausgefüllt denken. Mommsen's Vermuthung gewinnt an Wahr-
scheinlichkeit, wenn wir die oben erwähnte Münze Domitian's berück-
sichtigen (Ephem. ep. 8 t. i no, 10): drei weibliche (?) Gestalten,
in der erhobenen Rechten Zweige haltend , in Procession vorwärts
schreitend; hinter ihnen zwei Leiter des Festes. — Namen wie C. I. L.
XIV 2717: C. lulius C. f. Saecularis; XII 6037'*: Q. lulius Saecularis
und lulia Saecularis, mögen aus dieser Zeit stammen.
60) (zu S. 1Ö16.) ,,Die beiden Götterreihen, nach welchen diese
Feier geordnet ist, — — müssten für denjenigen Dichter, welcher es
versteht, der 'Gelegenheit ein Gedicht zu machen', die rechten
Schwingen sein, um Sinn und Folge, sei es aus ihnen zu entwickeln,
sei es in sie hineinzulegen, und den auf dem Boden der Erde zwi-
schen dem Himmelsgewölbe und dem Schoosse der Tiefe wandelnden
Menschen die Herrlichkeit wie die Bedingtheit ihres Looses in zwie-
facher Bildermacht vorzuführen. Das hat Horaz nicht gethan." Mommsen,
D. Nation 1891 S. 162,
X. I. Livia.
Livia.
631
Vorbemerkung: Cohen, Monn. i p. 172: »iög üsßaßrog (s.
Kopf m. Strahlenkrone), R »su Z£ßcc6xi] (ihr Kopf), darunter: BT-
Z{avr[vo3i').
i) (zu S. 1019.) Weichert, A., Imp, Caesaris Augusti Script, re-
hquiae p. 236 ff.: De Caesaris Aug. amoribus et raatrimoniis.
2) (zu S. 1019.) Pkitarch. Anton. 20: 'Eni ö' ovv raig öialkayaig
ravr aig ol Grtjanürai TteQiördvTsg ')]^(ovv Kccl yd^a xivl xr^v (piXiav Gvvu'\\)ui
Kaiöa^a Xaßovxa t>ji' <I>ovXßlag xfig^Avxoviov ywaiKog ^■vyaxifju KXiaöiav.
'O^okoyrj&ivxog ds %al xovxov — — — cf. Cass. Dio 46, 56.
3) (zu S. loig.) Sueton. Aug. 62: Mox Scriboniam in matri-
monium accepit, nuptam ante duobus consularibus, ex altero etiam
matrem. lieber ihren Stammbaum s. Ephem. epigr. i, 146 (s. Anm.)
und Moll, Genealogie S. i6 No. 18. Ihre Züge glaubt Babelon 2
p. 53 no. 17 bei einer Victoria wiederzuerkennen auf den Münzen
des Caesar. — C. I. L. VI 26033: Libertorum et | familiae ] Scribo-
niae • Caesar | et Corneli Marcell | f • eins • | in fr • etc. Dessau, I. L.
126. Ihr erster Mann war Cornelius Lentulus (cos. 698/56), Borghesi,
Oeuvr. 5 (3), 140. Die Schwiegermutter des Augustus wird erwähnt:
Bull, comunale d. R. 1893 p. 72; Not. d. scavi 1890, 32^; Mitth.
d. Rom, Inst. 6, 1891, S. 137; 8, 1893, S. 325: Sentia Li[bonis]
mater Scr[iboniae] | Caes[aris].
4) (zu S. 1019.) Sueton. Aug. 62: Cum [Scribonia] quoque di-
vortium fecit, pertaesus ut scribit morum perversitatem eius, ac statim
Liviam Drusillam matrimonio Ti. Neronis — — abduxit.
5) (zu S. 1019.) Lotz, Steph., Dissertatio de Livia Augusta,
Altorf 17 15. Vgl. Weichert, A., Imp. Caesaris Aug. scr. reliquiae,
Grimma 1846, p. 239. Henri Blaze de Bury, Les femmes et la so-
ci6te au temps d'Auguste, Paris 1875, 142: Livia. Beule, Auguste
p. 109: Livie (et les jeunes Cesars). Aschbach, Jos., Livia (Denkschr.
d. Wien. Akad. 13, 1864). Cass. Dio 48, 44: ijv dh ■d-vyarrjQ (lev
Aioviov AqovGov , og ev xe xotg inTE^eLöiv iv tc5 AeuxcoftaTt iysyoi'Si
Kai savxbv ^lexa xr]v iv r/j Mansdovia rjxrav aaxexQrjöccxo, yvvrj de xov
NsQcovog, fied-'' ov övvöisgjvyev, vgl. Nipperdey zu Tacitus ann. 5, i ; 6,
51. Tacitus ann. 5, i: Rubellio et Fufio consulibus (2g n. Chr.)
lulia Augusta mortem obiit, aetate extrema, nobilitatis per Claudiam
familiam et adoptione Liviorum luliorumque clarissimae. Primum ei
matrimonium et liberi fuere cum Tiberio Nerone, qui hello Perusino
profugus pace inter Sex. Pompeium ac triumviros pacta in urbem
rediit. Exin Caesar cupitline formae aufert marito, incertum an in-
41*
632
X. I. Livia.
vitam, adeo properus, ut ne spatio qiiidem ad enitendum dato pena-
tibus suis gravidam induxerit. . — — Sanctitate domus priscum ad
morem, comis ultra, quam antiquis feminis probatum; mater impotens,
uxor facilis, et cum artibus mariti, simulatione filii bene composita.
Ueber den Stammbaum der Livia s. Borghesi, Oeuvr. 5 (3),
314—17:
^ C. Claudius Pulcher, cos. 624/130
Appius Claudius trib. mil. oder
Claudius Pulcher, Praetor
Claudius Pulcher, M. Livius Drusus, Volkstribun,
natürlicher ^'ater Adoptivvater
Alfidius Lurco
Alfidia M. Livius Drusus Claudianus
(f 712/42) s.o. II .S.81 A. 26
Livia Drusilla.
6) (zu S. 10 19.) Mitth. d. Ath. Inst, g p. 257 (Samos): '0 öfjfiog \
MccQKOv Aißiov JqovGov xov I nariqu 0eäg ^lovXiag 2sßaa\rrjg ^syCGTcov
ayad'üv aixiov \ yeyovörcc tü5 xoGftco. || 'O öTjfxog | ^Alcpiötav trjv ^i]\reQa
&£äg ^lovXiag | 2eßa6t\_f]^g fisyiGvcov aya&cov ulxiav \ ysyovviccv tc5
xcifffico. C. I. L. IX 3660 (Marsi): M. Livius D[rus]us Claudia[nus].
IX 3661 (Marsi): Alfidia • M • f • mater • Augustae. II 1667 (Tucci):
Alfidia, mater Augustae. Sueton. Caligula 2^: Caligula bezweifelte Livia's
edle Abkunft quasi materno avo decurione Fundano ortam, cum
publicis monumentis certum sit Aufidium (rc. Alfidium, s. o. Inschr.) Lur-
conem Romae honoribus functum. Auch die Livier gehörten zu den
vornehmsten Geschlechtern der Republik. Sueton. Tiber. 3 erwähnt
acht Consuln, zwei Censoren, drei Triumphatoren, einen Dictator und
einen Reiterführer dieser Familie.
Ueber Livia's ersten Mann s. o. II S. 100 A. 5. Er wird ein-
fach Nero genannt , Tacitus ann. 6 , 51: Pater ei (Tiberio) Nero et
utrimque origo gentis Claudiae, quamquam mater in Liviam et mox
luliam familiam adoptionibus transierit. Sueton. Tiber. 3 : paternum
(genus Tiberii Caesaris) a Tiberio Nerone, maternum ab Appio Pulchro,
qui ambo Appi Caeci filii fuerunt. Insertus est et Liviorum familiae,
adoptato in eam materno avo. Auf Freigelassene seines Hauses be-
zieht sich wahrscheinlich C. I. L. VI 15 567: Dis manibus | Claudiae
Priscae | Alfidiae Urbanae ■ f ■ — -'—.
