This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books white helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web
at |http : //books . google . com/
%
. WIDENER
HN ZXSY I
IN COMMEMOH.\TJON OF TJIK VISIT OF
HIS ROVAI. HIGHNESS
PREVCE HENRV OF PRUSSIA
MäHCH SXXTH.190*
ON BEHALF OF HIS MAJESTY^
THE GERMAN EMPEROR
lESKNTJ:r>BYARCElIliÄm CART COOLIDGE FH.tS^i
niiiyiliMii^iiillJiVffNI
oltizedby Google
■ I
dby Google
dby Google
\ ^a0e&ttc|ii eine« Studenjeugett unt> ^ef6r=
&eratt«gegeben
«ll »on-
4/!»».*^ .
2u6c(f 1830.
Digitized by VjOOQIC
I * ♦
•^ ////./• /i. .
•*
H#VAAO OOiirOt «BHARYt
JAN 6-1905
H0HtN'20L<!;trtN COl-LCftTION
0.."I iir A. C. COül-i Jüd
. »■ *
#
•
#
rü--
•
•
^rT*^ ....\/l
OJetmift (et ^. ®. g?a^tfl«i#, ^
Digitized by VjOOQIC
•*^ J
t
SS r r ft t e*
gubccfif^en Ätrc^cnrefomtatton fonn am xomiq^en
in tiefen SÖoc^en einer Slec^tfertigung bebörfen, fcd
wir (Ulf bog 3u6elfe|l ter f^iejtgen Äird)ettt)erbeffe^
rung unS Vorbereiten* Slm barüber glaubt ber
Herausgeber fic^ erflÄren ju mix^mf weS^alb er,
jlatt iiner eignen Strbeit, eine (ärjd^lung biefer tenh
ȟrbigen 93egebenbeiten mitt^eilt, voeUje Sa^r^un??
berte lang in flaubigen SBtnfeln gelegen^ (St ifl
nÄ^mlic^ äberjeugt, gerabe burc^ btefe ÜRitt^eilung
fic^ ein fkineS SSerbienjl felbjl um biejlenigen ju er?
werben, welche biefeS SBüe^lem nur aU eine SSor^
bereitungöfc^rift für baS betjorfte^enbe 3ä4belfejl %
bie S)mt> nei^men möchten*
&er ben rechten g^ejlftnn ju biefer geier mit?
bröigen witt, ber mnf nic^t nur iie ^Begebenheiten
fennen, burc^ welche ®ott taä Äfeinob beg (5t)ange?
lium^ ber SSaterftabt jufö^te; er muff jugleic^
bie ©egeifterung mitempfinben , mit weld^er t)or
300 Sauren tfie lebenbige ^rebigt beö g6ttlic^ett
SBorteg erfe^nt unb aufgenommen würbe. Unr> ge?
fe|t auc^, e*^ geUnge bem ®efd)id)töfc^reiber, ben brei
Sft^r^unbeill »on ben ju fiijilbernben ©reignijfen
Digitized by VjOOQIC
IV
trennen, ein eben fo tmieö olö lAenbtgcö ©ifc
t)on ben t)aq^ali<;en Bewegungen unb @ntn:)td^(un9en
auf bem ©ebiete ber ^ird^e ju entwerfen; fo würbe
,bO(^ eine ^tit^ m n^eld^er bte meijlen ^erjen ^lel
gemäßigter för boS (5t)angeKum fd^Iagen, nur ju gej?
nfgt fein, baä rege, trdftige geben beg- frommen
©eifteö, welc^eö baö entworfene ®emd(be befeelen
würbe, ^uf t>k Sled^uftg unb bie wohlgemeinte
SCbfid^t be* ©arjlelterö ju fdjreibem
' per Herausgeber ijl babei überjeugt, baß 'oi^
83Idtter au(i^ banrf nod^ öon großem SOßertf^ bleiben
werben, vomn *aö SJeformationSfeft fd^on lange fym
ter uns liegt unb jiebe — - auc& bU gelungenfte —
SDarllettung eimi j|e|t lebenben SSerfajferS nur no(fe
wenig hcad)ttt werben, würbe* ©ie t)oriiegenbe ©d^rift
ift bie reid&^altigfle, für mk SBegeben^eiteit
ber SReformatiortSjeit Die einjige gefc^ic^tlid&e
SluelU. ® ie ijl, me jict) auS ber Umfldnbficfif eit,
mit welcher bie einjelnen ^er^anblungen oft w6rt^
Ud) mitgetl^eijt werben, auS ben eingef^alteten Steten?
flücEen, m^ iem ^art^ei^jßifer, in welchem jie nie?
bergefc^rteben, wü> auä x>iAm einjelnen feemerfun?
^n ergiebf, entxoc^ct gteidjjeitig mit bcn erjd^lten
Gegebenheiten, ober ganj furj nac^ benfelben auf?
gefegt ioorbem ®ie enthalt überbieß eine SSÄenge
einzelner 3ögf/ welche in eine ®efd)id^ ber fir^
lidjen SÄeformation wn feinem ^euti^en ®ef(ftic&tS?
fd&reiber aufgenommen werben fönnen, wenn er
— toai bo^ feine erfte ^flic^t wdre — auf
ben Ürdjlid&en ©tanbpunft üä) flefft. Unb
gerabe ta^ ^inweglajTen biefer ©eitengemdtbe wdre
ein- wahrer ^erlujl, ba jte t>on bem größten ge?
fc^ic^tlic^en unb \)aterfldbtifc&>tt Snterejfe
Digitized by VjOOQ IC
fall), ©fefe ^rfteffttn^ t)erfc^ mi in em fp regeg
börgerlic^e« g^en, wie unfere ^^otttajie eö voo^t
in im einfügen Slom ojer Sitten, ai>^r nic^t in
Der eignen $Aterf]taj[)t fi^ audnMi(t; ite füf)vt uni
ein in ben Stnfang l)er 2Botteiiw^berfd)en Unruhen,
wdd&e ben interejfantejlen ^unft ber SfibecfifJjen
©efc^ic&te bütm unö o^ne biefeö ÜÄanufmpt ein
ganj unauflösliches SÄdt^rf Meißen wiirben.
@p glaubt ber Unterjeie^nete iidtj bnxi) bie
^^erauSgcÄebiefer SSIdtter tm ©anf aller greunbe
Der gviberfifd&en ©efc^icfete, wie ouc^ affer berjlenigen
ju erwerben, welchen eS gi^eube unb §3ebiirfnif ijl, jtct)
einmal ganj in mf f^one 3cit ö^ ^^9«^, tirc^lie^en
SdtenS ju t)er(e|en unb bie fleinc ÜÄü^e nic^t fc^euen,
einige ^ogen im nicberfdc^ftfctien ©ialeftc ju lefen*
2)er Herausgeber fann offen ticmn^ weld^e l;ieran,
«IS m einer ju garten (Sc&ole beS eblen ÄerneS,
tini^m Slnilof nehmen m6dl)t.cn, bie SSerjidjerung
geben, baß man ji(& fe^r leicht in bie (^pra^e bcS
16*~ 3a^r^unbertS i)iminUeft, befonberS wmn man
fxi) bie SKft^e nimmt^ einige ©eiten laut ju lefen.
©ie SluSCT'vidfe, wHc^e ^eut ju 3^age unverftdnblic&cr
fein biirften, jinb überbieg in i ] erWdrt* -^
©en greunben ber Subecfifcfeen ©efd^id&te unb
i^rer ©enfmaler muß ber ^erauSgeber mit 93e^
bauern gefielen, ba^ eS ii)m unm6glid& n)ar, t>ic
Herausgabe nad& bem Originale wrjune^men* Ob
eS fic^ noc^ einjl ftnoen wirb, wagt ber Jpm
ouSgeber nidjt ju beftinimen; fud^en würbe er eS
juerft in ben %mtäat>en ber 4 großen Stemter. ^mn
bafür möchte er bürgen, baf ber ^erfajfer ein, ju
' einem ber »ier großen Slemter gehöriger, StuSfd^ußi?
^ibürger war* ©en Slnferfe^mibt ©ordert Sßrebe
Digitized by VjOOQ IC
VI
ate beri m63K<J^tt SSerfaffcr btefer @c&rift ju Ut
jcic^ncn, ifl hei aUm SBa^rfd^mKc^feitögrunbrn, bic
flicff baför anfuhren laffett, ju gewagt, ate baß bcr
pcxaix^ieUv biefe «ermut^ung, bic ftd& wieber^oft
i^m aufcrdngte, weiter verfolgen witt*
2tufmer!fam würbe bcr SSerfaffer unb mand&er
anbere greunb bcr Söbedfifc^cn ®ef<()ic^te auf biefe
wichtige gefc&id)ttic^e Siuette juerjl burd) eine %b;
fc(>rift, welche ber fdige Sarttor ®c^ nobel t)on
einem alten, wie eö fc^cint, etwag unfeferlic^en aÄa^f
nufcripte gemacht l^at, unb ber %amiüe beg ^er^
auggeberg gebort* ©aS Sllter biefer (in ben 9Joten
mit A. bejeid^neten) ^anbfe^rift, welche noc^ ^on
einem Slugenjeugen ber 9leformation l^errü^ren muß,
ge^t aus ben 3ufÄ|en (fie^e j. 93. p. 48. p. 1100
unb auö ben beibm JRoten ju bem 35erjeid)ttiffe bkr
(©♦ 390 5lugfc^ußbürger bert)or, welche fid) nur in bie^
fer ^anbfd^rift ftnbem ®aö Original aber fann bod
t)on@d) nobel benugte ÜRanufcript nic^t gewefen
fem, wie fd)on barauS erl^ettt, baf ©. 1* 3» 3*
t)* u. bie SBorte: ©o buffe artifel k. big
(5. 2. 3* 2* fehlen, welche boc^ notf^wenbig in ben
l^fammen^ang gehören. Qine ^duftge ^erwec&&
lung ber 2B6rter: bar, boc&, t>at jc unb mk
anbere ©c&reib^ ober Sefefe^Ier (j* 93. ©♦ 2* 3»
12* beö le^en (5t)ange(ii ftatt: ber. le^re
beö (5t)angelii, ©♦ 3» 3* 8- ^^^ ©acra^
ment ßf^rifli flatt: bat ©acrament na
e^rijli Snfetting^e, ©• 3. 3. 10* ©octo^
rum ftatt: ©ecretorum kO i^g^n, baff ber
SScrfertiger biefer ^anbfc^rift nur notf^börftig mit
ber ©prad&e ober geber umjuge^en xon^te^ — 2ttte
5Sorjüge unb ÜÄängel (t)ie Surfe p. L u. f. wO,
Digitized by VjOÖQIC
Tn
«tm. Steuer fd&m ÜÄufeum ge^M ; unt) auf ber
3«egijlratur fic^ b?finbft, wn ©rc^er felbjl aB
^tagment b^eic&net ift*; Sßew; marr bic ©{dtter,
n)d(^e in i^irm j^liaen. 3wi*<^«*^ ^ftr t^^^rt, burd^
emanber ge^ftet jtttb, tiiufe ber ® c^9.^J^]eIf(f)cn^anD^
f(^rtft i^rbnet, fp jeigjtjd^, bajß.wö) biefeS. SWanu^
fcript ttod^ jiemKc^ wü^&t^is ßx^altm ifl/^£)bf
tt)oil® d^ n b e l mit bem £)om))ro6(ie SD r e 9 e r fe^r
Wrtraut war, fo glaubt ber ^erauegfber boc^ ni^t,
ta^ ©c&nobel bie(e^^ 5Wanufm^>t bei ferner 3tb«j
f|)nft b^u^t b^f» ^mn ba^ Idft M i^^ibgefe^en
pm ber t)erf<btebenett iDrtb^gr«»)^/ bart ab^foeicb^m
ben 2tbfÄ|ett, UthftfäifijftpO niä^i^^^^ .b<^f b<|8
Wn ®d>ttobeI wttjlänbig gegebene §Ä<muf(rt|>t tti
©re^erö J^dnberirju bem t)en ibm;fr 3^<»^wtett
FVagmentHm gaö^rberi wdre*,; ;U^j?rbief mußte!
©4j n b f I , wqjen Unleöbarf eit berc wn i^m ,hm\4'^
ten ,^w^f<&rift/ m^e^re $B6rter au^IofpBlgiii^^b^
^regerf^en ganj beutlid^ 5U:.feft5 Jj0*, / _
.(Sin ^m fft Src^feS 5ß^bie,n|l7 »nc/burÄ bi0
St^fdb^rif t eine« vottftdnbigen (5i:wn»i(»rö.bi^fer^riftit
i^at; ioer fleifig« unb Q^muc SS^nt^^ ® d^nobrt
bUTi^ bie Jöemerfung ftcb erworben, bie <Hif bö?;
9titrffeite b?« Titelblatts ffebt m bieiJRaAric^t mt?
^It, baf bei mm ber lobK^ejtJWemt»^ eine feftic
liebe ^anbfd&rift bief€ö JBucbeä fii^; befuibe* ©er
|)erauögeber erfennt eg ^ier 6ffentiic6 banfbar an^
9 baß itjtn bie S3itte um freunblidbe STOittbeitung
bicfer iin ben Stnmerfungen mit B. bejeicbneten)
^anbfcbrift gemd^rt würbe* SDbne biefelbe wörbe
1 bie ^erauggabe unmöglid) gewefen, ober bodb nur
' ^ji^^^&MiP^fPV^3^^ auggefalfen fein, i^reilidb hatte
iäjtm ©d&nofefel m^a^vc lfm eim glefd&e SSer^
günjligung tt^altm unb t>ii ba>tutctioiten £«cfert
fdiftiae ©urc^jlcfjt Der ©c^nobf Ifc^en ^antfdjrift
jeigte aber, baß ®e&nobef biefe« @Km|>fer nni^r^
fd^emlic^ ju Itttje 3^^* w ^dnbw ^atte, ali baf
er «t eine in6 Gfinjelne ge^nbe ©erictjttgung feU
tteg dlwnurctn)teg ^dtte benfett finnenV ©iefe |>anb?
fcferift B. ijlt bei weitem jungen ©«S 3tmtgfe«^, irt
welchem fie fle^t if* i" 2tnfang beS 17^^3a^r^unbert«
angefangen, «nb mä) bem, wad btefem ?8?anitfcr{»>te
ior^erge^t «nb n<ic^fWgt, I46t fid^ ft^Iiepen, baff c«
jwifc^en 1610 imb 1630 gefdnrieben ifl — i>ieM4)t
ote bog erfle 3fHbelfefl Ser Sleförmation ^etama^tc —
lofeffeic^t atö @rfa0 beg «nleferßc^ geujorbenen SDtU
c^ml6* 2tuf jlAen gatt ifl fie nod^ einer fe^r guten
^anbfc()rift unb t)on einem benfenben (Schreiber t>er?
fertiöjt, ber fid& freiließ an bie Ort|>ogra^)]^ie be«
16^'" 3a^r^nbert8 nii)t fnaöifdfr g'ebunben ^at.
©er Herausgeber, wek&er brfbe ^.g)anbf4^rif^etl
fb^gfdWg t)erg(icfem, ifl in ber Ort^ogra^b^^ indt
Sltt&ia^me beS u unb t)^ tt>eldbeg fo gebtucft ijl, tok
Ä auggefi^rec^ön werbett muf) ber burdb ö cb n o & e f
er^Itenen (afe »er Äfteren) gefbtgt; ipo bfe SBorte
berkbtigt werben ftufiten, b«t ^^ ^^ ^aubfcbrift
be« 17*~ 3a^r^miberta benti|t
2 übe*, ben 10. 5roa9 1830:
dby Google
A/WWVI'WWWWVWVl/WWli/Wl/WIA/l/WVI/^^
P
5Dit iö bat feof, bo be Sutterfc^c lexe fif to Sufeefc
erjl gefang^ettv «nb wat ^or mo^c be Borgtet
mit bcm dtobe g^el^obt l^ebbm, el^r fe et l^cb?
ben bargen bringen fonbem Df ftnb bit be
mmm ber 64 feorg^er, weife l^ierto anno 1530
btn 7. %ptil nt ber QSorgerfe^aft 'oan junfem,
rent^enerern nnt> fo|>löben unb t)an atter dmter
wtfc erfaren jinb, be et benn ba^en g^ebrod^t
l^&ben, bat. et enbKd) mit bem SÄabe finen
fortg^onf g^ewonnen*
xl-ttBO 1620. — ©0 ein Slatl^ ti)o Sübecf wölbe npc
ortifetn wpfetten ten bürgeren, fd^att unb tinfe [Slbgaben]
t()o 8e\>en unb mi »aft be borger etlife jal^r ber fd^at«
* tfafge wttb tInfe "otU ge9et)en Ijebben, bat ibt en cf fc^et
*)erbrot, berl;atoen fo fod^te ein ^fyciat Slatl^ wife unb
mati^f wo be berameben [bie feftgefe^ten] artifel ttt
n^en tinfe unb f(l^attingf)e, mit foge, ber gemenbe mod^
un *)or9ebra9en werben, UUn berotjatoen etlife »an bm
! t)omel^ften borgeren ))or ftf porbaben unb ge))en en
, wre, bat bewiCe bat vorgefammelbe gelt nic^t fonbe tf^)*
. langenbe tl>or betalinge ber fd^ult, bar be \tatt inne ftefe,
n be»f)alt)en f)ebbe ein el)rbar fRatt) to anbern artifeln ge*
\ iaäft* i>o buffe artif el benfutoigen borgeren weren wr*
I triefen, get)en fe bem füabi tot antwort, bat fe fo«
i bane artifet nid^t fonben innegl;an mc xvttm unb
r -.w (»)
! "^''^^iS**** DigiizedbyGoOQle
t)utl6otb p^mwittigung] b^t cjf)emene* ©ut gefd^ad^ bcn
24. 3(u9uft*> '
Up but arttttjott 1)S?lt ein fRatt) fltlle, trac^tcöen tI)o
ber fafe, wo mÄit tlJt btft angrepe, wentc [benn] be gc*
menbe xt>ah fafl unwittig unb wenn be gemenbe nid^t
in bet tboDerftd^t gewefen were, bat fe bord^ innrument
ba fd^attinge Dan bem 9labe t)erfangen mod^ten, bat pre«
biger, be &abt^ SBort reine nnb lutter leren, fd^olben
gefettet werben, fe l^ebben fwarlifen barto tf)o bringen
wefen, be fd^aAinge t\)o unbergaJ)n* 9lu n>a§ ein ef;rbac
9lat(; ber (S>tabt SubecP ber le^re be§,€t)angelü a^er be
maU Dienbt, wente en warb fo mt quabe^ [f^^ffd^'^ö] ^«
ber Ul)n frot [wei^] gemaEet ^an ben Dom^J^errn, SDlon*
nifen unb ^apen, ta fe befubige ^erfofgeben, wor fe
fonben. SBcnte wowof)! tt)o Wurenfcerd^, SWaibeftord!^,
aSrunfwicf , J&ambord^, 2Bifmer, @unt, SRoftodf, tgtettin
unb faft in alten ummetigg()enben fteben, bar of wyfe
unb \)erftenbige lube weren, bujje lef)re nid^t alteine mn
ben unberfaten, funber mn ber a^erid^it gel)anbf)at>et:
wölbe bat ein Slatt) tJ)o ßubecf nid^t lieben, bat ibt ti)o
ßubecf fd^olbe geprebiget werben; berotjal^en ^«66en fe
enem 6oeEf6f)rer ein mtt boefe taten neljmen unb vorbe*
leben be in bat capittel bp bem JDome unb beibe tto^
fter, bat fe baratjer rid^ten fd^lben, weif CettcriöE were
iejfte [ober] nid^t; unb ^erftunben ftf be lube 69 bem
{Dome beter up ein mute tl)o fd^rapen, ejfte enen fra*
men manne fm wpff unb bod^tet tl^o fd^anben tt^ mo^
Een, alö bat fe a^er ©abeöilBort fd^olben l^anbeten ufib
orbelen, Jebo^ weren fe "gefd^icfet, fe repen atU^mal,
ibt were ibel [eitel] fetterie, wp fc^olben ibt bittid^ wr*
bemen [verbrennen]. SJhi wcet if, bat etlife San enen
*) Sie SÖorte pag."!: ©0 buffe »rtif ef k. bid tiefte
fe^ffen in ber Ä«iil)f*rift A.
^ ■ • Digitized by VjOOQ IC
s
n\ä)t ein Uc^t uti)U\m t)an dlm bctt (oeFett/ be f? 69
fiF t)ebben unb upm lih (übe [gletd^ laut] bat ibt (et^
terie mtc*
©em na leet ein 6* St* befutoen 6oefer up bem
tnarfebe bord^ Un SBobel, £lau^ IRofen genomt, vot*
fcetnen unb verfogebe &ott fo, bat be äffe at)er be ^)ele
ftabtpog, jüente ))ete (übe f regen mtöbunfen, bat men
fo plo^(iil^ mit bcx fafe ummeging* SBa^en bit noa^ ein
ytebiger in bem ^me mit namen S0%«^nbrea6 28i(mi^/
ijtcentlatuö iDecretorum, buffe prebigebe t)an ber w^fy^
fyitf bat fonbe bat Sa))itte( nid^t ^^erbregen unb fetten
cn ))an bem ptebigamte* Sqc I;abbe einen capeUan tl)o
<Sunte Sillien, bat i)z of ^aftot maö, be mufte 69 fun*
nenfd^n ut ha ®tabu Zi)o unfet U)>m frounoen ma6
<in ca^jettan, mit namen J^et 3ol)ann2Ba(()off, bem
warb be prebi9tftoe( vorbaben van bem rabe, 9c(if a(fe
9)1* Stnbread t^an bem capitte(/ bo f)e begunbe^ ©abed
SOBort tl)o i>rebiflen, bit gef^ad^ an. 1528. — 3bt mo^
et ein prebiger tl)o £>(be^(o mit namen ^etrnö, bujfen
tl)o l)örenbe tfjogen be borger ut gubcrf na £)(beS(o, cnt*
ßngen of et(ife bat ©acrament na e^rifti 3nfettjn9()e*
gin ii)xiat fRatf), borc^ ver>)orberinöe [auf Slnforbem]
hct ^co^tif (eten t)axt t)erbeben/ hat nemanb na ;D(beS(o
fd^Ibe niifen/ ftrafenbe unb i^attmht [\)erarti;eilten
jur @e(b6uge] bar of borger umme* JDIt fiefd^c^
an. 1620. 3» bujfet^ fDmmer.re9()er,ebe hat fn>et*), ipenn
bat nid^t mere mefeu/ l()ebbeein3lat^t()«)Subefe et(ifeam
geben fleftraft/ be am Svongedo wr anbern fürid^ meven***)
*) bat fmet: bte Sc^wetffuc^t/ eme et)ibemif(6e l^ranf^eit
»efcfte f!<ift im ©ommer 1529 über bad norbfic^e I)e«tf^«
(anb «»erbreitete/ unb eine grofe SRende äRenfc^ien (im
ipegraffte.
♦♦) ©iefer ©ajj feWt in t>er fianbf*rift A.
(1*)
Digitized by VjOOQIC
Am 1529 fte6 ®enna)>€nb$ na naÜTltatifii A^ulae,
weif tt)a§ bcn !!♦ ®eptem6er/ {eet bc SRotl) be gemene
\>orbaben unb gaff J^er ^arm SSatE SSorgcmeiftet ben
l^orgeren vor, bat bewiU buffe gube ffabt in fo m^xU
Htm fd^ulben wer«, hat be t)orige tt)o(age ttid^t fonbe
tjjolangen, utf) ber fd^ult t^o Famen/ wofbc fif geboJjren,
bat be gemene, alfe trunoe unb ge()orfame borger, »or*
rtittigen wölbe eine n9e fd^atttnge, be ein e^tar Slatf) nu
fjnne^ were \)ortJ)ofteKen, wente ba'om ber fltabt fd^Ib
were t)an Seiferllfer fDlajeftet eine S^aje baf|[er ftabt ge*
fettet, tt^otboieggen webber ben Sorfem SEBenn fo eine
ta}^t nie^t tl)o f^ner tibt utqueme, moii^te Äeiferßfe 2)la*
jieftet butJe ftabt in bie ac^t unb owrac^t*) bringe«/
wetfe mod§>te tf)o ewigen t)orban)e bujfer guben ftabt ge-
beten unb up buffe )?ermaninge be^ borgemeifter^ wot^'
ben be artifet getefen, be ein el^rbar Siati) i)(:\>b^ \)or-
gefteitet»
iDo buffe artifet gelefen weren, begerebe be gemene
eine ruggeft)rafe, weif alfo ein €. 9t tjorgunbe, giengen
be jjunfer unb {o)>Iube.(na gewan^eit) nebben unb be
am^^^ ^c^^^n u)) bat t)u^/ hat fe bepbe \>an junfern fop«
laben unb ampten wölben fefen [w<i()len], be be artifel
be^ füahci »erlengljeren effte t)erf orten fd^olben, na gele«
genl;eit ber gemene, al(e6 up 6el)ag be§ <£. 3t* unb foren
[waf)Iten] alfo 24 y>an junfem unb fopluben unb 24 ut
ben Amten, unb be namen ber geFarnen o^rantworben
fe bem SRabe up einem febelFen bor^ etlld^e borger, bar«
*tt)0 t>er0rbnet, unb ein ^at\) t)utt6orbe unb bet)eftebe oF
«') oöeraebt: bte ^«»eracftt, »ieber&ofte, firenge mh w>lf^
flänbtge ^c^t, n)eld)e in gansltcber ®^u^^ unb ^tect^t-
loftgfett beflanb^ würbe audgefproc^ett, menn ber in bie
einfache $(d)t ^erf(r(lene (binnen 3a|fr ttrtb Xag feinr
©c^ulb nic^t geloft ^atte.
dby Google
ben fofjr ber ctwe^Ieben bergen ©o buffe Sotger tjan
bau Stabe cönfirmett, wert en \)an ber gemene t)ort up«
trled^t uttf^orte^ren bre merfüfe ftücfe:
©e erfle artifel ber gemene bert 48 heoalm. .
©at fe ^or atten SDtnqen ben artifel tjan ®abeft
SBort fd^otben anfteHen unb bearbeiben mit attem utit^
69 bem S» 9l* bat fe mocl^ten gube ^rebicanten friegen,
iDctd^e mod^ten ®abe§ Sfßort rem prebigen unb fo bem
artifel ^an ®CiM SCBorbe baoen nene [feine] mate gefteHt
n>orbe, badytm fe ber anbern artifel nid^t eiltet tljo tjotben*
©e anber artife{ ber qmtcm ben 48 bei^alen*
©arnec^t be^^ol of be gerncne ben 48, bat fe \)or
anberen artif e(n \)an bem rabe fcl^ofben refenfd^opp nel;*
men *^an ber gefammefben jife \)an be tunne ber§ 4 gl*;
item van bem getbe, hat be «^enfeftebe l)ergefanbt l^ebben
tl)o ber \)eibe [jur %c\)bc; jum Ar lege]; item ^an ber
upboringe '[SinnaJ)me] "oan &Dttl antut unb SBorn*
1)0 Im*); item fe fd)o(en be bre^e (efen, wo grot be
ftabt in ad^teren were gefommen; item fe fd^olen fif of
iefen (aten tat regifter, tJ)o ©egeberg gemafet*
©e brubbe artifel
^at fe gettartifet mafen frfjotben unb befubige
wutbe be gemene up fif ttcl)men, fo yeren [infoferne] ate
fe gube prebicanten mochten friegen, bc en &at>i^ SGBort
tnod^ten prebigen unb Iel;ren.
*) Äonig griebrid^ trat 1525 bie ©nhmfte »on ©ot^fanb
a^f »ier Saläre ben SübedPern ab, junt ^a0 für bie
Äojlen/ »öcfdje it^nen tie Unter jlü^iing feiner Unterne^f*
* mnngen »erurfadjt \)atttn, fSaiti taxauf räumte er tt^ne«
fltttt ®etl^ranb bie 3»fe( Sorn^olm auf 50 3a(?re ein.
Digitized by VjOOQI^
e
5tfö bujfe artifel &en 48 weren umgelegt, gicngcn
fcepbc SRatf) unt) borget bc§ bageö tt)o t)up* actum
b* IL @eptem6en
©arna aU buffc 48 verorbnete 6orget «)o •{)cpe
quemen, ti)o f)anbelen o\jcr bc artifcicn \>an ber gemene
uperted^t, fetcn fe up bem neiem bouete, wo ibt ()cbt,
[auf bem neuen Sau] warb, eine frage geban unb rinC
n)9^ umme gcf(aten> ba men, na uplegenbe ber gemene,
mofte \)or alten bat rpfe ®abe§ foEen unb voruorberen
ben artiEel, roeffer &ahc^ aSSort belanget, Eefen bero-
l^aben tein borger utl; fif, n>etfe t)m artifel ^^an prebi-
canten unb \>an ber reEenfd^op bem 6* SR* mit aller
t)oge fd^olben vorbregen, up txitf wenn fe t)uflfer beijben
artifel gut befd^et l)ebben, bar fe be gemenbe mit befre*
bigen moid^ten, befto bct\) [befto bejfcr] H)o bem gelb=,
artifel famen mochten unb be gem|nbc werbe of fo t)eel
williger werben, befubigen in tl^o rumen»
Sllfe nu be 10 borger bem Stabe bat fd^lut ber 48
borger ut be^jele ber ganjen gemenbe l)ebben angebragen,
wölbe ein fRatf) ficf l^ierup befprefen» SJia befprefenb
be^ Olabe§ ge^en fe buflfen tein borgern tor antwort up
buflfe frage: /^effte [ob] fe mii ficf fubcft, ejfte [ober] nt
be^eM .ber 48, effte ut be^el ber ganjen gemenbe fulPelS
t)orgebragen? wente bo be gemenbe bp en xva^f Mtm
fe fobane^ vian junfern unb foplubcn nid^t ge!)ort; jebod^
wölbe ein fRatf) ibt in bebenfen nel^men ein tai^ 3 ejfte
4 unb aUbenne ben borgeren ein gut befd^eib, ge^xm "
Syia üeer bagen [ben 14* ©eptember 1529] leet ein
JRatl) be tein borger vorbaben unb leten en anfeggen
borc^ 3 bui^ermeifter unb 2 fernerer: n^ht betjrombe
[befrembe] einem S» SR* nic^t wenig, bat fe t)an ber
t()olage ber ^oorgangenen treibe fd^olben refenfd^op boii,
nobematc be veibe mit Äoning SOriftionuö gel;otben,
, Digitized by VjOOQ IC
ten borgcren (be \)elbcn wölben) l)crc|cEamen n>erc/ t)an
wetfet Kibc bic burgermcifter al§ J^crr formen SOZepet
tinb Jg)ert 2t)oma$ t)an SGBicfeben ben tobt gena*^
men Ijebben* — 3bt fege ein S* 91* n>ol)( \)or nuttepfc
[für baö SWü^tid^fte] an, bat be 48 trad^teben tJ)o gelb*
arrifel, up tat men be 25 I)unbert gulben bp ein brod^te,
tbclE be ftabt tf)o bem Sorten t()o(age an Saif» 9)tai*
fd^icPen moftc ap beftembe tibt, wente, wenn fobaneö
»erfumet würbe, mod^te be ftabt in ac^t unb ai>erad^t
(amen unb at^benn mod)te Saif» SDkj^ an ben Jg)artigen*
t)an aSrunöwirf effte SDteflenborc^, ejfte ben 35ifdf)opp yon
SBtemen man ein 3<^bbeIEen fd^rioen unb fo l)ier in be
ftabt famen unb beben wat fe n>o(ben unb bat fonbe
ein Siatl) oB nic^t wef^ren*" Som lateften l)engebe be
boi^ermeifter büt baran: /'Sin S* 91* wufte fel)r wot^f,
weife bejennen van borgeren fpn, be ber neien fecten
anl^angcn unb befubigen l)ierinne tl)o J^elpen arbeiben,
ein jjeber fd^olbe ber tl^o*oerfid^t fi;n, Sin'9lat() roolbe fe
aUc antefen laten*«
©arfubeft be bepben J^eren, be fernerer, o^jerletjer«
ben ben 48 Borgern etlid^e fd^riften van betf fiemmerie,
tt)e(C alfe fe bord^gefe()en, worbcn fe bcm diabc mcbhct
avergetevert, bar xt>a^ man ibel fd^ult, f'^ult* S3an ta
tefenfc^opp leten be borger up bitmal anftan, wente fe
warf eben, bat ein fRatt) fe bi) be anbcrn artifel fo n>it
bringen niplbe, ba^ be§ erften fd[^otbe vorgcten werbem
9lun was ibt ben borgern ummc (Bat>^^ Söort tl)o bonbe,
berol)alt)en ein SRatl) fif jo me{;r unb mel)r unbcrftanbe,
ber fafe tf)o weljren, begunbcn of ben borgern gram tf)o
werben, tpelE fe wuften, be &ahz^ 235ort geneget weren,
leten be bome in ber traven fluten, hat man \xt ben
fcomen nid^t fd^olbe na OlbeSto voren, flöten etlife ampt*
Digitized by VjOOQ IC
(übe mftit unb 6oben tf)o, fd^tteben gelt Mit eHiCett
ummc bcd Suangelii mUen^ bat fe aSene pfalmen in
cre J^ufe gefunden l)ebben*
©e48 feorger, bo fe bzn artifel \)att ber tefenfc^opp
^ohbm tjorbringeit (aten, ftoten fe, bat fe up bat n^e
tDoIben l)anbeln mit bem fStab^ \>an ®aM S&ott, unt>
8et)en einem g* St* t)ot: /'bat ein 9iatl) wölbe ge^n
bem attifel 9an QiaM SBott gen>ijfe mate, al^benn xooU
tcn be 48 bem SRabe Iat)en unb tjerfefern \)an megen
bet gatiien gemenbe, bat atte ^)an>eftlif e eeremonien, fomt
atten pa^)en, monnefen unb nunnen mit atten eren »i^i«^
lien unb mijfen fc^cten blmn in alten eren t^uttenfa«
menbe n)efenbe, atteine bat ein fRatt) molbe nage^en, ^at
allene ^eet prebiianten, be ©abeS SBort prebiflen, bct
flemenbe mod^ten t)er9unnet werben; bar.a^jerft ein €♦ dt^
buffem artifel folfe mate nid^t ge^jen muirbe, borften fc
ftf nid^t tjerbriften, artifel tl)o mafen, mobord^ mm tt)o
gelbe Famen mod^te*"
2(lfe nu be 48 Borger fammtlif buffe menung tjab«
ben \)orgebragen, gaff ein S* fR* bcn 48 t\)ot antmort:
//effte of n)of)l be 48 fif unb ere eroen bar\)Ot in bat
©tabtboef wölben fd^rit)en laten, bar ut fulfen \)orne«
menbe maS anbcrö entftunbe, up bat ein (?♦ SR» mcten
tno^te, weife bejennen weren, be f)ier fobane prebicanten
tnge^orbert, bar fe f^ernamaB Äaiferlifer ü)laieftaet fd^ol^
ben befd&eib \)an bot)n Ü)o fmer tibt* "
©e5 antwort Ijebben fif be borger nic^t Krmobet, be*
wile fe ibt gut meneben; bcro^atoen fonben fe fif ber atit*
wort nid^t nod^ \)erwunbern unb fonben wol)l tjerftdn, bat
be le\)en ©omfjeren barmebe t)orgeraben l)ebben, barumme
ge\)en fe bem Slabe tl>or antworte /'SWid^t alfo/ let)ert J&eren,
bat W9 un^ fe^olben fc^ritjen laten intfunberge, fonbem
wat bem einem avergeit, bat fd^al bem anbernof o^jergam--
Digitized by VjOOQ IC
. 9
J^ietna öfö ein 6* 9t t»en 48 6org€ta in crem ^ot*
ffage unb rabe nic^t wölben \)ullborben, fegen bennoc^ be
48 bat tbt nid^t miglif n)ere, bat k feorger würben
vuttborben, gelb ut t()o geven/ wo be artifel \jan ®abe§
Wort ntc^t würbe ingerumet, bero{)aIüen fe ibt noä) ein«
tnat'verfod^ten »or ben SRabe unb beben: '^bat ein S* 9l*
wölbe be fafe woW betrö^ten unb flan ben ^jorigcn
wrftog nid^t äff, up tiat ibt^alfo \>an bem l}o\)cbc
[^al^»te] unb aurid^t unb nid^t \)an ben unberfaten
"tUntertfjanen] mod^te l^crfamen unb bat ein S* 9t*
wölbe bo(^ wr fif nel)men bat g|empel tf;o ^ambord^,
bat of bre effte \)eer im rabt fo lange barwebber J^et*
be», bet bat be' gemenbe tjerorfafet würben, be fafe
ontl^ofangen» "
©Ärup antworbe ein 9latl^ ben 48 altbuS: /^bat
fff be 48 ber prebicanten {)aben fo Ij&rbe nic^t befum*
mem borften» Sin d. fR. wölbe fotPe prebicantcn ftetten,
bat be getnenbe xt)6t)i f^olbe tofreben fepn, wente ein
(g* 91* wufte nid^t, wor buffe npe lcl)re \)an bem ©u^^el
cffte uan ©abe were, fegen oE nod^ nidl^t, bat bar t)ele
gubeö ut queme"^ beben bar nod^ t^o fpitfd^ worbe:
//WO be 48, be fo lange aoer buffen artifel t\)o rabe
gegan, weren tl)o t)inben?"