7) (zu S. 10 IQ.) Die einzige lateinische Inschrift mit dem Namen
Leivia Drusilla C. I. L. VI 13 179 wurde bereits oben erwähnt; vgl,
Aeißlav jQOvaiXluv Revue archeol. N. S. 37, p. 283 (Thasos). Drusilla
X. I. Livia.
633
allein nennt Antonius sie in einem IJriele v. J. -iZij:^^!. Sueton. Aug. 69
s. u. A. 31. Livia liat ihren Familiennamen erst gewechselt, als sie durch
das Testament des Augustus in das julische Geschlecht adoptirt wurde;
vorher hat sie den Namen lulia nicht geführt. Und doch heisst es
in einem Decret von Mytilcne {s. Cichorius, Rom u. Mytilene S. 35):
Kv'fCiqi(ixr\Gtti öe — — lovlia TjJ yvvaiKi ccvrov (d. Augustus) Kai
ÖKraia tri aöeXcpf] — — . Es ist kein Zweifel, dass Livia gemeint ist
in diesem Psephisma, das bald nach 727/27 abgefasst ist. An einen
blossen Schreibfehler ist natürlich nicht zu denken. Ich kann mir die
Sache nicht anders erklären, als dass der Volksbeschluss zwar viel
früher gefasst, aber erst nach dem Tode des Augustus in IMarmor
eingemeisselt wurde und der Steinmetz der verwittweten Kaiserin
ihren neuen Namen nicht glaubte vorenthalten zu dürfen.
8) (zu S. 1019.) Geburtstag der Livia (Orelli686; Henzen7i65,
Florenz; vgl. Eckhel, D. n. 6 p. 146) Acta fr. Arv. ed. H. v. J. 27, Jan. 30:
[111 k(alendas) Febr(uarias) ] in Capitolio [collegi | fratrum Ar-
valium immolavit ob] natalem luliae A[ugustae | lovi o(ptimo) m(aximo)
bovem marem] | [. . . . promag(ister) statuajm cum titulo et colu-
mella [ .... ponendara curavit in j [luco deae Diae (?) cum inscriptiojne
quae infra est: | [pro sjalute | [Ti Caesaris divi Augusti f. Augusti
ponjtificis maximi tribunicia | [potestate co(n)s(ulis) patris p(atriae) et
luliae August]ae matris eins, anni | . . . . magis[terio] quart(o).
lan. 30, a. 38: Taurus Statilius Corvinus promagister collegii fratrum
Ar[valium nomine] | natali luliae Augustae in Capitolio lovi o(ptimo)
m(aximo) bovem marem in[molavit] etc. C. L L. XI 3303 (18 n.
Chr.): natali Augustae mulsum | et crust(u)lum mulieribus | de-
dimus. Aehnlich Orelli-Henzen 7165 (z. J. 2;^ n. Chr.). C. L L. VI
29681: natale luliae August, in pu[blic.] | cenam decurion. et au-
gu[stalib.] I dederunt eorum sevir[atu . .] j familia g\a.dia.t[ /////]. Ge-
burtstag der Livia (fälschlich der 28. Sept. Letronne u. Weichert
a. a. O. 239 A.) s. Aschbach, Livia S. 31 A. 8.
9) (zu S. 1020.) Ihr Geburtsjahr lässt sich nur aus ihrem Todes-
jahr berechnen; sie starb 86 Jahre alt (^e^ ncd öySorjKOvxcc hrj ^rjüKOa
Cass. Dio 58, 2) im J. 782/29 und war also im J. 696/58 geboren.
Plinius n. h. 14, 6, 60: lulia Augusta LXXXII annos vitae Pucino vino
rettulit acceptos, non alio usa, behauptet nicht, dass Livia nur 82
Jahr alt geworden sei; es dürfte daher kaum, wie Nipperdey zu Ta-
citus ann. 5, i vorschlägt, statt 82: 86 zu schreiben sein. Wahr-
scheinlich that die Kaiserin in ihrem 82. Lebensjahre diesen Aus-
spruch über ihren Lieblingswein. Dass Livia früher geboren wurde,
erdbt sich aus der einfachen Rechnung, dass Tiberius, ihr ältester
634
X. I. Livia.
Sohn, schon im J. -i\2J\2 geboren wurde; sie war damals also i6 Jahre
alt und hat also ungefähr in ihrem 15. Lebensjahre geheirathet.
10) (zu S. 1020.) Sueton. Tib. 6: Digrediens inde (a Lacedae-
moniis) itinere nocturno discrimen vitae adiit flamma repente e silvis
undique exorta adeoque omnem comitatum circumplexa , ut Liviae
pars vestis et capilli amburerentur.
11) (zu S. 1020.) Sueton. Aug. 62: Cum hac (Scribonia) quoque
divortium fecit pertaesus, ut scribit, morum perversitatem eius, ac
statim Liviam Drusillam matrimonio Tiberi Neronis et quidem prae-
gnantem abduxit, dilexitque et probavit unice ac perseveranter. Cass.
Dio 48, 34 (71 5/39) • vm\ 6 fihv (Caesar) Kai imixa IneXeiovro t6
yivuov , wßTteQ oi ulXoi' i'jörj yccQ y.al rfjg Aioviaq igäv i^Qyeto, xat
öia rovro Kai rrjv ÜKQißoiviav xeKoveäv oi d^vyävQiov a.7tene[i\l)aro
av&rjfieQOV.
12) (zu S. 102 1.) Sueton. Aug. 6g: M. Antonius super festinatas
Liviae nuptias obiecit et ferainam consularem*) e triclinio viro coram
in cubiculum abductam rursus in convivium rubentibus auriculis, in-
comptiore capillo reductam; dimissam Scriboniara, quia liberius do-
luisset nimiam potentiam pelicis; s. o. A. 4.
13) (zu S. 102 1.) Sueton. Caligula 25: (Caligula) matrimonium
sibi repertam exemplo Romuli et Augusti.
14) (zu S. 1021.) Wir kennen den Geburtstag des Drusus
ebenso wenig wie den des Antonius , der auf den gleichen Tag fiel,
wahrscheinlich in die Zeit von Ende März bis Anfang Juli (s. o. II
S. 5 A. 22). Die Hochzeit des Augustus ist demnach nicht in die
ersten Monate des Jahres 716/38 sondern in die letzten Monate des
vorhergehenden Jahres zu setzen. Cass. Dio 48, 44 erzählt sie aller-
dings unter dem J. 716/38; allein es steht fest, dass den Drusus
der Tod überraschte, consulem , agentem annum tricesimum (Vellei.
2, 97), d. h. im Anfang des Herbstes 745/9, vgl. C. I. L. P p. 329,
X p. 664 (a. 745/9, Sept. 14): infer • Dr[usi]. Tacit. annal. 3, 5 (s.
Fischer, Rom. Zeittafeln z. d. Jahre). Drusus muss also noch im
J. 715/39 (im März?) geboren sein; es ist mithin nicht möglich, die
Hochzeit der Livia (December 715/39) mit Cass. Dio in's Jahr 716/38
herabzurücken. Weichert, Imp. Caes. Aug. scr. rel. p. 228 u, p. 239.
15) (zu S. 102 1.) Sueton. Claud. i: Drusura — — Livia cum
Augusto gravida nupsisset, intra mensem tertium peperit, fuitque su-
spicio, ex vitrico per adulterii consuetudinem procreatum. Statim
certe vulgatus est versus: Toig £vrvj(^ov6t Kai TQi^tjva naiöia. Tacitus
*) Genau genommen war nur ihre Familie consularisch ; ihr Mann hatte es
nur bis zur Praetur gebracht.
X. I. L
635
ann. 5, i (s. o.). Cass. Dio 48, 44: 6 d' ovv o^idog akku r« inl
rovra nokXa öied'Qvkst, xal rotg evrvxovöi TQi^r\vc( ncadlu yivvüG^ca
eksyev, oiöxs Kai ig naQoiiiiav xo e'nog yjaQfiGai.
16) (zu S. 102 1.) Sueton. Tiber. 6: Novem natus annos de-
fiinctum patrem pro rostris laudavit [721/33]. Cass. Dio 48, 44.
17) (zu S. 102 1.) Wir können uns allerdings nur schwer ein
Bild machen von der Livia. Am Besten beglaubigt ist eine kleine
Bronzebüste in Paris (Bernoulli, Rom. Ikonogr, 2, i S, 8g; s. Des-
jardins, Gaule 3 p. 216; Monum. de l'art antiquc 2, 72), die zu-
sammen mit dem entsprechenden Bilde des Augustus (Bernoulli, S. 37
— 38; Litteratur: IMittheil. d. Rom. Inst. 2, 1887, S. Q A. 2) zu Neuilly-
le-Real gefunden wurde; aber einmal ist die Unterschrift Livae Au-
gustae etc. wenig correct, und dann kann die Büste von mittelmässiger
Arbeit und provinzialer Herkunft uns doch kaum eine Idee geben
von der Schönheit und Bedeutung der Livia. Eine wohlerhaltene
Statue wurde in Pompei gefunden (s. Bernoulli a. a. O. Taf. V); allein
einmal weist die Unterschrift (I. R. N. 2214 = 0. I. L. X 799) Augustae
luliae Drusi fil. Divi Augusti d. d. auf die Zeit nach dem Tode des
Augustus, und dann hat Bernoulli sogar die Zusammengehörigkeit von
Inschrift und Büste angezweifelt. Auch der schöne Marmorkopf, den
Heibig (Mittheil. d. Rom. Instituts 2, 1887, S. i ff.) einer Statue der
Livia hat zuweisen wollen, gehört sicher dem Zeitalter des Augustus,
ob nun aber gerade der Livia, das muss bei dem eigenartigen Profil
und der für Livia ungewöhnlichen Haartracht (Perücke, nach Heibig)
doch zweifelhaft bleiben. Am Besten geben noch die Münzen einen
Eindruck von der vornehmen Erscheinung; allein ihre Bilder sind,
wie sich nicht leugnen lässt, stark idealisirt. Die Zeit war damals
für Rom noch nicht lange vergangen, in der selbst Männer nicht das
Recht hatten, ihr eigenes Bild auf ihre INIünzen zu setzen, geschweige
denn das ihrer Frau. Aber man hatte sich in der Weise zu helfen ge-
wusst, dass man nach alter Weise die Münzen mit dem Bilde einer
Göttin schmückte, dieser Göttin aber die Portraitzüge einer Sterblichen
gab, in diesem Falle der Livia. Während aber die Gemahlin des
lulius Caesar und Antonius als Siegesgöttin verherrlicht wurde, hat
sich die Gemahlin des Augustus als Pietas, Salus Augusta oder lustitia
feiern lassen. Nur die griechischen Städte gingen noch einen Schritt
weiter und schmückten ihre Münzen mit dem Bilde der Göttin Livia.
Namentlich sind es feine Silbermünzen von Byzanz (s. o. I S. 1018;
b. Bernoulli a. a. O. Taf. XXXII 10), w-elche treue und doch ideale
Wiedergabe des Portraits verbinden mit geistvoller Auffassung und
künstlerischer Ausführung.
18) (zu S. 102 1.) Wegen ihrer Denkwürdigkeiten s. Aschbach
636
X. I. Livia.
S. 58 — g. Köhler, H. K. E., Ges. Sehr. 5 S. 2 i : Mem. sur un camee et
sur quelques portr. antiq. de lulia Augusta <(m. 3 Taf.)>. Museo Torlonia
64. 514. Zu den bei Bernoulli, R. Ikonographie 2, i S. 83 ff,, verzeich-
neten Bildern kommen noch nachträglich hinzu: Brunn u. Arndt, Griech.
u. römische Porträts T. 6 — 7. Mau, A., Ritratti di Livia e di Agrip-
pina minore, s. Mittheil. d. Rom. Instituts 7, 1893, 228. Heibig, W.,
Sopra un ritratto di Livia (m. 2 Taf.) , INIittheil. des Rom. Inst. 2 S. i .
Von den geschnittenen Steinen ist der Wiener Cameo (Bernoulli
a. a. O. 2, I T. XXVII = Denkm. d. alten Kunst I T. 69 No. 379)
von Wichtigkeit, der ohne Widerspruch auf Livia bezogen wird, welche
die Büste des Divus Augustus emporhebt. Ein Cameo des British
Museum ist ganz willkürlich von Murray, Handbook of greek archeo-
logy (s. d. Titelbild), auf Livia als luno bezogen. H. Dressel, in den
Bonner Jahrbüchern 95, 1894, S. 60, bespricht den Bronzebeschlag
einer Schwertscheide <(s. Taf. II)>: Brustbild einer Frau, rechts und
links das eines Mannes, das er auf Livia oder lulia mit ihren beiden
Söhnen bezieht. Er glaubt die Frisur der Zeitgenossinnen des Au-
gustus wiederzuerkennen, wie sie die Fulvia und Octavia (s. o.) ge-
tragen haben: eine doppelte Flechte, vom Hinterkopf ausgehend, auf
der Höhe der Stirn wieder zum Hinterkopf zurückgebogen. Wenn
das richtig wäre, so Hesse sich gegen seine Folgerung nicht viel ein-
wenden. Allein von der langen Flechte sieht man nur die Biegung
von vorn nach hinten, und da das Gesicht scharf en face gezeichnet
ist, so lässt sich nicht entscheiden, ob jene Biegung vorn auf der
Stirn oder weiter hinten auf der Höhe des Kopfes liegt, wie es die
Mode des dritten Jahrhunderts verlangte; s. Bernoulli, Rom. Ikonogr.
2, 3 T. 43*'' — 44 (Otacilia) und 47. Münztafel 4, 3 (Tranquillina). 13
(Etruscilla) ; 6, 10 (Severina); 7, i (■Nlagnia Urbica); 8, 2. g, i (Fausta).
Wir haben also bei der Datirung jenes Reliefs die Wahl zwischen
dem ersten und dritten Jahrhundert und entscheiden uns für die
letzte Alternative. Es spricht also nichts für die Zeit des Augustus.
Der Stil des Ganzen, die plumpe Arbeit und die ungeschickten
wulstigen Falten gehören entschieden einer späteren Zeit. Portrait-
ähnlichkeit lässt sich weder bei Livia noch beim Drusus und Tiberius
nachweisen. Von einer Verwerthung dieses Reliefs für unsere Zwecke
müssen wir also absehen.
ig) (zu S. 102 1.) Heibig, Osservazioni sopra i ritratti di Fulvia
e di Ottavia (Monumenti antichi i, i8qi, p. 573 — 90) erklärt die weib-
liche Statue, die im Macellum von Pompei gefunden wurde (s. Over-
beck, Pompeji * S. 560), nicht für eine Livia, sondern für eine Octavia.
20) (zu S. 102 1.) Am Häufigsten finden wir das Bild der Livia
auf den Münzen der griechischen Städte Kleinasiens, Europa's und
X. I. Livia. 537
Aegyptens; lateinische Münzen mit ihrem Bildnisse sind seltener und
Staramen meist aus der Zeit nach dem Tode des Augustus; vgl.
Cohen i- p. 169 als Pietas, lustitia, Salus. Mionnet, Suppl6m. 6 p. 270
no. 1235 (Milet): Livia als Demeter. Greek coins of the Br. Mus.
(Alexandria), London 1892, p. 4: Livia als Euthenia u. s. w.