©0 nu be 10 börger,. weife t)an ben 48 weren \)ot
bem 9labe gefd^icft, ben anbern bit antwort tjebben inne«
gebrad^t, begrepen fe tl)om brubben buffen anfc^lag, fe
wölben nu famtlic^ vor bem fRat}^ gljan unb ben legten
angebragenen auflag, afö hat cjempel \>an ^ambord^ bem
taht mä) eins vomtjen unb wölben bemfubigen nod^ an*
l)angen, bar ein S* 9t* ben t)orflagenen artifel ))an ®a*
fee^ 235ort neue mate geoen wölbe, alSbann werben fe
^artjen gebungen, bat fe oor ber ganjen gemenbe moften
webber affbanfen*
Digitized by VjOOQ IC
10 .
Up tit anktageut antmorbc be SRatl^: fe tpotöcn
tbt *oeer bage in bebcnf net)rmn, avelft tbt warebe Kct*
tcin bage*
Unbcr bcr.tibt bcr x^ertcm tnge, Icet ein fftati) »ot-
iabcn ein partk etüEer borgcr, be fe meneben, bat fe
glif enen im pöwe^bonre gepnnet weten, buflfe fragebe
ein Slati): n>dr [ofc] fe ben48 be^ef;l gebon J)ebben ^an
ii9en prebicanten einen <iTÜM: tljc mafen? ©it fd^f) be^
funna\)cnbe§ vor dM^aü^ \pm 27* @ej)tem6er]^
Up bit ^'orge^^ent be§ 9labc§ fpVaf buffet borget*
n)ortfol)ret fcunbeöroife, ane niggefprafe ber ganjen ver-
fameiingc: be 3«nf^tn unb fopJube l)ebben en fübane§
ni^t betraten; wat of tin €♦ 91* t)or ^^rebicanten fettete,
bat wenn fe wol)i mit tf)pfrebem ©obaneS febe I)e
ane bemittigung unb t)üm b^t ganjen »erfamelinge, beto«
l)ahm of ^de wtxtn in bem l)upett, ben bat antwort
nid)t t)agebe [befjagte]*
3ia utgange bet tjeertein bage, bo be 48 mebber b\)
<in quemen warb unber em besagen, n>o fe ein Statt)
metiebe unb na eren argeften ftunben, giengen berof)afoen
famtlic^ ^or bem SRabe unb feben: /^fe ijebben (iE nid^t
b9 einem (£♦ 31* fobane§ »erfeljen unb bat men fe fo
menen wölbe unb aJfo tjinber enen Ijergan wotbe, alS«
bann moften fe fobane§ bet ganjen gemen{)eit flagen,
loelE en fobaneö ut()torid^tett bemalen t^ebben unb bewile
benn jo ein £*♦ 91* bzn 48 fobane§ t^omoben tt)o(be,
weren fe up bat ernfH)affte beget)ren, bat ein €♦ Start)
be ganje gemcn{;eit n>o(be t)orbaben iatm^**
©e Statt) tpolbc a*)erft nidjt »ermiKigen be gemene
tbö öorbaben, jobo^ up bat inftenbige begel)r ber 48
be^ol ein Slatf) : bat ein jeber mit fmer nacie [Äompag?
nie] unb amte fc^olbe tl)oruggefpreEen buffeö artifel§ f>al*
^n, unb voa^ en beje^enbe, bem ffiabe webber inne brin*
dbyGobgle
11
gern 5>tt bebe ein SRatJ) in \)crtroftinge, hat bat noäf
etliche ampter fd^otben fpn^ be in bem attitü nid^t wur*
ben tjuttborbem
S^o ein jeber mit finer nocie tborugge fpraf J warb
en bemalen, bat fe fc^clben bd>n, wat en be gcmene be*
Voten l)ebbe» ©o' but be 48 hmi fRabi xto^bb^t innc
btod^ten, weö en bejcgenbe, ftettebe flE ein diati} gclife,
effte fe bct faEe wotben fo nal)c Eamen unb ge^en ti)ot
antmort: be 48 fc^olben benfut^jigen artifel, wo i)c lube,
up fd^rift [teilen.
3bt befrud^teben [befutd^teten] be borget wobi/ bat
tbt en neen ernft t»ere, wo bi^ifi^^ bewi^if, bierumme
äntworben be 48: bat fe bitjfen artiPel fd^tben ftellen,
fhtnbe en nid^t an, fonbern fonbe ein S. SR* te gemenbe
fttUcn buffeö artifeB ^aben, be§ weren fe n)o|)t tf)ofre«
feen^ ibt bebben be 48 buffe artifel bem Stabe grojf ge«
nod^ \>orgefteltet; a^erft ©ott n>olbc nic^t, bat ibt fb
fd^olbe t()ogan, roente mit ber wife l)ebbe be paperepe in
erem tjullen beftanbe gebieten, bat rootbe ©ott nic^t libem
Anno 1529 am txücbm bage Nofembris*) atfe be
48 webber bp en quemcn, berameben [befc^Ioffen] fe up
bat n^e, bujfen tjorfd^lag \)an ®abcif SBort bem 3iabe
\)ortogeoenbe unb gingen famtlid^ oot bem Slabe unb
fptefen: ^bat ein €♦ St. um le»e, ^oui^t unb einbrad^t
tmiihn btm 9tabe unb be gemenbe tbo bet)olben unb
bat mm be§ artifetö t)an ©abeö 2Bort ein gut enbe
ntod^te Wegen , be 48 botger fegen ^or gut an, bat ein
€♦ JR»**) SDt StnbreaöSBilme, J&r*3ol)ann JEBaU
*) 5lud bem ^Serfauf ber ^rsä^dtng ergiebt flcft, bag f)m
^att Novembris, Octobris jlcf^Clt mititt,
**) Die natürHcbe Sßortfofge in bicfer ©teile wäre: unb fpre-
fen: be 48 fegen »or gut an, bat d. Ut. (\xm leüe, frebe
«nb dnbrac^t . , , . friegen) SK. 5inbrea« ic.
Digitized by VjOOQIC
12
()*>ff, ;^t.^\lUhxant> unb nod^ einen <)e{el)rtcn monn,
in @abe^ SBiMrt xt>oi)l gegtunbct, enen 69 6eftatenen bo*
ren, in gegenwarbirf^cit bcr 48, t)Ot <)rebicantcn annef)*
men woften, ol^bcnn fd^olben alte ceremonien in t>cn
ferfen, na alU erem gebruEe, beftan bli^jen*"
Up bit anbringent ber 48 ein d. SR* bifprefe (na
mt nnfe) f)clen, barna 0^^^« f^ fobann eine antwcrt:
ff S()rfatite le\)en borger, ibt befrembet einem S* SR*/ nid^t
weinig, bat gij un§ fobane§ ))orge\)en borfen, ate ^an
ben prebicanten, beroite bit mit tcn borgeren afgerid^tet
aa. 28., nx) oE nu be berger, am Jungften \)orbabet,
t^m SRabe tl)or antwort t;ebben ge\jen, a(fe wa^ ein
S* 31* \)Dr prebicanten fettebe, bar weren fe xt>o\)i mit
tl^ofreben*' ^ierumme wölbe ein C SR* folEe prebicanten
[teilen, bar be gemene mol;! fd^olbe mch^ tt)ofreben fpn
unb ate fe wölben t)or ©o^t unb ÄeiferliEe 9)lajeftaet
beEannt f9n, barumme fd^olben be 48 wo()l bebenEen,
wat fe t)orberen*''
Slntwort ber 48:
/^9GBowol?t e^rfame le^e ^eren, bat be borger an. 28
unb oE be ant)ern borger, fo nu ein €* SR* jungft ad^ter
badfe§ [()interm SRücfen] ben 48 borgem t)orbaben leet,
ju\)en Srbaren l^ebben nagege))en, bat fe mit ben prebican«
kn tf)of reben fpn, bar 3tt>* Srb* benod^ [©enüge] an f)efft, lat
W9 b9 flnem werbe* 3^^ wet oE ein S* SR* webberumme,
bat an. 28 mel)r benn Ijunbert borger b9 SOtefter 3<>*
l)ann SRoben, Äarfberen tI;Q unfcr le^en frouwen we*
utt up ber webemen unb Ü)lefter 3of)ann SRobe.lavebe,
up ber borger anfoEent, bat l)e gube prebicanten wölbe
fetten ate J^^^rn Sodann SBal^off unb Jg)er^§ille*
branb, a\)erft mit finem: ja menebe {)e: neen* 3^^ i&
oE einem S* SR* wol)l bewußt, bo be »erfammeiinge ber
borger »or bem SRabe wa^, um J^ern 3ot?ann Offen*
dby Google
13
fetugcjf*) Ui t^o iibbm, mit voat emft fe t)orberten
umme gube prebicanten, o^t bcmWe ein S» 3t* crtife
gottlofe borget »ortofben Uii) unb frf^ulbt buffc t)erfam«
mdinge \)or uproröf, fcricbe vcrt bc gotrtofe xatt), hat
mcn bc upwröfe fd^olbe fo^pcn; bcrot^afecn tJcrMcf, bat
bo van bcn <)rebicanren nid^t me()r t)orbcrt werben, worut
flnt [feit] ber tibt entfpraten: hatf vdox tme tf)o l)ope
gl^an, mot men fiE beö brubben vorreber^ t)ormoben unb
n>at ut benfubigen fiet ber tiebt entf))ratet^ tfl, get)« n)i;
Suwer 3Bia?eit t()o 6ebenEen» 'jSbt ift binnen bet tibt,
hat mm ©abeS SSSort gat vernidf^tcn n>oIbe, br tatt ber»
jennen, be ®abe^ SQBort begef^ren, »ofjl twe ejfte bre
bufent ftarfer 9en)i^rben, be an. 28 bzic fofe n^ t^o«
t#ebbet werem" SBorbet get^en'be 48 bcm Stabe tl;or
antwort: //Sin ©♦ St* unb wp tnogen waf)l tjotnefjmen
gelbartifel tt)o maCen, a'^erft bat m^ @abed SSßott tat
buten taten, befrud[}te n>9 unö, be anbern artitel wer*
ben alt tt)o fd^nben, unbe wetfeö wort, wowo()l Sin (£*
St* ibt nemet be§ buvefö wort, ad^te rot) ibt boc^ unb
tef ennen ibt \)or ©abeS SSBort* " ©arbenetwnfl beben (e
ben Statt): //bat men bat wölbe anfet^en, bat jlebermann
t)erlang t)ebbe ti)o &ai)t^ SBort unb wenn ibt up be
lengebe \)orentf)olben werbe, m^d^te tjelid^te ein rumor
in ber ftabt entftan, wel! nid^t f^ut worb^ f^n* iDoffen
allen fonbe mm t)orFamen, fo eine averid^it vorgunbe,
@aM SBort tt)o prebigenbe* '^
*) 3oJ. Öffenbrügge war »on &a^e ffxef)et gehrnrnm,
(fteft in !|)rtt>at|aiifern Slnbac^ubungen im &eittiutiexi
mt war (1524) auö btefer Urfadre defangltcb eindeiOden.
1528 txaten 400 ^Bürger »or ben ^t^ un^ baten fo
na(bbrticf(i(^ um feine SreUafFung, tai ber ütati if^v Se^
gebren erfüllte, unter ber ftebingung, haf Offenbrügge
fogfeicb bie ©tabt »erfaffe itnb ibr nie wfeber auf 10 SKei-
Im im Umgreife nobe fomme.
Digitized by VpOOQ IC
14
3bt ()eb&e fiE at)erft teäcteit, bat bc *nen twnt fcen
48 f>ant)etbe )jan bcm artiPcl bcr prebicantcn, bat einet
man? en Spaxtiä) t)on ©titen, beS fm t^aber ein
Burgermeiftcr gewefen wa^, ftettebe fif fef)t ungcftum unb
imfcf)icflif, ^a l;e of tem lateften upftunb unb (^eng bar*
vpn* ©0 «u ein fRatfy fiE oE fo l>art \ig^m be fafe fet*
tebe, \)crbrot ibt fafteframen borgeren, bero(;a(t)en ein
fram fd^lid^t man unb nid^t ungefc^icft, m f^mafec
mit namen ^eter 9)iaten6efe, ben ibt funbergen t\)o
leerten* gieng, l>off an Dor bem fRatf), in gegenroarbid^eit
bec 48 unb flagebe, wo Jg>articl^ ))an ©titen roere
bart)on gegf^an unb^ 6ef lagebe barbenetjen ^ tat ibt ©abe
erbarmen mo^te, bat men be borge» fo up()e(cbc tt)o
erem groten f<l^bcn unb t)orfumniffe; i)c were en atnl^
mann/ l)ct^ht "oan bem gemtnen .^ube nid^t )?e( entfangen
unb mofie bennoil^ ftn amt liggen taten unb baglifS barup
warben [ad^ten]; ibt mere mo()t bittiger, bat be barup
wareben, be be^ gemenen gobeö gefcetert worben; l)t
l()ebbc ber botter \>an ©ottlanb unb a5oml)o(m in fmc
Eof e ni(^t ^de gef regen*
S)o buffe fd^mafer atte buffe fme Hage l^bbe geban,
warb ein fRatl) tfiomid^ unb erboben fif, eren t)ot bp ben
finen ti)o fluten taten, Segei^eben of, bat be 48 buffen
borget, t)n^^ fofe fjatoen, nid^t wotben in t>orbibbent
nei^men*
3la veler unbertebinge beö S* 3t» unb ber. 48, wennte
ein Statt) badete enttif bujjen borger in ere flöte tJ)o !)eb-
ben, getten be 48 bem SJtabe tf)or antwort: bot be 48
borget buffen ^eter 9)latenbefe neenertei wife ver-
taten. Witten, funbem Witten 69 em te\)en unb fteroen
unb atte^, wat em at)grg«it> fd^tt unö atttomal o\)ct*
ga{)n, were et 1^, hat l)c bj) bage effte b^ nad^t af[{)en«
big worbe, witt ein jebet ftm noeien unb amt< t()ofeggen
Digitized by VjOOQIC
15
ittfb' benfubtge» mann it) ciium ^/9t» n)ettem SBat
l^er »an tict bottcrn ongetagcn/ barf fif ein S» 8t* fo
l>ort>c nid^t anncl^men, tctofiz ot in bcr ftabt »an bem
teccp t!;o ©egebcrg flefed^t warb* .
Ut buflfet antroort be^ f(f)omaFerd, bo bc bcrgot
fegen, hat fif ein 9fct^ ^i(i^t n>oibc lenfen in bem attifel
-»an @ah^^ SBort, fonbern fod^en otfafe, fiE tljowrefen
[racl^en],' wot fe fenben, nKbbcr bc, be barumme »orber*
&cn: leten fe ben artifct ftitteftan unb be»olen ib (äah^f
^t t)e n>olbe ein anberntibbei gc»em
(i\)t benn be 48 ben »olgenbcn artiEet "Hon ber reFen*
f^op »orneJ)men, ket ein S* 5R* »ragen, wot of be 48,
lücn be artifel rebe [fertig] weren, gebadeten, befiri»igen
ttm SHabt erften ef)r ber gemenbe ti)p apen6aren?
J^ierup anttDorben be 46, hat fe nid^ ein bem fRabt
autogen [anjeigen] wölben, berf)al»en m\)m ein SlatJ) »eer*
um bage ere b9f})roEe, ibt molbe oE ein SlatJ), bat ein jleber
mit fmer nacie t{)oruggc %Kdm fc^olbe, eJjr.be 48 »an
bem atabe reEenfd^p nel^men unb artiEet maEen fd^otben,
welEe^, alfe ibt gefd^efjen, be»o( abermal eine jjebe nacie
ben fmen, hat bc 48 »an ben Efeneften bttt) t\)o ben gro«
teften fd^otben reEenfd^op nel)men unb artiEel mafen, alfe
m be ganje gemenbe f)efebe upgeled^t» S^tJ^ebbe ein
fRatf) ganj gerne gefel)en, bat fiE bat.»olE gef)>littert
l)ebb^/ up hat ber 48 Eare, amt unb »*rnet)ment gefallen
I5>ebbe unb »or6le»ent
©e§ S-r9bagö Borgens »or ©imeniö 3ufcö& ^ fcen
22» Setober, alfe be 48 b? en quemcti, nemen fe refen*
fd^op »an ben 24 borgern, be bat ©elb hat iai)t cmt
an. 28 bbreben ))an ben 36 borgeren, gemaEet fumma,
hat fe entfangen unb webber ut8ege»en jobben/ na »or*
melbinge ber boeEe 26 bufent unb etliEe SÖZorf fiubfc^,
t)ier no(^ utgenamen ettiCe f^b, fo etlife litbe fd^lbig.
* • Digitizedby Google
©arnegeft tefe^^ft be 48 torget be fd^uttferes« '^on
wegen M gelbel, fo ein S» 91. in ber treibe l)et>i)en u}>»
genamen unb wrf^geft, be ^umma leep fif up l^unbert
bufcnt gulben, l^icrup Up be upgeflagene rente fumma
UV bufent ^iribcnJ*)
9(m (^onna))enbe up Dominica ^mninm Sanctorum
ben 30. £)ctp6ri$ le^jetben be bet^ben J^eren femmeter/»
ate J^. Sodj^im ©erFen unb Jgnr.* Jg)inri(^ Äerf^»
ting eine rePenfci^op t?an bet fcmmerie, bar of fd^nfö
mö, ©umma 68,341 |^ fd^utb; ©e 48 <n)erft levet*
ben be fd^rift in bec 9(c ben Ui^hm femmerern webbet
mit buflfen angetjogeb^n werben, bat ein g* 3l. tf)o bet
fc^ulb ber femmerie antworbe unb maFebe eine frpc
ftabt» ©e 48 woften barna trad^ten,^ bat be fd^utb ieiP
6tct>e med^te ajfgebän werben*
5{($ dE be 48 befd^eb begef)reben van ber t^irfi^e |
ber anbern ftebe in h^t treibe webber Äoning gf)rifte»n,
gaff ein 3iatf) tor öntwort : xoat be borger bart)on &ege^
reben tl)o weten, mod^ten fe in ben boefen ))inben, f<^
69 ben fiften weren*
©e mi be borget oF begereben kfö^eb \)an ber fife [SJc*
dfej bar Jg>r» eorb aSBibbe Fing 69 gefeten, mit etliFen
borgeren, antworbeJ^r*€orb flBibbeFing, ^e l)^bbt r>an
anfange ber fife 69- ber Fiften nid^ gefeten,,be S^mttf
be t)or em babp gtfeten, aB J&et Söf)ann van :^em*
<)en unb^^cr 3o!(>an ©alige t)(tbm neue boeFe bat)on
bel^olben [gef)alten], fo mofte ^e ibt oF gef<i^n laten, aifc.
t)t ibt gewunbe» l^ebbe; be borger, bebar mebe b^gefeten,
l^ebben voOfl gefe^ «wit bat gefe t>pr geFamen were» .
Stttbu6, wo t)kt oorgefd^reven, i6 be teFenfd^) tf)o«
gegan, jjobo^ i)ewik bm 48 nid^t mefS^t upgeted^t, wölb«»
*) 3« bfr ^Anbfi*rift A jleHt: fumma S buf^Rt mt^^n.
fe dl nid^t twtbcr ^^ot «i frtefen, tpat wege [weg] wete^
wölbe «)of)t Wege Mben, bat tuen no^ tf^ofcge, juew grot
\)an noben, fd^ourneten [fc^euten fi^] of, 8at fe fl{*je(|en
©otr web^r ere averid^elt t)er6refen [^erge^^cn] moc$te.it
aSan ©ottlaiÄ unb SBcrnf^pltn mögen be ^ ^mii-
unb ad^t fcorget weten, be batumme' t()p f^o^e ft>frem '
©0 men aver na bem Sleceffe tf)o ©cgeberg t)ra*
gebe, gaff ein SRatf) tl;or antwort ben' iorgern , ma/lF
anbem .n>orben: ibt were me^r beun ein rccL'f; tfjo ©tge^
berge gemafet, ein Süatl) wußte van neuen anbcrn, f«n=
bör a((e fe in fd^riften b&rvan l^ebbtn nat]ainfc^
SlI^ nu al^uö ))an bet reEenfd^ev^) gebanbcff^ t>even
be 48 an, be gelbarttfel to mafen unb luacn kx) na 6
wefen barot)et to werfe unb werben in buffcn attifdn
mmont utgefiaten, mcflen alle bartokiicjcn, fscfHi^ unb
M»e(tlid^, jiunfer unb fppmann, tx)l unb ötni, fcor^^cr unb
gaft, nemanb utgenotnen, tenn allene cincß (^* !R, bener^
0^ ®ectetartu^, Untetfcritjer, J^uj^bcncr, Siibcntencr^
uib SBaben,. bujfe borfterf van eren 9^iPcbagcn [ijdh \t)^
um. Sigentl^ujm] nid^t^ geven na lube bcr attiFct. Stni
(gttbe be§ boedEö fd^alt bu be artifel vinbem :
1529. 10. Dec. Sr9bag6 na bem 2* Sfbvent*'
fi>nbag()e* ©o nu buffe artiftCrebe weren ünfc/fcc
4* bem rabe fobane6 anfeben, teet ein, e* fR* beganje
^emene •t)ct6aben etfffeten, t)u§fefen unb J^eebebe ifiv^t
up einem fr^bage morgen tt)o öiä)V fkgen b^ llk Dje-^
lembris Wf tat tat!)uf tf)0 etfd^ienen* ' ' !
©e§ tjolb^ warb averft vete tI>o erfd^enen, ein jeber
Ijiebte vortangen na Mt 48 attifel, bewile fe fo. (ange
bftrotKt mafet I)ebben, (aven afte wa^ iebermoti bpc ver^
trifttnge, be 48 l)ibUn ix) Um 8» (R* vowotve« [et*
n>orben,.ibitt<^efc4t], bat men ®aibed S^ort t(^ Sii6tcf
<q>nifitr ptttigen mo^te«
(2)
Digitized by VjOOQ IC
SÄtiü bat vatfyixiß tktfte mtL wart, Uttn fce 48 *e
gcii^e J^epbe 3unCet unb €0))(utie unb amte famtHf u^
t^ lange !;uß »orbaben, <m ©♦ S?* a\)erft fatt mbbm
* fc\ bem ratl>ftoel uub kgctjrcbc, wann fif benti bc feei^
^t bef^jrafcn Ijebben, mod^ten fe wt |c f amen unb taten
b« artlEet l^en. -
5(\)efft bemfe^e 4JB gefporet, mit wat etrtfte be Slat^
ff Wfibtafr 8e fdfe bei e^angelii gefettet l>eböin, trogen
fr fcitge, em-^dtb mo^te be gemene mit.brouwen ajf-
föftredPcn/ wciut be artüel gelefen weren unb bat a(fo be
fftfe nwd^te \)or6t)gegan werben, berol;ah)en treben tm^
i^ be webb^änf, bu|fe meneben be ^h van^@abe^
SBJort funberlifen, be eine ein truwer mit namen 3<>*
<|rim ^anbow, ein wi>i)t krebt mann, be anbet ein
cn^tfdM^' ^or^ert 2Brebe, beben ge1;6r unb woift
cn gerne ^an ber gemene ge^oem S>a jj^off an^od^lm*
®anbo^ unb febe:
//©rfame, le))e, gunftige, gube ^jrunbe, Sttwer €rfa«.
mett *jp(iJ bewuft, wo gt^ ben *48 borgeren bojet^t gegeben
t^hbmi up eineß 6» 9l» uftb juwer tetften bel;a(^ ^b»
ortifci t^o maten, barbene^cn pö unl of ^an Suweft
€Jun|]tigen in bet)cl)I gcban, nene artifel tf)o mafen^ tbt
4<hj;:« benn be ^rfite artiPel boven an gefteftet »an ®aM
^oxt iÄu f)cl)be wp getbartifet gemafet in wetfen fx^t
fk unb für ift, jebod)', ttymn fe gelefen werben/ werben-
Jfif «jiiw. i«dE)t o^erge^tten unb fo bar jcmanb infc^
[(Jinrebe, SEBiberfprud^] tnne i)aiUf fteit bemfütoigen, fi«
^eb'recf ti^o feggen, apen.«
^/SCverft, güben \)runt*e, bat 99 ber faf e rtd^t tjcsr»
ftenbiyt -werben, alfefrfibtin ber wa!)ri)eit begijft, buiUft
jjemafebe ortiftf finb man gelbartifel unb getb betangenbe>
^mm^i « arttfel, bat wpmiod^ten gube prebicanten frie«
g^, '{;eft bier ni^t nu>geirinne geftei(t49erbeiit. SM poüf
Digitized by VjOOQIC
41'Sii^f jim9(h itwi)l näf t)0t arSett umttte @«beS S&Drt
\m> öwte,^>refetcanten t^o ttfortgeti, 69 einem ®» 9t*i^et^
£m ^otgefDanbt/ fann man jtun) alte nic^t !)errel(en/
4ipcnte na unfern ^etoolbigem \>ltte unb f^anbdinge/ ba^f
4)r>et fti^olben, ift und cnWifen »an cipem S* 3l* fuJf
ein afff^eb gegei^en, «»9 fd^ölen be flel^vtif el mäfen, «in '
©♦ 9U njolbe foIFe prebicanten ftelten, tm hi gi^mene^
tv^i fd^olbe mek t^t>reben fpm''
f/©at 99 ot fd^oÜDenmenen, flube tn^nbc, bol nJ^ ^
ie, faEe f(|oJb€n ()^b6cn 69 und bnJegeleät, ift nitä^t ^
fd^^cn, fönfeem »9 (;e66ent enbtid^ nirgenbt fönen f)en*
(iingent ^arumme^ guben fnmbe/ tft jun> begei)r unb
crnft, bat 99 &at>€^ 9SB<Mrt tmb gube ^)rebic<^nten 6egeb»
ttti, bat möge 99 .nu umme f))tefen^ nu ift -
ibi ttbt''
J&ierti}) oaff be ^cmje ^tm^m tf)ot antwott, fe baiä^*
Un ber artifelnidf^ enen t(>o l^otben, ejfte rt;o ()bren,
eljr cn mn bem rabe gube ^ebicantcn weren i^erfd^aft/
Jpienip apmjorbe Sbci^im ©anbom: '^erfame gi^n
«yruiibe/ Jjiet warb und fletopen unb tot antwort gege»^
|itt men artiCel nul^ unU (ffen ^ren^ nteji I)eJ^^ benn flube
)Hfebkantem Up iat m\) a^rft. ei% kftenbigrattttDDtt
loeten mögen/ voat mp einem (S« Si« mögen, anl^rmgen^ '
fD hcti) hü. Stile gemene, be @abed SSort, bat Ijiltifle
<EoangeIium (eef i^eft tt)o t^toreu/ be blioen aUe in bi^ti
l)ttipai ftan ald mannet/ n)e{f aiftetft, bed patoefttd regt?
tmfM^'mib ben 69 bem hrnnt, hztn gotdofen {)upen ben-
fen antl>of)angeni be treiben wt buffen ^)upen*'' Unb
ttuwo!)! be melfte J^upe nod^ bem SBotte (Batc^ mnh
t9ftd (wente fe tjebben ibt nid^t gel^ott) Me»en fe boJ^
«tte ftonbe unb nemanb botfte fiE metfen laten, bei^
oSt^e ^ .mann/ mit namen ^ettud ^tilbet/ ftn
-^lieki»/ ^ «an bem f)i^n unb bo em ne^nb .AMf«
• - (2*)
Digitized by VjOOQ IC
9»
^f)i^f <pidm ,^ mit s^otm fd^bm iD^r <m 1^
©jt «u bc geoiene eren teftoet teanttiöebe, foten ff
. jßoti^ .8 borget bp be 48 u)) bemebe [bamit] ere Antmmt
•befto trutpfrfec würbe angcbfÄgen/ io#lben oE, bat i)uffi^
a^ Öjogdifer raote mzU ut wnb tnne frrcFen, wel tljjo
*bec fafe mod^e'.profitltd^ [^n*
• .^Q nii bufl[c 8 borget ^efareii wiren, gienäen «it,t
,rti. 6^ 48 ^or bcm rot!) bimien beflötenen b^ren unb
■* pmn *em, rabe vor, tat einem (£♦ JR* n)of)( bew)uft wm,
n>at )>e(fi^i9en t>(ite^ be 48 borget l)^hbm toi^eiDanbt/
hat <m S% 9l* bett artifet t)an @abe§ SBorte eine mqyte
n>oIbe ftelten , btmk be geiltene enbUfen ojpberd nid^t 4>
/ftitten were, atjerft ein <L fRatf% bord^ J^er ;i&armftt
Ralfen, SBorgermeifter, Ijebbe geantw^rbt, be 48 fd^ot«
b«n getbqrtifel mafen, «in ß* fR* wölbe j)rebicanten ftet*
|en, bar be gernene mof)t fd^olbe naebe gef rebigt f^n [juf
frieden geftettt fe^n]^ @o ipere nu be gemene batbavfir,
i#{Fe fe bar {)ebbe gcfanbt, bem (S* 3l». antl^ofegg^nbe,
bat fe ni^t enen artifet {)oren w^olben/^ jf
fjpiege benn t)?t^ca/ ibt.were^n benn gube pr^
^i(ant64t ber getfiene \>orguunet unb- upgeftetUt
'. Up' bit anbri^ent be'r 48 unb ber 8 borger wifebe
be fRcctt) fe in be l)orfa^er, ein ®* 3l* n>otbc (iE befpre*
Een barupp* 2Hfe nu be'56 borget in be ()orEamet gteji«
8en,.nm^ ein mattf «" wt namen 3ol)<^nn ©toUet«
t)pt; bufl[e reep: ^/ibt mereti JgJanl^ SRonge^ t)eer e|^e
^Pff^ be fo manE bei^ gemene fd^rieben .van bin prcbiccm*
ten«; beö gre^ mfRaÜ) eoen moti^» ©uflfe ®t,oUeir*
ttot warb Eort .baiE^ta timme bife6 tt)^9& wiUeii i^
1^ g()eE^en* (up Salentini i. e. 14. ,Febr. 153%.)
* 3((fe nu .ein d, 91. be 56 borget xocl^t vcir fS Ig?
to^ t^(^..M .# 9%<^!> ^n.gar nene antwott, ftttbertr
Digitized by VjOOQIC
\ 81
fetm ^)Io^li(^n be Qanyt gemene t>ör'b^m rÄtJ^ftoItÄmcfc
unb aU te gtmene anquam, feH^r* Jg>armcn83alfe^
95orj9cmt#cr buflfe worbe: wie fd^ew bot^, bat iit att*
bet# nic^t werben voilU Äribcr^ n>ar,t.'ben 56 bötgetn
mtic Antwort gege^^n*
'' ©0 nu bf gcmene t)or bem rabelftoetc ftunb/ fH)f
be feorflermeifter an: erfamen Ie\)en botger/ buflfet 56
feorger^ anbragenl)eit ^\^t einem S* 9t* nenen geringen
%»m^ttf xvat \^oä) be orfafc moiä^te fepn, bat men arf*
^e, (^e [ndmlid^] fetteVfd^e prebicanten fcegerebe, auf
gffel;en l)kx ja gube prebicanten fijn, alff be ©octot &i;
Wm' ©ome, J^r* Jg>ilbebrant unb *§r* ^anxf, iDeffe
m<^aptfe ft)n, men fonbe oE jia roolil weife bartbo vet*
fd^riwn/ a^erft, bat men folfe prebicanten J)olben fd^olbe;
n>eICe be Sutl)etfd^e Seigre «tfe t^o Jg^ambord^ prebtgen,
effte berfubigen fecten anl)6ngi9, fann unb mag ein S* fR*
t|pf*SaifettiEer Sökjeftdt nid^ tjerantmotbcn* 3bt mod^te
et bfiff^ ftctbt in groten ungnaben be6 Äaiferö famen,
wdtfe^ tf)o grölen fd^aben unb nabeel unferm foj^mann
^feh wofbe, unb, goben ^^runbe, n)ennel)r be Iutt)erfd^e
lel^e t)kt fo regeren fdj^olbe unb be lube, aB t{)o ^m*
feird^, ut ber ferfen prebigenbe, fo geoe n>p jun) alte
i#mttl)ateen unb of juw erlifen dfntern tl)o bebenfen,
i»o g9 mit juvcn Ened^ten wdtben ^aren, lüente befned^te
worben oyer be ^eren ^omineren unb würben bit int«
'^berge be amj)te tl)b nid^te mafen, weif aHe§ ein (£♦
• Ä juro tf)o bebenfen gifft* -
Up J(At <tn \)or3eüent beö rabe§ antworbe be gemene
got nid()teS, fbnbern begereben eine rüggefprafe, weif ein
€. 9t t)orgunbe; wc§ a^erft 3öl)an @tolter\)ot ge«
tcebet tl)o ungümpe ber gemene, t)erfmegen be 56 borget,
löente foboneö ipcren fe, umme frebeö willen unb umme
frii^iebeiciö^n [feiner 33ittc wegen], ein^ ^ewtorben, ^bo
Digitized by VjOOQIC
2g , \
^ in ber l^oirfamet mmn* 3W »polbc averft em anfec«
ituf)t loeiy 6eFamen ^)eb6cn, bat ()e be g^mene J^an^
JRan^ gcljetcn l^ebbe»
3(fe itu ci«^ ^* 9l* er »ergc^ent bcn torgcrn geÄin,
I^Äben bc Statt) b^nalje be artifd m&Qctxdyw, W fc
od^kt na grou' mot^e um J)ebbcn; wenrt Cijjjicn tdh?cn
ttt)e ftcfd^retjen, ein, weif bc Statt) fd^olbe ()c6kn, bat an*
bet \)i)r be 56 6i)r9er* S>at eine' ^ebbe be fcoti^mtei«»
per all in be l?anb geftregen, weif J&armen S^^^^jef
ttoebber ttt fmen Ijenben f)aUtcJ bo be borger unf^umi(^
weiten mb na bem ^orljufe btengeben» ®e anber copk/
wM be Borger labten frf^olbcn, t)att>^ ^ot^cltt
JHSrebe, be anferfd^mibl: tf)o buffen febe be 6ot|pryö^
fter, bo bat ^olE Utbrengeben, lat l)e be artifel'f^bttc
in ben rat()ftoel teggen, a\)erft SSorc^ert 6erep fiC i^ter
borget ruggefprafe*
2tl^ nu be meifte l)upe ber Borger t)an bem Ä^*
ftoelc weren gegan in groten brenge, ftunb ^er Slicö»
lau§ aSromfe, Surgermeifter, up unb reep ut bem
ratf)ftoele an be, be nod^ bp bem rat^ftöele n>ereri rfn^
et be ben anbern fpitberen [einjeln] \)oIgeben : ri)of)l {tuet]
69 einem S* St* bli\)en molbe, fd^olbe ftan Umn. Vbp
biiffe be^ borgermeffterö werbe blef ein l)eel ^upe ftajt,
etlife h^tzn ibt, gerne, etlife ungerne unb borften fif nti^t
merfen laten»
Stl§ nu be gemene \)ornam [tfernat)m]/ bat tut ein
eel were nebben geble^^en, fd^trfeben fe tI)o bm bat nib*.
en twe Borger, al§ ^armen Sf^^^l ««^ Sorä^ert
SQßreben unb leten en anf eggen, bat fe up quemen utib
mafen nene fplitteringe* @e borften ibt at)erft nid^t tÄt«
gen, fonb^^rn We^^en, bem 'fRabt tl;o willen, nebberu ^
9U^ nu ein S« 9t« ))emamm, bat be Borger, fb Ba«
nen up bem l^ufe weren, ba^Un B$ bem erftea'Beffdtc
Digitizedby VjOOQ IC ' /
2S
tfeo iimn, oIS: be artifel nkijt fefen to latm oP nid^
jHncn t!)o J)oJt)cn, |e frc:9cn benn ß^angdifd^c prebican«*
jfrm; falben fc tvDc rabegl^en, aB ^cr 3«>^im.©er»
l^cn unb J&et;^innd^ SerErinE unb Ictcn bct gemcnc
onfeflgcn: ein ^* St* Icet be gemene bibben, 69 ben ge«
lo\)ten pie!übben] unb ihm, be fe bem'g» Sl. geban
J{jeb6en, bat fe böte flkngen t^o ben anbern torgern unb.