21) (zu S. 1022.) Ovid. ex Ponto 3, i, 1141!".:
Caesaris est coniux ore precanda tuo,
Quae praestat virtute sua, ne prisca vetustas
Laude pudicitiae saecula nostra premat,
Quae Veneris formara mores lunonis habendo ■
Sola est caelesti digna reperta toro.
22) (zu S. 1024.) Die Balsamdistricte der Livia in Palaestina
gaben einen jährlichen Ertrag von 50 Talenten. loseph. ant. iud.
17, II, 4 — 5; 18, 2, 3; bell. iud. 2, 9, I ; s. Marquardt, Rom. Staats-
verw. 2, 248. Livia durfte ihr eigenes Vermögen selbst verwalten,
s. ihre Beamten C. L L. VI 3965 und 4250. Sex. Afranius Burrus,
der Praefectus Praetorio des Kaisers Nero, begann bekanntlich seine
Carriere als Procurator der Livia: C. L L, XII 5842; s. Hirschfeld,
Verwaltungsbeamte 1, 28 A.
2;^) (zu S. 1024.) Tacitus ann. 3, 34: divum Augustum in occi-
dentem atque orientem meavisse comite Livia.
24) (zu S. 1024.) Livia weihte einen Krystall von 150 Pfund auf
dem Capitol (Plin. n. h. 37, 2, 27. Friedländer, S.-G. 2^ 157), in dem
von ihr erbauten Tempel der Concordia den Sardonyx des Polykrates
(Plin. n. h. 37, 4). Plutarch. de EI ap. Delphos III, p. 470 ed. D.:
Oxi 6 ovK anb ükotcov tavTa XiyExai, yvoli] rig av ccKovGag räv xcixa
TO UQOV ro HSV 1QV6OVV EI yhßiag r^g KcdöaQog yvvaiy.og ovofia^övrcov,
rb ÖE ^^aAxoüv ^Ad'ijvaicov etc. Journal of Hell, stud, 8 p. 1 5
<^t. X XXII — iii). Vgl. Hirzel, Dialog 2, 197 ff.
25) (zu S. 1025.) Plinius n. h. 10, 154: lulia Augusta prima sua
iuventa Ti. Caesare ex Nerone gravida, cum parere virilem sexum
admodum cuperet, hoc usa est puellari augurio, Ovum in sinu fovendo
atque cum deponendum haberet, nutrici per sinum tradendo, ne inter-
mitteretur tepor. nee falso augurata proditur. — Sueton. Tiber. 14; ad
Gallinas: s. Plinius n. h. 15, 136; Sueton. Galba i; dies geschah
post Augusti statim nuptias, Serv. ad Aen. 6, 230. Cass. Dio 48, 52
zum Jahre 717/37.
20) (zu S. 1025.) Seneca dial. 6 (ad Marciam de consol.)
3, 2: (Livia) nee plus doluit, quam aut honestura erat Caesari aut
aequum matri.
638
X. I. Li via.
27) (zu S. 1025.) Seneca dial. 6, 4, 3: (Liviam) feminam opi-
nionis suae custodem diligentissimam. Valerius Maximus beginnt sein
sechstes Buch, de pudicitia, mit der Anrufung der Vesta, Inno und
der lulia Augusta.
28) (zu S. 1025.) Cass. Dio 58, 2: ccTtoq^&ey^aTci (pi^trai, xai.
oxi yv(ivovg Ttore avÖQag vTtavz'qGavTCig avrrj nal (.isklovrag 6ia tovto
d'avarad'^öEö&ai e'6(o6ev, emovöa ort ovdev avÖQidvrwv rcdg GcocpQOvovöaig
0'. XOIOVXOI 6u4(pEQOV6l.V.
2g) (zu S. 1026.) Cass. Dio 58, 2: 7rv9-oi.ievov xi rivog avxfjg
7T&g Kai xi ÖQ&ßa ovxco xov Avyovüxov xaxBKQäx}]6ev, rlnsKQLvaxo oxi
avxT} x£ KKQiß&g GcocpQOvovöa , '/.al nuvxa xa doKovvxa avxm Tjdlcog
TTOCOvöa, Kai ^i]xs äklo xt xav iy.sivov TtokvTtQuyfiovovßa, Kai xa cccpQodtöia
avxov ad^vQfiaxa ft^re öiomovöa (.irixE alö&ccvEö&ai TtQOöTTOioviievr}.
30) (zu S. 1026.) Sueton. Aug. 71: Circa Hbidines haesit (Au-
gustus), postea quoque, ut ferunt, ad vitiandas virgines promptior, quae
undique etiam ab uxore conquirerentur.
31) (zu S. 1026.) Sueton. Aug. 6g: Antonius antwortete auf
die ihm gemachten Vorwürfe: Tu deinde solam Drusillam inis? ita
valeas uti tu, hanc epistolam cum leges, non inieris Tertullam aut
Terentillam aut RufiUam aut Salviam Titiseniam aut omnes — — ;
er fügt hinzu: conditiones quaesitas per amicos, qui matres famiHas et
adultas aetate virgines denudarent atque perspicerent, tamquam Thoranio
mangone vendente; s. o. I 345. Weichert, Imp. Caes. Aug. scr. reliq.
p, 46 — 47; p. 236: De Caesaris Aug. amoribus et matrimoniis. Cass.
Dio 56, 43. Zonaras 10, 3g: EvKaxdqiOQog TtQog xa ccq^Qoölßia ijv,
Kai ai ywaiKSg ekoiil^ovto ctg ißovXexo iv Kaxadxeyoig (poQSiotg Kai
ovxng sig xbv avvov siörjyovto d'aXafiov, SKStvog öa xavxag i^fjyi x£ Kai
Ike'/qyixo. i^QccG&f] yovv noxe yvvaiKog Kai Em^'ipE XaßEiv avxiqv. iv
xovxo) 6e 6 ^A^^f}v6^(0Q0g , xa xi^g yvvaiKog EKEivr^g ävÖQi 6vvTqd'r]g a>v,
'ixv'fEv c.nEX%^(üv xbv cpLXov 6ip6(iEvog, Kai aßxdXXovxa evqow kcckeivov Kai
xi'iv yvvaiKa {ov yaQ iidvvavro avxLaxfivai) xrjv aixiav r^g XvTtrjg inv&sxo.
Kai fiad'oiv i'iQEfiEiv avxovg ekeXevöev' avxbg yaQ änEXd'Eiv Ecpr] nqbg xbv
Avyovßxov Kai xriv avxov KTtoöxQEipat OQfirjv. Kai KOi.itöd'ivxog xov Kaxa-
dxkyov ölcpQOv iog r^g yvvaiKog iv avxm EiGEXEvGo^iEvi]g, EiGriX&ev 6
^Ad-r}v66(OQOg, Kai E,icpog Xaßmv Kai KaxaKaXvcp&ijvai xbv SicpQOv aKQißcog
ETtixa^ag ovxco Tigbg xbv xov AvyovGxov keko^iGxo &dXa^ov. ekeIvov öe
xbv öicpQOv ciTtOKaXvTixovxog ^ig)i]Qr)g iK7CE7Crj6r]KEv elticov „Eixa ov g)oß^
,uij Zig GE ovxcog elGeX^cov ccTtoKXEivtj'," 6 (J' AvyovGxog ov fiövov ovk
(OQyiGd't} ouö' EKiiKiGE xbv A&}jv6öojQOv, aXXu Kai xc'cqiv l'yvo) avxü Kai
GoDcpQOVEGXEQog yiyovE.
;^2) (zu S. 1026.) Peintures du Palatin , Rev. arch. N. S. 22,
p. 48. ig2.
X. I. Livia.
639
33) (zu S. 1027.) Sueton. Aug. 63: (Aug.) ex Livia nihiil lihe-
rorum tulit cum maxime cupcret. Infans, qui conceptus erat, imma-
turus est editus. Tac. ann. 5, 1: (Livia) nullam posthac subolf-m
edidit.