Uten be arriEel lefen*
JDo »u be Jg)eren bit bet gemene f)ebbe angefed^t,
warb foban ein fümor unb gerummel manE h^m "ooiU,
tat men Un enen ^ot ben anbeten nid^t f)oren Eonbe,
tmn iDjufte oE nid()t, wo men tbt angripen fd[>oIbe; tl;om
lateften fteg SBord^ert 3Brebe up be hant unb E(op*
j)d)^ bat t)e, gef)or Erecl> unb fpracE: »wat feggen gtj/ Ie\)en'
borger, »ille gp bäte ga!)n, be attiEel l)oten lefen unb
69 ben gottlofen prebicanten bli^en?" ©0 repenbebor«
fler: S^ien, nen, nenl Unbet buflfen gefd^rei giengen bc
J^cren na Ut (o^^inge, wente fe metEeben n)of)(, bat "oan
bem t)orget)enbe nid&tö werben roolbe* 'jSbt warb oE up
bem t)ufe unber tcn t)upen geropen : be 69 &at^c^ worbe
Mit)ejj/^ 69 ©abeS 935ort leoen unb ftert)en wölbe, be
fd^olbe ba\)en ^Mi^en* ^t>t \)cbtc fiE oE ein grot f)upen
v^tfeö up bat marEt gefamelt, wente jeberman \)er{an*
gebe, bat men ©abe§ SBort mod)te Eriegen, leet oE jeber*
mann hin bag fme arbeit liggen unb xva^ fptgfolbid^,
wot bayut werben wölbe/ ©a nu fobaneä gef(^re9 up
bem ratf)l)ufe warb, rucEc*be iebermann tt)o unb ftunben
unb l)ebben be angefid[)te na bem ratl;ufe, bar bc borget
fo grummelbem Stlifc mn ben borgei^^n, be up b^m
ratt)ufe weren, inbem, bat fC/ fegen, bat ein S* SR* nid^t
tmttfeorben wotbe in &abi^ 3GBort, repen fe ut bem %'m^
fler t\)o ben up bei?i marEebe : n wol)l b9 ©abcö 23Jort (c*
txtt unb ftert>en will, be l;olbe be l;ant up!" ©oljeltbc
^ DigitizedbyVjOOQlC
84
^ befi ))Ol!e§ be tyinp ttf . Sbt toatb of tho m gcto^
j)en, fe fc^olben b\) m Mfoen/aiwrft bc ()aiib ftitte l)olben
unb ncmanb geroaJt bof)m *. *
©it allcö fegen unb ()oteben bujjc teijben J^eten ^>or*
genomet, beri>l)ateen fe flE dneö m)rol)r§ \)ennoben, gicn*
flen um beö tviSitn mit bec f)aft l)cnba!e unb feftm bcm
3labe, nmt fe .9et)orr unbc gefe(j|n J)(^bben* ©o Bote.,,
[gebot] be 3iafl)''aJfo^Älb ben botgeren) be nebben toc-
ren, bat fe r^ ben ahb^n üpgingen» #
' 5ttfe nu be ganje gemene tl)ol)op# quam*,^' ge^en fe
ben 56 borjeren be \)ottmacl^t, bat fe up buffem arttfef
etnen t)orfcl^l<iö mafeben,' bat fe mogten gube prebicantcn
Wegen* £)e§ gtengcn be 56 up bat ntje gebübe unb
«lafeben ehen ^otflag, roelB benn etliPe ftunben waveije^
©e \)orflag waS buffe: '/@o 9)M^^^ Stnbrcaö
aOBtlm^ unbJg)er 3oJ)att S35at){l)off l}iet webberbin*
nen, \>ot prebicanten »erfd^reven, würben ang^namen
unb upgcftettet, n^et [ob] benn oB cne ganje gemene mit
bujfen fubigen n?o(be t^ofreben wefen?«
"Stern: fo bit ein S* 9l* bon unb nage\)en wölbe,
wer benn oE be ganje gemene Üben fonbe, bat alle^cerc*
monien na paweftlicfer infettinge, in bcH^ferfen ^rorb*
mt, item boml)eren, papen, monne^c, nunnen in erem
wefenbe 6li\)en, Ut tt)o bem enbe be§ tl;üfumpftigen con^
cilii, weH in tme jaf)ren fd^olbt gef)c{ben werben?/*
''2hom brubben: wenn benn butJe prebicanten l)m
ftnb unb geprebiget t)cbbm, wer al6iJenn of be gemenf^eit
be artifcl will lefen latcn unb 69 bem(S* 31 beibe tief
unb gut upfettei^''
SUö bujfe \)orf{ag ber gemene waS t)orgebragen, be?
wllligeben fe en buffen artifel b\) fobanen bef^ebe, fe
wulben be artifel nid^t e^er (efen laten, el)e bujfe bep*
ben prebicanten ))erfcl^re\)en, angenamen unb tl)o prebifenbe
Digitized by VjOOQ l(S
t5
it)»()c|td(et meten«. J|)iermit gtctt^^ bc ganje gemene por bem
vatf) ühh Utm boxä) Carmen 3öra«l bem rabc fo^
(ann Mmn^ ber gemene airfegßen«
J^icrup antworbc en SRatb /lod^: 3^/ "od^: SJleen,^
nel^men oP ncii bcfprcFcnb barup/ alfc -bc^ rabeS wifc ift/
fönbcrn J^er Jg)arnren 2Salfe gaff attbu§ tf)or anttüorf:
wmn benn buj|c nic^t famcn roolbeti, mofte manjo.an«
bere ücrfc^rie\)cn in crc ftcbc* 933ort)0()I fo lofc it)t \>an
bcm borgcr/ncifter gcäntworbct, namm ibt boc^ be flc*
mene an, bcwilc fc tvol rouftcu, bat ein fRatl) Mx o\Äl
tt?o gcfinrtct, jobod^ nu bar nid^t mebbcr grfprafcn, mi)^
mcn fc ibt ^on ein \)uHl)ot5ent an unb ,9t?ng ein jeber
mit '^•rcuben t(;o l)ugc. ©c feijer [bcr S'^*'.^^^^] «'^^ 5
up bcm a^enbc, uo bc gcmenc *}an.beifi tatl)J?ufe gicng,
|i> lange Ijcbben 6ei;bc 3iatl) unb gemenc bar gewefen ^an
bcS morgend ti)o ad^tcn* ; ,
^ 0la troeen efl^e breen bogen [ben 13* ©ccem^r
1529], alfe be gemene waö tJ)i> ^ope geipefeh, leten
tfliffe^ren al6 J^cr J^afmen ^I6nnic§, IBorgcrmei*
fter, ^ct 3oc^im ©erfen, ^cr ^inrif S^erfripg/
Siabmann, unb 5p{eftcr 25 er enb J^efnemann, @ecre*
toriuö, ut 6e\)cl)l bc6 9labe§ be 48 borger vor fiE in b^
IjDrEamcr \)or6aben unb ge^cn f n ^ot, n>o ein S» 9l* ^or
tuitte'anfeg()en, ba't man be artiEel lefeii (eet, up bat
man mit trouwen na ber gcmene beften trac^tebe^ bot
man ti)o ge(bc queme^ benn be prtbicanten fonbe man
1^. brabe [fo fd^neU] nid^t triegem SÖlanE anbern mprben
Jebe t)tf wo en ^an Sloftocf gefd^e^^en were, bat SOZefter
•nbreaö fettfame JÖinge geprebiget l^ebbe, effte i)i nxift
il»>^( b9 linnen maö* S^cm 235 aU; off warb nid^t
loben, "effte be *jan 5tie( werben em nic^t »ertatem
9knmmcif a\U br reben weren barup gefpiffet Ei^gcfpi^t],
* ' Digitizedby Google
20
bat tmn bt Berget n^oj^e * at>eirteten/ bat mm ^t ttk
btn prcbicanten onftan tecte«
JOawip antworten bc borger, ^at fe l[ii tu(i}t borf*
te» \)0rt)riftcn fce artifcl (efen tt}o iattn, el^ be arttfel
*öan ben pi*cbtcanten rfere vuttentag^n ; !;e$be SDZcftcr
Jtttbrea§ n>c^ unSiUifeö flcprebigt^. bittig, b(it j)r ibt
i?orttntn>orbcv 3^^ «^tb of jefed^t »an enem 'b^r^
3o(^fm ®dnbon), bat ibl fo yote »arc [®efa|r]
n9^t f)a^tz, be j>rebicantcn I;ertoFri«9cn, tomtt, wenn ^«in
& 31a an jene at>eri(^cil' fd^reoen mn wegen' beö** rabei
unb ber gemen«, njorben fe*fe wn)l)l f ringen; unb bewiU
3o^im OatibtJd) foböne'worb« rebebe, »arbigeboi f<
bujfen fultJigen "^od^tm mit enem breve unb enem ^ner -
an ben rat(> tt)*- Siel umme J^ern 3ot)an SGBal-^ojf
tf)o tjorberben, aöerjt be bref voa^ fb flid^t, bat ^e mk
tjorluft finer teringe tebbig <(uam/ 2l\)erft bit ^jerbetertjt
be fafe nid^t/fonbern bat be ^i^rger mzt)t orgwa^e^ fre* ,
gen tf)o einem S* SR* 3'>t>o^ wölbe eirt SRatI; be gemen/
ftitten, mufte ein SSat^ eren ©ecretariu^ na bem ^t
ftnben, umme J&ern S^^^^nlt 5Sa(f)off t)er to »ot«
beren^ SHbuö mofte of ein SRatl) einen borger na Sfti>*
flocf fenben, iimme SDtefter 5tnbreai^ äBittmß f)tt
tö l^atem ♦
An. 1530 b* 7* Sanuar* Seö anbern ©ageS
ita Epiphame würben be twe n^e *))rebicanten wc be
be)>uterten 'J^ern, aU J&er SWicolauö SBromfe, J|r*
J^armen fpionnieS, ©octpr ^acfebufcl^ SBorgei^
meifter unb ^r. 3«>d^im ©erCen unb J^* J^tndf '
Äerfring, fimmerf)eren, unb be 48 borger in be 1^«.
famer t5er\)orbert unbatfe en ere elfinge [Serufuit^
t>an betin borgermeifter t)ortettet xoa^, worben fe o^ife«
itamen unb "oan bem borgermeifter en^anbeoalen, bat
ft fc^olben ®abe$ SBort )>rebtgen lutter unb xmf o^t
Digitized by VjOOß IC «. '
aar
1£f)rtftu§ ftnen apoftdn anfeevafen ^ebbc unb tat fc «a
prcbe unb cnbrad^t tc()rcbcn*
3tem: ,ein g* 31* fcbe of bufjcn prebkantcrt, bat
tn)tf%n ber gemeine «nb bem rabe feefloten wew, bat
'alle Zeremonien bet texten bHi} iotti utgange M coi|-
cflii fd^olben btftan btitjem
3tem: ^at ein €♦ St* f(l)att mad^ l)^ihm be jJtefefc
canlen famt ben 48 borgeten afftl)ofetten, be bar xt^t
pte^gen, wetE (je mit @at>^^ SSJort nid^t 6en>ifeii fenben*
3tem: tat ibt fif oE webberumme be9l)et)e, bat
fctj anbern, fo t)or()en ()icr binnen geprebiget, ^txwA
prebtii^n unb \)an ben npen a(fe be irren beflagen (Her«
ben (bar fe b^nn ein JRatf) witt »or n>arnen latcn)
unb fe be tJ)o ftnibe bewiflif ; aföbenn [dualen be ^t^th
^jrebicanten ben t)erorbneten borgern folfeö anfeggeit
taten^'^fo n)i((en be barto trad^ten^ hat be^foige fofc
t>ot bem State unb ben borgern möge utt)gerid^tet n^et«
ben , up hat atfo bord^ enid^it (ber prebication) »rebc
unb enid^eit möge erljDlben tpgrben*
grünbüfe, leve, (efer! merfe buffen artifet woI;t;
wente, wenn b« artifet mere gef^ofben, hat men be j»«-
pcn tartt)o ge{)abt l;ebbe, bat fe ©abeö SBprt geprebiget/
Ijebbe, ve(e nat)oIgcnbe mo^e nene notl) geban, wente
l)ierut orfaPebe pE alte moi;e xxnh twift, bat ein S* 9t* fbbo«.
tieJ t)erfebe [^erfprad)] unb bod^ be volge nid^ten fd^d^
3bt bege()reben oE bujfe J^eren bcö-^abeö, hat be
ti^e prebicanten h^t t>olE t)otmanen fd^olben, hat fe fif
be§ bubefEen [beutfd^er^ ibfen [ungebunbenen, unorbeui«
lid^en] ftngenbeS entf)o(ben f(^Ibent Sofen nomeben |r
t)an ^ptte be bubefEen pfatmen^ mente bat \)olE mad
«u (mgemorben, bat fe vor bem fermone firf plege» t^o
fammetn unb ein pfatm bre efte i>eer t^o fmgen; but
l)ebbe ein Start) gerne ^mel)^*
Digitized by VjOOQIC
■88 - . i,
^—. ; j
^E moet a^^erft be orfaft fd&tben, bat t^ pfaltwe
crften tf)o Subefc würben fo (yjcnbär gefungcn uitb an*
©ftt xt>ai ein arm htxnb mann, be fang pjalmcn .
*)r ben- boren, b^nfulwgen (eet ein ® 91* beö ^um*.
^jenbe^ t)or 9licola| ' anno 29 itt ber jiabt ^orwifeju
©eö onbern bageS, n>e(f fonbad^ maö [ten 2* ^b^ent,
t*eip ben 5» ©ecember 1529] unb funte 9?icolauS a»ent| *
beö SDWgenö tl)o j^untc ^afob preblgeb^.J^err '^itht^ v.*
branbt SapcHan barfufoeft Sllfe ber fermon ut'tüa^,
i\jt be prebfger barfubeft n>at ^an^tDUften, l^oven i^pot
fte<te jun(jen an bm pfatm: Std^ ©Ott ^)am ^tmmet
fe{) bar in ?c* . unb bat doIE foiif fortan efenbred^ti^
fröMö fort], eflfte fc barup tljor f(f)ofe gegan f)ebbem
®it fingen mafebe ein grot \?erfc^rerf a\)er' be ganje ftatt,
^^erft @)ütt mad meifiter barat)er; wente bat grote fraft
rntb ft^rfe nid^t I}ebbe tf)o wege brint^en fonnen, bat bebt
buffe pfalm: Sld^ ©oft »am J^emmel k* SBente ^on
ber tibt an, wo ein l)ui)cUv up bem prebigtftol quam,
fp f}6reben fe en wo^t fo fange, bet t)e beg()unbe min*,
' fd^entanb {)en)or tf)o 6ring!)en, at^benit i)ot)en fe an:
Sö^ ©Ott t)am J^emmet k. bat of be papiften fo fd^ouip
würben, bat erer niä)t ein up bem prebigftoel famen
borfte, fe weren nod^ be l?ogl)en, efftc fiben [nicbrigc]
papen, ejftc monnife*
©e gemenc vornam ot, bat ibt mit bem concilio,
bar men up werten fd^utbe,^ be ceremonien bli^en ti)o
taten, man ein tanbt were, wente men t>ebbe ge(a\>ct,
ibt fd^olbe binnen ttvc jal)re gef<^ei)n» 3tem ein Statt) ,
l)ebbe ^eta*)et, bat be otben mit ben npen prebicanten
fd^fteri lirfförmid^ ^febigen, a^erft bar warb nid^teö ut;
^ papen würben jjo t^afftarriger unb vermetener* ©ar«
UK^me t)oef be gemene ere pfalme, b( papen ti)o ^tt-
Digitized by VjOOQIC
J^c^imwolbe, ef cn bc getDatt tAi)t\t^o\)mhz , xepiti |e
t^o €»tt, bat l)( bat rooibc infe^cn unb ftf erbarmen
laten, tüdf ©ott of gebart/ me natjot^en warb*
©0 nu buffc prebicanten mren ^genameiv worden
*fc upgefteMet ff)ö prebigett, 9)t SCnbrea^ tt)o @unte ^
tet, ^er 3ot)aii 20BäIf)ojf il?i> unfe toe §reu»en unb
prebigeben erftraafö bed anbetn fönbageS na >en t)iltigcö
brem S:6nigeu [ben iß. 3c»n* 1530] bat e^angeruim tjaii
bcr wertfd^i^ [^^od^jeU] in ß^anaom S(ße bat volf leep
na ben ferfen unb vete, be tf)pp6ren meneben, hat itft
bbfe fettöpte were, weftte fo J>ebben be ttibnnife Unb pitet«
papen ben (»ben \jr& [weiß] gematet, otjerft bo fe t)Jyc^
ben, rt)otben fe be aWer fufigeftem
Jg)iet were lang tlf)a fd^ri»^, voat graufamer logen
unb f($ianben* be* popen unb monnife mit eren tKrt»anten
[Stn{)dneern] jkgen ®abe§ 2Sort bid^teben 4inb man! . be
falbe fptengeöen* .^ lOe ene ^wp«/ eih ungeleftrl efel (olfe
t)e meifte'l^pe mäht en alte »oB) borfte unt)orfd^amet.
feggen, l)t ♦ ♦.♦,♦. n)oi)( In be HW/ anbere granfamc
ttwte, metfe fe n)eöber bat facrament, ben t)ittigen ^au*
*Tum nnb'be prebicanten fprrfen, tatt if, umme ber forte
vMaif Mrem '
Anuo 1530 b» 12. Mart. am ©unnavenb ^ot Re-
minflcercr Ut ein QE* 9t be gewene webber wrbaben. In
mefninge, be artifel lefen to latm, otjerift ben?ile be papen
unb m»nnefe nid^t affteten, ber fefjre beö e^angelil tfy>
frt^enben unb'l)onen/ voox^m et t>an ber at)erid^elt l^ier*
tnne gel|)anb^ai»et/ unb atte^ tpot men t{;on)ege bringen
fohbe roebber %e lettre, be^be man g^rne* ©in €♦ S*
teet et t1)o Unfer leven grompen be ferPe t()pfluten, bor
■ ein »an funt«. gat()arinen predigen fd^ofbe* ©uffe biny
t)erbtötesri *cr ^emene a)Ht be mate unb badeten,' wo fe
. ' ' A
Digitized by VjOOQ IC
^ 56 anfeggen: *"
' /'©em d)r6ot«n 8*öbe ttcre wof)! ftfö>u^, bot fe
bt nt)en i^rebicanten i)ebbe«t angcn<]im^a unb ch 6e^aten^
&at fc ptciiigen fc^tt^n, nmt fc mrt gi^ttlif^t fd^ifl \>eiy
6tei>cn [bcweifcn] Eonböi.. ©o- tft rf einer gcmcfh^ '
rrfd^t unbenjuft/ ido tuflfc v^^Mcanten. ^an einem S* JR»
If Dan ten papcn unt> monncfen ))ot f ettcts unb vor
ftibC/ be *^on)6rffe lef)re lereben, ge^ulbcrt »etben, nwntt
benn ftjt bet tibt ^cfe twifl unb moije man! ben fcorge*
ren entftcm* ©otPen alten 'vortl^famen/'fegebe eine ge-
meine )jör gut an,, bat men ene biSfputatie ««rid^tebe/
tu^ TOclE patt (Ine (el?re ut ©atc^ äSort tii^t tjerbibben
fonbe, bat f)e biWg ben anbern wefe* Sbt fti^elbe at)etft
i|iit gfubem befcl^ebe ü^og^U/ bat ibt aUene ^ot bim
et)r6arcn Slabe unb ^en 56 Borgeren 6innen beflatenett
bouen*''- ■ ■
f' 3tem : tooxt>o{)t ^c isiptften 4k ®octote§ l(;e^(op
Hinb anbete ©octore^ legum unb bcetetorum, bennod^ bat
in bud^te, bat fe nid^t ftatf gencg wetcn, fd^olben ft
iöef;r geleJjrben ^rfd^riet)en, averft men'fd^irfbe ixt ®a«
bc^ SBott unb bct bibet fm bing verbibben* "
//SBere ibt oE fafe, bat be n^fen ^ebicanten t)eife»
fcn [verlieren], af^benn fd^tt ein S^ St fe tt;or ftatf
ulioifen* . S3ar averft be papen unbetßggen utfb tr bing
mit ®abe§ 2GBort nic^t ^erbibben Funen, fc^äH en «id^
<fu^beö n>ebben)aren, funber [au j| er] 6at fe frf bei pre*
bi^ftoÄ^ entleiben fd^ofben*" * ■ ,
^ierup antworte ein fR^tt), bat fe tiÄtben mit bem
tverbtgen Sapittel t{)b rugge ]preFen unb tuat antmorted
ein tati} barfubeft ertangebe, wölben fe ben 56 borgeren
^öf^ggen unb mit en ut unb in fprerfen,''n)0 men btt*
fdfe ein gut enbt ge\}e unb benn be artiM (efen möge«
Digitized by VjOOQIC
♦1:
ibcb&et in, bariH man nooljt merfcbe, bat b^ utl) mel)r
kn i>ap^, benn cren borgetcn gewagen weten unb bat
cifi'#«it^ attetibt be fafe up ein vertegernt lebe, bot jo
©ftbeör fiBort nenen »ortgang 4)tJibe* '^©arum fcel^It be
ftcmene buffe claufet ^^or fif, bar en ,6* 31. baffe fafe,
ften pay^n t^ ge)?aaen, i^ fif bäte (ebe unt n)o(be be
S^mene ntd^t t)0)£aben laten, fe n$i(( ftC eint gemene
fut^eft Dojfar^n^ unb of' nid^r t)an anbtx gli?an, bi fafe
f^ benn bord^ eine dispitation gefd^id^tct. ©utfiteige
irten fe ton fRab^ bot^ be 56 borget anjxcjgen. J^ier«
4t^ antwori^e be Stot^,, wenn ein. S* 3** batfube mit
^em ^(^)itte( ^f^afea t)chht^ n)iQ ein Syttl) be borgtet
tt)o ^bequemer tibf t)ot6aben (ateiu ^amtt fd^beben be^be
9^ mtb 6ergt)er ^an einonber«^)
»9 ad^t bdge (p^ 19. 3)t(jrt. 1530) leet be ratf> be
56 t>ecorbneten ^rger ))or6a^en in be t^otPamet unb (ete
tn bar 4e|in eine fc^rift be bat Sapittei an ben SlatJ; ge«
fdttbl i;ebbe, mtH gcbi&mct)er worbe unb xvU bit !)aft b«
sheningl;e; hat ein n)erbig Sapittil nicf;t )>or gut anfegl)e
pC eres bfteli • in ene disputation t^o gct)en mit baffen
prebicanten, M ()ebben fe #fafe getvifet, be n^er^n
n»^ einer firfben- boneii wertJ).
JDartenevenft leet ein Slat^ ben 56 tolleren eittew
feref; (efen, hm be impen \)an ^en J^rtogen t>an ^un^
wif' )^r^Ärbett^ be ftt l^ten. leet, b«t J[>e ein befd^wtte.
bf^ ^med t^o Subecf wete, -bewile ftne vorolbern. en
l^ebben 6un>en (aten, iDomot)! be ft(^t Sube^ Jbem^er«
t^m t>an ä3tunliroic{ nid^t enen ften ^an bem bome
wol^ tJ[)oftan; fo fochten fec iet>eft papen l;u(pe, wor fe
*) t)(e Cßorfe: |)ierui» antworte k. festen in hfi fianb-
WriftA.
• Digitized by VjOOQ IC
'fciöt>cnt wuftcn, foc[;fcn fe l)u(pe/ öwr unt 69 meme fe
men fonbcn* 3^^ f«9()crt a^crft &e feorgh.er 10t gel'^aiji^
bat men fofeantn bref, «ü^n bc gtjcmerw t^#t)ope <|Maitc/
nkl^fr kfcn Xuu *) ■ , ■
S(l6 nu cinJRatl) be gemenc nid^t webtet t)i>t?6abe«
fCo^ei^ kel? unb tb mcyiC ber.gemene tud^tig nnnit/ ^ci(
be ))ape)i an be bi^putolb nit()t an^n>o(ben unb ^n«
itöd^ nid^t aflaten iDoJben/ te nyen ptebkante« t(?o fd^en*
ben unb tl^o laftcren unb f}>renqcn fet [am ^eren [fcffc?
fame ä)tdr(^ep] monf bat ütjlf, bat, v)crbrot ben borgercn
in 6er ftöbt mä^t xt>cm$, icmk hat fe (e<j^en, lat M
}fa^m in 4tte,ere üornemcnt^ t)iHn rabe ^a^tb^avet mor>e»
bem $De^ $ieng of ein anbet tud^te/ bat 69 avenb tiben
up.bem ©oml^avcn ettif \)o|f (iE fammelbtn* 9tö^ fjnt?»
^tmel;c ttjpt (aE^, bat \et(ife JRabe§t)Aen tnld^e unb
bomljeren foIE f\f fjoten le|en^ bcrt^ men in f orten be
SOll^tinet worbe /trafen*
S>en)ile * b^nn fuIPeö bagelifel^ [tagliii^].: tm^t unb
mffyt xuü)tioi n)a»b, feSjeJbe ene.fcotger b^m anbfht tt)i^
uttbi^iietnen tl)o t)op^ in ©unte ^tetö ferf en, ben 3^^*'*)
Mart. iDbod^ ant alte n>^r« unb noapen ^nb l^anbeWen
\)an buffeü Jafe, »0 men fobonen quaben mp^te »ci^e*
*f at»en unb bud^te en getaben, hüt min ene. wa^t fteöebe,
oldbemt were ein jieber t>^ltt> feEet in fmem ^jufe*
^emmme fören be flemene 8' b^tgeij, bt t>m ^or*
$enneiftern fi^ane^.t)an bet nooj^t '(<l^o{ben anfügen unb
*) J)ie asprte: 5b t fegljen — tefen (eetfeirenTn
b«r.f)4jibf*rift B. . , ^ "
**) 2)iefe 3«W il^ in beibe«. fiaribfc^riftett fegr tmfeferKxö,
baf mto fie ntsr nac^ 4)^nt fotgeKben t>«ffim mat^m
tarn. -^ : . '
dby Google
9»
tuat mm be& <^ttt>em bafljel,«)ct)&«r t()oT[)ope famt t^o
bim fcome^
^ktwf antworte H ftorgerinetfhjr, t>at ein €♦ 9l»
pan folf en anfUcjen got alterbing* nici^teö wufte , 6cgel)«
jr^, ^c folfcS flefcd^t t)0t)e, tljo fefjen; xottt en nid^t (eef^
föboii« foge t^^o ^orciu •
. ©e boraer ontwot&cti: il&t tüere nid^t Ijemelif, ibt^
»ere [traten unt) fta\)en mere**)
Slntröoi^e Jg)er SWi^oUroeö Sromfe, feorflennet«
ft«r: wer benne nene rabt were, t)at b| tl)ol)0pefumft bet
j^f9^/ fo molken Ü)o Um bome fd^alt (yn, ntod^te na«
JMjwn?
®e Borger antwotben: Sf)rfame J&eni/ wi; fe()m
ni%, bat n)9 ber berget f(öbt [Sef^uß] \)e«dnbern fon*
nen; Un borgern fann nid^ nod^ \)ertt)unbern, wo batdu
«dUH^ ,^0^ fo ganj l^arbe m be \ia^m f)o(ben unb ere
4)^el9 fo (;arbe \)er6ibben/ bar^^an ein & 91* tn grote
fj^ic fcmu^n mod^te«
'^ $^pr^ lateftcn bat te bot^meifter / bat buffe ad^
^g<r,.nH>(ben t)(it t)ornmiben/ bot fe modl^ten be ge«
tmt^c \)m anber bringen ^ etn fRail) n>orbe morgen ti^o
I^e färben*
JDo nu be.a^ borget iat antobt be^ borgermet»
fier^ >et gimene i9oIb^ innbringen^ n)a§ be t)u^e 9^
gtot^t n>otben unb n;>a$ anbetet nid^ty benn fe motben
^eft anbetn böge* t^o bem bome f^n*
&ed anbern- baje^ (|weme be gemene wAhtt {ben
1. .d^,) tt)o f)op$ in bem bome^ in bem ^id^tf)tife^ jebo(^
ane^^e^re unb m&pm unb toa^ be i)u))e ^e(e gtoter^ bemt
2^d )>otb<^eg/ ftunben a))etft na nemonbe^ i|uaben [®d(>aben]^
men bat fe getne ®abeö SGBort wölben ijebben, barunmie
*) @l merbe attf b#n ©trafen nnb^ in ben @tat)en (ßßai*
ifufm) bat>on 0efprod)em
(3)
Digitizedby Google
morgeti te ganje getncne xv6lt>t \>otbcäm Iaten> afö^n
tett; .effte be fo^Hften/ enerlet^ \)C|p bepbcn bc§ ))r(bi#il(
bcro*et fpm ©e§ forebe be gcöicite 12 borger, bebeqi
IRabc fobane§ vt supra meftm anbraf^m» ■
Jg)icrup gaff <in 3tatl) tl>6t ^^ntioort t twt S* 'Sfe
tbere wn buflfen borgcrcn bcftrfjrcbch, baf fe ben l^upcn
tm ortbtegen iDol^cnt' ^
^'S^öm erften: ibt twitb« «») buffem ftegifttj'ofgienftrt
^aitm [üftern] tl?t) StUgöturg eig Slifcöbög angÄ»*n
bot Äaif* SDtajeftet mit alten ftertbcn bcB t9fc^ wölbe
eine orl>enin0f)e tmSm unb bufl[e faFe alfo ftetteiÄ^en,
alfe fe ftan f^oJbe." -
r#S()ötti anbetn: bat ein (£♦ JR* t)br gÄnj natt-^oni»
fegl^e/' be n>a(l^/ hat Hicn »an gefed^t bcbbt/ t)ak t^
flanbe^ ummc quabe fage tl)o Dermibettbe« moatn anWIn
löttbcn unb fteben f)iet^an tu(^ftät nfod^te n)irij^m * fein
9latl;n>uftcnicl^tc§, bennleoeö uiÄgubte mit eirtti bangem"
<I>o be 12 b^en hupen bit tt>tbl)et ^ben, flöten* fr,
bat be 12 borger Um 3labe fd^olben anfeggen^ tat '«irt
<£* 31. molbe beÄ^^nbem bogeft bt'g^neiie ^jorbabü« to«
ten tbo Blatl)l;ufe, ebbet fe 'molbeii fulnen fanien* ©*ü>
^in 9iatl^ antn)orbe: alfc ibt nid^ anbeif^ft^A mag; 4D{K
ein fRatf) jiegen motten be gemene t^rbaben lafttf*
J^eruj) gieng be l^upe ein l^^^ Ö>(f Iju^ * .
©el bage§ -batm^geft,^ ben % Utfxil, letfr ein
€4 9t. be ganje gemene'>)orbaben u)> j^ot 9liilf))i^ unb n^ifrben
ben ©ad^ tmi^fen Um rabe unb bei? ^einfene htffe no*
DOlgenbe artifel belet)et nnb inganbe:
S)e erfle: S>ei9i(^ be gai^e gefUid^it tf^ot bid)?»ta«
tion up 9)titfaften, alfo bele\)et, ni(^^ er^iemn, wobord^
Digitized by VjOOQIC
SS
fe fiE fiifoeft^ i* IiÄ)e be§ ärrifefe, fb ^an bct öanjen
jemHiJjcit geflatcn, be§ ptebigc«^ 1bet«wet !)efeben, bemnd
iMrb f;ufeigcd bane4 geflatcn, bat aUcnc U \)9ff prebi«
fimteti, (3o()ann a®on)off *); S(nbr«a§ SBilmS, J^. 3ol)ah
*?6htber, i&; Stnbrga^, ^. ^tbt^nt) fo nu npcö ftn6
angenamcH/ in bcn \)eer Eafpel Ferren ©abe^ SBorbt, otfe
xtt 'ei>ri|Ui§ fthen ${]JoJtc(n. bewiten ()ejft, prebifcn foHen.
3^i|(^atl*ot mmöfttb tho.bem prebinamte tl)cnclaten
«w*en/' ibt,nj^ benn botS) be ^^rebicanten unb einen
8lat^ uttb vcrorbneten ^örgeren börtjot erfamit unb tl)0*
jjlflattet Werbern .^icre'iUba^eit fcJ^aH fif :nemat^ ^i>r=
^i^ten wd^ in terten ell^cr ^öfteren, binnen effte feuten,
fD xvit eines S* ^ geb^be ift,^ uji bem prebigffote ''tl)*
famen, ibt (9 benn, bat f)e \3am ^^* 91», bcn prebifanten
unbr \)et^rbneten botiieren fi; an^cnametV, bit fufoige leet
oTdli atelÄ) «am prrtifftfte \)«rEuTfbi()en. . ^^
JDat anb'er: 3bt wart> 0? be6 bageS nag^ge^jen/
Srt men funbet (Strafe eineS @*^9t alfene in ©unte
WRm ferfe bat @acrament in bet^bet geflalt, weme
beö gele^et/ fntfongen rhcge*
©uffe aWifef/ wonw)t)l J)ube beflaten unb tjoriaten,
bWim<fy/ ben>i(e bat i»ol6 Hngclel)rt unb nod^ nid^t un»
»öBfiilä^imb b«U,t)«§fefe^ {^a^n pU bit
3^ in u|) ben 17* «^jHQ up bat Ibe lube nfc^ ♦ ♦ ♦ ♦
; ♦ ♦ uBumenpifet tl)öm €tecrattiei»e utJ; wiafifnf)eit ru^»
^Wli, wart) ibt ubgep^ai)en bet um bcn fonnbag SDiiferi*
c^rbiaÄ JDömini, vt se^mtur [wie folgt];**)
*) JDie Spornen ber 5 ^prebicante» tJe^en in ber fianb^rift
A. nur am JHante, in ter jSanbfd&rift B. im Xejrt
**) X)iefer a<»"J^ 5tbfa$ feWt in ber f)anbf*rift B. 5ln ber
mit . . • beseidfenelen (BteUe f^e(^en in ber ^banbfc^nft A.
bfe wa^rfcbeinfic^ »erfdjrte&etten SBSorte: «t(^ meßten
itt^, meßel*t f. d. a. grßjfteit X&ei(*.
(3*)
Digitized by VjOOQ IC
^at btübbe: SlKe cer^mcniett in ferfen un&.ffo*
{tmn föUen 6ett) ti)tm «be-^, «ug^borgeöfm Si^^^
bagee 6«fUnbe 6lwn, mcmt <it)crji: be rpffjbof afntH^
uQ^cenbrötcr faPe, n)e§ bcnue beanbctn ftcbe bc§ rijffil:
Ulm , SRptenberge jc. Jbol^ii/ bo^ultjigc n>iftn m^ ot b#t'
unb 69 ®abc0 SSJort bli^en gelicf un^ naberö^
^at \)v*erbc: 3bt warb of lepaten, wcitn.be'jjft*^
bicantcn »pftegcn, fo moci^ten fc~chen pfaffn an|^&>eÄ;
bar aöcr ein anbcr fif t^ortrJftcte, in .ber^feirfe pfi(nie
antt)0l)C)),m f twylb« ei« SRatI) ffr^ffm latm. ®it f^fet,
oE ftan bct tJ)o bcm ajfeangc J^l fpfeg^age^.
©at looff^e: 3bt warb tt bu)Jc§ -bagci, twSfen
bcm ß. 9l» unb bet gemcnc »oriatcn, bat aHcd toat
tm^m bem €♦ 9f» unS ber jcmenc b<§ et^angctii lyaU
mt mf>iftc cntftati (yn,- f(§att t3»r9e»cit unb ijorgsleft ftyiu
Unb n^nn ibt^^nid^t^fo 4faht geniieftti/'ii^tlt^n be
l^org^r bc geUartifel (cfen Iat«n ^6bcn/ fe froht-ma^bat
"ooitf bat ein ^.^^.in &ahc^ tm>vt bemittidbe^ bat fe
alle fc^attinge mit freuben unbei^an wölben« , SUS^
fd^ebeben fif be.rati? unb gemene hzh boge^'
Anno 1530 bc6 ®onnerb(ig«ö \>ot ^alm,ben
7« im Slprit leel eftt 9l«rt) be^gemene »orbaben unb b«fnfti«
gen quemen ol 69«gri>tep i)y^^Pf ittnmt be^rtifel t^o (^/
be be 48* gemafet %bben, bctoik bat t)ele fegg^ö
man! ben gcmenen mann tm%^
(£f)e banne bat be gemen^ bdle gieng ))otbem Slibef
Icten fe benv Stabe ^feggeftt were- ibt fofe, bot ein
©♦ St. ber genune ^orgunnen wofbe, b«t fe be'biMfjw,
be bat gelb bp bet fiften entfangen imb utge^cn fd^lben,
mod^te fefen / al^benne wölben fe laU f amen unb (atcn
te artifet fef^n.
. ©0 bat ein Sv ^« oer{ot)ebe, Foren be gemene twolf
Borger ut berti J^upeu/ benfulttigen U^offt $e gemene/ bat
Digitized by VjOOQ IC
S7
fe fd^bett fb tJde tf)e fif nef)mcn unb fefen,.iat bc 64
DoIl rnuvbc«- !Dift§^ unct>en fall \)ororfaCebe ftf t>an n>e«
gen htf quarter, bat 8 unt ed^torjg 8 b^ ber fiften ftttea
motten/ bx) manten-lanq [einen 9)tonat I)inburc^]*
©it fmb be Ülomen ber 64, weife 1530 ben 7. tfprit
jefaren:*)
van 3unf()ern, Eremeren unb (Soj)(übem**)
©oflif ßuttte.
^inrif i>an dabm.
^^mi Stöbe*
Whbt ©tötebrögge»
^anS ^enningeö.
©oöefc Sngdjlebe*
Sodann 93one»
£uben)i(j& Slofc^enmafer*
^anß ©tijjpcfolf»
^inric^ ßarjlenS*
SBerner SSrcfenjlett*
^eter Är^get.
Carmen ^untenfcerg*
©erbt Cteenborg»
3faco6 Satjleng/
^arm 3frael.
S)an^ ©engejlacfe*
$50d)im <Bd)McU
^anS 55uff.
Jörgen aButtenn)ct)en
^inri^ ßleifen*
^an,ö ©unnefc^ien»
2H6ert ©ewerbmt***)
^anS t)an Slpen*
^ang SRultirf^ufen*
*) X)iefe ^amtn, »efcfte itr beiben ©«ibfc^riftett auf beut 1u
teJs^fatte flefewt (in ber auf bem ©tabt^SCrdjiö tcffubfi-
<^en £)aitbfcf}nft fe^fen ite gan^ glaubte ber jberau^geber
am bequemtlen bier ,etn|ufd)alteR.
**) J>iefe Ueberfcftrit fteW nur la ber ^antfdjxift A. @tatt
(^remeren tfl ma^rfc^etnltc^ '' Dtentenereru '^ ju fefett. Die
jtramer würben bamafd su ben 5lemtern ge^a^ft, wie
aud) au6 ber unten t>orfommenben Angabe er^eKt
♦*♦) Die ©anbf(^rift B. f*reiW: 2et>erbinf.
dby Google
3o^anm)an Steueren.*) 5W. So^n ©ufmanm
^^clmefe ©annenrnntt* Jörgen ©engjTacEe*
))an t)en Stmtetu
@o[bfmebe.
3fod)im ®ottf*aff,
^arm SSarc^mann,
S5ercnb ©c^ulw,
^arm (Sd&ir^olt,
^anö gboefer,
|)ittri(& ©c^if feieren, j
2(nt)reaS ^oöener, |
Jjinric^ ©teitt, JBuntmafct.'
Qafper ©c^unemann/ ©nibbePer»
eiat)cS SSiic^jlebe^***) SBultennwcr.
4)(ini 93rung, aSemftenbrcJcn
^inric^ ^ufef, Sßubrfmafcr.
SIat)cg ®d?a6om, ©c^rocrefegcr*
aSerfcr»
Ä«mm
©d^röben
*) 33i0 j&<inbf(^rift B. (treibt: ö. 51 entern
**) 25ie Öanbfcbnft B. f)at: 58 offene.
Dil^ifeedby Google
88
. ^orm 95idf, Äannegetei»
• ®ert (Segerot, 93<a*bcrer*
' ^avmi fRutenbax^, ein «plafenffeäet**)
SWat^eml Stutenfeart^, ein Slemfnibcn*)
JQiniid) SBonfadC, ein q^ctjc^
Sfoc&fen* ®artt>op, 1
|)««6# SÄÄtfe, ^ [ astottwm
Jpdtm gf^etfiann, ) ^
harten Xtappe^ ein ©lafemafer.
3>od)im 5Bentfniet)er, ein ^otmaftn^)
Äf iHiffe borget gefaten ipeten, morben fe up ein
f^efen htt gemege »erfefen unb offoftatbe* 6cf(ct ene ge*
Wne, feat men ^ febet mir ben natnen einem S» 81»
fd^etbe bringen, b^ em (£♦ 9i* up eer bel)oef utnel)men,
iiifelten, na intern iefa(kn/ n)em ein 1£. 9t. 6eft bud^te«.
•©0 mi einem ®* 3l> be febel roai ^erantoorbet unb fe
ftt batwp befpwfcn f^öbben, gaf be borgcrmeifter tf)Ot
ontwortJ ein 4. Ä* were mit ben geFarenen tt>ci)i tf)0»
frtben; motben ot bifvihigm tt>om meiften beten envet^«
let t)eW>en*
*) ^e^m^^nH B.. fet^ 5Karcu^ dtutenbavdi, ein Utem^
fnieber, SKaW^wd ^fatcnffeger, ein ?J(atenf(eget
**) 3« biefem aSenticbnig ^at bie jbattbftftrift A. fofgenbe
mwrfwÄrbige D?i^tent
Anno 1553 b. 10. Slug» ^ebbe i* früi^e bugemaft unb
6et>be gefunben/ bat minfcfeen »an buffen »orgeno^
meben no* leüebeif. .
Anno 1560 b. 24^ gek. feöebett nttftt meftr benn
' ' ÄotiÄ ©cWrlöft, &evt ©ippenrdb [@egerot?l 3«*
Digitizöti by VjOOQIC
*' • ■ — "^
flefed^r, ()e6ifcen be 64 gefarm fcorget! |jatfulfte ttietm
anmi)mm, jdt)ocl^ 69 fobanen 6c|^e/ bal^^men
Sftael »an weflen b? 64 bc ^aniß gewne fri^ebe:.
" Sffte in ben artifeten id^tcö wcre, bat iecjm buflfcr gu*
Un f^abt n)ol)Ifart nnre cjftc refcn modj^tt, wenn bc atr
ttfcl in ten 6rurf Pamen> wenn benne tS be gaojfc^ge*
mcnc, mit mlUntßm^mi mad^t, ben 64 tüoll^ nagcüe«,
bätfubigc mit einem (L % tl>o^remebg:fft up^itt)% t>«*
«nbernbe, effte weS gubeS, fo^men-ijol^ mnben foriSe,
bat manP tf)o fetten?" x^ierui) tep be gemcne: '/JS^N'
J&ietup flien^en bc 64 mit- ber gan^ gemene pot
ben ftol)l be§ SRabeS unb worben be 48^ artif el gelefen*
©0 nu befubigen jelefeti weren', leet ^i%^ 9l*
4»td^jg)eren Wicolaa^ SBromf^r S^rgcimei^et, bje ä^»»
mene fragen, wer oE be gauje gemenlKit ften^i^jf^ ftp
[erfldre], bat fe bem g. 3t. unb ie« 64.wttenfÄm» -
mad^t get)en bebten,, fo wa§ in bjen actif^ftt w^r?./ bi^
webber ben genut butJer guben ftabt ftrwbe, -bar ul lä)©»
ftetten unb tf)o ^^etanberem J^erup rep be jjeimnO':
"Sa, 3al" V
Sfffobalbe \)ragebe tut J^rmetv S^rod /'»«»• »q»^
ber 64, effte ein (S. SR* famt ben 64 noc^toe^ gube*
t)inben fonben, bat tf)o «utte be§ gemenen 6efte§ roer^
fe beö oE bem d. fR. unb 64 »ofben tm<tft ge»«u no(^
in tl)o fetten, antmorbcn (e alle: ''S^l".
3b t woÄ a\)erft nemanb, be bnjfe^ baged^webhcr be
artifel fcbe, funberp fe ble^jcn jTanbe, atö fe gemofet n)e*
rcn, bct bat men' facl^, bat ettifer guber tolt t\)o i)oif
{ej),'tt)arb alle tolle unb jijc up be l)etfte gefleHet*
©e6 ©onnaüenbeg \)or ^^atm/ ben '9* Stf ril,
töorben van einem €♦ 3l» beputert tn»c atobe^eren, aU J^et
€ort SBibbeEing unb ^er Jg^irtrif Saftorp, 3iatf)*
*
Digitized by VjOOQ IC
. ^ -? •• . ■, ■
*. 41 - • ' •
ftAc, \tn& Samb'crtu^ SJccfcr, ©ecrctariiiß, uiflJ »an "f
öeit 84 ©o6Uf 8u«tt)c, ^inv'tt van ea(t)en :c •
ttbhlf im tatte* CHiffc-glcngcn iy alte webemen [^farr*
^fiafet] u«lrfeb<n hm fcrfi^eren an, wxn wegen einc§
tS^^Sfe nrtb bet ganj^ gemtne, bat fe unb ere capeKanm
ftt bcf ^cbifftofe cnrt)otb«n fci^ofbem IDatfubigc Üben
ft fci aKe dofcK, of, ^Hme t^ ©unte €at()arinen/ bo
fe altemwicfcn bat prcbigen \)orbabcn fjabbcn, bcüolcn
fe-enen In bcmfitbtgcn bat <5rcbic|cn mit namen 9t cJ*
wc/ Äo»*; lat-^e im doftor, of 6utcn cloflerö, i^r
tne fincr t^o bimbt ^cbb< unb xotk be anbcrn prebican*
leÄ enm njorbcn ()en t)i>rberen;'6eÄ)(en barnc9cnft ben
durften, 8at fe* befifen Bröber nenen averlaji bibmf fd^ot«
fcen e» oE nic^ mc\)x mit floftcr gcfctte tbo btpinflcn
iK^Wn, ftfnbtm gal^n unb j!al;n latcn, wor ibt cm ßc*
(ctKbt« Sltlbu^'abfotoctebett buflfc bc^be Jg)crcn unb bor*
gct b*n trobcr "oan alten fmcn clofter.gdofftcn, bcö l^c
en ^rot banlet, wowot)! be fcei)bcn >§eren fo gut ibt
nid^t mencbcn, a(fi fe ibt up bat mat fcggcn moftcn
unb k)Kkn« *
Artno 1530 bctt 29. St^ttf, up enem fr9bage
motgen, fete« etltft bcputcrbc bc§ Skbeö bc 64 vorbabcn
up bat ittje gcbeube, bc J^eren mcrcn J&er SWicotauö
aStomfe, ©♦ ^a!c6ufc^, Jjet J^atmen ^lon*
nieg, aScrgermciflcr, ^n ^tii^e ©tawert, ^cx
Sod^im ©erfe, .?>er \§intiE Scrfring, fRatf)i\xbc.
Ute t)or9ct)ent waS but, mo ein (?♦ 9i. t?an fiünebord^
etett ©ccretorium f^^ier (jebben gefanbt in ber ftitten wc»
fcn, \oetfe angebragen f)ebben, bat ein fkatt) t)on Sü«
nefeotd^ in forter tibt 10 bufent gulben tl;or ^eibe gegfte*
^Kn jobben, up bat mcn neue befweringe up er folt
fetten fd^olbe, fo I)ebbc men up jeber fd^ipp foltcö
Ml. 1528^ 3 |L tott gefettet unb nu up bat n9e
Digitized by VjOÖQ IC
•*
bcn toUcn n>o(be a^tm^ \x^ i>at gube Uh mth fiii«
of t>e boröcrmdftcr, tt)o eines S/ 9l# 9ft^ J^it^d^
©^retariuö SDt. >i^arm^n ^^n<r ^>ere l)ier jiet^e^ hl
ben paffen [Oflti^rn] unb'gefla0«t umn^e ^ (efnxiuise/ ^p
be (afen gefettet; ttemt biit ^n tnm dgften up te tuniie
Jg)am6©rget feeereS gefettet l^eiöe^ wotmeb« xmn bi f^Ä^t
^^arnbor^ af f eric^ mafen moc^ imb *at t^toljabKn -<in
(L4R. be 64 ^^e ^tt^aben IcUen^ Ht tt^n m^^^'>^tß
ttnb ntibbel mnben/ bat men be.|l:e^^{)o frfnbe {;e(^e
unb bod^ \)oge ^oä)U, kat mm ü)o getbe moc^ta^lmmru
J^ierup antn?orben be 64: jbt fti^e n0<| t(>et tü^
fene remebication n>erben t^ctg^omen/ bmtKe be. attifA
nod^ nic^ in bm fitant gefdmen mere^ b«tr|en«9cn^ fetcfe
men na vort im anfange n>e$ äff/ fa *ii>utbe mm mit
anbetn natfon averficbigen Ü)o tfcnH Criegen« Sttf oint»
»öotbt nt()men be 4>eten an, n»r meb« i)E be, ^^n
©ecretarien petben offgeric^* •• .
S>e$ beben be 64, bat ein (i. St. ^(ifie (itmate
[©Heber] be6 9labe6 DCrgunntn mol^e, bar imo\Un benn
be 64 etUfe b\) Cefen, bc mit ben ütmatin M rabi^ be
quartet vorofben fdbolbeH, aU men bt) bet lifltif fttten .
fc^olbe, unb bat befutmgen Jg*eren be beetfpiyiber, magcn»
iaberö, weger^, btegetö fd^olben «orbaben taten unb en
antl()ofeggen> n>o men ibt mit be6 (opmann^ ^bem.J)o(«
ben fd^olbe, buffer artifet f)aber* Segcrebe« tt be'64,
bewile alfe fe umme gemenen beften noÄen tl)o »ortor*
beren gf)efaren meren unb ber attiW m\t ^tUn mpren,
be en van ber gemette upgeled^t uti)tt)oHd^en/ bat*dn
€. 9l* — up bat ere tl)otjö})efumpft nijd^t t)0r uprc^
mod^te angefeben werben — en t)an ben i^u^bet^ern »oi?«
gunnen n>o(be, be fe itw(^e t^orbabeu/ n>et^t ibt bien
* Digitizedby Google
43 • . ,
8 bc^trtea ttotl) buc^c [911; botbene^jcnft, bewifc be 64, '
tUttfero^A 1^^^^ f^ <^^^^ ^i^ etlifcn t^uterb^n utl)
bim Kabc IjKinbclen fd)so(^cn, berot)abcn beben fe buffe
I)ete% bat «nenn dn f. 9t. mit cn n^g l)anbelen n>olbe,
tat meti^fe al^enne i>ot ben ft$()i beS älabc^ uttb ntd^
vor e^liC^n beptitevben )>dr6aben hum motbe.
^. S)wi(e averfit tjati ben papen nnb eren tjenoanten
£$Cni^e«ii} memige (o$^n unb loftet baglifeS up be 64
bäng^ gebid^et n)crbe/ b^en be 8 boroer ^n bu(fen
^)eren, »a« liegen ber 64^ mibemak ibt fef)r wid^tige
fof c, Q>«*eit/ bac bc arttfel u)) \)orme(ben/ be ben 64 ui)«>
t^odd^ea bea)alen n>etin^ bar 0! benne 'xlid^t mope uit *
et#an ined^e mtb he 64 ere neriitge unb ampte fd^ot"
ten liggen laten imb tKl)»en/ mit erem grcten fd^ben
unb mo9e, enem ß* S* ut ber fd^ulb, be bod^ ane er
«Kten linb xoilimf ^t^emoCct n>eren unb fd^otben t>ier alle
w>t niä)t benn logen un# fi^anben tl)e (one i)ebben : bero«
|)a())en mere ere bc\)e, nobeme ein ©. SR. jo wof)t mufte,
»Ol bie .64 ftt fuh)^ft nid^t gefaren^ effte (iE ft^t^eft bartf)e
^Arenget, fmtbern mit Kvmn unb noilten eine§ S. 9t.
van ber ganjen gemene bartf)o gefaren, bat ein S. 0l*
(AI 64 eine t}orfd^))inge n)o(be get)en erer anfumpft unb
fear ut bi^en artifeln xoah entfhmbe/ bat ein (L JR*
famtfif mit ben 64 fobaneS n>oIbe utbragen unb bat.eut
<S. 0t« trafen molbe^ n>etfe ein unnütz mvinb g> be 64
^bben unb bat ein S. 91. be jegenmarbigen prebicanten
l^ft angenamen unb enen @abed 2Bort tfyd prebigen
^etHxIen unb bar jönanb jegen ber prebicanten let)re re-
bebe/ mit l)e mit &ottl\iet fc^rift nid^t Fonbe bemifeu/
tkit ein @. 9t. benfubigen nid^t n^itt ungeftraft (aten.
@obane t>orfd^ri))inge n>eren fe bibbenbe unbe begel;renbe
.t>an einem <£, IK»
Digitized by VjOOQIC
4*
©arBenwej^ broge« bc iotfftt fcufftn l^ertn of div
3ol)an 9BÄttl;off \Jor ben 64 fif f)cbbcn teHoget, feat^
nabcme be gcmettc 6ef(atcn unb ein @^ 9i» gcbabcti/ M
»cmanb 4)rebiflcn f^olbe mbct ft<ö&tS»6erf-^>cbe,..benii
bc Dan ben prebiconttn unb t)an ^<n tererbrnten bot*
geren n>eren angcnam^n unb Dar gut erfannt/ fii^urbe
ibt ben bciben aUtt^o »«(e in fobaner grölen ftalt> brogien
bftof^aben an^ bat men ^^ ^etet tl^ £)(btlKo i9i>i<f<^»
Den TOotbe tl^o einem prebijer, wente J^eren ß4bewi(IJ
tDoIben be Suneborget nt^t miffen nod^ Dtrloten«
Up buffe artifet antnn)rben be <i^i|: fe iD^lb^
buffe ftucfe in ben fRatl) bringen unb xtxatm ein C 9t
-t()o {)0))e gen)efen ^bbeu/ at^emte fi^olben fe be^t
Wegen» — ©e 64 foren 8 ut fif , be up but ontwott
wagten fd^olben* • .;
S(m mibben>e!en na BliseriGoi^ias ben" 4« im
SMar (eet be xati) be 64 Dotbaben unb ge^en t^r
antwort:
Dan ben^ {)u^benet: bot ein C 9t. geDl ben
64 enen f)ußbener, bereif weiten fe ft ^od^ttn Dor*
baben taten»
Dan ber Dcrfd^riDinge: bat ein S» 91» Dan btn
borgern nid^t Dormobet l^ebbe^ hat fe eren bocgerefi f(^(«
ben fegel unb breDe geDen» Sin €. 91» mertebe »of)(,
t&ct ibWl)eniie fegl;e^ men menebe b# attilel ni#t^ mm
[nur] be prebicanten unb be hpen feften; weS bar ut enl^
ftan n>o(be/ barDor fonben fe nene Dorfd^rivingbe gbeDem
Dan ben prebicanten: bat be n^n prebicanten
fo Dort anbere unb mei)re bt) ftf neinmn fd^beu/ fege
ein e» 9i» nid^t Dor gut an» 3bt f^btt fif ein S» 8t
nid^t Dormobet/ bat men fo Dort anbecS i»en fd^ofbe pre«
bigen (aten unb Dort ti^o @unte Sittien bubefd^e mitjen
Digitized by VjOOQ IC
4S
{tn^;i> iDetm fo be meninge ve^u, aihbttm n>ere it>t
m^tHf bat men bc ai^et tt)om enbe bcd rifeftagc^ Us^
gctf (a^ «^
^^ierup antiMr^n be 64 bem rabe unb ti)i)m erften
9an ben«sprebtcaitttii a(fo: bat t(>o ®.^£illten ein nftt
j^^WDebigcl f(fioIbf Ht^ebM, w^te eimm «» 0{» val^tf an*
tefcrSd^t*»'. S^em: fe tpolbcn einem S» 8t* tiid^ borgen,
b^iK. ä(»bria§ unb ^r 3of)iin S]|aif)aif ben 64
grf^ ^Mkbai/ n» fe^iie 'jotb^nomeben im mif^t fl^ {§(
b$0eH/ adbftnae tualbet fc bat ^irebi^n^si mebber u^
f^9«w ^ed bar Mt fnlfit«n n>o(be^ YDciben fe eioem
@* St* tI)o bebenfen |e\)cn* '3^e»i: bot ^r ^etti me
«i^te froume l^eibi^/ mn jo Beter tbom el[^nn/ «(6 tt^n) b^
öar be« t)orf^rit)inaI>e: 3** fabbc nid^t bc
mimit^cjmt biet twrfd^sitHnge ^^ bat be b^er atfene
ümme @abe$ imrbtf mUm fc^aned t)or))orbtren, fttnbei^
ber 9St^€l t^cimrif tt>ente/ menn be^mgen in ben ^ebrucf
i^b \)««^td| quemett, ,»iiHen fe binnen tmb buten^ e^
n^d)^, nft^to4i!^, fii^art-^. nortmart, oeftlif unb mMif/
ebbift u|ib unebbel mat befmert ^;n/ n>enn mmg^
iQ^^. ^en unb menne^ ber {itabt ^e<f ii(fi> ^n
^i^4$^n m^ tf)egen>eiibct n>erben/ al^bennr nnolbeobf
64 m^ sfxm ti^ futten faten aKene antmrbot. SSitt
timiunlifbeirbe [betteitöj^ti^ met^n, b<it n>9 na bet (lobt
9iNrb«r)>e. ^m, tun be <uctif^ no^ ntd^t tsovgenamen ffx^
wat tooitt benn nytn bot^n, n>enn be artilel ))tiTgiiiaite|f
f^H luib be^ne 190» unff^ be« ge(ttte^)>en6l^ateen ent«
flmdfte.unb mcrumme be borgen foj^ne ungema(f ut>. ^
iabm f^Iba^/ btuiik ife jio fobaoe f<^(t nicl^ icmcMttt
^ foNnf« '$elb niil^ ut^niam^n ^ebben* ^kmmmt,
wHllLm ^* SU* fobane ein- vptfcgdinitje nU^ innedl>a%
Digitized by VjOOQIC
■^ , ■ ■ — ■
alWeiöie mqpfe nun wA)l, töo ntc fc «tenetre. ^'^tft
fc f)c&ben afti)«l tjefloteii, iüt bt 64 tf)0 ^fct «)ff^e*
Ihtfll^ nil^t famett fcnben, ^ar |c ein »nDge [®«ti^]
annc t)tbbin, alöbenne mad^ ein S* ^. tc gemim *r«»
•feolSjn (cttcn, tarooi* wittert öe 64 ttH*^ afföanf^it; fo*
/IC« fe tl)o getbt famen, fc mDgfJfUMtt gernt *ibert;. tciU
(en of oor er t)c^( bm 8* 91» woi^ r(»t>m tdteiu '^«e!fk
bar em €♦ 8l* bc gemaie* niö^t ))ot6ab^ (aw« nJMb^/
ottbennc fegen (ie apenbar, bat fe tet rti0t-fttM%eh3w|l«
Itn, t©o ^ gei^aren fp«, fummt #ettit tt genutle *bara\)Ä
bt> en, fon«« unb iDitten fe ftt er*« b^bifl n)ot)r^^«^
artüDötben/ eütfhinbe of med infBene^teft barut , ^oiAh
n>Wen*fe eiyfil^lbtgt ftm* ? ' , -
J^tetujj ftumwrbe be ratt) t t0etim()f tÄ €♦ ai* bti||(t
ucrgfften antn>ort beff) beti^d^et i^bbl/ alSbton laMrtfltt
fe be'64 ^orfcctbetf (aten un& tt>o beqn^mer Ät Beantwori«n.
SUfe mt ein d. 8*^ aKbu^ *al-f(^bent )»tti^;lt^
tea be 64 %at oE gefrf^ehn wnb. nc^nwfi ben tfiftil*
iian ben tfüeen prebicönten \)or unb -trögen betn -® 91/
0«, tat *eJ« €♦ 9t* n>o()I.gebenfcn fohbe, bof na t^et^
bef lirfen imb m ^iM Un a 'ytcbtiÄtt««* ibf*4^
tjek'tödlbc waten, bcpol^atoctt mdfte m^n bar{V^«#^
0^ meit en f)ul)9e fd^affebe; fstmmtn tttt tH)9t t$btt ge^
fid^Äebe itwamer l)fet rt)^ ftebe, M$ ^ ^ttn«, iwfffe
^^ J^ufen^^otf(|ret)en were imb i&et*C*biettfr<i5>, "<^
Iteieft W tdn Sämbotd^ beü^eb^tt) Mt 'meii te I^B^Sht
üwie^e gelif ben*anbemi,*fege« bijfl bor^hr* tbelfl xßt
9wt «m ' —
' ^f\sip anlw^be ^ J|i»iilt^tt ^(^»nie§/ «ne
tfiggtfrt'afc beö tabe§, bat J&et Äaben^id^ ummt^ttrt
f(^benbeß teilten van Suntbotid^ wen aff^fettigt tth^
i)eb»e *art{)o tt^ff anb -Alt*, weif l^t tfifb «em »{ft
liiert gewef^nb^ en bei^ prebigen
Digitized
by Google
4lr
— — ^^« I I II I I ■
■i|>e tötflcf 8et)Ät w<t*cr t^o» ontttjort: t^t kgetje
fßmt ^ec Sat^mtf!^ anber^^ n>cnie 1^ t)an Sftneb^
l)eb|«l cn gcrpc* SBerc eP, bat men >e mi^ Ikbcn
fimbe, bc froun)«n ify> ccl^tc' I)cb6en; fo l^cbbc tnen jo
ot bt iai^e ned^ ()tfebtfn/ t« in a^ettbarer ^or^ U^^*
Wn, ^e be ^aptn otte 69 bem bomc» lln^ 6«ben ke
6% Hf m-a. fK* bf6 namibbagc^ trebbcr nn»(be ttm-
^)pjie famett; -«IWÄtmc «loe^e mcri txjrbcr bor^cin l)anbe{em
• J^ctnp Qa% m 6« 9t; ti)^ onttDott: ein 9{ati) tD^tbt
t|i^ tiamlb^afr up ^cr fii^mefie [911^ bat ^H^eti be
)»iMliei|(len mit beii 8 i^t^^ b«n 6^ n)o(bm crfct)imat»
ll)!f ben nämibbag (|ii(imn be borc^ermeifier vtp bt
fäjfl^m imb te Miben )>rebiGmtten^ 9a^ Kn^reaS tmb
J^/3öt)Mtn'aSBalf)f0ff uitb bc 8 fordet €*f^ifftcn ui<b
w^csßk [Yüf tbeii} umlft# be tt9t ant^nei)men. Sat^
|illige:nHfiben.be J^R ^fatt äff mit viäft ane fmef)»
tAyb^/ »oentt J^^atmett SßlbtttYteS/ 95ordermetp:er^
Vtt^f^wr «Ken onberen biuneit tote^ tkm toang^o
nkl^ imhx matitanbem ft)itetf«tt t9orben/ febe 1^ tt)t
SK«:^n2»rea§> ba^t)e rnd^t m^ a«ri#tett fc^.(9ie^ atffc
l^iutObre^en föttbe*
S^o nu be )>rfbica0f^n' fegen itnb ^reben btdStaM
öi»ÄiW8^^/ bömfeKe» fe «#t büffeir 1>ewn aff*^ 3bt vor«
brgt mt^ ben fotgeroi/ tat 4^p^<ktmtvf1l^lhttniH
tt^ i^hm^n üffMd^fibe^ ^te l^e n>or etnett buren ut
%Bfffcf«fen Qet1^^b^ SNirumtiH n^Atb en \)an ben h09*
§Mn^1t9^^tt ^Vat <&r. €|;iiHb. btfdemafte onberen' ^1*
jkMrtfllUf a^utbtmi [üleiyoltmi] mofbe^ iKHMr
t)^lbtf -^ be tor^et urft) *ber (Stab^ ^c# nid^t vele lf)o
g«ili:^|illan/ birr-^fMi en fä[)r vor It&aiirn fimbe>^ teiük
dKoü Vit ben' fd^fcn^bcn t)c unfe -fc{dnbe in ®Mbeh
g^n/ ftned (MÄfitcg' t)a(«en/ mit btit fli)3))enf»eniiinf)en/
bo be J^olm tmi' vtpi9i^'6au <$e tMtt^f nene ^i^cr«
^ Digitized by VjOOQ IC
4»
VXt «^rmo^.mertf)^ bat ^ im i^t^tm oefoi^ bet
nH'^c mit n>9ff m^ {irU)t; na ^liiti^t t^^, bat l;e n«p
fd^atHnge tooli^ gcöcrv ' ;
Vbf btiff^n bag «p ber femmery? t)il(«t [ftefen] wfe
|>ÄCbe unb bittet ipDövbeujj ln>bj;a ftfeen* »am ben ^tcn
tmb bojrgm» unb funberlif t)«n ^r Jg^armen ^tp»«
iHe§/ woüt mit popcnutib tuuptcn^bcfctmoNA ^
c^lUn 'Axt anlebe [ontegtc], ))» t^^ waren> .bat ^®abe§
KQ^rt tb^ SubeJ ni(i^ f(l^u(be geptebij^t n^rbm tw^
inne&imeiu S>eroi;aI\)en i)e ofie fin^ Hof^t ankbe mt^
bron^Ku^unb botjen ^Sobe»), tf^tl)^ be berget »wj^te
a^4i^^^<^"/ ^(^^ ^ fd^iben affiaten/ (»rebicanlen t^o t>or«
beten« S^ivtittu^e manf anbem nn^rbon l)e t^ ^oi^t^
SGBrebe, b«n ^n^be./ nx(f t^e-wt anbarnt untuf^
fa^/ fptaf? a5arii&er;t! wetc^^^of tj^f, iw iW tf)o
b«i|§fe [©«njiö] -^^8ier^J? . ^wip„ äßprc^rtt cnbl
[fij^nrtt] antmerbe.j,.Jgier SBwuetm^ftir »ete.
n>o ibt U)o @e(ne tty^teng? s5ut antt^ert nä)smii b$
J^«xtm b^t iane'/ alfe.ibt SSord^ert mmebe/ ieb0C^|;«r«
f#«ffAe ®ott, bat*buj|f borjermfifte ^torfWed.fofr
nMKigebe/ bat. men be )>i^bicanten annfii^m/ n^IC l()e ^
nenedei loife »uUbotbm moäie«.» ,,
^em: be ^fi«^ begimbitn i^b^fft ouff^ tlb^ ^Ö««/
i»0(be $ee J^ilbebraubt nid^t,Qi^tfr^gem^) ^
^0 ^t a(fo u)^ be fd^r^erie .»ed^bett im^/ bti^
Q|i^ be 8 borget ben 64.mbt^ ati/ fo%tiM^ gol^ i^
f^ foai. ©el kte« be €4 ringle .«mg|ie^|wit,j^
g$n. ei^ (temimn^ . b^ ein ybet f#e ^69 finet feelen f^
i^itf t^m^xfikn: mt J()e b^ ber ief^t^ bei^ euat^I^^6(tf
pen.unb ni<l^t Ajtttiien? ibt iDm^^ütv^at unftt^giei^«
ttfeit be Utyci bet {»rebicanten init ig^iXft .t)U(i8lc id^Hfr
4m
Digitized by VjOOQ IC
ivr?e mant be 64^ (e iq» @abee 2Bott febe^ iat i)e tttd^
betmfen fonbe, f(^(be »ov einen unel^rtid^ mann gef^ot«
ben n>etben«
SCtfe nu bed bonnerbaged na Misericordia» Domioi
be 64 n>ebber )>tt bem Statt) quemen^ <)aff ein roti^ ben
64 «p bt votdefd^teven ftiicfe t()ot anttport:
l^m erften^ vatt ben ))tebicanten: //SBenn be
cemnonien mod^en beftanbe Umn 6et{) Ü)o bcm utgange
bef rtCeMaged/ aBbenne fonbe Sin Statt) liben^ bot bc
twe n^en prebieanten no(^ malf einen tf)o ft6 ne^eti^
a)>erft bat fe%o^( betrad^teben/ xotm l)ier med ntt) mU
, (htnbe/ bat mofte nid^t altene ein Statt;/ ef nid^t attene
be 64/ funbetn be ganje ftabt tt)o antmotben^^'
t)an bet t)orf(^rit>inge : ^'S^emile ibt nodj^
Unnen/ nod^ buten buffet ftabt ift manttid^ ^gemefen unb
aae merßiCe t)orRetein$e eined (S« 91. nU^t fd^en tan,
bat'€tn 9toe^ eren egenen borgeten ene «otfegelinge ge^en
fl^tbeti/ fo n>ete ein Statt) too\^ 6eget)venbe/ bat fobane
Mrf(^t>ent t>Ab(iven mod^te«''
f'^tt I)abbe ein Statt) etliFe J^eren 'xtcrbnet/ be be
qnartet \>erotbnen fd^irfben unb bm brcgeten^ magenlo»
bcrn/ beetfpunbern t>i>rbaben unb fd^olben a(fo be artifejt
in ben fij^nC bringen. SSßenn benne n>ed ut ben üt»
ttf e(en entftunbe, mofte benn jo ein €♦ St* fowot)l alfe be
borget barto antmorben.'(
^/3<^* ^itt 9l<^^() tt^^^ öC mit bem Fare ber 64
tl[)oi»reben/ queme oC ein erbat Statt) n^ed bp/ bat jemant
toat up be 64 febe, fd^otbe ungeftraft nid^t Umn* SSe^
ben bar6enet)enft/ bat be artüet moc^en in ben fn>anC
tarnen/ bat men tf)o gelbe queme* "
IDo be 8 böiger bit bm 64 n^ebber anbrod^en/
VfrtDunberbe en fobane fmibige antn^ort/ n>e(Ced fe nid^t '
(4)
' Digitized by VjOOQ IC
genmnt* nnrnt^ jebec^ ^evcn fe cm neimi gättn gdoim,
t»tntt fe Häuften UH)t)(^ tit xoat grunze tat ibt quoiti^
hat mm ^tU> t)tbbtn moße« 9QBenn mcn tat xi)o me$e
()ctte gc^raci^t^ i>ette men ten 64 n>ot)l alte utf defltsn«
ntu iO^tum geven fe tem 9iate tlyot anttport: ''$Benn
tuffeftüe )>rebicanten^ ^r ^ctet imt ^er Satetoid^ tor
^ro\)e geprebiget unb m tet Ut)tt txd^m^ gefanben
iperen^ bat ein €* 9t fe litf bett onberen i)ebbe attgena«
mcn; unt ein & St« ben 64 in ein artifel bocf bord^ eren
®ecretarittm ere anCumpt fd^men unb unberfd^ri'xn (eten^
ben)i(e fe bod^ fegen^ tat ein 9iat(; mit ftrofe n>ebbet be/
be up be 64 fd^enben unb i)oneben ntd^ itifee vettt>aren^
n>o in bem nmlct ^^^^^t^d^I ^^P^nbat/ atöbcnn iDotben
bc 64 mit ^n artifetn wrtfal^tem"
J^ierup antn>orbe ein Statt): ^IDat f)e ftf tor anne«
minge bet t>tebicanten fd^mertic^ gcmaCet, met t>or ben
fd^aben ber 64 unb htt ganjen gemene betradl^tet^ fo
bavut entftan mod^te« SBoIbe men be ceremookn Uit^en
laten bet^ tt)o bem cnbe bed rife^bascd^ alMemi mitt
benn ein S« 91« vorgunneu/ bat .^er^^etet ))an £)t^e^
unb J^ct Satemid^ prebefett unb bat SOt S(nbrea§
etien to fif vorfd^rit>en mochte ^ a))erfk bat fe je be 9lo«
(IH^n [e^or«9iMfe] annc bel)o(ben« — Sttjerfl wn bec
wrfd^rimnge, bar be 64 \)an tjorgege^en f)ebbe^^9af ein
9iat^ neue antroort, funbcm ^an tcm Fortgänge bcr
artiCcI (cet ein fRatt) fev,gen^ bat a(fe mergen ein 9tat^
tme littmate [©lieber] beft 9tabe§ ben 64 b^^og^mcltC/
>um be quarter tt)o mafen^ ttp bat be arttfel in ben
fd^wanC mochten Camem
Up buffe nage\)inge bei & 9t* morben buffc ^epben^
^er ^eter unb ^er äabemic^, ti)o prooe iq>ge|teKet
ben 8« SDlai)/ nK({ n>ad Dominlea Jubilate, ,nnb morben
"^ama \>am 9labe angenamen« 3n berfubigen ti^
Digitized by VjOOQ IC
Sl
(ta^ bftn tome mne pti^t, ittt^lt U ^apm btm
imbifftccl DemiUen weren^ bo fe tf)0 ber fei^utatm niäftm
n>otbm; fo treten bo<^ etlife in bed fDoimd Safpcl^ all
(£(at)ed Sprengel nnh ftne mebegcnarctr^ be aUeit
rtit Dortpenbtn, t>at fe gerne einen ftüd^lpapeii uj> ben
)>rebiE$i(oet getrabt ^bben; beme \)ortbo(amen/ won^j^i be
64 69 bem rabe t)ot enen mit namen Steffen ^(a*
ten^ bot men ben mod^te in btm bome upßellen; aötx^t
be tatl) wölbe ben warnen bomt>eren, eren gaben frun-
ben/ fo ))ele nid^t tl^o raebber bom
Anno 1&30 bed ftpbage^ na^ubifate^ bm iS.WHai
quemen be 64 n)ebbct t()o l^ope unb leren einem €. 9t
anfeggen: #/ einem €♦ St* n)ere n)of;( tewupt, n>e* fe fif
m ben ortiteln »erfed^r \)att ftrafe a\)er be/ be roebbet
iBoM wort unb bejenen^ be ibt )>rebigen/ t^ed rebebC/
Witt t)i mit ber n>a^rl)eit nid^t (onbe gut bon* @o nK»
ren be 64 6ibbenbe unb begei)renbe/ bat ein @» 91^
einmal benfufoigen n>oIbe naCameu/ np hat be gemenl)eit
einmal fel)en mod^te, bat ibt bem Ölabe ernft were, ®a*
bed n>ort tI;o l^anbt^a^en; babor(^ n>urbe be gemene befto
wittiger gelb ut tt)o ge^eu/ of worbe jcberman fd^u^eu/
webber®abe§ SBort tt)o ^reCen unb l)anbelen; aBbenne
mo(^t t>rit(^t unb tl)0\)erfid^t webber manf be men()eit
[®emeinl)eit/ 95urgerfc^aft] f amen tt)o einem €♦ 3t ©e^
wi(e benn apenbar/ bat J^inriC \)an bem SSuff ein
apenbar logen gelagen jegen .^ern Üticolawe^ ^rbmfe/
nemj^fen txit J^er äßabewid^ fc^olbe geprcbigt l^ef^en,
tom erften-: bat atte jt>ejennen M tnmli weren, weife
(erfen unb altare gebuwet t)ebben; tom anbern: bar be
atKrid^eit befubigen nid^t lete bal6reCen/ fo fd^olben be
.^junb^rfiten fe mü bem fwerbe barto bringen« ^at but
gelogen wad/ boten ftf tl)o tugeu/ be bod^ bem dmn^
gelio u|^ bftt pcA CfD re^t] nod^ nic^ geneget wevem
(4*)
Digitized by VjOOQ IC
M
@ii{( tinb tto^^fircn>(tfer [gräultd^] le&tn toam meti.
en^f ^ be be popifteu bagelif d erbac^n raebbet bat (S))an«
g^tium* Scnbcn fe a\)erft fo groff unb gro^tif nwä^ ma*
feil/ be a^rid^eit fo\?ebe fe alte unb l)öf eben fc \)ele le^et/
«Ife bat l)dU ®aM SBoxt, berof)afoen werben be 64
t)eforfafet up be ftrafe fo fel>r H)o btengen, bzwik en
van bctgemene waö upgelegt, bat fe ®abe^ wort fd^ol*
ben 1^anhl)W>m,"
Of flogen be 64 bem Stabe: nbat twc man bm
groten Jg)anfen [von bm großen J^erren], te fo root)!/
alfe fe, van ber gemene weren manf ben 64 gefaren, ble*
ven in bem ^ufe, wenn mcn fe vorfcabebc; bujfe weren
'.§anö J^enningeö unb ©ert ©totebrügge, unb
bar ibt be meningt^e {)cbben fc^otbe, fo rootben fe et)r
geverve roebber l^ennefcringen, bar fe ibt empfangen i)cb*
bem Stcm: bat ein €♦ 91* wölbe J&ercn »orvogen, um
be quarter tf)o mofenw'
Slntmort beö 9labe§: tbom erften van J^inrif
van bem $8üff, bat fe wotbcn ^invii) "oan bemSSUff
vorbabcn taten unb batfutvige wo[}t mit em vinbem
^tem: aU morgen fd^otben J&er ^inrif fierfring unb
J^er ^inrif Softorp, be quarter to mafen f>x) be a<fyt
borger famen unb fd^olben of van ber anneminge bec
prebicdnten M rabeö antmort feggen/ äSan ©ert
©totebrügge unb J^anö'j^enningeö gaff be bor*
germeifter t()or antmort, bat bu0e kiben gefec^t J)ebben,
manf bm 64 würbe atlene van prebigenbe gcf<d)t, röenn
men bat van getbe w.urbe feggen, atebenn wotben fe
wof)t famem
Anno 1530 be§ ©onnavenfceft na Santate.
ben 2L SDtai voi^tbm be ,64 borll^ bjf aiä^t vororbnete».
vorftobeffoppet un^ (jelben en vor, wo be betbe« J6eren
Digitized by VjOOQ IC
5t
tM>t6enomct be qu^rfcr vororbnet/ pat a\U mante 8 fd^t
ben 69 tetliftm fittcm ©0 hiffe quarter gelef«n, ^^
mlUn fe ben 64 wo\)U
SfUbu§ feten alte mante \)eer borget 69 ibet fifkn^
S>e fiften ftunben twlffen bcme langen J^ufe unb bem
tiien biiete* 3« be ene noarb gefammett »an be§ Eop*
manö goberen unb jife »an gubeffen b«re unb »an alten
womben beere, in ber anbern fiften »an motte, roggen
unb n>eten unb wat in be mole g«t unb 69 jebet fipen
Ifcbhc men enen fcf)ri»er unb wenn bat mante umme
xüü^f b^bm be 8, be affgiengen, refeninge »an bem, bat
fe upgeboret tjabben unb utt)gege»eu.