34) (zu S. 1027.) Cass. Dio 57, 12: (Livia) inl re yuQ rov
Avyovarov ^liyiörov rjövvrjd-rj, Kai töv TißfQiov avrrj ccvTOKQcaooa ninoi
rjKevcd eXsye.
35) (z" S. 102g.) Livia stand sogar im Verdacht, den Augustus
selber ermordet zu haben. Cass. Dio 56, 30.
36) (zu S. 102g.) Tacit. ann. 5, 3: incolumi Augusta erat ad-
huc perfugium , quia Tiberio inveteratum erga matrem obsequium
neque Seianus audebat auctoritati parentis anteire. 6, 51: (Tiberius)
inter bona malaque mixtus incolumi matre. Vgl. Sueton. Tib. 50.
37) (zu S. 1030.) Tacitus ann. 3, 64: neque enim multo ante,
cum haud procul theatro Marcelli effigiem divo Augusto lulia dedi-
caret, Tiberi nomen suo postscripserat. Dazu stimmt das Calendarium
von Praeneste zum 23. April: Sig(num) divo Augusto patri ad thea-
trum Marc(elli) lulia Augusta et Ti. Augustus dedicarunt.
38) (zu S. 1030.) Dessau (Mittheil. d. Athen. Inst, 7, S. 3g8) be-
hauptet, dass es vor 14 n. Chr. keine Zsßaötol geben könne; allein
eine genauere Lhitersuchung spricht dagegen. 0eol 2eßci6roi (Augustus
u. Livia), L Gr. Sept. ig5. Mionnet, Suppl6m. 5 p. 428 no. g32
(Pergamon): Augustus u. Livia ZEBAZTOI; no. g33: SißaGrög, Zt-
ßaöTTi. Mionnet, 3 p. 147 n. 635 (Magnesia): yllOTIA ZEBAZTH
s. o. S. 2g8 — g. Mon. Anc. ed. M.^ p. XI n., p. ig n. (a. 756/3):
lunoni Liviae Augustae; vgl, jedoch Eph. epigr. 5 p. 372. Renier, L.,
Sur la qualification d'Augusta donnee ä Livie, Compt. rend. de
l'acad, IL ser. 4, 1868, p. 286, Selbst lulia, die Tochter des
Kaisers, heisst &£cc Geßaari] in einer Inschrift von Paphos, Journ, of
the Hellen, stud, g, 1888, p. 243. »
Cohen i^ p. 165 n. 807 (Leptis): Imp. Caes, Aug. (s. Kopf);
R Augusta mater patriae (Livia thronend mit patera u, Scepter),
2 pun. Buchstaben. Später wurde vergebens vorgeschlagen : parens
patriae, Sueton. Tiber, 51. Mionnet, i p. 24 n. 183 — 85 (Romula) :
Col. Rom, perm, Divi Aug., ß: lulia Augusta genetrix orbis. C. I. L.
II 2038: luliae Augustae — — gen(etrici) orbis. Vgl, Eckhel 6
P. 154-
Sueton. Aug. 40 : (Aug.) Liviae pro quodam tributario Gallo
roganti civitatem negavit, immunitatem optulit, Dass Livia noch öfter
Versuche machte, ihren Clienten das Bürgerrecht zu verschaffen, ist
vorauszusetzen; beim Tiberius wurde sie geradezu zudringlich durch
das Verlangen, die neu ernannten Bürger auch in die Geschworenen-
640
X. I. Livia.
listen aufzunehmen. Tiberius that das mir mit dem Zusatz: extortum
id sibi a matre ; Sueton. Tiber. 5 1 .
3g) (zu S. 1030.) Inschriften der Livia aus der Zeit des Au-
gustus (die späteren sind ausgelassen, um Raum zu sparen), vgl.
Dessau, I. L. p. ;^;^. C. I. L. IX 3304 (Superaequum) : Liviae ■
Drusi • f • I Augusti | matri • Ti • Caesaris • et | Drusi • Germanici | Su-
peraequani • public. XIV 3575 (Tibur): Liviae Caesaris | Augusti
publice. X 7464 (Haluntium): Liviae • Augusti | deae | municipium,
cf. 7501. Eph. ep. 5 p. 312 no. 640 (Africa) : lunoni • Liviae • Au-
gusti • sacrum | L • Passieno • Rufo • imperatore | (a. 3 p. C.) Africam
/////obtinente | Cn • Cornelius • Cn • f • Cor • Rufus | et • INIaria • C • f •
Galla • Cn(aei uxor) | conservati | vota • 1 • m • solvent; cf. Not. d.
scavi 1883 p. 42g. Mon. Anc. ed. M.^ p. ig. Neben dem Augustus
auf dem Bogen von Pavia C, L L. V 6416 ^: Liviai | Drusi • f • |
uxori Caesaris Aug. C. L L. XI 3076 (Falerii): Genio Augusti | et
Ti. Caesaris | lunoni Liviae | Mystes 1. X 7340 (Himera): Ära | imp •
Cae[sari] | et • [li]v[iae] | matri [ti • caes] | imp • Cae[s. fiii]. ^A&i]vaiov
10 p. 68: O öci^og 6 EmöavQmv \ Aeißtav KaiGaQog Seßaöxov \ yvvaiKa.
10 p. 52g: ^H Ttöhg t&v I ^EnLÖavQicov | yhßiav KciiGci\Qog EsßaGrov
ywaiKu. Cavvadias, Fouilles d'Epidaure i p. 7 1 no. 214 — 15: '0
öcifiog 6 ^EniSavQiiov \ Asißlaly] KaCöaQog SeßaGxov yvvatxa. Journ.
of Hellen, stud. 12, i8gi, p. 176 (Salamis auf Cypern): Jd 'OXvfimo) \
./lißiav rrjv yvvama tov \ [avIroKQccroQog KaiGa^og \ [-S']£/3[«]öToi5, vgl.
9, 242, 61. American Journal of Arch. i, 1885, p. 150 (Assos):
&£C(v A[s]i.oviav "ÜQCiv v[eav , aeßaöTTjv]. Letronne, Inscriptions de
Vtg. 2 p. 370 (Carthaea): O JHMOS \ AEIBIAN ATTOKPA-
TOPOS KAIEAPOS ETNÄIKA; anders erg. C. I. G. 2370. Mit
lulia zusammen wird sie geehrt in einer Inschrift von Thasos, Revue
arch6ol. N. S. 37 p. 283. Lebas, Voyage II, i p. 401 n. i7go:
lylis, zu Ehren der AEIBIA.
Die Inschrift von Priene (Greek inscriptions in the Brit. Mus. 3
p. 4g no. 428) wird vom Herausgeber mit Unrecht auf Livia bezogen.
Einen wirklichen Cultus mit Tempeln und Priesterinnen hatte
sie schon unter Augustus. Mitth. d. Athen. Inst. 14, i88g, S. 321
(Athen , Dionysostheater) : 'h^rjag ^Eazlag in ^AKQOTtohi aal yleißlag
nul 'lovXla{g). Vgl. C. I. A. 3, 316. Aus späterer Zeit stammen die
Inschriften: C. I. L. X 7501 (cf. X 2 p. gg4): sacerdos Augustae
imp(eratoris) | ux(oris) perpet(ua) — — flamen Gaul(i) luliae | Au-
gustae imp(eratoris uxoris) perpet(uus). C. I. L. II ig4 (Lissabon):
Q . lulio • Q • f • Gal • Ploto • | aed • Ilvir • flamini | Genn • Caesaris •
fla'mini • luliae ■ Aug • in ■ perpetum (sie). Leake, Num. Hellen. Europ.
Greece p. 40: .... Kopf der Livia verschleiert, ^ Cor. (Tempel mit
X, I. Livia.
641
6 Säulen). — Zahlreich sind die Inschriften ihrer Freigelassenen und
Sklaven, namentlich in, dem Columbarium an der Via Appia. Gori,
Columbarium libert. et serv. Liviae, Florenz 1727. Poleni Supplem.