IDujfeJ morgend würben be 64 ein^, bewile fe fe^
gen, bat etlife mn en frf affbrengeben unb wenn bat
toah get)anbelt warb., bat bem rabe nid^t mebe roa^, fo
wölben beful»igen be le»en finber f9n unb bat ungenogte
u^) etlife bringen, — berot)at»en würben fe ein6, bujfen
wittefare [bicfe ;DYbnung] tt)o bonbe, bat vomn »an bzn
64, wenn fe fomtticf »orbabet, wat geflaten xüCKbc unb
»or gut erfannt, bat beful»igen, be nid^t Jegenwarbid^,
alfe be jegcnwarbigen wölben t)elpen bragem ©atfut»ige
la»eben J^anS^enninged unb @ert ®t6tebrugge
of» @e flöten of beö bagefv bewite ein ©♦ 9L nu be
prebicanten »orgunnt, weif &abc^ wort rein prebigen, bat
je webberumme ti)o befd>uttenbe bcix S* SR*, fo bar jle*
manb na refenfc^op fragebe, al^benne (d^olbe men tot
antwort ge»en, bat be 48, ben foban \)an ber gcmene
voa^ uj) geled^t, bat wo()l befd^cb ))an ge»cn werben* —
JDuflfeß bage§ weren ben be rot(>brouwer^ »or ben 64
unb bege^reben, bat men be jife »an bem roben beere,
* weif ut bem bome gcit, wowoJ)l bat fe ibt mebe bewiU
liget l)abben, bo be artifel getefen weren, wölbe nel;men»
^»erft buffe l)anbd warb »orfd^a»en bet up bequetner tibt«
Digitized by VjOOQIC
Umme bn^^ tibt tegaff toi ftf, bot ^er 3 oI> an,
S3Jalf)off in unfer (e»ctt fri>u\)en Ecrfen ein Knb boff^
up bubeff [bcutfd^], wetf alfc hm borgemiciftem wart.
anflefcd^t, würben fe aver be matcn tornid^ unb Uten be
t).eer ptebicantcn \)or ftC \)orbabcn, unb ^tbm, xoo en fon«.
baneö wcre ^^orgeEomcn ; nun, imiften fc wo^l, u)0 ibt
ttpiffcn bem S* K* unb bct gemcnljeit vorlaten [bcfd^tof«
fen] u)ere, bat be cercmonicn fd^otbcn ftan bittren bet
t()o bem utt^gange bi^ riPe^bageö;. J^ierumtne befrembc
tbt at)er be mate bem €♦ 91* futt ein »orneJjment; ft
l^ebben. ftf oB folfeö Ü)o tm prebicaoten nid^t vorfefjm
SJIfe nun SOI* Slnbteaö be fafe i?erantoorbe unb van
infettinge ber bope febe, warb J&er J^armen ^lonnieS/
borgermeifter, bbfe unb gaff »ete fc^dtwcrbe, IjeteJ^erSÄ»
Stnbreaö twemat legen, fd^ft fe »ot fettere, t>or up*
rorffe botjen, bie be fc^rift na erem foppe bubcben ua^
bat \)oIE ))orIcibebem ^ct 5Ricalauft SJrbmfe worto
et tcmidf), gaff »ele (^eltnoorbe unb mant onberen f^H
be, barumme WiJiben fe erften enen iaU ummc
wagem
^ierup antmcrbe SDlefter SlnbreaS: ''iöline ^eren^
»9 finb nid^t be jenen, be m upror ftan; wete gp unb
unb iuwe geterbcn, bat unfe Ic^re nid^t xt^t ft), n><>
bibbcn noc^, bat n?i) tf?o b^p^ ijor einen 6» 9l* binnen
beflotencr bore bi^putcren mögen, fl9 fc^etben unfe leiste
unb Witten fe bod^ nic^t t)oxm, funbcrn lopen bar^or, all
t)or bm bbfcn ©eift* "
©0 nu t()om lateftcn be prebicartten fegen, bat bu^
J&ercn ber bittereit ^jo vvli weren unb ber (efterworbc
jegen Qiab^^ SBort neen enbe i;)abbc, ge\)en fe ben bot*
germeifteren thor Antwort: Sewile fe ein d.fR. >)orfjblft*
lube (?e(ebe, alfe fe gefc^ulben, fo wölben fe fiE be^ <)rc«
bigftocte fp lange entI;oIben, bot ea mit (billiger fd^rift
Digitized by VjOOQ IC
55
♦»ertragt worbe, hat en em 6. S. at)erfe<l^ (Kbfce.
Jjkru}) antnwr&e te borgermelfter: bat moä)tm fe bon*
ein SRolt) Ut t?orMcn 4 borger unb b^H m buflic
faFe^ tvo mit ben prebicanc^n t)crbanbtr(t/ in be\)ebl(/ ben
64 antl)obre^n, ^bod^ in w&äiict form, wo ibt gcfd^c«
i)cn» IDcrol^afocii bo be 64 bufle 4 borger flc^ort, letcn
fe bc prcbiconten oE t^otbaben, umme be ef tl;o I)bren*
SMfe be prebicantcn t)ortcnen^ n?o ibt gabn unb feigen
»ere, ftotte («nbertifcn be *64 up bat b^rte [J&erj] bc
rebe J^era Jiicolawt* aSrbmfen mn "beni >)aHe
«)0 wagen;'* beto^foen bo fe be prcbi^aniten utbgewifet
unb bantmme gefipraFen unb be ))rebieanten n>iebbet inn«
fleeffet [bineingetufen], bege^teben fe nod^ einmal ow
3Ä* SCnbtea^ befubigen wotbe tbo t)oifem
: ©0 antworbe 9)^ ?(nbreaß: "bewUe 99 ibt jo l)c«
teo wiKen unb ibt ic( jo feggen fc^aU, fo fet) icC ium
»ot fotfe lube an^ be jo nid^t na uprot unb wxaU
{©öreit] fian, funbern na ^^rebe unb einbrad^t» 3cf witt
tW of nic^t tt)o bem enbe gefed^t bebben, bat barummc
fd^lbe uprot angerid^tet werben, fonbern bat mcn upror
ttnb btotvergetinge mod^te »orfamen unb wiftifen tljo
ftl)em'' Unb barna ^^ortettebe be, wo ibt ga(;n unb ge«
fdl^bn were» ©arna feben of be prebicanten, bat fe nc*
tier(ei) wife wölben, up. ben prebigftoel, ibt würbe ben erften
be bifputctfion, be lange begehrt were, ))ottbrad^t, up bat
wen ut ®abcö 2Sorte fet)en mo(^te, welE red[)t nod^ un«
re^t bebbe*
Anno 1530 am ©injtage morgen na Ex-
audi h* 31* S}lai giengen be 64 f amtlich ^orben91ati)
unb (eten upbe^en^ weS ene yyaiv t>m 4 bor^eren, be ein
€♦ St* i^or fi^ gebÄbe, barbene^en we§ en oE )>an ben
prÄtcanten were ^b^gePamen unb leten fragen: /^wo bc
böiger »orftan filmen, bat ^t Diicolawe^ JBrbmfe
Digitized by VjOOQIC
58
g^fed^t l)aVt^) fe tpolben eitenvattbarumme wagen? vm
tefufotge »att mit öen 64, eff te mit ben ptebicantcn ^
fc^efjm unb wo be mM ti^ogatjn f(^lbe? m* wenn tbt
be menmge- n)fr^,'Wo bc wotbe tik)en, fo nntvbe men H
64 oor kIc mo^c unb ar6eib^ o))^ Ipnen«'/
S^em anbern: ''bcwHe J&er Carmen ^lonUrie^
gefegt , bat be |)rebkanten be fd^rifft ita crem fo|>pe bo*
beben -unb t)cr\jw»ben fo bat t)oIf, fo fd^olbe f)e of bat*
fubtge 90t bohn; men n>o(be en 99r bm man fo tange
I)oIben, bat I;e flnen man mafebe»''
£l)om btubben urageben fc buffe fcorgermelfter : -'f* wer
fe fulE motbe ut icod beS Stabes, effte fiE futoeft ge*
fed^t f}^m2^*
iDar6ene\)enft Hageben be 64 a^er einen plumpen,
graben, unfee^ouwen mit namen J^et 3^f)Än SOBine*
Jen, n>elE (iE bunfen (et, bat l)e mit finer unt)erf^eiiie*
ben munb bat o^angelium ganitifen wtbetgcn n>o(be*
^ujfe I^ciKofe papc !onbe ibt fo groff unb fmelifen ntt^t
mafen, i)c »orbenebe alte tibt btj ben J^ren bonCbat*
mebe; bewf)afe>en begel^teben be 64, bat bufle SB in et e
tl)o bi§|)utation fd^otbe famen, ebbet {)e f^olbe 69 fc^inen
ber fiinne be ftatt rumem
Up <iKe bit twrge^^ent antworte ^et SJlicotaweß
Srfemfe "oan b^m ooHe aHbu6: icf beftaJ), bat irf \)an
bcm Mite gefed^t l)cbfce unb atfo, /^l^je ^ren, gp pro«
bicanten, mitte g9 fo fortwaren, aUbenne mitte mp b<
64 anfprcPcn unb magen ein t)att barumme*" Unb
\)ort fcbe (je miber: toaft ^et J& armen tl^ogemeten, roaxb
@r* (£l;rbaren fubeft woI)l wrantmorbem* $(Derft ^
J^armen ^(onnied fm antwDrt (übe, atfe J^ebbe f^
be prebicanten geftrafet ereö ^omeljmenbe^ ^ben, wente
fe meren alfo angcnamen, bat fe aUene prebtgen f(l^otb<»
unb taten be papen mit erem bonbe beUmmit ^ IflulysHU
-X Digitized by VjOOQ IC
iWKrbrinöcn , Mt rl)e fe fettete gefc^ulfecn J^ebbc» S)ut
n)a^ ibt aOc/ bat fc ttp ber 64 anbrcgettt antn)orben.ii|)
bat tmL S)e.64 a^evfl begebte^en^: bat be 4 prebkait"
ten mcd^te biimett icflotener böte wr bm 9lat{) tf)o fo*
men t)etflunnet ffÄ, n»ff ein S* 3t- bebr? unb fe leteii
fe bt^nnm Stciü)^Utih \xp be ban( fitten (lan^ idü men be
Sf^ütm )>Ied^t tl^o bonbe unb be 64 ftunben aifUt- m
äffe f tegee ninb «ntworber lube*
iDo ^off atl 9Dt 9(nbtea^ tKin ^egen bet anbevti
4Srebkattten von ten teb^ unb ^nbelen/ fo in bem f oiie
iDtffen ben '2:bor4etiitetfhrm unb..ben f)r^anten gefi^e!'
fpHf eine ganj' gefdHi^ rdatum,. rpoc ®m ut> bot mol^
jHen tDorbe tt)«> ef^ten/ funberg^n gnabe gaff* Up bot
Ot Slnbread aietation befhmb ^^r tnicotan^ed
6 r m f e> bat* J()c \)an einen ^^-aft ge^d^t , nt supra.
Sßtnwf be pte^onten ben borgettneifteevragebeii: iMr®ir*
4{)rb« S&i$i^eit.r't)an:btn 64 anti^rvfen/' t)ebbe barb^
4^t?. J^rup febe^.tKUt .roegett bet prebkanten v^^an
9}t ?lnbteaÄ.i bat iE twn wegen boffer J^eren unb
loniibe gefragt Ii)e6be/ id nic^t hn meininge gefc^ef^n^ -bot
«>9 JmD in Suwe d)te nHtten^ »aßen, funbetn wo bot
«3un)t* ü^rboreii &ßitt)^it gemenet^ täte is>9 wo^l ge«
f<l^()enu0b geven ib^Suw tI)o bebenEen; w^ aoetft f^b*
ben ibt/ ta tnni)ort.e unb (übe bet worbe, ben 64 aitge«
fec^t, nic^t % bet meninge, ^at be botget jegen einen
etjtbaten ^^ uprot |(^oIben antiii^ten, fonbetn tat
mm uptot tmn^ ^otfameu/ wente men n>ol)l ad^t ()eb*
ben mod^t, n>enf«ti fulfe mertlife worbe »an ben l)wet,
be of be mad&t i^b^n, tl)o bonbe, »ot f e f eggen* Sin
a, SL f(^aa ftt oE ^t beftu(^t<n [befuM^n], bot unftt
j^t^bSe unb bonbe^ Nuitjen uptot entftan fd^tt mV^t
Digitized by VjOOQIC
58
mm iL 91. .pat ierot w^ jiii^ wol^ u^rjftgflnu f)«^
van bem facrotnentc fd^dbe ^cpreb%et .l)6bben; bat kt
fd^ttc^ bfobt n>cre unt febe mit langen n)i5rb<n unb.dObct
^etmfc van bem tnUteufc^ ben ^ ^apiftea ht) bem ®^
tramentc in etfen tt>infdmi)7cn unb. :ylknmfl[eii flebre«c«
4xbbcm J&ct^r ol, bat ibt ffeö'ifx'^f wert, bat ft?
fe ßoFe lubc/a(fe ein Slatl)^ mn foifen (cfm an&mged^
^fe papen, nwiincftn unb erm t?öm)anbtcn futfc fafc
(b^en annef)mcn unb modEM'cn befuben t9of)l. t^^breit
ttnb benm btwc^i)Un u«b rid^n« r- S£9erf{t bat xoübfu
fc nic^t bol>fi, i«p«H. ttt bem w^g« vor ®ai)«6 29ftorf af$
vor bem bu»f(. --- Stern: ibt oatwDrbe of M. ftt**
bteaÄ uj> »^ct J^armen^lott^ieft f^e> tDoritmii
i)t J&ern Jo^an aE3att)off be* bo^riö ^ben öcftraf«^
^If« meire ^ angenomen^ bat l)e mit ben ceremo^oi
JÄift f(^o(be tt)i» bottbe (^e^ben/ allbudrSBabr ift et^ bi
41)9 duftenamen nmrben/ I|)eb6tn 109 un^ bat bei^tbcl
unb.bebioget^ bat nn) mit ber paifm bin^e^ n)0 fe M
i)o(b€n in ben letfen, ni<^t motben »prftrifen ebber 6c*«
fn>eren loten, bet-^ile ibt gegen (S«feeö SBort waft unb
«(»9 , mit gpbet confdencte beful^je^ nii^t f/nben
t)atten6rin9ea» ^at tt>\) unö a^er bejr facraoente,
be6f)riftu« ingefettet untSabeeaSBort Um^ u«ÄViitt)ot
ben fd^lben nnb weigern, bc fc pan und i>cg^fcn, fone
nttb rtiote n)i; nix^t bon'; »ente be facramenif f9« ölfb
an unfe amt unb (e^re g<))^et, bat hat ei^ <ine bat an«
bere ni^l^ted gett, effte n^cfen fonn* S>ar>«^öcnft i)of l>e
an unb febe )yan bet infettinge ber hof unb too ibt te
popiften migbrufet Ijebben. — ^t vHt<h< [fü!)rte] ü>h
Slnbreaft benwMPfee J^ J^armen^^Jf^nnieö in, bmr
^ t^be, fe bi*en be fdMft tm er* egenen foppe utib
^«>rwrebeti ^al tj^tf alfo» SUfe *t ^tter tmtt) fcefref*
Digitized by VjOOQIC
tigef/ ^ercn kijbe »orgetmlfter, ^er 5iico(aw^l mt
Jg>er J& armen mit wdtrl>eiifl)o bcn prebicanteu inne «nb
fcben: wer fe gefed^t l)ct>t)ebat fe fetter» lueren? imt fo
tfirffn be j)rebtfanten ti>t ^owttn>orben ipolben, bolberbe»
beiofcc bdr^ermeiftcr tf)a eninn: effte Ije gefec^ lKt>be,
bat fe fetter^ tpcrcn? Staer^ warb ba nee« antmort
geoem
SHfe nu tuffe fcerebh^ olfo gefd^ehn, fftmb em
& 9t^ tt)) unb bc jjrebicantfi unb giengen etil ^ber tt)o
^ucS;^* atverft be |)ret)icanrel wolbea nul^t e{)cr prcbigen,
fre n>cbberpart p()re SSBiberjip^r] fd^lbc erften t^r bfe*»
ytttotio« famen.uub bemifen^ »at fe en aKr gefec^t habbeti»
4EBon>ob( hat M unbeattn>ortet bleef/ n>at bit \>ox
m "oall wefen f(^irfbe/ (eten oi) be 64 umme bed beftes
mtU^n ibt fo henne gam, wageen of nid^t wtber, np bat
ein €♦ 9t nic^t ^orungtimpfet würbe, bewIen ©abe be
ifafe, bc fulf er anftege unb Wer meninge t)efe tl)o fdf^an^
ben gemafet, wo xmn ncd^';)cren wart; bujfe würbe
bufcr of wol)( \}ornid(^ten»
8lm ^inften a\)enbe. ben 4* ^wn^; leten bc
64 bor<^ be acl^t bem g* 3t «feggen, wölbe, m €♦ 9t
in ber 64 jKrgamenen boef brd^ eren ©ccrctariud ntt)
lmf>i bc§ 9tabe§ ere anfüntpfi unb erweJinge nid^ fd^ri*
tfcn (atcn in form mtb wife, w. baven begc(>rt, barbene^
ijm bat of ein 6* ^St nidj^t wü febrilen laten^ bat bie
jprebiconten ^an einen S> 91» fit angenomcn^ kmn bot
ein S* 91* mit weten unb witUi ftrafen wiHen, wclfc
fobane. binge feggen webber be ©acramente imb lebre,
be fe mit I^iHigcr fd^rift nic^t faben gut bbl)n, fe fpn
j^fHid^ ebber wefrti(^; — bar in ©♦ 9i. fulfe§ nid|ft
wiK fd^tit)en laten unb fo ibt niot gefc^re^n ift, wcmt
fe webber 'b9 en tarnen, fe wittetbe 64 b<r gemene be
ortifel webber a^eyfesücrbcn/ axv^ wenn benn be artifet
Digitized by VjOOQIC
xtit talgelc^t J?ftb, wotU ff'fcc ^cmmt ®a1)<§ SGBwt
nid^t ndbme» Idten* Sffte bm be (jcmcnf^ett *)ortfal)r<tt
ipoftcn unb teggen be ceremmten in ferfen bat unb bcn
«nbe be§ rife^bogc^ nid^ af6iben [abwarten], batmoften
be M fd^en laten, wctf fe »oci^ trt in buflfen bag,. bem
rabc t^ gehalten/ ^ebben wren l^elpefa^
J&ierup gaff ein S* 91* .1)or antwort: wenn be ^ä*
Itgen bage t^orbp weren, mibe ein S» 3t* mit ben 64
barunmie fpreEen> wo buflfefcftrift fuben f^olbe/
Up bit antwcrrt tüerenDe '64 H)i)vreben unb gfenge«
ti)o ben: jwebicanten unb 0«belnben mit en, bat feweb*«
^er prebigcben unb . la^jebe: m, na ben t l)iKigen bagen
ene ftrafe tf)p ftcttcn xo^hbt be laflerer* SClfo jiV^bige*
ten be prebtcanten ai)er be (giftigen bage, up bat ereid^
J)al\)en fenc mot)e ejfte upT>r mairf ber gemene entP'uHbe;
Aiino .1530,. be* ri;bageS in htn pinften^
ben 10. Sunp, weren^ e 64 webber b^ en unb bei
bage* gqjf ein 3l«tt) na, )olt Sambertu* Secfcr be
tjorfd^ri^^inge in bcr 64 bcE bebe,, bar be 64 laiige umme
^Vbeibet t^ebben, Eöftebe of;buffe§ bage* mope unb arbeit,
.el)r ein €/.Ä*' bartc wöbe; Siut wa§ a\)erft be in»^
l^eJt; bat be 64 mit wecn unb willen eine* 8* 9l*.9aii
bet gönjcn: gemene gefarn; item: :bat ein S* Dtv.wÄ
utljbregen J)elpen, wat at^ ben owiEetn entftan mag?
item: bat ein €♦ dt. b prebicanten i>ebben angenamen
unb enen &aUf> SBoxtijo prcbigea bcvalen; item: bat
^n ©♦ 8t* ftrafen will itte bejenen, fo xv^bbit be fel)re
teben, wctf fc nic^t rt (Sabt^ SBort bcwifen fonbem
*©e subscripti5.[bietWerf(l^rift] lubet alfo: Subcriptum
per me Lambertu^ Becker, SecretafiuiH, die
Veneria decima Jnniil Anfto Dünini 1530. '
3bt ;*^er^Äbi? of iin ©♦ 91«. botmen be* ©onbage*
ne^eft ^Igenbe in 'dlllti fei^f enVoet&tnbigen fd^lbe ait^
Digitized by VjOOQIC
(h
bctt t)etorbncten borgetrcnwcren angcnamen, hat fe ®a*
be^ nwrt (uttet unb rem ))r^big^n fd^ten/ a(fe Si;rifti{$
ftnen o^Mjfteln 6c\)a(en I)cft, fo ift ein S* St^ mit beii
64 aperen gefamen, cfft (iE einer \)ort)rifte uj) be kt)tc
tf^ fpteCen, .f)e fp geftiC «ffte wetttif, ^od^ effte ftbc
[t>i»rnet;ra ober gering], )at l;e mit gottliftt fc^rift nid^t
fann benoifen, ben mitt tin €♦ SR* ftrafrn (aten«. ^
3bt'»ergunbe oE btflfeö fcageö ein (g* St*, bat hwn
in ^unte Sittien fexfer raod^te, weme ibt gelewebe, fme
ft'nber bubefJ bopen lafti 6ct tl)o beminbc bfg rt>fe6*
bögest ©ut \)orgttnbiß oöcrft iti buj][e mate be 9latf),
up bat be ceremonien it ben anbern EerEen tim^erferiget
[iui»erfel;rt] mod^ten btom, wente fe, weren in ganjet
»ertroftinge, bat in bn rpfe^bage« be (uttjerfd^ i^tt
gepöftfea vorwunnen [6efiegt] |inb \)örbelget fc^otbe
«Ktben, .l)tbben ot ©ictor Sörbmf^n, beä aSergetmri»
fteriS brobcr bart>cnne9efanbtjn menirtg^K/ Sat t)c grote
binge bar fd)olbe utri^en, a\)erft bo t)e barJjenne wölbe,,
borften fe ibt nic^t »rfannt n>cfen imb:lcten «in rud^t
[&€x\x6}%] mafen, bat b«»uiiBrun§n)irf. wölbe tbo finen
winben; a^erft bc tteg.wa&.na bem r^fe^oge tl)o Stiig^
bord^, bar l)e 17 i)mt>at w^ vorterebe iimm^ui, \>am
ber fiabt gut, fo bimamaU in ber Cemmeti^ boE^ ge«
funbeit u>arb*
"Siit Mbc fiE iE 6ege\:ien, bat in fort \)orfd^enett
bogen etüEe pap^ifd^e {»rebiger^^fiE t>em(iEen rxp ben ^yre«
bigftot gemaEet, alf« tt)o (2k Swrgen tuten bem bore,
tbo ®* (Jlgrnent,- t)om l^rttigen ®cfte,.«Ueö in gober
hojfitnmqc^ bat fe rnKJ^te» anljang friegen. @otEe tro^igc
lube n>eren be |)apif(en, .noowol;! fe tt)or bifputation nid>t
I^n borften, fleE^nfc bod^ «a b«m prebigftofe, alfe
• milbm m htm fc^qsf^alUt S)eroi^a(^n Soften be 64
Digitized by VjOOQ IC
tty tat ii^r t)otberen 69 :b«m Stidr^ fe^ fc «tt npe hemt
kttü utgaR> <So i^fte men bt bmt 0labe afftrin^^en/
wat ti)^ @abed d>ce b^nebe^ Oc ^o^n f onben ä^ ot
p> groff ttid^t mofen/ feat f« bi bem Stabe ^unbtwrf «er«
bencn fonbcn.
An. 1530 be^ ©onnaxcnbci nÄ. SriuitatU
ben 18* Sunp, d§ ein S^Stbe i^origen bingc/ ®«bc^
SBort tcbrapenbe, attba§ t)6bbe nagegeuen/ n)obo«<^ im
jeberman gefHHet nra§ uiib tt)i»))?ben/ bat be arfifel t)ot
frf in bcn fd^roanf gicngcn; baainme beromcben [«er*
faxten] be 64 enen jebel, bcn vm \xt geluvte beö JÄobed
Dan alten ptebigtftolen l^en fd^bc/ tinb nn>mot)l bot ein
Statt) wr baterfte nid^t vultbcritn, fenbtm wrdnbew
n>otbe bujfe ^ttM, leten fe ibc tänoä^ 9^^^f bar men
ibC fc afpunbigebe, ölfe I>ier Dofürt ^/gln €♦ St* unb
be verorbnetm 64 hovgct finb enbrec^id^fen a^erengetii«
men^ bat be ortiCel/ n>elfe \)ot let ganjen gmiene finb
affgetefin tihb iiigerumet/ am maibo^ ncgeft «olgenbe
f<^0len alle un^eranbett uti^ in nmn bing^ af^rofen
angi;an^ ibt n>ere ben ^tvoai in beifutvigen arti(e(n/^ bat
jegen bujfec gemene befted toere^ n^rin tl)o fef^enb^^ eine
ganje gemenc bem <i* fR* unb ben vero^bnetm torgcren
^a^t gegeben i)^t.^
' *» 2Biebec mill ein @* St« un^ be vertrbneten bor«
get enen jeben «an 'junfl^ren, rentnetern unb fophÄm
unb ben et)tlifen amten wrmanet l)ebb«R/ bat ftf ein
jeber^ tia irntt^elt bct axBtd, alfe^eneni getruvtn bovger
tl)ot)otit, (dürfen witt«"
f^^tt fc^olt oE, na innt^rft bei ortjfd, öHe forot«
bage fromb peff, attc manbage frojnb brub t^ict infortten
i^o fope*"
« 3bt (et of ein S; St einem jeberen tw»fitenbigeiv
na inn^It ber agtM, bat wat "l^e >jam l^ufe^^ &rt<«/
Digitized by VjOOQIC
6» *
feKmit vtfliftin^f bH fc^K i)c htm vMtmvtt meUSiee
f orten, up hat tot tcm armobe nid^t tt)o fc^et weröc*"
, MJÖI n>itf ein €♦ 9t* einem jrteren »etmanet f^tbbm,
bat be nod^ upbirin^n fAaltttjan olbmge^ [von frul)er}
b9 ter fiftcn, bat fe botfiibige btin^m vor 3tJCob9, bp
bttHefbct penc, be [9 ^eftlif effte ojettlif*"
r'Up bat ff ein jeber na 9elegeftt)ett imb «ormoglx
ber attit4 n^te tl^o ()olben, fcftaU men bartmn tafetn pp:
ben 69 ber fiften,m) bem moIent»amme unb toKi)ufe."
*'©at of ein jeber ber jife vor(ler^if;et (9, f(l)alt
tbt hn^t meninge #e6ben, menn joMc unplii:!^ mn be§
loi>mann& (juberö off amen, fo fi'l^aft be jife oE äff fym "
ffio tn^t artißrt «wen affgef unbiget, wa* be gemene
too^I tl)ofreb«n mib ^gtfitgen fobane fd^mere fd^attmge
inne. Sät |ebe( n)ait ^elefen be$ erften ©onboged na
SrtiiitatiS*
. li^> bujfem fbribage )>(ad^ n^n eine ^oceffie tl)o bof^
be» t^o fiubeEt/ roelfe ^ebbe furtbitet (^ejkiftet] J^er
Sorban ^Uffow, ein borgermeifter, weiter be oJbefie
^rgermtt^er n>aä'tKin benjennen, b< An. 14U8 utt) be
@tabt iepen; unb thi^x^ buffe ^Ie§foii> in bat condlium
tt)0 QofiNfii^, bar l)e jiefi^en i^iebbe, me be ^ameft mit
ben fiiiett bar tnit bem ©acramente bn^Afbe umroe be
ftatt* JDeroMöen bo buffe ^Ic^fo» aa. 1416 webber^
in ^n |itonb*Hnb ei;re quam, ftiftete ^e be proc^ffie tt^
lubefc u)> bu)Jen fonnbag. tt>o t)clhm, bot <i\lc popen uub
monnefe moften beg morgend tl)o 5 in bem bome mit
eren ornatien unb fuberfmebt wefcn, alöbenn fiepeben
fe mit grotem prde umrae be ftabt Jjer, bat warebe betl)
be floPc tein jlo^l), geengen fe »an, ber enen Earfe tl;o
ber anberen»
- S>c6 (^nbaged na Srinif^^ fkp ^t. 3o{)ann
'»m ®t« ^(ien b^ uub ma| be etfte pape, be tfyo (u«
*
Digitized by VjOOQ IC
kCe. ein tv^ff tuimm> Üt mafebe OD^rmcd^ bm ))a)Hfteii
Umxm unb bitten ber a)>eräl^t befe unb q/aaU
fBoxoo\)l m<ii bujfeß bagcS Jn allen ferfen ®abch
SBort prebigen bzt^f xtHxtm be ^)ciHD|ien ^sapen *d<I^ fij
tro^ig mit t>m eren^ bat fe t>ot .@abe^ SBort enbti! mi^
ftrifen wölben, funbem blvom jummer ftiflf 69 etm Ün*
gern JDtrd)ah)en, n)emof)t fe gefc^cn l)ebben an be6
J^iHige»! Sic^nam^ b^e [ben 16,. Suni], bat ^\)an ben
amptern ntd^t en wa^, be t()o ef)ret processio nod^ Iki^
c^ber lud^ter bregen TOolbe, fo (eflrn fe nid^t äff, fonbem
))0tm liEewol^l ^ort unb molben jo be'- procesäb I^olben,
Sin @« 9t treiben jo ftife an, a(fe be ifw?m tmb (etat
borif be »tberlube in enem jewelfen amte beben/ bot
jiebetüiann, be Ud^te efte lu(^teire it)a bregen. M>o.¥ebe/
»enerle^ w^fe batfubfee unbetwegetj late, 69 itoh [im
©träfe]; barup ben olbetfuben n^rt geantroorbttt ejfft
fe. bar jo luffc ti^ l()ebb<n, bat f e fe fu(wft brogm? fe
buchten btm bm^ ht ferfe [kerie] nic^t (enger t^r«
t^)obregen^ i-
'. . . S)o mi be papiften fo fti\)e mit erer- prooegsift (weif
wol)l m ötfftelaixnb effte (an)enfpiU l)etett tnod^e) t)i>rt*
tMiren Y^dtben, soften be ^rebicAnttn fobaned (pbeny jo«
bw^ beben fe erent vompte genod^.unb feewrberfn>. bat
tnen tfjo @t» €at{)a»inen ünb @t ^ter to föjfen, tl)o
®n 3<^6, S)iarien.unb Sittien tt)o 7 .|n^igett fd^be»
i&orumme ^ogebe fiC tat Dolf inbe ferfe mtb (eten b^
popen fluj bwalen* ',
S>e papen A^erft, morool)! fenmften, *at men in
ber ferfen prebigen wölbe unb bat tjolB ej:cm-tante nid^t
gut maß, wölben fe biennpc^ nicl^t wifen unb gienghcn
mit erem trecfe "oaw bem bome na ®t* ^eterß ferfen
tl^o; ©0 bat t)otf b||m r>afteiaöenb fad^, lubeb^n fe
tljogetife m mit alten öenjlwfeiv f^ 69 -enem iberen
Digitized by VjOOQ IC
attavc f)en()ebe unb tpai fu(C ein lubenb^ ooerft tbet«
mann fyüt be l)anb, beben nemanben nid^^^«
*
3bt weren of be tjprwcf en tl)o Sutef e gewefen be
i^enfcfUbe unb mon)oJ)( fe ere fafe aKe geenbigt, wot^
htn fe bod^ bordj^ bebe eineö S* SR; getoKt, bat fe btm
Stabe tl)o eJ)ren unb bem buuel tf)om benfte be proceffie
wölben perfen l)elpen» 5Ru weren be meiften ut ben
fteben, bar ©abe^ SEBort gepreblget unb fobahe t)aftet
a\)enb6 fpitt ade batgetec^t« Sennod^ up bat ibt funb
würbe, nwit fe im f)erten I^ebben, eflfte fe ibt aU^ rebe
gut feben, f)u(pen erer ein beel tcn teilen fterfen unb
funberlifen be ^an JBtemen mochten fif bo mt)l fc^emen,
bewile fe be erften tperen gewefen, be ®aM SOBort t)tb»
ben in ber ®tabt getrabt* S)e^ge(iCen b^ ^amborger
beben ben ^eren ^an SubeFe hat tf)o wiQen/ bat fe mebr
umme be ftabt ftepebem JDe van SrunfroiE unb SDteibe*
bord^ [SWagbeburg] a\)erft beben a(^ menner unb wölben ibt
nid^t bon, wowoi^t fe barumme begrotet würben t)an
bem 9tabe ^)an SubeCe unb eren oorwanten» S)e vam
©unbe [®tra(funb] f)ebben woI)l mebe gebwalet, a\)erft
fe borften ibt nic^t wagen umme erer borger wiKen«.