3, 1737, p. i; vgl. C. I. L. VI no. 3936 ff. C. I. L. VI 2 14 15: ex
dono Caesarum et T.iviae libertorum et servorum.
Ballten der Livia.
i) (zu S. 1030
261.
Concordia s. Preller-Jordan, Rom. I\I)thologie
2) (zu S. 1030.) Porticus Liviae auf dem capitolinischen Stadt-
plan s. Elter, De forma urbis Romae IL, Ind. schol. Bonn. i8qi,
p. III. A^gl. ferner: Becker, Rom. Topogr. 543 u. Henzen, Annali
1867, 419. Jordan, Forma urbis Romae p. 37. Gatti, G., II portico
di Livia nella terza regione di Roma, BuUett. d. comm. archeol. com.
di Roma 1886 p. 270 — 4 <(tav. VIIII^, wo die bei Jordan getrennten
Fragmente v. Lanciani vereinigt sind. — Lage der Porticus Liviae
s. Hülsen, Ueb. d. Titusthermen u. d. Porticus Liviae, IMittheil. d.
Rom. Inst. 4, i88g, S. 78 — 9. 280. Sie lag zwischen den Thermen
des Titus und Trajan und den Castra Misenatium, nach Fea und
Henzen am westl. Abhänge des Oppius (= zwischen dem Kloster
der Maroniten, Via del Colosseo und Via della Polveria), nach Lan-
ciani, Hülsen und Gatti im N.-O. der Titusthermen bei S''' Lucia
in Selci, vgl. die Planskizze, Bull. com. di Roma IV 1,1 891, p. 196:
S. MARTI NO VILLA. FIELD ..--C»,
,.--'sr--'
Wegen der benachbarten Theile s. Elter, De forma urbis Romae
deque orbis antiqui facie, Bonn 1891, II p. I.
6a 2 X- I- Livia.
3) (zu S. 1031.) Tac. ann. 12, 60: Matios et Vedios et ce-
tera equitum Rom. praevalida nomina. P. Vedius Pollio wird auf
kleinasiatischen Münzen gefeiert. Revue numism. frany. 1867, 121
(Tralles): i. KAIZAPEUN OHTJIOZ {Kopf des Augustus?), R
MENANAPOZ nAPPAZIOT (Kopf des luppiter); Rollin et Feuar-
dent, Catalogue d'une coUection p, 390 (Tralles) hat richtig n. 601 1:
Kaiaagicov Ovsiöiog, R MsvavÖQog TlaQQaaiov. 2. KAIZAPE^N
nSlAAiaN (Portraitkopf ) , R MENANAPOZ HAPPAZIOT (Tempel
mit 8 Säulen, caduceus). v. Sallet, Ztschr. 3, 136: P. Veidius auf
Münzen v. Caesarea (Tralles) Tafel II 7 ; vgl. Waddington, Melanges
num. 2, 152. Von seinen Inschriften können die meisten nicht viel
beweisen G. I. L. IX 1556 (Benevent) und C. I. Att. 3, 579: 'O dfjiiog
ÜOTiXiov OvriSiov JJonXlov vbv Tlcokklava. Allein wenn wir die Münzen
von Tralles (3. o. I S. 599) in Verbindung bringen mit zwei Inschriften
derselben Provinz (Schliemann, Troja 1884 S. 256: 'H ßovlri nal 6
dijfiog Ilonhov Ovriöiov IJaXUcova , und C. I. L. III S. 7124 Ephesus),
so dürfen wir nicht mehr , wie es früher geschah , bei der Erklä-
rung von C. I. L. IX 1556 Vedius Pollio einfach als Wohlthäter
von Tralles und Stifter eines Tempels auffassen. Er muss vielmehr
Beamter der Provinz Kleinasien gewesen sein. In der verstümmelten
Inschrift von Ephesus heisst es zweimal: ex constitutione Vedi Pol-
lionis; er war aber natürlich nicht Proconsul, wie Haubold, de rebus
lliensium annimmt, denn dann konnte er nicht mehr römischer Ritter
sein, sondern er war Beamter und Vertreter des Caesar in Asien
bald nach der Schlacht von Actium, ehe die Provinz in späterer Zeit
senatorischen Statthaltern übergeben wurde (Marini, Atti d. frat. Arv.
2, 384). — Dass auch seine Sklaven in den Besitz des Kaisers
übergingen, zeigen Inschriften wie C. I. L. VI 1963: C. lulius Ve-
dianus, VI 8893 : C. lulius Vedianus marmorar.
4) (zu S. 1031.) Cass. Dio 54, 2^ (739/15): o ovv Avyovaxog
iriv oIkLuv avxov ig l'öag)og TCQocpuöec r^g ixsivov naraöxsvrlg, oitag (ii]öev
fiv)]^6avvoi' iv TJy noXst S'/ri^ acaußaXcov neQiartoov (pKoöofirjßaio, Kai ov
TO ovo^a Tu rov UcoXiwvog czXXu to rTjg Aioviag Iniyqui^s^' (eingeweiht
747/7).
5) (zu S. 1032.) Plin. 14, 11: Quodque memoriae dignum inter
prima Valerianus quoque Cornelius existimavit, una vitis in Liviae
porticibus subdiales inambulationes umbrosis pergulis opacat, eadem
duodenis musii amphoris fecunda. Ovid. ars amat. i, 71 f.:
Nee tibi vitetur, quae priscis sparsa tabellis
Porticus auctoris Liviae nomen habet.
Strabo 5 p. 236 rühmt die sgya ymI zcc Iv tw TlaXcaLbi v.cd tc5
ttJj Aißiag tcsqittcctco.
X. I. Livia.
643
6) (zu S. 1032.) Macellum Livia e s. Becker, Rom. Topogr.
S. 544 u. Forma urbis Romae ed. Jordan p. ^2, t. XII n. 60. Es
lag nach Becker (a. a. O. S. 542) zwischen S** Maria Maggiore und
San Vito und ist nicht identisch mit t6 rs^iiiaöfia t6 Aiovi'ov ojvo^a-
a^ivov (Cass. Dio 55, 8, =^ porticus Liviae); maceUum L. in d. reg.
V, porticus L. in d. reg. II (Notitia urbis). C. I. L. VI 1178: [ddd.
nnn. Valentinianus] Valens et Gratianus pii felices ac triumphatores
semper Au[ggg.] porticus areasq .... [majcello Liviae ad omatum
urbis suae addi dedicariq. iusserunt (in einer Zeile geschrieben). Hier
haftete der Name noch im Mittelalter. Anastas. vita Liberii (Mura-
tori, Scr. 3 p. 113): Hie fecit basilicam noroini suo iuxta macellum
Libiae. Vita Sixti III p. 117: Hie fecit basilicam Sanctae Mariae
[== Maggiore], quae ab antiquis Liberii cognominabatur, iuxta ma-
cellum Libyae; also zwischen S. M. Maggiore und dem arcus Gallieni
oder der Kirche von S. Vito.
7) (zu S. 1032.) Valerius Maxim, i, 8, 4: Fortunae Muliebris
simulacrum, quod est Latina via ad quartura miliarium. C. I. L.
VI 883: Livia • [djrusi • f • uxsor • [caesaris augusti ■ ■] | impp . Caes(s.)
Severus • et • Anto[ninus augg • et geta nobilissim • caesar] | et • [iulia]
Aug • mater • Aug[g]. . . Canina , Edifizi di Roma ant. 6 tav. 75.
8) (zu S. 1032.) Bull. arch. 1864 p. 107 = C. 1. L. XI 3322
s. o. S. Ö13 A. 34.
Reisen des Augustus.
(S. o. S. 273.)
Jahr.
lldjiZ
2. Sept.
9. Oct.
727/27
Anf. d. Som-
mers
728/26
I. Jan.
I. Mai
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
Augustus in Rom.
Census.
krank.
(Actische Spiele).
Weihung des Apollo-
tempels auf dem
Palatin.
in Rom am 16. Jan.
als Augustus be-
grüsst.
krank
III. Spanisch-gall.
Reise.