®M ein etenbig bing ift et umme ein minfd^Iif t)ttU,
tat ibt letjer ©ott in bem i^ogen l)immel vortomen barf,
alfe einen fterflifen mabenfacf*
Sntbu^ warb buffe proeeffte ))oQbrad^t, at)erft nic^t
mit wonnC/ fonbern^nit fmerte, wente t)eler. wegen moften
fe umme be ferfen i)engai)n/ bar fe fu^ plegen borc^ tI;o
gai)n/ o( {)eten fe fe willFamen mit einem ©efange: ^
©Ott ^am ^emme( \cf) barin unb (at bi bei erbarmen k^
S>uffen fanC (;oreben fe nid^t gerne« 9(Ubu6 brad^te be
ganje J&enfe be I)iHlge proceffie ti)o Subefe tt)o grave,
wente na bujfem bage fd^alt fe nod^ webber gefc^ef^n unb
Digitized by VjOOQ IC
in bijfe ^Jtöceffle Fteg b« mtffe fcfeanc eme fufe, bot fe
bat&e haxm of ftenjen moftc, wo folgen wart
seife nu bc artifcl, wo vore 6crott, in bcn fmanF
n>crcn gcfamen unb ein dlaü) »ergunnet, bat Soangelium
t()0 prebigenbe unb in bet enen Ferfen be ©acramente
to Ktrefenbe, mene tbermann, be bu\)el were nu gefti«
tet unb were gut binf» Sl^rft alfobalb matt ben 64
angebracht bord^ lojfwerbtge tugen, bat twe borger ein
unl^bt^efd^e ntunb I;ebben up bem fare unb amte hex 64
alfe mit namen .J& atmen @d)epeler, ber ^ercn 25ar«
beret, be apenbat utgefed^t: be 64 l)ebben fiE fubeft
upgeworpen unb fc^re^ebe [fd^erje] barmebe, bat eret
64 weren unb bewile bat ein flein mann, ein bubetma«
fer, mit namcn ^xntit Äüfel mebe n>a§, bujfcn
. tef enbe \)t \)ot enen l)aben mann unb nomebe alfo bc
64 ''^etbel)at\jen mann unb ein fd^odP»'' 3^em, f)t
febe of 1 f'Wo fe eten eben gened^ beben, bat nouften fc
n)ol)tv" ©it tugeben twe botget, bat fe fobaneö "oan
Jg^atmen ©^epelet gI)e(^otet l)ebbem
S)e§gelifen wart en of angefed^t, bat J& armen
Silemann up bem fare ber 64 atjer be maten fpi^f
unb apenbat utgefed^t: be ganje gemene l)ebbe be 64
nic^t gef aren, wente ()e wufte noc^(\)an©octora5r6mfc*)^
tom rpfeöbage getagen, unb ))an bem rabe gefanbt, bat
l)e grote binge fd^olbe utrid^ten, we [wie] i)t of nabem xoa^
fd^ffebe; bit warb of ruc^tig manf btt gemene), be fe
nid^t gef atem
3bt v^atb of ben 64 angefed^t bord^ enen botger,
fioren^ Srauö, bat t)c ibt ^^or eiitem S* SR» wof)t
beftan wölbe, bat em SOlatt()iaö ©rouwfe, ein böb«
befer, mit fincn fumpanen, werfoitlifet, bat etlife fmct
*) Die in ^parent^efe flej^enben 2Borte fehlen in ber i>axit^
f*rift B.
Digitized by VjOOQ IC
amtö6itbet mit tthUn fnafenf)^n>eren, trferen, fd^
bewn, fd^omofct^n, pcrbcfopetcn geffatcn l)ebbcn, ix) bem
€♦ {R* tl)Q Mben unb mit ben 64 nid^te^ tl>o bonbe
tI)o I)ebbcn» ©it fad^ n)al)rlid^ na encm upror unb tn>e*
brad^t ut, n)omef)( be 64 nid^te^ aniivi begereben, fun*
ber of bp encm S» 9i» tt)0 blivent
An. 1530 am SDianbage morgen na 3o{)an'
ni6 [ben 27» 3«"i]/ to ^^ 64 69 en meren t)cr6abet t)att
ben 12/ umme bijfe foge tl)o ratl^fd^Iagen/ ben>i(e biffe^
baQi^ be artifelfd^clben angai)n/ i^ebben be 64 ut() foIFet
Jage ein gror gewad^ [a5ebenfen],n)enn ibt be meninge fyith^f
n>e be tugen beftunben, bo fe t)etf)föret morben, bat men en
fo natrad^ten fc^olbe unb n>cnn benn be artiCel in ben
fmanC quemen unb jebetmann gett utge)>en fc^olbe/ mtäf*
Un buffe (übe mennigf)e u)) be 64 l)i^tn, be beS nu
nod^ nenen willen t)tbU\ wente bit alle^ fd^ad^ ben 64
nargen umme »an ben vorberotben borgeren, funbern
atlene batümmt, bat fe mit \)lite ))on)crberben umme
®abc6 aOBort; wenn benn ein ©♦ 91* be 64 nic^t Dor*
bibben wölbe, alSbenne were bat ovel gelonet tjor fovcle
arbeibed unb oorfumenitTc/ be be 64 geban i)ebben« S^e«
tol)aben fegf)en be 64 ))ot gut an, bat be artiFel ftiQe
1^ legen, bet fo lange bige fafe geflid^tet were^ — JDewile
l fe benne nu rebelife orfaEe jegen buffe beiben (jebben,
wölben be 64 fel)n, wo ein 6* 3l* a'ott eret »orfc^ri«
»inge bolben wölbe \>an ber ftrafe» ©erot)atoen fenben
be 64 t)or ben Statt) unb begereben, bat ein & fR* wölbe
J^armen @d[)eptler vor bem Stabe binnen beflatenen
boren t)orbabefc^opj)en laten* Stt>erft J&armen @d^e*
l>eler wölbe allene nid^t famen funber brad^t enen (jelen
I;upen mebe flnc§ t)olEe^, welfeö ein S* SR* alte fd^en
letem ©ennoc^ togen be 8 borger be fafe )>an ^ar«
men ©d^epeler up; wo ba\)en gefd^retjen unb l;engeben
(5*1 ^
itizedbyCjOOgle
68
ijirmebc <m, bat ein % fR. JjaVttjc« ©d^epeffr fe
l<ix^ii ben erften feanb [35crbaiib] w)rb.eb!Pn unb fine beC^
lfm l;ctcn Inneljrmn, bct l)e fuf mit b^n 64 m vtUnJ>*
(d^j) efftc im redete »orbragen l?ebbe»
Jg)ierup gajf ein S* 91* tf;or antwrt buffen . 8 bor*
geren, wo ein S* SRatl) enen c4fo jtrafcn fdjiiolbe, ^c
mofte jo erften ftjn im re<^e a\)er9en>unnen* ©uflfe aff=»
fprafe, benwte fe in jcgernüarbic^it ©d^epeUr^ unb
ber fmen ^efd^ad^/ flaff t)c ©^epeler «nb finen uor*
wanbten enen mot, bat fe l)brebeft, bar were bt) m^m
S; 9i* nenen unbanB vor^cnet, inbeme ,bat men up b«
64 eue fule munb 9c(;abt l)^t>U^
Jg)ieru^) antwoiben H 8 bor^er bord^ eren wortfoJj^»
re^i " wölbe, effte betjorbe fidt, nid^t einw S* 9l*, enen
ti)o ftrafen, l>e werbe benn im rechte aoerwmmcn, wor*
umme benn ein ^* 3t* ben 2 golbfmebcn Sacob.Sf^t«
mann unb J^ieronpinud @anber be boben tt)of(a«
ten, bo fe tt)p X^Ibe^to tt)or i>rebi9t gewefen t)ebben an.
1529, fo boc^ bit tt)or tibt nid^t rec^tlicf erfennt, bat be pre«»
bigerö fetter gewefen? St.ön» toorumme ein S* 9{* ^an
J^an^ ©d^ulten 20 gulben gl^efc^ttet, bat bebubeffc
" jyfalmen in fmem l)ufe gefunden l;cbbe, fo be pfalm nid^t
fetteriff bcwifet f^n? 3tem: warumme ein fRatt) ^a^^ct
a5oml)on)er una^erwunnen im redete in ben tl)orne fct« *
tcn Icet, fo bpd^ te fafe mit flclbe of in bem rechte
l;ebbe fönen tl)o webben ftan?**
3(\?erft bo ber borger antwort nic^t gel)ket toai, ^«
ven fe bem rabe ti)o ajjffd^ebc/ fe «>olben M IRobe^
Antwort 9or be borger brin^em J^ierumme fenbe ein
fRatt) tim lebemate [©lieber] be* 9labe§, alfe J&er ßorb
aäJibbefinfl unb J^cr Jg)inrif Saftorp ben 8 bor-
dieren na up«, JDuffe fleoen ben borgem vor, bat be 64
ut f ief 8 wölben fefen, bar wo(be ©d^epeler 8 tljo*
* • Digitizedby Google
i
PI-
Ml)^m, umme De* frfe t()a \)crbw()eii. SBcffeß, dfe tot
t)cn 64 nid^t anftunt/ Icten fcwibiem tabt boxäf tfaJfft
i&cren onfeggeii, t)c 64 nw)lben 'tt>t fammriitl^ \)or bem
Stube teantttjcrbcm ^
JDarna, atfc fccf be 64 6efprafen unb up beö SRa*
bc§ avcffprafc altfejiö bcflötcn, tat ein C JR*, na \)ot«
möge ercr \)orf(l^min(jc, ©d^cpetcr nid^ [trafen trotben
iinb fe alfe fulocft upflewotven gl)cf(l^ulben, unb erer er*
ttJilin^l^c alfö un^icmift fel^olben ft;n unb öic^t i>an bcr
gcmenc, funber a(fe be man oan etHd^en gefaren gead^tet
ibörbcn; bierümme bact)ren fe fif 69 be fiften ni^t tf)o
fetten, ibt were benne . be ganje gemene mit bem )?olfe
ä))erein9t)eEamen , noere fe bujje, ejfte anbcre 64 bebten
Witten^ v^erna giengen be 64 famtHd^ i>br Un dtatl)
uiib kten bem Siatn^ noc^ enmal t)orI)oIben, bat fe m
borcb be adE^t b^bben erftmal^ artbregen laten unb bar6e»
iw^eu/ HKÖ be 64 nu unber fif en§ geworben \\)n^
^ierup n)ifcbe ein ratf) bc 64 in be Ijorfamery teti)
ftcf ein,9latl^ bcfprafen l)ebbe* (iin 9lat{) a^erft f^icfebe
bt wrbenomeben troe SlÄbeöberen t^o ben 64 in be, l;bc*
fainer, umme einen frunbüPen banbet mit <^cl^epeler
ijortonef)men unb t)angeben fobaneS tatan: hat boct> be
64 be fate fo ernftüif nid^t anne()men unb neuen un«
wilten iinrid^tcn njofben^ So bit be 64 I;oreben, vorbrot
en no(i) met)r, bat mcn en ti)o mat [bafi man il}nen
jumeffen moHte], baf fe na univitle^i ftunben unb bcwile
Jdf^ülbcn felibcn, bat ©d^'epeler unb ein ibermann eine
rume munt [ein grogei^ 9)iaul] up fe bebben mocI)ten*
©arumme ge^xn fe bcn l;eren thor antwort: fe bege(;rcs
ben hat @d[)epeier geftrafet imirbe*
Jpieruj> leet ein dlatb webber borrf^ bujfe l)eren be
64 fragen, wer fe bc;me nu \}ort mit ber flagt [ÄJage]
Digitized by VjOOQ IC
Zenite 64 feotgettsSÄi
8(lfe m t>c 64 i)ot tem JÄabe. webtet getfEct, oC
©d^e^jeter mit fmen ^orwanten, riDTf^orebe ein f&d^
be tugen, be oE mit upgerid^teten ^)in0ern fd^meren moften,
nmt fe gebort »an @<^e.|)erer/ bcgereben be 64, be tu<(!^
nijfe tl)o boEe tl;o fc^rben» ©atna gaff J^er 3ii c o t a w e ^
aStomfe dfobane fentcntie* "Sii^bemale be 4 tügcn
bit befwaten f)ebben, i)e|ft ein €♦ 9l» barumme gefpraEcn:
^ atmen ©c^cpeter mag ibt ane broeEe nfd^t geban
l)e66en; t)e fd^att b? bc webbe gan unb tpcbben b(^
aff.^/ .
8((fe ein 3tatf) bujfc fentcntie gcfed^t l)zhbc, fobalbe
ftunben borgcrmeiftet unb ratl)manne up unb wölben
itenbeö tt)o l;u(e gf>an* 3bt Eonben be 64 ber fententie
nic^t no(^ tjorwunbeten, bewile men xool)l wufte, bat bc
n)ebbcJ)eren, be fufocft ben 64 vient wercn, ©d^epelet
nid^teö quabe§ bon würben» Siffe nu be Ijeren ilcben
wegtJjoganbe, Flagtben oE bc^ 64, bewite ein Dlatf) nod^
fJunb, a\?et iitemann, be apenbar gefed^t ^ebbe: ^e
mufte n)o{;l ^e(e, bc be 64 nic^t geEafcn bcbbem lDuj|e
faltigen motbe men van em namcfunbig gemaEct I;e6ben
unb aU ein 9lat() bar ben botgern nid^t innc btjptid^ten - .
motbe, al^bcnne fta() ibt ben 64, bp ber Eiftcn tl;o fitten^Jt
nid^t an, up bat men ber untuft, be bc t)cle anrid^ten «
mochten, Eonbe vorgeEamen werbem
2J(fe biE Carmen 3ftacl gefed^t J)ebbe, antworbc
ein SlatJ; nid^t ein wort barup, fonbern giengen I^en tl;o
I[)uj5 unb Icten bc borgcr bar fo ftan»
So bit nu tud^tig wart, bat ein €* 9t», ^d^cpe*
lern in (inen unrc^ten faEen fo bvplid^tebe, item, bat
ficE be gottlofe l)upe fo ftarE up bat 9tat{)uß gefammelt,
bem ®d^epeler bvtl;opUd^ten unb bat be 64, be be gemene
*■ Digitizedby Google
n
bfxtlfo gcf aren, hat fc fd^olben @ab^^ SSoö J^anbfeaDen/ t&U
iwrgcn 69 einem Sla&c bringen fonbe/ bebe ibt menmge^
niinn, n>ef)e unb funbertifen, bat men facl^ unb fporebe,
tot ein fRati) \>an ben artiPeln nid^te^ en l^ett, ,be fc
gia)>itf nemlifen, hat be pa})iften tjon bem ptebigtftoic
Umn unb et l)onenr unb f^enbent nalaten ((^Iben, fui^»
>er teten bm popiften aßen cren Witten, be,tpl)atoenbe
ene mit bem anbern fprarf, too men ibt wotbe mafen*
aSaven bit begaff firf, bat m> <^unte ^eter unb
^auti bad^/ melCer tpaS up einem mibbenoeCen,
t 29* Sunt; beö 5ÖlorgenS n>a^ ene tobe egge n)ot)I
ene^ I)aben \)aben§ (ang unb ene I)anb ixü, ba'xn an
km florfentou», be bai>m hex mage Ijanget, in bem g^
hI gebunben* SCtfc men Ut egge mi mxoat Egen>af)t3
üjart unb folfeS nie gefef)en/ mafebe ibt wunbetUfe ban«
len [©ebanfen], wente ncmc^nb wufte, n)ot(;i> men ibt
luben fd^olbe* iDe gottlofen [precfen, mm fd^ctbe nu
tiot)t fel)n> wo ibt ben Sötottinern gal)n fc^otbe* ©it
.'fif)Iog mennig en vot ben fop unb be ene fprarf hon
aibetn tl)o* JDo nu be fetntione ut wcre, aB be Horf
IC flog ^otmibbageö / fammeiben ftcf be . botget up bat
moriPet unb mafcben enen ftet [ÄreiS], jeboiä^ maö ne*
matt, be wete l^ebbe, fontetn attene mit 22Borten ti)o
tjan^eln, queraen fif tl)o f^ope, bat ein Siati) fe^en fc^otbe,
bat bt en ein ewtft mete, @abc^ SSJort tl)o l)anbl)a^en
unb :)e 64 bp macl^t tt)o I^olben* 9(lfe nu tu<i^tig voath,
bat b gemene tf)o t).ope wa^, na leben ficf barl^en be 64, up
bat fe^en f)upen in()etben, bat fe ficf nergen inne \)otgtepem
ä(§ m be 64 mibben in ben tinE quemen, fo be
I)upe g^emafet I)ebben, trattein fd^ipper, Jg^intif 9)Ut*
let, u^eine vul(;bFetbanf, be fafe bet t()oi^pefumpft t()o
verteilen fo vorn betöret ift, bat ein 3latl) ben ©d^e*
pelet i\b Silemann in votbibbe gljenamen I;ebbe*
dby Google
n
4S)arna n)o(be be gemenc/ bdt men be \loUl ti)o borm
jHiib pc^Hn fd^ötbe l)alen, awrft batfutoige taU ^invit
SDUIler neen ratf) tl)o wcfen unb fturebe of be je*
mene, bat fe ibt mUun*
JDama fragebe ^iittif SÜKoUer be gcmene: ttm
fif of be 64, fo f^ mit mtm unb mitten einef 8* 9i.
flefaren, oE 69 fraff tint> mö<l^ wölben gefjotben t>efr
ben? J^ierup veej> be ö^mefte: /^Sa!" — Zt)om onbe*
ten: SBer fe of Silemattn unb ©^epetet molbrn
flefttafet f)ebfien? J^iehip anttt^orbe be gemene: //mm
f^Ibe fe fttacfS m ben tt)t>xm fetten,- bet bat be frfe
i^otbragen wbtbert*'' "^Um: wer ein (?♦ 3i» be§negeftm
böfle^ be ganje (jen^ene \)orbäbef^ppen fd^rfbe, wibi
init bem ©♦ SR* ^an etlifen fafen tl)o J^anbefn? 3f^ni>
bat men njplbe ene mad^t ftelten/ up bat be IRatI) fid
ni<l^t t)or be borger ünb be borger nic^t \)ot bem fRait
tt>e^ quabe§ 6efru<^ten [öefürd^en] borue» • ;
©0 buffe artifet geflaten, befcf)icfebe be gemene bü
Slatl; unb funberiifen be borgermdfiter, weif nu nod^m
ber ferfen t{)0 unfer lernen frotm)en> bewile ibt ()iHge
haö) was, bat'fe fiE nid^t befweren wölben, in ^en
ftet tl)o Eamen» ©e§ quemen J^cr 9licolawed 95renfe
unb ©octor ^acEeb^fd^^unb ettiEe tabe§lKrem ödn
bujfen wart bege{)rt, bat fe, alfe borgermeifter, "oan tmh
an ben Slatf) tjorbabcn laten wotben; buflfe gemene ^ebbe
weS mit en tbo l)anbelen,baran -gelegen were»
Stlfe nu ein fRatt) tt)o()ope quarrt, fenbe be jirmene
bord^ be 64 buffe \)orige artifet bem Stabe drttbrfregeh»
SUfe nu ein fRatt) befptaEen Ijebben, febe Jg>er 9<icola*
weöSSrbmfe: t^e l)ebbe manE beu bupcn n^t benn
\>äc bageticfe§ \>olEeö gefeiten unb wenn*) l)e/gewetcn
*) Die fofgenben 5Bort^ bid ^eitc 74. Seife 9. r/Jt wereit
nene orfafe'^ fmh in ber ©«nbf^riftB. o/Bgefaffen.
dbyGobgle
n
fy^c, fcat bat anUt^ mm t)df gewefpn wete, wen»
fi^tee cn bar ttic^t l?cnnc brad^t I)cb6en, tticn I)ebbc m
benn bp ftürfea t)eitne gcbrrfcfK/ unb weö f)c mc()r tJ^^t
antmort gajf uj> bc wrtgcarrifel, xoah tmn up ibet
fpott gcrid^tet
Jg^terumme Ittcn b« 64 na crcr ruflgiefptafe bem
Slabc anf eggen, fulE cne antmdrt belJRabiö botftch- fe
hit gemene ni^t ^nbfegen, fe wölben hm 3iatlj mit. bet
'fernem t()o Ijope flehen; bec^ bönq^ben fe bit baran:
worummc be SRart) ftcf bod^ fo tf)0 befoEen mäfebeit
[fid^ bod^ fo mel bitten Keß], be beiben \)erfta9eben
ti)o ftrafen mit redete? bewife men jo nöd^ Wol^t ibuff<?,
wat red^te^ Jg^er Sobann Ofenbrögge unb Jaöp«^
5ßoml;on)er gefd^e()en* ..-.',:: .. ,, . .i
©uffe rebe begitnbe ein ^<Ufy ttje bettrad^en ntib
getjen betet befd^eb benn \)ot()et unb wtgnttneb'en, wc§
bc gemene in ben Zotigen attifetn begebtet l>ebben ; a»^<?ft
©d^epelet x&ah alt tbom böte utl)» Sil* mann avetft
\)ctgunbe ein Statt) in ben tboirne tf^o feWen, ai^etft lUd^t
lange bama quam f)e webbet utf) unb batnab umme
el)ebtof lep b« ut bet ftabt* — St^m up ben attifer^Jim
ttt gemene t()o ^otbaben unb bc i0a(S^ ibö ftelten, gajf
ein Siatt) na, atf^ bc gemene begef)m b^bbe* : . ^
2t{fe nu be 64 bujje antwott ;anc'2 Htmaten be§
JRabeS bet gemene nid^t botfteh effte \t)^t^m a<ibtin(j<fi,
u|) t>at ben 64 \)an einem ß* 9i* nic^t tb^^emetcn wotl*e,
al§ tpctc ibt ete wr^otbetent attene/ oP, wenn bctabe**^
petfoncn fegen unb l)oteben ha gemene roiUcn, ein ü. Si^
befto Ut ben f)efen a!fe ben botgeten (obnen mod(^te;
betof)aben fenbc ein €♦ SR» J^etn SonnieS van @ti^
ten unb J^etn gott "oan SRibcn mit ben 6'4 an bc
gemene unb ^t Sbnnie^ btodl^ bet gemene M Siabeö
antmott an, womoM mit veleit wif^berfeben wotben*
Digitized by VjOOQ IC
74
i®ctcl[)aloen, bo be gemenc bc fafe ni^t tcd^t ))erftunb,
»orbetbe be not, ben l[>upen ^on qnbcr ti)o bringen, bat
cner, be n?ol)l 9rf)brt wa^, mit Widmen 3«>(3^i*n @anf
bon) i)an ben ß4 upftec^ ünb be^.^ab^S antnjort up
bat bocjeftc [fel)r laut] affreep»
. : SHfe nu aoerft up betn namibbag be f)upe grotet
warb unb nc^ ff ßi^t, atö bo be. borgermeiftet in
bem ringe weten, ;berof)aben ibt Doriet waö. Den
:l)npen tenger 69 en t(jio. taten, of weren nene otfafe, fc
^von anber tl)o bringeny bewile ein fRatt) nergen vpiHigen
.^(^0 wölbe unb be robe egge an bem ftodPtouwe jieber=»
mann orfafe gaff, jquat tf)ü benfen; beroljaben, bat men
bjem quaben moc^ite , »orf amen, unb ben l)upen \>an eir
Wegen, \)anbt Sod^im ©anbon) baffen ratj), bat f)e
ijorgaff, bewite buflfe gemene umme feferf)eit in bepben
garten ene xoad)^ tl)o fteMen unb ein S* 9t» batfutoige nage«
ge»en 1)ebbe, fe^()e f)e t)or gut an, ba^ alle, be borget
unb l)ußgefeten meren, up bat ^)or^uß gierigen, bar n>olb<
men ene m^^. fteKen, fo ibt ber fafe motbe x^y tI)o*
ffijift^ fpn, n)oJ)t a\)erft neue borger weren, bat ein jeber
t\Xo \)\xi gienge.
.^ttbu6 bebbe ibt fiE be§ bageS mit ber tf)ol)opefum))ft
Ser gemene unb gtengen alfo frebfam \)an einanbct»
Arn. 1530. up ben ©onnerbad^, noelf ma§
be 30» Sunii c|fte commemorationis St.
Pauli, atfe ein Statt) l?ebbe porbabeffoppen taten, n>elC
m betevebe unb ibt bod^ vortaten voair bat men be ganjc
gemene \)orbaben fiC^otbe ; beroI;at\)en, bo be gemene fac^,
bat be bupe vaft geringe waö, leten fe bem Siatl) anfeg*
gen, wo ein 3lat^; nid>t t)u§ bp t)u^ vorbaben leet, al6*
benn wotben fe oB bavon gal)n* ©0 fenbe ein Statt)
. alte ere bener van J)u^ . t()d t)u§ unb quam bc§ \)olfe§
gruwlifcn Kle unb weren ettife van ben borgeren, bc
Digitized by VjOOQ IC
TS
ortifd- ^9 prf fjebfcen. van ctltfen gebredKm, : unb ö(g öc^
ful^iflcn, ut 6eöc()( ber gematc, bamp crtife barb^. \)or*
»oQct, up ein fcbet «i^fettct^ beoet)tct)e.fe be gcmenc tf>o
i)bren,unb wmn buflfe:
/'23ort erfte witt buflfer^gemtm«, bcmWc be goni^^orj'
famclmge ^tx gcftlifcn/ momiifc, j)(Epeit,:>oml).cn*n tt)o
ber bew^cnen bi^ptrt^tipn, iitnme er. btnf tl)o \)or?
Wbbcn ,webbeif anferc v^-^^öt^ten, wci^ erfd^ietKn/ fo
fd^olben JW -aUe . gefHif en oMer erer ceremomen/ fmaen
unbe: lünflen , miffen unb mötüen.ö^^rftti^en. cntl^olbe«
bet fo lange fe vor bem Slatl) er binf ut l^ittijer fd^rift
uorbeben (^ebbem^/ .1
//Stern: bat em JRötf) ber 48>^rtiEet nod^ einmal
n>iÄ lefen taten ber gemene*"
/'Stern: bat ein S* JR» ber ftabt ^pri\)i(eöia wftt k*
fen taten ber gemene*'' ..
//5Wo(^ begcl^rt bufife gemene, bat. ein dlßtt) tt>iU be*
fd^ebt geveh t)an bem gelbe/ b«t be. ^cnfeftoc !)cbbefi
l^ergefd^i^et 'tt)o ber veibe tt>ebber Äoui^rg :^]^riftierm
an. 21, 22, 33; of van ©Dttlanbt wnb: SBome()o(?n> ^an
ber Sife an. 24, bat ^m dort 235ibbe;!ing bere
•'öKene b9 ber fiften aver n)aB,'be be borger quelebe mtb
pta^^bi unb van bem recejfe tl;o gegljebarge an. 1525*''
trOt will buffe gemene, bat men'tf)o jeber Eerfe veer
ferffwaren fetten [(^ole, tme ut ben 64 unb twe ut ber
gemene.''
//£){ tt)iK buffe gemene, bat be vorftenber van bem
l)itligen gefte unb ©anct S«tgen refenfc^op bon fd^olen,
ben 64 unb einem @. St* bartI;o vororbnet»«
/'Stem: bat bat flofter tl)or ffiord^ tbo einem fran*
fenl)ufe, bar men arme borger inieggen mag,"
//Stern: bat ©unte gatljarinen ctofter tl)o einer
fd^ole verorbnet möge werben*''
Digitized by VjOOQ IC
Ttf
ncn willen, n>e(fc mit'cüifcn url) bcit 64 in alte f(üf^et
unb ferfcn gt^an unb bat fui\)er in blvjjamijc mlymm,
up bat papen tinb mennifc nid^t bat^torge^ \)an''afffjen*
tm trinken/ a!fc anbei*t^0cn gejü^e^m t^*>'
©ujfe unb etlif e anbm a^rtifcf mef^, bo fe ber
flcmenc mmn ijoradcf^n/ wpcnfeaM«: .'3a" battho»' Uro
b^rwÄ mit 'upf)i>tb(mje bcr l)cnl)c ^jörnnSigepcn fe, ^^uli«
ijcn einem ^abc ant^obring^n unb' fobet fafe tl)o »ö(?
»geh unb funberfifen, bat be pÄ{J<enJ«(»i()t te^ment mo^teft
naiatcrt m bcn fcrfem • - -* * :m r,''
©c buffe attifcl ^an ber gemcnc btyc^ 9) bapt|
bepüierf/ ^n 64 up bat nye bute-fljjcfartbt/ ((föjl^en fe/e
bor unb womof)l fe n)cf)t fegen unb «Juft^n/ bat buft
artifrt bem ^älab^ nic^t rt^öW- gefätten mofben, borften fe
bod^ nid^teö l)ierinnen \)orenberen, be^t^ile be gan^i^ (J^nä*
fe I)ebbe bewilttget unb fe bod^ fcgl>en> bat mcn ^oS)
mit ber gube netgeiibt \)en einem ®* 9l^ n)a§ eriangeti
Ponbie, bat fe ben papen in jertigen bingen wölben morirtnf
(ftffattem -©c gemene ßegebreÜt ti-^cin Uii 64, bat fe
bujfe artifel bem rabe wrfbe« ^ordregen* fföelf atfe fe
^cben unb barbene\)enft. bem Svöbe f eben, wo be gejnei^
t^rc^" upl^elbent ber f)enbe bitjfe artifei eonfirmeret^ f^e#
ibt ein €♦ SR* mad)rigen »in* be« Popp, bot be'gcmcnc
f0t>an artfPef ^»rgenamen l}eböea> xt>df fiP ein JRul> m(^t
vormobet t^abbe, bcrö()alvH*n nel)men fe ere bpfprilc* • '
©0 nu bc 64 webber \)or bemjRatc i)orb«ber, waS
btt batantwort: '^ bar 'meh folPe ardPel inruracn wölbe,
folbe ibt tt)om ewigen *)orbarve bijfer ftabt gerufen.«
3la befprePenb bege^reben be 64, bat ein €♦ 91«. ben 64
tvi^e litmaten be6 9Ube§ mebe up bon wölbe, up bot
befulvigen bem hupen l)ulpen fturen ui>b füllen, alebennc
wölben fe ftdf gerne tl;o be$ (?♦ K* gl)c\)allen taxti)o
Digitized by VjOOQ IC
flcbrufcn (atcn unb itK^.ryim tcitnc i;t *en arriPetn tl;0
rcr^eti^rfHi bon tonte, woIbA fe t?litid^ wwei^iicn*
,,§icrwp öaff ein 6* JR* twe rat>e^()cVcn, alfc Jg)cr
Sonnieö »an ©tttcn unb J^cr Sort »an SKibcn
bca 64 ntebe up bat (;ug; unb buffe 6dbcn t)erci} n)c«
jrcn manf ber flcmene funbcjplircn ödcbe«, bcrbtjatocn
fenbe fe oE ein 3latl) t)enitup* ©uffe beiden I)cren beben
alten eren ^lit unb funberjen S:>^x Sbnnieö, »elf bat
xottt l)ebbe, fted^ up be^ wcbbebanf, vormonebe unb h(iit,
bat men \)an ben artjfefn fc^otbe offftan, l)elt of vor,
^at be gemene uormafö alfo vortaten, Jbot be ceremonien
Id^^olben büven bet tf)o bem utl)fl4nÄe beS nyhht^a^ihf
*re$Tfleben alfo mit vlite, bat fe ben erftfn arttEel fc^ol*
jben Valien laten* ^arup geöcn etlif e . tl;or antiDort ut
bcr geniene: ©n S» 91* l)ebbe oE gelavet bofulveft, bat
|e bef^affen wölben, ^^t nemanb van ben vorvoriffen
papen prebigen fc^olbe; 2Bo Ht get)o(ben n>ete 6et an
bem ^Oi^t unb n>at men van hzn rpfeSbagen febe unb
ant)elebe,, f^ei)e allene ben papen tt)o gobe; berobalven
molbe men vortvaren»
Sttfe nu bc ,g>eren fejijen, t>Oit be gemene fo ftlef
I)cteben up t^n erften artifet unb bat fe nt(^t befc^ffen
lonben, giengen fe webber ben in h^n rabeöftoeL JDarna
vorvorberbe oE be gemene, t^at men ene orbinantie mod^te
maPen, be ^obtlid^ noere, bar men fict in ben EerEen na
richten moc^te^ ©arup gaff ein S» 9l* tljor antwbrt:
©en)ile alfo tbt nid^ten anberft fpn mod^te, fegbe ein
^* SR» vor gut an, i(xt be prebieanten enen gelefjrten
ibann vorf(^riven, be fi^ane orbeninge maEebe« SBo nu
iat ein 3lat(). menebe, ift &o.U beEannt*
^Ife nu be 64 beft ^o^Uh antroort anbrod^ten, wag
tbt bet gemene ^ne gobe tibingf)e unb gieng ein jeber mit
freubtn t()o {)ufe. imb ein ®» 3i* oE; tbt tva^ be feger
Digitized by VjOOQ IC
6 up bm a'ombü 3bt wetpe öf (angc tl^o fc^riüciv
melE tiu J^pcn \)offc§ up iTcm. tat^ajt n?a§ unb wat
fnoi)e fe leben, tvmu tM fo en l)eet meber n)a§, alfe
ben fommer nid^t wa§, berot^aben bat t)ört grote not
Dan borjte leet unb n>ott>ol)I t>ete vffi^fcn uftb fbrm mit
tonroen njotben in hm öinfter getragen, fonbe beä) be
(>unbertfte bar nid^ i>an Friegen*
SBott)0t)( hat ibt fpab^ xtxk^, tpurben bennccT) "oan
bem 3labe twe fy:tm verorbnct, alfe J|er €ort 935i66e*
fing unbJg)er €ort Saftorp, buffe giengcn mit ettifen
ut ben 64 in alle Ferfpet unb {(öfter m\b brod^teti ene
ni^e tinbingf)e, n>ente fc boben en, mn tpegen eine§ S» 3t,
bat fe alle er fingent unb flingent fd^olben
anftan taten, betl) fo lange, bat ein (S* SL
fobane^ t()o bon webber g^ebobe, unb were ibt
fafe, bat fe ibt nid^t anftan laten wölben,
njebbervore en tenne.^an ber gemene we^, bar
molbe fe ein d. St» nid^t inne \)orbibbem Sftt*
bu^ ftarf buffed bage^ be ()illige papidCe
miffe tt)o SubedE in allen ferEen unb n>arb be*
graben in ber ajfgrunb ber l)elfen, wente in bem »ege*
t)ttre Jjebbe fe gerne, alfe in erem »aberlanbe, gebteoem
Sttjerft bat wa^ nu \)or etlifen 3al)ren utl> ♦ ^ ♦ ♦ ♦ ♦
bero^aben manet fe nu mit allen eren lijf f^ebberinnen in
' ber l)AU*
$(lfe nu ein S. SL famt ben 64 »an megen ber ganjen
gemene allbu^ be ceremonim ber ferfen l;ebben l)eten ftitte
jiggen, «Kren fc in alten ferfen unb flofteren ftitte unb
8()e()orfam, altene in bem bom t^eteben fe miffen na alfe
vorn, njente ein 3latl) wölbe enbtifen be bom^ren nid^
vertornen» ^n fobaneö anfel)nbe6 weren be teven bom*
leeren 69 einem €♦ JR», bat fe le^r @ott futt)efl, alfe
te ungelet)rben papen vertomen ipetbem ^bt batf ne«
Digitized by VjOOQ IC
manb gcbcnfen, bat xVt fo frönte effte 9dcf)rte lube
wcren, bewile ibt uti9clcl)rt)e> froren jögct unbe cottifanen
wiercn* 2(^^crft fe ^cbbcn bomproyen unb \)ele (cn^ tho t)ct*
flCöcn, ber oE ctlife 6oröermci|>cr unb ratl^lube finbct altrebe
\>otlenet xvcx^n unb \)ctc crc finbcr unb ))runbe (c\)cben in
bcn f)a\)cn, wo oE bc er»arcnl)cit belftg^t, wentc fo »rof) ein
fRatl) na affciange bet 64 webbcr In ere tjultfamene tcgiment
gefämen, gctjen fe ben papcn atte ere I)errli(l^fcit toibhct
unb dfobalbe be papen J^er S^c^im ©erfen fcreber
unb fincm fteffol)ne, weif er tl)ö Subecfe enen fd^enblid^en
bobtfc^tag geban Jjefft, jeroelEen ein bompreve vorleneben,
n>orut unb »elcn anbern ftücEen men n>ol;( merEen Eann,
worumme be SRat^ fö f)arbe mit tcn papen ge()ölben I)eff^
Sobod^ wat be (übe nid^t bon wölben, bat htbt ©ott/
tPclC in bujfer ftabt be^ bixo^U Eram nid^t üben n>o!be,
vok \)ölnet*
Sttfo, wo ba^en gefed^t, f)e(ben be papen in bem
bome mijjen na alfe \)or* 3^^ ^^gciff fiE at)er(l be^
fonna^jenbe^ ned^ftfotgenbe, tbelf waS be bad^
Tisitationis Mariae, b* 2* Sutt, hat be papen
pdf funberliE ftoUE maEeben in bem bome mit fingen
unb flingem 3n allen anbctn EerEen warb geprebiget
&at>^^ wort, a\)erft bar warb nergenb bat facrament ge*
reEet, benn allene tf)o @t* Linien*
Sllfe nu be prebiEe ut wcren in ben ferfpelEerPen
unbe fu^ nic^te^ me()r bar tl)o bonbe wa6, gieng hat
volE fpaflferen, ein beel na bem mavUbt^ <\n beel na
bem bome* ' Ut ber orfaEe, fo ibt fo brabe in ben anbe*
nn EerEen utt) quam , 6ef rud^tebe [befürchtete] fccf be$
rabe6 ^o»etmann, ^-reberiE "oan bem SSJerber, bat
wor etliEe ti)o bem bome mod^tert ein rumor anridf^ten,
beroJjal\)en i)t na bem bome gieng, ber faEe ad^t tl)o ^eb*
ben« S((fe f)t a^ct^ in bem bome <|uam unb fad^, bat
Digitized by VjOOQ IC
80
i>ot alten aitaxm wtjTe nm^ unb H ^>dpen pcf in bcm
forc fto()Iicl^ maf^n, md;r bcnn fc fuft ptegcn, frcd^ be
lj[o\)ctmann ein mi6t)unEent, bat \)eli(^tc, wenn be bor*
<jer na quemen ut ben anbetn ferfen, mod^te« fe
bürc^ fobauc topent »ot rt)^ tJorotfaPct werben, bat ben
yapen ^icl)t tt)ol>t befamen modere* ©eme ))ortf)ofamen
tratt be J)o^etmann in bat d^or unb febe t)cmlifen t>cm
succentoii an, bat {)e bat ropent n)o(b^ ein wenig
minner mafen* ©ewile alfe be ^ot)etmann mit bem
8ucceHtori rebebe, fa,d^ ficf be boml)ere umme, be be
miffe I;abbe unb tpart M ()o»etmann§ en war, wufte
aperft nidf^t, wat l^e l)anb?lbe*. SSort fumpt em eiie
.fcui)t [$urd^] in unb lopt ^an bem altare, be biaPen
,itnb (^ubSiafen em na» ©o be succentor fa^, bat be
,b0mt)ere van bem altare leep, wufte ()e ni^t, wat tlbing^e
be ncfregen I)ebbe, barumme l)e ibt *)orle}), fred^ oE enen
tir»^ten unb fd^tpeg glatt ftitle unb leep mit fmen jum
gen na ber fd^ole» ©e boml^eren unb anbere papen^ be
in ben ftolen ftunben, fegen bat be pape en t>an bem
altare leep, item ben Ijopetmann unb hat be succentor
fo ifHb^Md fHUe fd^eg, wuften nid^t, wat bar tt)o bonbe
was, vorfd^redPeben fidf fo fel)re, bat er ein part 6efwi«
mtbm unb ein jeber fod^t ein gatt«
Sllfe nu be succentor fo enbigen [pl6|lid^] ftiHe
fd^weg unb be ^(Vfm fo begunben t()o lopen, rugebe bat
)>olF up in ber (erCen, weif ha weren, um miffe tbo t)o«
ren, bewile nergen mijfe warb gelfjolbenunb jebermann
quam eine frud^t an* ©e papen a))erft, be vor hm aU
taten ftunben unb miffe l;eleben, bo fe fegt)en unb l)oreben,
hat hat volf fo rugeben, wuften fe oE nid^t voat bar
tt)o bonbe wad unb quam aver fe &aht^ plcig^/ bar t)e
brouwet ben gottfofeu/ bat f)e ftrf fd^ole »rud^ten vor
einem ruffenbe.Matt (3. SÖiof» 2§, 36*)
Digitized by VjOOQIC
81
®D ftteng ibt ten ^crttofcn jM^tti. 9ß<nte t9im»l^(
«tlife be mijfen crfien angel^awn, ertife l)alf ut^ ertifc
fü^er fxeet ut l)4fbben, waö bat bo^ <mbn^ »id^i, alfe-
lopen, bc bcfte tatl>, bat ertift, kc bat ecjte part bt§
facramcntö 9f)cconfc«reret4inb iqjgef^tfbe«, fd (ange iti^t
Uihm [nmrten] b^tftcn, bat fe bc« fcld^ ewtfwtctcbfti,
funbcr fopen ibt fo ut unb flrfppm «an bem altar^ bat
erer nid^ cn n>a^^ be fme mi^ t(M>m cnbe b6tftz
utmafctt/ tiod^ iDa^ nemanb^ be fe jagebe« * ®e Fon«
ben ot bufen laubigen bad^ ni^t Utoi^n, bot en
jemant n>at febe efte bebe^ fonbetm bat be n^btae
IjgwrftQe] J^nb ®abe^ aoer fe quam mtb fe mit tjnwl^*
te« fd^tög*
Ut bujfen ftürfe faun em jebet xt>ol)i merfeit, bat
ttjenn be papen in eret confciencie [in il)ret Ucberjeuguttg]
gewiÄ weren, bat be miffe fö ein ()errliE unb fiottlitf
binf mere, we fe ben luben frot mafcn, bat rvct jo^en
gefunbeu/ be ibt batup gen)aget {)cbbe unb be miffe ut(>'
gemafet, fd^fbe ibt em oB bat tevent gefoftet Ijebben*
SHtbuS t>otfepen be papen in bem bome fut^eft up
buljfen hüd be miff^n uti) &aM \)ett)en3ni)fe unb mofkn
•f bawt ftiKe <)oibem 5(ffe nu aRbuS bet papen ftaln
gefbttet unb fe et binC mit gcbelif et fdE^tift nid^t t)0t6ibbm
fonben, neljmen fe ete^ vabetS beö bw)efö fm i)atnitf
an^ logen unb fd^anbe tbo etbid^en n)ebbet bot et)aii^
getium unb be ibt tetebeu/ tocltc, voo gtoumftcf unb \>tk
fe be$ mofeben, aHz tt)o fd^titjen, nwJbe \)ele tI)o fong
mcrben; jebod^ Eonben {e ibt fo gtoff nid^t mafen unk
fo ve(e nid^t etbenfen, — be in bem tabe feten, t)Cfti*
ben ibt getne nnb (oveben ibt alte^ (StItCe \>an b$n
papen unb bomi)eten ti)ogen utt) bet ftabt na \M}ki
[(Sutin] tl)o bem S&iffd^oppe unb l(eten ftcf treten/ bat
^ ^ (6)
Digitized by VjOOQIC
82
>ben Mf^ wolhe». bcö . füj^tttete gober tf)o fyanicn
JD^öf)alt)€o U 64 b* 15* 3«J» bord^ be ,8 fet«n
<inefn*S*'9t anfcgg^n, bjat eiii SRotf) bart()o ttad^tebe:
^f'bat b«l& 6fff^i>^§ (anbgut famt bem flatc Utt^itt ni^
m ber v^olftch l)enb« qucmen, m^t tat mcn bcn Wf^
fiö^oftp verjage« fd^ofbc» 3t«m: bat ein €♦ St* bet paj)en
mfmntn bo8c,, fcßd «nb brcvc xvotH an ficf bringen,
ti^ be mcbe b^ )>a)»en fobone^ nid^t )>an afff^cnbm
^Jbtod^ert» 3^mr t)orfef)n, hat t>c ^>apen bcn [)«wctfltocl
,j$i(l|t utl>lofcb«n, eftc bie guba wrfoflfteö/ twe ctüfe att*
vebe ben^elfi^efi m bor^Kr t)orFoft l!)cbben« S^^nt' ^^
ein @* 91. n»o(be bo^ tat(; vinben^ bat me voat gel^tS
moci^te tljot l?attb frieden, bat tnen ben ptebicanten fletjc,
be fu§ ^cnt)e ttnb.\)ote nid^t ctcn fonben* SJotfjenne
l^bbe men in ibet fcrfe n)oI)( 5 effte 6 jjapen tonnen
t)ob(;n/ ttu fann mcn nid^t 6 ejfte 7 »oben*
^ierup Icet 8e Statf) bord^ J^crn Sott aBibbefin^
unb J5cm J^intiJ Saftorp ben botaercn ein fel;r fpot»
tiöE antwoVt'ge^cn, barinne men nid^t merfen fonbe,
benn bat einSlatf) up be boifget uorbittert unbe ben ^)a«
|)en bi; bem bome ^an Qaniin i)erten t)oin>ant xo^tm
i$nh mot)( (iben Fonben/ bat aU^ pnebieanten^ be !^abt^
wort prebigen, an emm bome Ijangebem %§et gort
SBibbeEing toa^ gebc^ren ut äBeftfalen^. ben ein SUc^
ytad^ tl)o bruEen/ wenn fe fnec^tebefolben fd^olbem^)
^lani anbern worben Utm fif buffe bepben ^eren {)0»
ten, bat fe Surgen 2Buüenn>e\)er, enen ))an ben 64/
^e borgerfd^o)) nid^t ))ergunbet^ wölben/ angefef)en «bot
^er, Sutgen ^üti), ene fc^ulben fiabbe. ©uffe t)ctm
Utm fWE of f)oren, bat Sürgen SBJtiltenmever in
^ö Slabeß ftrafe gefallen »ere^ n>ente l>e l)thbc borget
*) Diefer @0| Wt in b<r Jbartbf*rtfr B*
Digitized by VjOOQ IC
tero(>aben fd^olbe ^e of lief fm bikn i>oc bem iHnlüt*'
öefö' (fnbire* '>^ bt i)c& bap§ bufj^^ tri&tn .f^i*
tAt ün'b be torger'uHbev «nbcc luejfctben, r^ovtittcrtm
tc fafe ftfd^t wenig in bebten i?arrcn, lucnkv ii'a>^f 011='
fcern teerten ^ fctcn fif bc Jpmn csE (>6rcn, ölfc fjctbetf
be 64 er« cbc uitb gelDJftc verbeten. 2(jem (ateftcn
gevcn bc torget baffen, troe fjercti tt^or cittttJört/ bat
alfc moröjen efh ganj tat!) 6t; cn lüolßc f^n^ alSbame
tidiben be 64 eine antmort gepcn«
'**. . ^ • •• * ^- .f' •,, *
V S>o bc. ^vget aKbuft. bor^^ t^ im&efd^jbenkk
fcttßei{,|^tgn fi> »orfl^feUet meren, ftoten fe itnbe^^f^.l^
fe emtiial(.,b;^ geme^ otiiMd .v^i^i^n windfimn uobe
<ntt etnftjLVottJoiberen, fe ftgl^en bfi4 ^^U/^ ^^ «>o f^
gelunj^td^ t)oren mit bem rabe^ jk ung(üai)4id^t t^w
ea natrad^tete;, ©ojrum .f arcn fe :^ tif ficf, ^bc be? g^^»
met« orttStl 1^ bat orlentiiffte jwmtea fd^Iben 4U^
pnb bujfe: * ,
ffZf)mn erften: be«>Ke eine giwtje (Jemene i)eft ge*
fjaten unb ein €♦ SR* belelief, bat mett atte^ fultj^rfmeJe
in Ferfen unb ttofteten j^tt if^^mt» ^nb feewafjren,
batu)) I)e66en be 64 van n>eg^n bet g^mene beflateu/
tKit mtn etfte§ baqK^' bot fuberfmebe"/ . n>et! in f erfen
unb Äöfterm. b<f^re\)en *nnb »or^janben ift^^fc^U in eher
\k^n ßaimUm^t bet 4 |afpelfailen in einet tifle« %
nM«e<r^ nmben tm^ baraff <^nem (£; 91. ti^m ^i^
^nbr^fen, iK««nbec f^att beiii4 Hmtu SSBei fat^djl"
In bm Hoftüren unb anbeten fetfen ift, f^I tnea in
Sl^frien fttfen.iabet jatt)eEamet feewat^*"
/'3^:4ht< w»t t>an jub«pfm«be, b<iit in @abe$ '^te
»Stotn t^f ibt^f9 t^' a5etgefäf)rtt, effte dnbtt tio^ie,
gejftirf effte weWW inf;el&bentet UKt tfi, botmebe mag
Digitized by VjOOQIC
gctiigt^e Fand atKr ctt f dmeru ''
".3*em: ia.^f w.e. 9t bor* ^crti %ott iffiib*
t)|fins in* ^miJ&i»riE €arfff tjj ben 64t)^||tan*
. ^yfi^cflnfcn ^orftr^v^ n»^^, otfe wo!)l tilUg cjjcbe [^
w^ tw not^tfl^ft bt#^ I)oitbcI* baue qvüM nafomc,
tMf< -t^ gcinme etjfftn ban Stabe atjerge^)«! t)cfl[t unb bcn
64 ul()ilM*l^o imaUn, i>at mm »qrfitf nbet ef te farf*
fiDOten ttjo alUn ffeftcrci^^ f«tEen, ©♦ SÄtflen unfe bem
- pl^ew iS'ep'e fetten u«b' twrortnen fd^be, u«itne tne
©aWWPiPt« iti tien fetPeri wir ^e atmet m^ ken fer*
föibcmiÄ «ptljortij^ert itnb btfuttHflert tl)o Wrfjpfi^au''
>'38^iftaf f^fefiett be 64 ^tf) ^orberfngf)« %t gement
Rftatro, bat men etftc* baöc* tn>e fcorget ««' JStecn*
' *er9e, efft« wdt nten:/enen rcil^Hn aele^)rbfn man aijnfo^
mm fann, f)mne f<^cn fc^H/ «mme ^fnfelgen ^ier«
t)Ct tl)o ISubefc t^ wtberenbe, mp Dat 'befut^jige l^et
eine d&tiftftfe orbmmge möge <mriJ^ten^ *amebe ttjijf >)or
Ä«b« ttttb ibenncm beftan fbiiern — ©et anbem attiFel
Ijofoen, f ün§ wm be» gemene tevafcn, betfufelgen ^olbe
t9tr un§ t{>0 bequemer tibt ünvorfumet^ ''
w3^m: nöfcemC'J^r €ott ben 64 \)an e^tEen/ be
ni#t borget fmb,^ l)wfen laten t^|^, ien^ihngen ^ im«
' 8^#/ *^^ f^ ^^ *^9^ f#kÄ bot^t werbe»; l^effe
^enti ein €♦ 91* eff te jem^nb t»e^^ tip fs tf)o fcggen ftiiM
wen efftf buten, ben f<|oIen fe aittWi^tAi unb bo^n en^
wotTred^t ift« * *
SH§ nu bitffe artiW bem xabt fd^riifltd^ a\>ertot«
wdtbet, ^outtborbt ein (g. 3t. ixx htm <rfie» ÄtifeC »an
bem Julwrfmebe, at)etp i^ ben anbern m<lfen |e fidl ||>0
fofciu ©0 tteben be 64 ioor ben Sloöf unt fcteit 1km
Digitized by VjOOQIC
89 '
§»at^ at^c^gnt: »^te 64 tabCtteri enAir €. ^9i» !>ar ert
^eten gerne befennen) «oöIWit fe fr trieit «»c' w "f n^te
httws^f. 4t)j(fl inNme tl«i 9^<^; ^tte tiDt bm bittgen
te CNSief mcrrt'JNbnd^ u^nft ta ^en t^ingf^e» be t^
e|>r(if n>eten/ ja in bto iiqmtefiggeben ftebea lange qi
beut gebmfe UKtenA. ft^ej^ t(^ ^n mafebe^ unb be borget
jo lenger jo mi\!Ji wa er^ arbeibe IJKtbert, bat fei)afen
\p\l\ lfet> tötl^l^fe.ftimen wtoflen unb bod^ nic^te^ be*
fcllöfen Eonben 69 e«ttm*<l* 3l*; fo begel^rebim buflfr
'^ nu ein* i^r a8e^ l)ler twn effe l)ler tt)o» SQBente
ttabemmale be gemene en icnrHfel t^bbe . ui^eled^t tljo
t)i»r\mrberen^ fo m (SL 9^ nw^( n^eet/ ber0l;a(9en ttwlbt
ein (S. 9t«. be i^rffi^t^evenm atl^el ber gemene famtlid^
mit t)nm^d^ inmmei^ J>är «i^otoen X^^^ 6orgl()er umme
l^beben i^ci^en^ »d(ben fe ibt ^verft ni<l^ immmen^
dübenn ntod^teu fe be geme^ ^lorbaben (aten^ n)otben be
%fßt n)at inne nage)>av Conben be 64 n)o(>( X\\>t\\."
9la t^elen reben unb webbcrreben gaflf be borgermei-
fter t^or antwort: ^^etn S* 9l» t)ebbe brc litmate be^
S^beö bart(;o gefaren, be fd^otben mit bcn beputerben
%tt 64 barup Ijanbelem« JDuffen \i^^ proteftereben of
^e 64 uor bem SRabe, ibt gieiqe mit bem rpfeöbage ut(),
100 ibt fonbe, fe wotben 69 %(x^^ 925ort bü\)en unb
bar lief unb Icüen barbp upfetten, of ere prebicanten
ni(|t e^cr tf)o t)orlaten, be papen l)ebbcn fe erften mit
0Äbe§ SEBortc avergewunnem
• ^en 18. im 3«no f)anbe(ben be bre rabe§()eren
tnit beit beputerren \)an beni artifel, \Jorftenber tI)o Fefcn
69 atten f erfen unb Hbftercn, unb wowot^l buffe l)eren ^ele
barinne bewogen [erinnerten], nel)mlif, tat fulf eine t)or*'
nperinctl^e wo(be refen t()or merflifer ^orfleninge eine§
6* 3t. xoiwW, wenn it»t in anberen fteben rud^tig würbe,
fo wotbe iberman benPen, effte ein SHail; nic^ upric^g
dby Google
JÖuffe leeren gctjen cf ftaigctotifc ntaitf (mbevn f^otr»
»ektt mtx "WO ibt to^ fny>5 ^t i« iof^ W>^ dna»
(fc 01* f> «nett tUmn sthtxt^ gcÄen?«
-©(itwp warb geanfwbt&et; bc fd^t tücre 69 einem
t. 3t; SBentc men fcflJje ib# öpcntaf, bat men' Ät mit
nenem wejje barljen bringen foribe, bot bc Bthti} bc fiafe
8« g^angefit mit etnftc mcnm wölbe, fnnber alle tiii
barwebbet I^anbelben unb beben, wat fe fonben; njott öP
»{m (foangetio 9l)en>anbt were/bcn t)on)o(geben fe/trer
fe men fonben; totÜL avetft legen, fd^enben tinb ^nm
fonbe, bat »erent bc-let)en finber» ©it l^ebbe dn Statt)
\)an anbegirtn fo get^of ben unb men fj)ote0e nö^ {;öbigi?§ ba^
ge« dt nic^eS anbete, wente, wenn ein S* SU* be 48,.
H ha gefaren weren geftaWtfel t(;o mafm, nid^t mfe
quabe gemenet unb fe umme ete, lief «nb gut tf)o 6rin«
gen nid^t gefmnet gewefen, fo fjebbcn fe J^and Jjen-
ningeö quattet nid^t vorbaben laten, ut supra. ^umi
bat ein S* 31* bm 48 febe, wo fe *)an bet fetterie eiren
dfrtifet maEcben, fo bat wat ut entftunbe k. ^Umi l;ebbe
bo ein (S* SR* ben 48 gelogen gc^jen unb bcm attifet
tne mate geftellt, We be 48 gerne .gefe()ert i)ebben,* fo
ipere ibt tt)o bujfer ^efoolbiger mope nid^t grfamen.''
''!2:f)pm anbcren: wenn ein e*9l* encn guben gYunt
tl)o bm Krorbneten borgem gebragen J()ebben, fo l^bben
fe be worbc .^ern 3ol)an (StoUervoteS fo l^arbe
nld&t angenamen, ut supra. SBente, wat bo ein ©♦ Sl*
bm \)ororbneten gerne geg^nnctj, wcre am bage*''
f^Zt)cm brubben: n>at grunbe^ ein ۥ 9t. t\)o ben
64l;ejft, lett (iE wo\)l feigen in bem J^anbelSitematin«
unb @(^e^>eter,« supiii.
Digitized by VjOOQIC
^ g^ettet. i)tbbe v^ bet . mbePamet Itsen- Sl^arreir
»^rnn vofftett: fb f)cf|^ be mairi!uag«t o! ni^
enerk^ morbt dt)e(^tr oE oi^t^ ba f>e na bor tebcn cg«
gen gefraget marb txp ben bod^ ^etirt unb ^attft/ '^ mpoi.
'/2:f)om foften: bcc negeften nad^t ^ett«, be be ge*
mene hcn ganzen bad^ u)) bem rat()()ufc gcn>efcn n^od/
tD^rben up bSm tl^emen t^e ttnfet Ic\>en fnnnDen ba*
\>a unbcr ben rinna}H)rin cne Mufe [§arfel]. utijgeftecfcii
in mibbernad^t unb lengeir olfe eine fhmbe (oifg bar get«
iKfen; wor fd^att «en bat l>enne buben?>"
ffZfym fo^enben: ifl mef^r ,alfe einmat M flett vor
tem borc^bDre af^enge^nnben t)an ber SSBael^«^^
''2:f)om ad^ten: i;efft fidf ein ebelmann l^en latiit
jegen unfer borget tum, mo I)e mit 400 gerben t^an
Hm Slabe (9 angcnamem"
/'2:{)om negeben: begifft ibt fidf in ber ttja()rf)ett,
bat 3i>(;ann Äre»et tt?o ÖioUen otte »iollnfcl^e bo«*
§er uttb ber ftabt guberfe buren pdf np bat n^e l)<fft
^ei^n htm unb fe \^ormanct/ bat fe be (utfi^erfd^e kt^rc
tüä^ <mnef)men unb mit erer.n>e^ bereit t^ fi^n^ menn
me cne tl^ofed^t*'*
f tu buffen alten faim jume <rfam(;eit n>oi;t '»werfen/
bot fulf ein ungelo^e/ alfe bem @/ 91* tt^emeten nMtrb^
ntl^t ut ben borgereu/ fonbern ut einem S* St* I;er*'
fiwpt*"
Jg)ierup wart gcantworbet: men fd^olbc be binge nu
\yaKn (aten/ fomttif in euer futen begraben; voat gefd^e^»
l)ei were, bat fd^olbe vorge^jen unbc \)örgeten fpn*
3ten: ibt gingen of ben bad^ bujfe teeren in, ut bet)e()l
be^dlobe^, bat men 2 borger na encm gelel^rben mann
fc^ifen fd^otbe, mor men ben a\)erf amen Eonbe* — SBBo*
Digitized by VjOOQ IC
mi)i bc m^ tinb bi: 64 be$ ateiteis m^ rnntt, bat
t9m pan. Mitren (orfftiHMtm f^ fd^l^^ tcnbin fe
fcod^ fo bolbe be^ farcä ()aben ficf irid^t \)erbregen; noente
be ratJ) WQjbe f« liefen/ of uwlten De 64 fwf teit Pai
nid^t tK(>mett taten» Zbom (ateftcn teorb ibt fo gcftate^/
btt ein (L St 16 unb be 64 ef 16 frf^otben fefeü; all*
bu§ nDurben pan junPern, foptuben unb amtm be iParf*
fttHiren gl^foren up befjag be§ (L. 3t
äli baffe nu gefare« weten, warb en ein ^ht vofp
gefteKet t)an eimm e* 9l» unb ben 64; njelfen alfe fc
geban I)ebben/ leten fe webberumme ene fd^rift lefe« vir
bem Slabe, weif fe beromet unb nja* be mettinge, xoct
er amt toefen fd^olbe, item: bat fe oiU jal^t jrefenfc^o»
wölben bon. einem ß* ^ Ä>affc f^ft tjutgunbe ein
6* aiv bat fe in hat fWboerf pioc^te gefc^röKn werbet
tinb men »inbt fe in am 30 up 3ö»W ««^ 9«^ fö äi?
in bem ftabtbofe: Jbo weten k*
Up befulmge tibt weren of gefaren 2 borger/ fop^
lube, mit nömen Jöcob Etappe unb, 3«>t)ö««»^ft«
5» dielen, bat fe fd^lben reifien na ^nibotä), «ffte m,
flSBittenberg, wo fe Jg)ertid^ ^an^ 'oan iDiiffen foaben
jwnben, umme enen getel^rben mann tl)o l?alen unb we*«
tbt mbglirf, bat fe SOtartinum Sutter fonben brii«
gen, bat fegen fe up bem le^jeften, l)ier tbo fiubefe ciie
ilrifMift orbenii^e tl)o maEen»
JDit fmb faft be 2tcta ber t)erorbneten bn*
cfycx van ber tibt an, hat be 48 gl;efaren mvtxt,
welE idf umme bcß willen fo vlitid^ gefd^rean,
bat bord^ bujfe (übe ©ott^ als bord^ mibbe/^fm
wort in buffc ftabt älxgl)e\)en. unb v>ortg{)ef(ttct
Oefft.
V Digitized by VjOOQ IC
3B0 avetft n\x ttt ta0C0<D ^ttbeltt rocrf»
IW^e binge, bc of wifen nkl^ fcl>t* «oid^tt» fmb,
6c(cm9l>er, »ertie trf fo noumc [fo genau] nid^l
anfcfenen; attene bi ftucfe, bc wichtig unb na«
maB nobtg to loetcn, will icf antogcm
®C^ (Sonbagcd ))i>t Assumtionis Mariae,
roe.lB xpaö be 14 im Sluguft (1530), wart eine
\)erj'amelin0e etlifer borget H)o öubcfe iip bem marfebe
Htib ^anbelbea unber einaober/ tpo men mod^te ))orCa«
meii/ wente men feg^, bot ein IRatl) n'ergen tho wölbe,
^r^er alU ^ wi^tigfi^en artifd, be be 64 »an, wegen
J>ct flemene tm 3flabe anbrogen, worben iip »ortt^oge^«
rin^ geled^t unb mm fpanbe alle tibr a<l^ter an, fp
(ai|^e men foube unb mod^te« SBente, wowoi;lein fRatt)
bc erwelinge ber \)orftenbet l)ebbei beie))et unb conprmert,
(eten fe ibt boc^ fo (tan unb nem^nb >)orebe fe in, ne:<
manb at>erantworbet en roat^ be olben ble^^en allifewot)(
in bem regimente nxib l)ebben eren fpott bamit* Stern
\)tk ixapen ()ebben ere felfe 69 be Stabeöperfonen gl)e*
brad^t, befubigen^ wölben fe ni^t \>an fif bon* ^t^m
im bome würben tttiffen l)eme(ifen, item t()o@enien, tt)o
SUlegebebefe,*) in bem ebnvente b^ @t» 2:illien k* @uni-
berufen t)alt> l)ier fet)r tt)o, bat bord^ t)on>orberinge ber
64 ein S* 9l* tt)o Sratjemunbe gefd^re^)en, bat be mon»*»
nefe, welC bar be Ferfen inne i).abben, ftcf »an bar ma«
Cen fd^olben unb ben )>rebieanten, be bar(}en wrfd^jfet
xoahf ben fd^olbe be »aget jnföl^ren, bat l^e &ahc^ 2QBort
fc^olbe prelrigeiu 211$ bit be ikatl) na Sra»emunbe
f^reef, quam M avenbe^ ein fareef tl)o Subefe, barin
-©♦ aSrbmfc /(df^reef, bat Äaif SÖtaj,, Ijcbbe gebaben,
*) &m Ä«pe«e.jii iWotle^edP. i •
■•'4. 'K ,
"^^(f DigitizedbyCiOOglC
btt olle ^ ^6tbm iqi fc«t t/tH p^itlben »)etbcti«
Uj> bi^geff P^itef fii^ecf ^rfeiÄe ein Ütoif) m Xxa^ot^
mm^ an bcn «agct, bot ^e nejiericti n>9ffc ben n^eti
j)tebtcantcn tt;oftan fd^oftc jc* Ut b,ujfcn ftucfen wad
f(3^i;nbarii(i^ tat ein Sflatl) md^teS le\)erö, bcnn vorbeiginge
beö e\)anäelii gl^efcljen i)ct>bz «nb dlleht, mat fe b^bm, fd^ad^
ane eren banf ♦ Ut bnffer orfaf e «>a5 eine ^emcne fel^t
Dorbitterf, jcbac^ ent()irtbcn fe fidf, bot fe nemanb nid^teö
beben, fonbetn befloten, bat fe an htm Pumpftigen bing*
tebage wölben »ebbet t\)o f)opc t<mm^
©it Ereg ein Statt) tt)0 weten, berolfjaben fenbeit fi
etfifen ut ben 64 boben na ber iJe^et in SSÄarten fertdl
ttnb iflwjen en »ot mn bujfet tl^otjbjjeftmuift btt ifdVget
unb vrageben na ber orfaf e, begeteben of, bat be 64 am
binjtebage motrgen mod^ten 69 en f^n, weten benn vc^k
twiftinge fafen> barfulueft wölbe eiti 9tatl; infe^en^^ift
ben 64, alfe ibt beft fijn wölbe* Sttlbu§ tjorfelef ibt, bdt
be gemene nid^t webbet up hat moxUt 69 en quabt* '
Sllfe nu be' 64 bem Stabe attteftn leten in ben ar*
tifeln be otfafe, warum be gemene \)or6ittett, älft btf*
\Kn berort, gieng ein fRatl) pnne, bat ben m;en ferffwa*
tert fdf^ofbe rrfenfdtjop gefd^m ^if^uif ^orfeben fit ot,
bat be SWijfc In Um bome, tf)o ©enin ic. fd^otben no:«
Mitren* •
JBan bem SWaniate* Anno 1530 6en Id
Octübr* leet be 9latf^ \iorbaben etlife mn ben 64 bin«
nen beflolenen boren unb febe en an , bat fe ber mc*
ningl)C l)afoen >Jor6abet weren, bat bar vaw ÄaiferfiPet
SDtajeftaet weren bre\)e gefamen an be 64 of an be t)eet
grote amter, befubigen fd^olben fe ^oren lefen* ©e bor*
ger antworben: bewile be bre»e an be 64 unb be 4
ampte ^efd^re\)eti weren, mod^te of bat velid^te in pcf
l)olben, bar ber ganjen gemene an gelegen were, fo borf-
dby Google
«1
Oü&ö^.JMa^«^ ^cm hm f>4 ^e Mttiz Icf^ d;o lote»«.
^tünxp ari^ilf»ttt H botgertmifrer/ ibt tt^eve an 64l;ateiiit
imb^bfi l^i?^*^ ^us-wrt t^ an tt)o (ffm unb *be 6««*
S«r Feti^m ^)m toa)ximr bat be f^i^ n?oibe' fiit Itfm
(atm unb gtetigen buffe borget oHbud. van bim iR.obcv
* S^e t>(»ibrhng( mafi^be e<^t«i^ iittit b(ot unb
|KOt «»rbeaAmt leg^ :emem & ^91^ 3Bm^ jiebecmaim
bithä:ieL:tbt «iMri^^ b# am Stot^ fobanc^ tMm^otbfrt^ etftc
p* ein jOüoJ^Ig^Ikn baton *|^)^f bat ibt xm^mbM v^ttt>,
imk fe f0 Ucben mit btm lefen bor^ bm f^t>er^
b«?^^iil»en jbt feltftm m b -
©i« anberii\ia9{^> wetfrt tt>»al be 11*
0cfQb<t/ gict^en be ^ Dot bem 9l«tbe imb (^€n en
b0r($ ii^atmen J^uttenbxi^ an^^§en/ ncämimritbtt
SOto^oie/ i»an ^(^. SRaj* gi^fanbt^ okI^c fpn^ bQtu ein/
f> n^Ken be 64 bat e()er nid^t lefen iahten , ibt (9 benn
^ ^mint i^orbabtf/ bot bt. taonbote .ffyoc^ik lefhi «oot«
bm up emem ba<l^. iDo fiif ein @. 9Sv l^^ieru)) ^f^stefen
nabelt/ gifngen be 64 mebbet baoeit tinb molben fid in
ber ^(kUm^t m^t kfluten krten»
. SDo fenbe ein (L Shstoe 8labe*ISK»^0/ -©e*^' ©obett
f^n J&0\?elen uhb J^er St^HnteS »an ®titen, an
be 64 mit biiff<n imllt </@in g* 31* feegei^rebe, hat be
64 bat manbat (efen laten^ bat an fe bebmgimbe; ein
du Si^menebc ibt nid^t qnat barmebe, i^ttmnmt t)tt>bm
buf{e Ime t)even bat odginalbp fkf^ fin @. 9t«. w^lbe
$ip batf^b^e monbot mit ben 64 l>anbetn/ aifeibttt>dbe
ttfttte fpn t)cc bufife gube ftabt*" tOenjite a^etft be 64
""^ele bor anne bemogen/ wente ba^^ maS nene (ot)e [fein
@(au6e] an feepben )>artm/ geijen fe ben tvDe j^eren ti)ot
antwottf bat fe Ht manbat nid^t it^ilten kfen t^oren^
e^t be ganje oemene, iion ein^m ^ ^* t)0i^bet (9^
Digitized by VjOOQ IC
tv9f€ f^rüan cnlf^fbi^ ^ .S'tem be 64«ikbe)f/ ^
biiffe l)ercn bem @. 91* toefbeti ftnfcg4eii7 bf AI nMbnt
betpile bc btrjm jiinb (lomn fb ma«(lTtar(ft/.<4feiMiO(>tN
num fen wr buffc gut* fitetw«
©e I;etcn üuemen- anlw mxvt niA^ oä 4« 64
tmb (eben er (^n tum tiXgefi b^ ffU^cli ^^H^ h^ *p^
tmne f(|iofbe b^^^n fumen^ fo n>i>$^ eb Steitt) le^^l&e
SKanbate 69 ^(f bat (egini nnb^i)em <ii0^ ^mri^
dn M^Si. mit bft gemim benrtÄigrt l^eft^ nemM^ fd' bt
t^tobüig mit un^mui^ t»Au eiiiaiibet gitn^e^ iMbtm
motben fttf fec )»m1^ fiüiß^fe $<n t^edfN^e» iMi mn
sabem (tc^rndd Rotten. » 9^ bit, be t)l;r«D giftig ^
iDim)i{< nu be 64 fkfsl^imt^ bcf)nrolef^/ ifiininm
liKfi» fft tev sim^K itKtC bett 64 onfiben^ bo^ be 64
miß fbf aKene fd^fben bot Utanbat iefeii (4l^ti/ tedb^
e( be ^tf^ be geimne nid^ ^liobfn latm^ fi» idoUm
fe.boid^ 69 m Comen« S>.en>M^tt be 64 >e8 ()etreitaiiN
f^cn, fe wölben b^ £mi t^m f(«ie btinen/'fci^n ber?-
i)att)e»/ bat be tr^ je^tr t^br^en be gemeDe iptE t^oi>
l%tben (oteti/vti^e»!^ n)i> fii^> tipi^eir fe ^ tt^ f^
lamen» 5Do'nu be t)etin mbbeS na b^ ratI)fMe giek«
gcn^ ipovb bcHfuI^^en ui p^t ^mene tl)ot antxoott ge«
ge))en/ \wm ben* 64 ?onbe ibt fen, bat fe fo win ficf ft*«
wft nui^t tf)el?D#e qnmien/ «M>ibe effre fölbe ibt (91^
bat fe benne \)bt äffen bin<)en ein trutbe upfe^enb u)> be
boten nnh potten l)ebben* '^ ^tetut entftunb fo tMrfe,
bat firf etlife borget \?erorb<hbe ^or alte bore^ tt>eif of '
be nad^ awr.be bore tbareben/ bet an ben Itd^ten bäd^
S>e beiben leeren <)ucmea 4io(i^ t^o t^m hmhhtn
rttol webber an be 64 unb feben: @itt e^St trefft bufe
Digitized by VjOOQ IC
fofc Ifi düz tDtofd gcIc(Kt/ fannt »crgen fintcii^ nutte
tf^ f 9«^ be gmi«nc tt^o \MMJb«b«ti/ tarol^olwu bi^be ritt
S« Sti^ tat tttm bot einte Ckinc tt^ n)0(be ftan (ouit^
äF bot bcf^be 64, mofben mit bct \)orbabtn$e fiC iii(^t
tefttmmern«
Up but anftringeiit bcr teeren mitn^orbcn bc 64: be
flciwej^ i^rbe mor<;en tt)ol>öipe famen^ n?D(be fr ein SRatI)
m^ Otftbd^ti tuten ^ f» nHyben fe flcf ßiloeft mit 2
tmnurten [^r^mmetn] ^rbaben taten; xotxt):)t bat gebpen
n>ofbe/ flewn be 64 einem €♦ ^* tl^ bebcnfen, wenie
ibt n>a§ mit bem 9)tanbat t(}0 fud^id^ gcmorben.