Gallien u. Hisp. Tar-
rac. Aufbruch nicht
vor d. 24. Apr.
in Narbo.
Cass. Dio 51, 22.
Cass. Dio 51, I ; 5
Cass. Dio 53, I.
Censorin. d. d. nat. 21.
C. I. L. XIV 2240: [imp. Cae-
sar valejtudin. inpeditus fuit.
in Gallien (u. Britan-
nien?).
in Spanien.
Vm. Consul in Tar-
raco.
gegen Asturer u. Can-
tabrer.
gelobt dem luppiter
Tonans einen Tempel
expeditione Canta-
brica per nocturnum
iter.
I Liv. perioch. 134: cum ille con- '
ventum Xarbone ageret, census
— ■ — actus. C. I. L. XII 4449 :
Collegium salutare familiae ta-
bellariorum Caesaris n. s.
Hirschfeld, Verwaltungsbeamte
107; s. u. 738/16.
Cass. Dio 53, 22.
Cass. Dio 53, 25.
Sueton. Aug. 26.
C. I. L. XIV 2240 : [imp. Cae-
sar in] Hispania fuit.
Cass. Dio 53, 25.
Sueton. Aug. 29.
S. 518
.. 915
„ 962
,. 535
„ 661
.. 921
A. 34
,, 654
„ 682
„ 696
„ 684
„ 685
Reisen des Augustus.
Ö45
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
728/26—
hiliernans in Tarra-
Florus 2, 33.
S. 685
729/25
conis maritimis Cae-
sar.
kranli in Tarraco.
Cass. Üio 53, 25. Vellei. 2, 90.
Sueton. Aug. 81. Plorus 2, 33.
Oros. 6, 21.
5- Juni
C. I. L. XIV 2240: Non. lun.
[imp. Caes]ar in Hispan. fuit.
M 685
729/25 I.Jan.
IX. Consulat in Tar-
raco.
Sueton. Aug. 26.
» 697
Caesar apud Segisa-
Oros. 6, 21, 3. Florus 2, 33,
„ 684
mam castra posuit.
§ 48.
praesens — — mon-
Florus 2, 3S, % 51.
„ 684
tibus (am Minius)
deduxit.
ig TaQQCcyKovcc ave-
Cass. Dio 53, 25.
„ 686
XWQT]GS V-dl ly.1l
rjQQWGttl.
Pyrenäenbad.
Anthol. Palat. 9, 419.
29. Juni
Augustus als abwe-
S.-B. der Berl. Akad. 1895
send d. 29. Juni er-
S. 894.
wähnt in d. S. C.
V. J. 729/25.
lanus clausus. Au-
.. 723
gustus abwesend..
Abreise aus Spanien.
Oros. 6, 2 1 , 2 1 : Cantabrico belle
per quinque annos acto — —
Caesar Romam rediit.
„ 722
730/24 I. Jan.
Antritt des X. Con-
Mon. Anc. ed. M.* p. 108. —
.. 723
sulates auf der Reise.
[? Cass. Dio 53, 28 unter
730/24]-
A. 13
in Rom.
vgl. jed. Cichorius, Mytilene
]
p. 41 A.
,. 724
13. Juni
krank in Rom.
C. I. L. XIV 2240: ... eid.
lun. [inpeditus imp.] Caesar
valetud.
1
73 V'23
krank in Rom.
Cass. Dio 53, 30. Sueton. Aug.8l.
„ 724
(I. Juli?)
in monte [Albano]
Hermes 5, 379 = C. I. L. XIV
1
fuit (legt dort d.
2240. ^ ^
„ 726
Consulat nieder, er-
Cass. Dio 53, 32: fg Af.ßavöv
hält dafür die trib.
sXd-wv.
pot.).
Sommer
Horat. epist. i, 13. (Begleit-
schreiben an Augustus).
Herbst
Aug. hält dem Mar-
cellus d. Grabrede.
.. 731
732/22
Tempel d. luppiter To-
Sueton. Aug. 29. Cass. Dio
,. 970
I. Sept.
nans geweiht (durch
Augustus?).
Zweite Orient-
reise.
54> 4-
auf d. Reise nach
Cass. Dio 54, 6.
„ 807
646
Reisen des Augustus.
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
733,2 1
Winter
Winter 733/21
bis 734^20
734/20
vor 739/15 (f Vedius
PoUio) auf dem Po-
silip.
Dictatur ausgeschla-
gen in Campanien
u. heimgekehrt nach
Rom.
inSicilien (Zeit d.Con-
sulwahl f. 733 '21).
Zusammenkunft mit
Agrippa.
in Syrakus.
nach Hellas.
Fahrt n. Griechenland
nach Lacedaemon u.
Kj'thera.
Griechenland,
auf Aegina.
in Samos.
Ilion u. Pergamon. (?)
Samos.
Kleinasien(Bithy nien) .
Halicarnass?
Ankunft in Syrien
Cass. Die 54, 23.
■nai ccTtövri xat ticcqovti Mon.
Ancyr. ed. M.^ p. 23 — 4 mit
der Anm.
Cass. Dio 54, 6.
Cass. Dio 54, 7 (733 21): ö 8h
JvyovGtog xä rs a-AA« ro; f j'
rf] 2^iY.i:XCcc 8ioiy.rjaag, y.ccl zag
2jVQ(X7iovaag tzfQcig ts tivag
TtoXeig ccnoiv.ovg 'Pcofiocicov
ccTCOÖet^ccg tg tijv 'EXXäda
fnegaiwO^i]. Zonaras 10, 14:
(itta ravta (a. 728/26) sig
SfKtliav Tjl&s — — ilg TViV
'EXXdSa ineQntö)9i] yial tb
'ElXi]vt,yibv diciyayav sig Ti]v
2äf.iov inXtvof v.ay.il xsiiidaccg
ft'g 'AeCciv bv rw f orpt iKO(iia&r)
— — tcc fv Bi&vvia Sl£tk^(
Kai rovg Kv^tiirii'ovg edov-
Imaato — — snavijX&tv elg
Säfiov H&tiirt KKi av9ig ixtC-
(lacf.
Gedicht des Krinagoras s. Ci-
chorius, Rom und Mytilene
S. 58.
Cass. Dio 54, 7: ig rtjv 'EX-
XäSci iTtSQc/.imd'rj.
Borghesi, Oeuvr. 2, ^^.
Cass. Dio 54, 6. Cass. Dio 54, 7
(a. 733/21): 6 ö' ovv Avyov-
6Tog rö T£ "ElXrjVi-nbv Sirjynys
TAccl ig Säfiov fTtXtvos, iv-
zavd'd ze ixtili^aat , tat sg
zriv 'AGi'av iv zä 7)qi — —
(734/20) y.o(.iia&Hg nccvzcc zä
zi intl ■aal zu iv Ei9vvia
Sisza^Bv.
Weihgeschenk des Augustus :
Alterth. v. Pergamon 8 S. 230
No. 301.
Cass. Dio 54, 7.
S. 808
„ 808
809
,, 810
„ öll
„ 811
„ 812
;i4
'13
il2
;i6
Reisen des Augustus.
647
Jahr.
Ort.
nach d. Früh-
lingsaequinoc-
tium
735/19
Herbst
12. Oct.
736/ 18
737/17
Nacht V. 31.
Mai — I. Juni
I. Juni
Nacht V. I. — 2.
Juni
nach Frühlingsan-
fangs.IIS. 471 A. 43.
Syrien.
Rückgabe der ver-
lorenen Feldzeichen
Belegstel Jen.
verlässt
Schiff.
Syrien zu
in Asia.
überwintert auf Samos.
empfängt Gesandte d.
Inder
u. Aethiopen.
in Athen mit Vergil
(t 21. Sept. [XI kal.
Oct.] in Brundu-
sium)
und Eleusis (vor Boe-
dromion = October)
und Megara.
empfängt in Campa-
nien Gesandte des
Senats.