S>it^ tn>e {)eren quemqi nc^ tfiom secvben male
an be 64 imb feben^ bat bc^ be. 64 rineqi e. 8t wii*
bcit ti;>okben [ben^rid^tigen}/ ibo ibt be 64 dot mit
an|)#en unb »ot nutt^ erfenne^^ bot mcn be g^metie
))Drbabebe effle ni^? ^fup antmorbeii bc. 64: bar ibt
rin (L fR« t>er mttte ünfege^ fo fet>at ibt #e 64 mit bem
Slrtf vor 8»t an* — ©e ^wn beben o( ^ 64/ bat fe
alfo in be fafe molben feim^ bot jf^ tntt einem S* 9t»
(imp(id^ t{)D()infle. S>e 64 geven t{)or anttbcrt: but fe
otten m^gieltfen v(it tt)o i)anbtHnMnge be4 ^* St* lECoIben
o^rmenben«
^efuCtngen bagc§ (eet ein S« 0t* «m aKnbe btr(^
be f)ufilbener6 be borger vorhaben/ jebod^ fet)t bunne mib
be fe aUeite f^ebben motben»
. ©e^ mi^^emefen^/ metf wa« be 12* Oc*
tobriS/ quem be gemene flt)^ rati)t)uß ik)t adEK flefien^
o^mfitifto fe merfeben^ bat nid^t atter naber 69 naber/
nuiS wtfbabet, mtfte ein 9l«rt> tip bat n^e ett bener ntt^
fenben unb (aten naber bp naber i^orbaben* ©0 quam
b€5 t>olCe^ b Kk/ bat inemonb fobahen t)U))en borger
b9 en «efe^ I^eb^tv »
Digitized by ViOOQIC
m
S(tt t^ getmtte vor bcm 9t<itl(^ qtK^/ gaff ^ föt^
.§ef amm wcrctt, ctitle o« i>«n Stefl)^ ^crttfe an be CNt 6«^
langen)^/ «tÜb ^ be gemcnC/^ etfife an funa)^ IßrfiiAif
ScrgefaJ)rcr, SJ^üDogroMfaljrer, @(l^onenfaf)rci:, ^.«i'te
3t(S jiu M SManbat,. wetf anJbcn SHat^ sffci^rifwv
gclcfen n)atb/ tt^o^ itt ein moi|^orii}ai, i>z xmbecn nieten
of f jft alle beflfiiben inf)oß)e8» ,i2)e te^te ftatuJ,^ ejfte
ptinctp^ec Urninge oXUt nianS)atbraim> n)a3/ tat inen
bc anöenamene, f^ebtife, ))en)6r^rifd^e, Uitt^erf^e Ic^ije
twlaten t^ä^otec — a(fo nomeben fe t^Oit t)iKi9e evange*
item S^ti ^lytk^i, Atfeö fdigtftaferJ* SCtjer^^^in tbe§
SRonbat tjebbe tt>ät aitl^artfi[e§/ nrentc in beft "tabe§ WoS
fcit bÄtan geiget: bat be feotget väS^t wölben ge^wjctm
ftjn in öMffkm gwaKe dntm €; ^;, 't^ lutt^f^ /teilte
webber lf)o tj^I^en, aKbtnn t^olbe ein 31«*^ bujfewfe^
ftett [^i1*«nj'tl)0 ^pt nejfmen-afö fc^ufefjerett, nernK«
ter tfixt btfd^pp: van *S5rettten, >en bifd^p)) *Mn Sill¥tf<^
ben J^ertoc^ Mn @<:^n, ben f8tatggta>)en van Stuft»
fennf» " ^ ' \' "'
' ®i> tu ^elJfen wo*, nwhfb einem (?♦ Si^^ehticä«l
getopen ut \izt gemene tnit mennigen (jeten uiA 6emcn*
^«tt^ [btentienben^ fljotben,, n)ente ibt bebe bet gemene
w^,-i>atibat fd^olbe efn? (öl)n fijntwvot, b« fe fo'vO'
feu Ipjf unb gut gewaget, bat'buffe' ftabt* fei; bemSiomi*
fd^en tij/k %mijitt Miven, b^t men bennc^ «Äbete- iotften
fd^lbe Binel>a(en, be mit ben borgeten fd^tben I)}iiib<(n>
»9 ^bt.en beigebe*. ®e botgetmeiftet avetft gaj| »tfjür
antwort; ibt J)i*bt fo gret nid^t lip fidP, men fonbt ^
Icn bingen xonüjl vjotBamcn*
3» bem Äifberen monbate, wel! aa be gem(»e
lubbe, was bit mebt ange()angen unbet mm )irincipa(
Digitized by VjOOQIC
,fec6tbe«, um *t *utfK^ftl^c Ief)te tJjfO t}ap^\>mf wo be«
firfvigm Am t>ag« ^W mtb ^aiift l><6fccn g^efd^ be
f(ote( ber bet^ ber^abt> noo fUt ^e. t)4 t)t&6eii upgen^oty
pm uiilf wo t^cföfeeft a!lc jöttlüe t^iUige ow^c bct
€^tfHf^n rctigtim bolgeted^t unb in be >ft^«Sat(t)e)^
btnge webber ander^tet fpn unb h(U oltei one ))ulttorb
^eS fRahth^ %ttmt tc 64: foKen ftimtHii bcc, bacten uan
eteni egi^n vot^namen 9}aniefi^ biC gM ^ unb* mm efftcb
afffitan bt^ )Kne [bei ®trafe] ()unbett marC (obigem gotbe^
S)6 tiu bttt manbot getefen vm^ mi^i^c ibt bem
j^ot^ermeifter/ toeme bdt mimbat moS tll^D::p(i:(mp g^ona«
fct JDerol)oh*H grepbe bor<)aai»ei|let b« »orflaae> |rg*
^tb^x ''©uiw wmibe, &«t {^ ^ wel^(^ bat ^> bot
rndübot 8{)«)orbett f>ef|t, if>^ wit^Saif» Slaj. J^efft cm*
^btad^ unb t^eft tiet tm^e^ nmi red^ \)eifp:ftnb getjatt,
l^ermnme jleit bat xt>o\)i .m ^nt mittel in tt)o ^inbenbe« ^»
ffio be borgermei^er gef traget wart: tp^l t>at manbat
wr»otbcrt unb [oban logen np^^taifyt l>ebbe? oi^worbe
i)€: fMcf ttjeet bar, wet ibi ©ott,- niil^t unmie!" ©o
nu in ber gemeine ^an ©octor S r 6 m f e, beö borgeymet^itrö
Brobtt, geri^ett mort, wente ben^lolgen*f)abbe bc ganje
gemcne in tieften/ tBrntt f)e i^ m ^(ugdfrord^ in ben
äliFeSbag unb maS it^ bod^ tiäft kfonnt unb bo btt(fe
manbau quemeu/ mafebe {)e jkE i^t (tobt ut(>; oC
warb namafö up ber femmerle gefunben, bat em ben
f#mmer aoet meren 17 l^nbett 99^;;^ Sub« gefanbt "oan
btn J)eren ber femmerie; — be borgewneifiter aoerft ent*
fd^bigebe fmen brober unb febe apmiatf hat ^n brebet
be SDtanbate ni^t i)orforberC i)ebbe>
J^iernd wart^ m breef oerbfert oan J^rtid^ J&in*
rif oan 95runfennf , melfeö tnn!)o(t manf anbem maS
bufie: »rnabemale be bom oan@iner ©naben geWot unb
» ' " Digitizedby Google
ooti^oren gefUfttf # ftmkt tMfyt mf nUn, tet t^ lotset
iri(|Uiiti/ fcl^ifen bm ^eftlifen toteren/ too ^eft^^mt;
ki)c, bat nutv flcf ^ie«imie nkl^t inrf>r t>crgre})e* « J^ict
ftdt md^t tl;o ftdoen/ todf ein-^^^crft lad^n^van ber
^n}en gemene »>arOf b» be fd^riwr dKbu9 t)tg|{kn imb
fce(ittif|<n nomeben vor emeft @abelbenft« Uf ^ <^>>^
«n @% 9t be $emene van bem rübedßofe quit tot/At,
begerebe be (w^mmfUtf bol be gemcoe fM n>c(be l)wt\tif
be^elen»
KIfe nu be getnene fS 6at>eii mil: ben 64 6e^raPen
i)ebbefi/ qatmtn be 64 loebber 90t bem Stube tuib
«auf eben off/ in jegennoeilHd^e eine^ nefigurS^ 4en feldf
requireteben/ bat t)t bife proleftatiim in cm tnftntmettle
fteßebe» S)e notatrhrt empfing Arrham unb requtmbe
teaies'y at)er^ein S* 8L loolbe be a^nfinge nid^t on^
net)nwn/ funbem molben/ bat be 64 fd^ben HhKtu
S>ei yyotefitereben be 64 aHtmal unb 6e9el)^ebin af
tt)o f9n. ein & 9t averft beget)rebe; bot be ^ xmiU
ben in be l)ovfamer gai^n, Wf bat ftf ein d* 9%« mod^
befprefen*
S)en>ite äffe bü be 64 mt( bem 9tabe fninbelben/
meten be gemene bdoen wb meren^a^er be maten-vor«
bitiert/ mafeben oC «ttiteC unb attflege/ be ma^ritf %em
9labe fbo nenen geb^en toolbe gerefent I^e^U/ n>emi
be 64 ntd^t l^ebben wrmel^m»
Sßfe mi be 64 in ber l^orfameir meten^ fentnr ein
€♦ JR* J&ern €ort van Silben tf)o en inbe^rfamer/
n>e((er bat/ bat fe ben beiben olbeften borgermeifkvu/
melf ein 9latl) »otbe tl)o en fenben/ n>olben gel^or gewn
unb tovcn (teilen» Stlfe nu be beiben bÄrgftpmeifler,
J&er aiicolauö Sronrfe unb ©octor ^arfebufc^
tho ben 64 in be l^orfamer quemen^ Mm fe up ^t
Digitized by VjOOQIC
aller flitigfte: »hat bod^ be 64 69 moeJ^Iittde Utoen
»ofcep, bat f<j be ganje gemenc, be fe grforen l^ebbe,
wt fanbe, urib m^*fR^f bf fe conftrmeret t)^Uf wölbe
fe bar oC gerne ))or fennen; n>eiik wenn mt be 64 y>an
erem offtio treben wölben/ batfu(t>tee würbe tf)o_ einem
ewigen ))orbars>e (open buffer guben ftabt S)eroI;abeh
bebe unb bege^rebe dn @« 9t/ bot be 64 al§ be oer«
ftanbigften 6orgi)er l^ier wotben webe inne fe^n/ oM ibt
nutte were \)or buffe gubeftabt"*) iDuflfe worbe l)0rebe
be iRotartu§ 9DL ^inric^ £oter/ oC be twe tagen
J&inri! @d)effingf unb J&epne iDluß**) mebe am
SBowot>( t>e(e bec 64 weren^ benen ibt wet) bebe/
bat fe vor ere ))e(e mope Mn bem rabe fo fd^olben ge«
menet werben/ t)ter unnobe [ungern] inne ))uUborben
wölben unb ge\)en oE ben l)eren fo vüc rt)or antwort/
barut fe woI>l \)erftan fonbeu/ bat fe ibt beter toü^Unt
bennod^/ bewile fe wußten/ bot be gemcne nid^t t^o ftu«
ren ftunbc/ funbem ein grot uplep entftan moä)U, (eten
fe fi( bord^ buffe beiben i)mn averreben unb ge))en ben
beren tl)or antwort: /f@o ein 6* 3i» be 64/ bar ibt
ftebe l^bbe/ wrantworben wölbe/ bat fe be pene/ in bem
monbate beftimmet/ mochten unbemojet Umtif attbenn
Icten ibt be 64 gefd^U/ wölben oF eren \)üt \^orwenben/
ben iHtpen t\)o ftiUem'^
iDo mt bit gefd^i)en/ giengen be borgermeifter web«
ber tl^o rabe unb be 64 tocbh^t baoen unb feben ber
gemene au/ bat fe ein 9iatf) nid^t oorlaten wölbe*
!De gemene ()abbe mt ein artifel gef taten / bat ein
9tat^ wölbe be^ anbern bage^ frol^ J^em Somtie^ t)an
@titen unb ^m @obert \>an J^ot)eln be§ nege«
♦) 2>er le^te @a| fejtt in ber i>mhi^t\ft A.
'^) 2)te ^amtn ber beiben ^tn^m fetalen in ber ^anbfc^rift B.
(7)
Digitized by VjOOQ IC
|kn morgens, a*fe fe *)roeft Fj^nbat/ m SKottn fd^lifcn,
hi ftabt in tip nef^mcn ttnb Sol)an Stxtvtt t)^i bct
\)a9ebie ttjo entfetten, wente be geaiene »otffa(| ntd^te§
gttbeS tf>o biflfen Äreoen aOBomoW hat ein JRatb fi*
entfd^utbigebe, alfe bat Äret)ete SMotten 10 jdijre n>ere
tjerfegett: nod^ benn t)erfebe fiE ein €♦ St «ibt fd^olbe
fi> gefd^ef^m'' ^^iec mchz fc^ebebe be gemene buflfeö bc^
ted van bem f)ufe unb wai be fepget be§ avenbeS 5 unb
en warb angefed^t, bat fe fc^clb^n bti anbern baged
loebber famen unb jcber fd^olbe ftnen naber mch€ bringen*
©eS ©ennerbageS morgen^ (h^n 13» Setober)
quam be gemene no<^ (tarfer alfe bed t)orbaged H)o Statt)*
l^ufe unb xocttn aUe boren unb porten geflaten; bon>ur«
ben be anbern manbatt Riefen, fo an be nacien uitb
amten gefd^reven n>erem
£)o nu be gemene n>ebber up bat 9tatl^fHt§ ia\>tn
quemen, Foren fe ac^t ut erent f)upen unb 8 ut ben 64»
(Oiffe 16 fd^lben ettiFe artiFel, fo be gemene 69 ftcf
l)ebbe, ber of \)ele in bem talle weren unb »olbe ^ot
etlife in bcr a\)erid^eit nid^t gut geroefen ftjn, xotnn fe
atte fd[>olben ^elirf gegulben Ijebben, berof)afoen buffe
16 ut alte bm 26 upfetten, be nobigeft mib brec^Iit^
weren unb treiben be ber gemene \>or unb be gemene repen
.bar alte: //^a!" tljo^ ©arna n)urben buffe artif et einem
e» SR* angebragen, nKtf fe of betjutborben unb confirme«
reben* »Stltbuö gieng ein d. 9t unb gem«ie tfjo t)ui
unb gieng be J\aU bet äff bord^ (Babc^ gnabe, alfe ibt
ge\)bget ma^ unb noorben bo alte bore njebber upgeban»
Dlanf buflfen 26 artifctn meren etlife be papen be*
tangenbe unb funberlifen: effte men fonbe ti)Q meten
friegen, wolt be SOIanbate \)er\)orbert f)ebbef mente be
popen worben nid^t wenig barmebe bebad^t, berol)<it))en
)>an bit gemene ben .64 funberlid^d warb in bet)e^I ge»
Digitized by VjOOQIC
bott/ mit le papm tt)o l^anbe(m SBo at)erfl buffe ()an^
be( tt)ogega^n/ n>iK icf nid^t fd^m))en/ betitle be ))apeii
gube tDotbe )i)^rgct)en^ ber fe ni^e ein meneben/ bantmme
toilt icf tnin fonfict mit bet ()etttofcn l)u^(er logen nid^t
befmeten*
(SBan ben ^nnhtxt borgerem) JDen !i2*.
£)ctobri6 nxurb ein @» 91« mit ben 64 ein§/ bemile ibt
mo\)M unb befvtsli(i^ iß/ be gemene ftei^ 69 en tl[)o
))orbabeii/ bero()aben tft ibt getaben/ batWn f)unbert
borget Fefe/ wetfe men^ menn ibt jo y>an noben ift/ bat
toid^tige faCen t)otl^anben fpn^ ))orbabe im namen bet
gemene« S)o nu bu(fe bord^ be^ 64 gefaren n>eteti unb
tntm a* fH* ))tefeiiKrt/ cenfimtetebe fe en S* SU
©en 26» öctobtiS qu^men n>ebbet H)o l^ufc be
b^ben Segaten/ 3oi)ann t)an Sld^ten unb ^aceb
Srappe tmb brachten mitft(( ben ef^tmerbigen unb t)0(l^
gelebtben J&eren 3oi)an SBugenJ^agen ))ot einen
;Otbinatot unb Stefotmatot/ meICer fort be§ ®onbagei^
batna/ weffe mal be 30« £)ctobtt§/ m am^ (et)en ftou»
men Petfen fme etfte fermon bebe«
5De rot()btoumet meten in buffen bagen o\)eI tf)ofte^
i^ mit ben mittbtoumetn/ alfe mafeben be mittbroumet
buren Fop in be'm Fotne^ trogen oFtl)ofi((be Udfcv, me(Ce
eC flagebeu/ bat be mittbtoumer ben meiten u))Foff ten^ ben
becFem tJ)o wtfanglje; buflfet faFe f)afoen l)abben fe enen^
l^abet angerid^tet um trent [ungefaßt um] SMattini unb
n>oq)en tmiet mittbroumet fnec^te in U Stauen« J^iet
entbaven maCeben be tott)brumet ene t)otfamenng(}e bm
14« Slownbrte in Solarien FerFen, I>ebben oF t()o fiF g{)e«
tagen be FnaFent)omer unb etlid^e amptc mtf)tf be oF in
<rf tt Frogen 'tl)o I)ope meren«
SUfe nu buffe ^anbel ben 64 Funbt marb/ giengen
fe mit ben 100 t)ot ben 9latf^ unb brogen en fobane
(7*)
Digitized by VjOOQ IC
100
moÜ)toiHtn an unb fecgc^reben^ bat men be l^^ettttbe
TOoliie fttafem St^rti- bat ein (£♦ 9l* nwibe febeUn ma«
Fen taten bed anbern baged in allen EerCen afftt)tfunbt«
gen/ bc^t ficf nemonb na buffen t)crbriften fd^otbe/ rotten
ejfte \)orfameIin9J)e tl)o maJPen, funbec ein jeber fd^tt
fine Flage einem 6* JR* unb bm tjetcrbneten fcorgem
^^orbragen/ n^ente be 64 fegt^en m al(et)anb/ n>enn fulfe
t)erfametin5l)e t)afen gefd^eße unb jeberman, am fttafe,
na ftnem u^itlen t^o ()ope lopen mod^ten/ n>e$ benn
l)ietut enbtiCen enfftan xeeliit*
^ierup gaf ein @« 9t tt)ot atitn>ort: bat^ nobemok
in ^crtiben ot bcrd^ etlifc »erfameling^e g(;emaFet unb
nid^t gefttafet fpu/ bat men ibt benn bujfen umme ber
Witten ^or9et)en wölbe; atjerft be febefen afftbofunbigen
latm, fegl)e ein S» %• ^ot gut an unb be 64 ouUbor«
hm J)ierinne unb fd^d& ef fo*
SDeö mibbemefenö »er Sätf)arinen, n>elfc§ waJ b«
23» SRD\)embri$, quam tt)o SubeEe J^er Surgen SRet)eiit*
Io\)/ ein ribber/ ^gefd^icft an be 64 tmb n>a^ but fln
warff [©ewer^]: ' .
'/SJiabemale etliPe upror twiöten einen 6* di* unb
eren borgeren gett)eft unb fo fe fulfe twift nidl^t bal leg*
gen fonben, fo erbobe fi* Äbm SBerbc oan ©ennemar^
Fen fi(F in egenet perfon in be ftabt tl)o ))ogen unb ßnen
beften fliet tjortbowenben, be twift bal t()o leggen*'*
" Jl)om anbern: nabemale Äep* lÖtajeftaet oelid^te
mod^ten n>alt Ȁ^ebmen jegeii bi faEe be6 eoangelii, were
benn be ftabt Subedfe/ bewile fe nu oC bat et^angetium
in erer ftqbt l^cbben, mit @r* ÄbnigU SOBerbe t^o jegen*
weJjr tl)o \3orbunben geneget weren?"
J&ierup warb Jg)er Sürgen geantworbet: bat men
Äbn» SSerbe erbebenbeö l)od(>li(f bebanfen »ere; men
loufte at)erft )>a\x nener twift, effte upror, funber .men
y Digitizedby VjOOQIC
101
befennebc einen €♦ 8l* ^ot eine ßeB^oriid^e awrid^eit*
aktn bet ^jorbunbniflfe »iU ein S» fR* tt)o bequemer tiit
fd^fftKd^ effte munblirf beantn)orben^
©eöfulmqen \>a^^^ tol)t ein S* 3l^ J^t ©bbert
"oan J^ot)<len unb J^et J^inrif Softorp ixtib S9l»
aSetenb J&einemann/ ben Protoriotarium, bat fe mit
bem Doct. Pomerano [3ot)ann Söu9enf)a9en] fd^olben an* t
fangen be orbinatie tt)o mafen; bartbo fefen be 64 t)W
ut ftcf barbp/ a($: J^arm ^uttutbard^z ^an$
9Wet)e§, 3"t3^« ©en^ftacfe, unb SSotcl^ett
SCBrebe; buflfe foJ)ren no(^ üeet tf)o firf, al§ ©obefe
Cngelftebe, ©ert Otbenbord^, J&an^ (Senge*
ftacfe, J^inrif ©teem ©uffe elfe t)o\>m ben l^an*
bei an am ba^t gatljarinen [ben 25* 9io\)ember]*
Anno 1531 am 14 S^nvtarii bemiUigebe ein
fRati) t[)o Subccfe mit ben 64, bat men ener junffrou*
wen, weife roebber ut bem floftcc gienge, wenn fc ficf
in enen el)rlifen el;fi:anb begetje, tt)om SBrutfd^atte fd^clbe
getjen 200 tti^ t)an be^ tlofterö rente»
S(m 17« 3<^nuari 1531 foten be Foplube manC
ben 64 twe ut^^ bm amten, alfe Sod^im ©anbom
unb SSord^ert JHSrebe; bujfe be^be fd^olben \>an bee
«itipte wegen »ot ben 64 bat wott voren» ©e§getifen
beben be ampte of unb (oten ^an ben (optuben ^at*
men J^uttenbar^ unb Sorgen SBullenwet^er^
bt^bt^ {o}pmannh i^ot^en bat wort tf)o voren»
Umme buffe tibt, alfe nu ©oetot S8ugenl)agen
mit Un b9t>erorbneten f)eren unb borgeren arbeiben, eine
orbenantie antf)ori<l^ten: fo wah beffubigen ©octor§ erfte
fliet, eine gube fd^cle anti)orid^ten, bar ber ftabt Finber
in guber Ut)tt mod^en upgetagen werben, nid^t bord^»
unaelel;rbe SSaganten, n^ie in bem v^n^^bome, funber
Digitized by VjC^OQIC
tat tmn battf)o ^ot\^twt QcUl)tbt menner unb gefeHen,
be nid^t in untu^t unb I)orerie, funbcr in eJ^tfet d)e
letjeben; bat wölbe at^tft gelt unb of gelegentliche fltebe tifo
l)oren» ÄJeroljaben warb tbot ftebe bet fd^ole ®t* €a»
tljarinen f lofter, weif mibben in bec ftabt gelegen, bart^o
t)otrt)bget unb nabeme ibt vele buwenbeö bebarfeit n)oIbe>
Mt men be locos [pm ^la^} ^or be finber unb bc
habitacien [93Ji>l;nungen] t)ot be paedago^en [SeljrerJ
tl^orid^ebe, barumme ge\?en be S^efifamentarien be8 81 a»
yeful\>er§ SeftomenteS/ bat mtn wn bem Seftamentc
be buwete anrid>ten fd^olbe* ^Htn: nabemmalen bat*
fulmge Seftament gelt gemafet Ijejft, bot jal)rlife^ etlifc
gefeUen tt)om studio f)otben fd^olcn werben, bero^atom
Ia\)eben of be »orftenber§ buffe^ Seftamente^, bat fc
\)eer jaf)r lang jiaf)rliEeö 800 tt^ geven tljo erf^otbinge
ber fd^olgefellen* Zi)om lareften warb oF t)erlaten, bat
bot gelb ber ©engerfapcllen fc^otbe bi; be fil^iole geled^t
werben, averft ibt foflebe mopc, ef^er ibt fo wit quam»
Anno 1531 ben 24 Sanuarli wa$ tt)o 8u*
befe beö \)orften ^xiti Sunebord^ Senjeler unb brod^ an
üan wegen fcncö l)eren ben 64 unb 100 borgericn, wo
bat ftneß gele\)eben Jg^eren begefjr wol were, bat be tjan
SubeEe fidP wölben mebe in bat f)iUige e\)angeliffe tjor*
bunbt ge^en» ©atfubige wowof;l btn borgeren but woJ^I
be\>ei)I, fonben fe bod^ nen afffd^eet em ge^en, ibt \)abbc
erft^n ein (£♦ SR* barinne ^uöborbet* ©eroljaben be 64
bem SRabe batfubige vorbrcgen unb wowo()I ein S» JR*
int erfte ficf l)orcn leet, bat fe ibt fonben fd^en taten,
bewogen fc bar bod^ »ele inne, barumme fc leijcr l^ebben
wolt, bat ibt \)orMet)en were, entlifen awrft warb ibt
ge^^uttborbet : bat wenn men lojflif en fc^inc fege, bat an*
ber n)Tftebe *^orfegelt ()ebben, ol^benn wotbc be ftabt
Subcfc bo^n na crem vermögen unb gcfegenl^eit*
Digitized by VjOOQ IC
ttmmt t^ufiSe #t gmiden tte 64 unb 100 90t b«rt
Statt) mi d^^n t)wf: ^ewUc wen feg^je ttub ft»itfee,
bot mm ^getif<6 fercue 69 ber feramcric uj> gelt uf^e^c
«Hb >c 64: ^en gro^eften atit beben, bat fe be bretje uri^
(ofeben «nb be ftebt ue^ ber fi^ult mod^en bdöflen^
ayerfit ein 9iatt)i ne^nre tux^ bagelüed o}et)t gelb iq);
bdntmnie ii>«(be ibt ^n noben f^n/ tat tnen be atti!e(/
jmlt manf anbcrn be gemene belebet, bo fe lakft t^
^epe weren, toelE of ein $♦ Sl* bevulbotbet 1t)ebbe, be
iittbul Iwbe: ^'oC will biffe gemene, likt ein <L 91» ^n
cten offkien unb borittge ben 64 Kare unb beno()t)afri()e
'befd^b bol^n (d^8, bac be €4 mebe t{)(wreben fpn unb
bat ein S* 31* battl)o benfe, bat be Femmerie m©ge ent«
laftet werbe« '^ — ben>i(e mm benne fegbe, bat be fafe
ütH bobben mere/ fo noolbe ibt t)an uDben fpu/ bat ein
^ JR* buffeti artitet naqueme, up bat men fe{)en med^te,
n>ot bo^ be gebireFen b^ nieten ^ bat men nic^t utb ber
fd^uft famen fanm ,
So nu ein C 31* bit anBrfngent in ^ebenPen eine
tibtlang genanten^ t)^tbif ge^^en fe ben bürgeren tl;or ant*
Wort (ben 15* ^ebr*) attbu6: 35o nu ein d. fR, na 6e*
flcf)r ber borgcr fd^otbe redfenfd^op ^an eren ofpcien bof)n,
bat njolbe wibe utfet)e:i; wente bat men ber ftabt »or-
borgenl^eit wieber oorfprenqen fd^ofbe, were jo neenratf)?
berot;aloen were ein S* dh begeixen, bat men bar fo
tnfe()n wo(be, alö ibt nutte wölbe fpn t)or bujfe gube
ftabt»
J&terup antworben be 64: JDewile ein St fR* be
6re\)e webber upnel)men bi; ber Femmerie/ be b9 ber fi*
ften worben utJ)gctofet; barumme begeljren bujfe borger,
bat ein (£♦ St »an att^n ofpcien wölbe refenfd^ bof?n,
atö ein S« 91* 9or ^er gemene »orontworten wilü
Digitized by VjOOQ IC
104
3Kfc mx\t bt 64 t>nt aB&w^' iem JRÄe fjebben
xx^tr bat m ©♦ 9i* ten 64 enbtld^ fetten to^en ftelte*
^ett* ?lod^ bmtUy ben^We be tt(>tJ; ibt t)i)rbetbe, wen^
fee ^mettc .t><^e ttt ben 64 iit öttiPeltt up9ele<|t> battf>0
Ijebben fe 0dP <}enie ti>eteft, rt>o ^Me bet fc^ft gettwrfe«/
barittebe be ftabt fcelaben tt>a^, \oU^ l^ebbe tbt be itte-
«tage nid^, bat ttteti firf on emeit €♦ SR; i^r^ripen tb"
bei t)oröit9litnpe« lü^olbe, awrft beir totjei^ fteltcbe Itieti
flcf in kiben patüth tix^: Dd fcefrut^teben ftcP be 64/
bat ein €♦ fR. ttjicf{>afftii} wetbeil tnod^e, t^e an. 14Ö8
fil^d^, bo 0(f-be gemene tecfcnf^o^ t)an bem ^abt
votberben*
©uflfen allen t^oiftl^ofamen, giengcn be 64 ))0r ben
9iab binnen beflatenen boren be# funna^enbeS tjor groten
t)aftela))enbe: Bsto mihi, »elf waß be 18» §e6n
(1531) nnb bregen einem (&. 3t* <in: ©at büffen im*
geten im »riefen anbed^tinge [©cbati^tnifl »ere, bat in
fort t)orf dienen bagen, bo men etlife tt>er»e van wegen
bcr gcmcnc an einen S* 3t tl)o bregen I)abbe, be et)rbar
^re Sorgermeifter J^er 9^icolan?e6 ©romfe gefec^t
l)ebbe: "tocv men mibbel \)ort)anben »ere, tt)orbJMfC^ men
Un ungelot>en unb 6ofen toat)n , bpleggen f onbe effte
mod^te^ fo me einem S* 3l* tf)omete, « unb tDOWoJ)l bat«
fubige up \>Qit mal \)or ber l)anb nicl^t oorantworbet, fo
toere ibt b^o(^ van ber tibt an in l;er^grunbli(l^en beben«
fent genamett, nabeme men j|o nid^teö leverbe§ 6ege{)tebe*
SGBenn benn ein S* 31» ernftlicf mit wol>lmeninge in gu«
tcn grunbe alfo gefinnet were, begeftreben bnffe borger,
ein S* 3l», wölbe apen [eroffnen] eren borgeren, tt)o nwtt mib«
bei ein €♦ 3i. gebadet fjabbe, folf eine enid^eit ri)o aKrf amen»
Sllfe ftdP ein e* Sl* l)ierup \)tbbt befprafen, geven fe
tljor antwort, bat ein (£♦ 31»^ vor ber l)lan^ l>ierup nid^t
Digitized by VjOOQIC
145
gebaut iKfcbe, wcÜUn a\)erft wct!e petfonen be^ Slabeft
wtötbemit, »df mir ben 64 fulfen^ ^ottoften [auf fic^
tieften] f^beit^ tm^ benitt yyan 6et)ben fiben bred^licf/
bat vom ein 0tat<) intj^ogakbe gefinnen
9la befprefinge getjcn bc 64 tl)ot atttmoxt: bat fo*
batied (i(f t)ele tl)o (ange n»o(be \)om)i(en/ ibt modere od
fiitf ene vonöHittg« t^ot^mnbfd^l) nic^t rcrfen [gereichen],
^-ttKitte bar fonbe t>cfe httwaeim ber faFc a^erft ftunbe
ioof)l «inen funt tt)on finben, wenn ein 6* 9l» mit emfte
b€ fdfe motbe an<)ri))^n; n>ente oHe tüift tmb mißgelo^e
tn>i§fen einen (£♦ SR* unb eren borgcren quemcn nargen
fo fef^ ))an bet/ al6 bat ein @v 9t. \>an anfange t)et bet
in buffe ftunbe, bat n^^n t)an ©abe^ morbe n)e§ wpge*
^a^en nnb t)ort ll)o fetten Ijefft \)er(jenamett/ bem worbe
iSat>^ unb n>e§ benfubigen beldngenbe, mormebe ein
fRatt) jummet Pimbe, entjegen geftretjet fjejft unb ftcbe^
mit bom()eten, monnefen unb nunnen nnb papcn gbe*
^o(ben/ metf bod^ ein €♦ fR* tt>oi)l meet, bat fe jegen
bat ()iftige wort ®ab^, mit je^ geprebiget warb, nid^t
ein wort ber J)itti9l)en fd^rift upferingen foncn* SBenn
benn ein 6» 9t» gerne f^rfame borger 6egei)rebe tt)o I)c6«
ben unb bat \)rebe unb einid^eit mo(^te webber angerid^
tet werben/ fo were bit ein einig mibbel, bat ein S* SR»
be fafe be6 goblifen worbed mebe antaften l)etpe, batfui«
))tge mit emfte l)anbJ)a\)en unb vortfetten»
J^erup manf anberen weffelworben gajf ein 9latt^
Qcf bit tt)or ontwort: fe wölben ibt jo gerne boI)n, aKrft
f^ vor ber f)anb f onbe men jo nemant tt)om lotsen b))in«
itttf bet fo lange ®ott gnabe ge\)e«
9^ langer unberrebingt)e (eten be 64 bem 9labe an«
f eggen: a(fe benn ein S« 91» up enen mibbel gebadet, fo
l)abben be 64 up bet)ag eine^ k* 9t« einen vorfd^ag be«
ta^mtt, wölbe ben^foigen ein & 9i* f>oren» $((fe nu
Digitized by VjOOQ IC
10»
ficf ein €. fR. 6eft>r(lPen, umä ew ante>orl: ein ^ 9t
fontüe fclC einen t)orf(l^(a<)^ bat J[)e tred^id uHre^ nM)f)I
Üben, baxt\)e l^ebbe ibt 06 «in iä?» IR* nk^t bife gemenet
Ut t)tt tJ)i>, wotbe firf bp emn <be, be fe ber ftobt ge*
bal)n, wat bittief »ere Ü)o 1^oU>m, wohl ^yetplüf^tistn*
So leten be 64 bem Stabe onfVöflen bit mtebrt:
w^nn pcf ein €♦ 9t t)erfe99en nwlbe 69 eren eben unb
<t)xzn, bat fe &abz^ «oort unb ftne etjre Witten l^tpeiv,
Doitfetten unb l;anbt)aven unb. bat gewene befte t)ciii^cn
vorberen, al*benne mitten be 64 69 ecen eben, einem
ß* 3l» geban, webber vorfeggen, bat bat bp eine* 6*9l*
t)ott)aren effte benennen, be nu tt)o tabe fctett, voch t)ot**"
fef)n effte oorfumet mete, effte of,, bat fd^on etlife »ot*
fumeniffe in itt teFenfd^op beimnben n^utbe, betoüt be
64 y>an bzt ,gemene genobiget nnirben — fo einen €♦ St^
n>ot)l »itlid^ — be rePenf^op tf)o wtberen, fo fd^Ieii
bod^ bejennen, be nu tt)o tabt fttten/ fobane t)orfumen{ffe
an liet)e effte gube niiä^t entgetbem
©ujfe vorfd^ag boett [gefiel] einem S* St ni^t
ot)eI, leten ficf ocf t)oren, bat fe fobaneö 69 ztm eben
unb ef)ren wol^t t)otfeggen wölben* ^^erft, bo be *ot*
get beget)reben ti)o m€l)ret tu(i^iflfe bet n)al)tl)eit unb
bat be gemene befto beteten tl)oi?etfi(l^i tt)om Stabe mod^
gewinnen, bat fobane eine tl)ofage )>an bepben parten mit
einet l^anbtaftinge [mit einem J&anbfd^ag] mogte bie^efti*
get noetben ; batup gaff ein @» fR* tt)Ot antmott : bet t)anb^
taftinge n>ete jo nidi^t "oan noben, fotM, wölbe mibe fe