Kccl avzbg ig ti]v
'Pmfirjv r]TieCx%'r].
Rom. Vorzeitige
Heimkehr.
Fortuna redux. Fest
der Augustalia.
Lectio Senatus.
Adoption d. Enkel.
Saecularspiele :
in Campo ad Tiberim
(b. Tarentum).
in Capitolio (begleitet
von Agrippa).
ad Tiberim.
(Cass. Dio 54, 7). Strabo 17
p. 82 t: xKi riv.ov elg üüuov,
ivravd'a xov KaiGctQog ovrog
Kccl ^elXovTog ttg EvqCuv
svttv&fv TtQOihvai. Mommsen,
R. G. 5, 372.
Cass. Dio 54, 9. loseph. anti-
quitates 15, 10, 3: (im 17. Re-
gierungsjahr des Herodes) Kal-
60iQ irig SvQiav aqptV.sro.
KaLGccQa S' sni ^älaxTuv
TiQOTiifiipag (Herodes). loseph.
bell. iud. 20, 4: hsi, 8tv.äxco
(nach 724/30) Tidliv il&mv.
Vellci. 2, 92 (Anf. 735 19): Ab-
erat in ordinandis Asiae Orien-
tisque rebus Caesar. Aera v.
Anazarbos basirt auf 735/19
(Sebaste auf 734/20).
Cass. Dio. 54, 9, 7: Jvyovßtos
(734/20) fg rf xTjv Sdnov
ETtavfjl^s Kavrav&cc avd'ig
Monum. Anc. ed. B. p. 112.
Monuni. Anc. ed. B. p. 113.
Cass. Dio 54, 9. Sueton. ed. R.
p. 63.
Cass. Dio 54, 9.
Donat. vita Vergili 13, 51,
Mon. Anc. ed. M.^ p. 46.
Cass. Dio 54, 10.
Mon. Anc. ed. M.^ p. 46.
C. I. L. IX 4182 (Amiternum):
— — pro reditu irap. Caesaris
Aug. Fortunae [reduci?].
Cass. Dio 54, 12.
Cass. Dio 54, 18.
Ephem. epigr. 8 p. i.
I. Thoil.
S. 818
831
„ 830-
831
832
798
832
„ 832
.. 835
,. 835
.. 575
,, 1014-
1015
42 =
648
Reisen des Augustus.
Jahr.
Ort.
Belegstellen.
I. Theil.
2. Juni
in Capitolio, begleitet
von Agrippa (Tempel
d. luppiter).
S. 1014
Nachtv. 2.— 3.
ad Tiberim.
— 1016
Juni
3. Juni
in Palatio , begleitet
von Agrippa (beim
Tempel d. Apollo).
(An die Feier schlös-
sen sich Spiele, Thier-
hetzen u. s. w.).
738/16 ■
weiht vor der Abreise
Cass. Dio 54, 19. Ovid. fasti
.. 978
17. Febr.
den Tempel d. Qui-
2, 509. Cal. Caer. und Far-
rinus.
nes.: Quirino in coll(e) C. I.
L. I- p. 310 (zum 17. Febr.).
Cohen I- p. 120 no. 464 u.
Annuaire de numism. 8, 1884,
p.45 n. 37: S. P. Q. R. V. p.
red. Caes. pro s(al.) et red(itu)
(L. Mescinius Rufus). Cohen
1^ p. III no. 349: Opfer pro
valetu. Caesaris (C. Antist. Vet.
ca. 738/16). Mon. Anc. ed.
M.* p. 42.
IV. Gall.- span.
Reise.
Anf. d.
von Rom n. Gallien
Cass. JMo 54, 19. (Vellei. 2, 97).
.. 665
Sommers
(Niederl. d. Lollius)
Seneca de dement, i, 9, 4.
m. Tiberius u. Livia
Cass. Dio 54, 19.
und Terentia.
738/16 bis
in Mailand?
s. Weichert, de Imp. Caes. Aug.
740/14
scriptis II, Grimma 1836, p. 23 n.
gegen die Sigambrer
Cass. Dio 54, 20.
C. I. L. XII 4449 (Narbo) : col-
,, 664
leg. tabellarior. s. 0. "/zy/zy.
739/15
inGallien und Spanien.
Horat. carm 4, 5 : custos gentis
abes iam nimium diu.
„ 849
741/13
anoSi^iiovvzog itt
Cass. Dio 54, 26. S. d. In-
„ 664
xov Avyovotov.
schriften der Mauern von Nimes
C. I. L. XII 3 151 u. Vienne
XII 6034^= p. 862.
im Frühjahr
Abreise d. Aug. aus Mommsen, Hermes 15, 107. 1 ,, 850
Gallien. J
4. Juli
Rückkehr aus Spanien Cass. Dio 54, 25. Monum. Anc.
und Gallien (ara ed. M.^ p. 48 — 49. C. I. L. VI
Pacis). 1 386: ludi pro reditu.
.. 585
742/12
in Rom zum Ponti-
„ 867
6. März
fex maximus gewählt.
19. — 23. März
n. Campanien zum Cass. Dio 54, 28.
Agrippa.
„ 860
Aug. führt s. Leiche
„ 860
n. Rom.
Nachträge und Berichtig-ungen.
I. Theil.
S. 946 statt Erobung lies Eroberung.
S. 955 statt MOTTor^nTrcü lies ■kcctccXsitcü).
IL Theil.
S. 277 A. 2. Arndt-Brunn (-Bruckmann), Griecb. u. röm. Portraits No. 241
bis 249. Arch.-epigr. Mittbeil, aus Oesterr. 18, 1895, S. 53: Kolossalstatue d.
Augustus [?] in Udine <Abb. S. 54).
S. 293 A. 12 statt C. I. L. V I 873 lies VI 873.
S. 303. Scbulten, Die peregrinen Gaugemeinden des röm. Reicbs, Rheii).
Museum 50, 1895, 489.
S. 311 A. 24. Marty, Jos., Du conseil des empereurs rom., Toulouse 1890.
S. 319 A. 8. Cantarelli, Le distribuzioni di grano e la serie dei praefecti
frumenti dandi, Bull, comun. d. Roma 1895 P- 216.
S. 335 A. 13. Garrouste, Em., Des societates vectigalium (These), Poitiers
1894. Kniep, F., Societas Publicanorum I, Jena 1896.
S. 341 A. I. Hardy, E. G. , Tbe mouvements of the Roman legions from
Augustus to Severus, s. Tbe Englisb Historical Review 2, 1887, 625 — 56.
S. 352 A. 4. Petersen, E. , Testa di Gallo, Mittbeil. d. Röm. Instit. 10,
1895, p. 126 <^tav. 11^. Schreiber, Tb., Der Gallierkopf des Museums in Gize
bei Kairo, Leipzig 1896.
S. 360 A. 20. Kromayer, J., Die Mibtärcolonien Octavian's und Caesar's in
Gallia Narbonensis, s. Hermes 31, 1896, S. i ff.
S, 392 A. 7. Ferrero, Erm., Di un iscrizione di Aosta, Atti della R. Acc.
d. sc. di Torino 30, 1894/95, p. 360 — 64.
S. 395 A. 27. Tocilesco, D. Monument von Adamklissi, Wien 1895, S. 146:
Reliefproben vom Augustusbogen zu Susa.
S. 399 A. 46. Tropaea Aug. s. Tocilesco, D. Monument v. Adamklissi
S. 140. Revue archeol. N. S. 20, 1869, p. 280; 21, 1870, ]). 59 <pl. I>.
S. 409 A. 2. Arch.-epigr. Mitth. aus Oesterr. 18, 1895, S. 66 (Udine):
Kopf d. Agrippa.
S. 450 A. 6 statt tTili)^uv lies infjX&ov.
S. 546 A. 23 statt Servirum lies Sevirum.
o
'0
DG
279
G3
V.2
Gardthauvsen, Viktor i.mil
Augustus und seine Zeit
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY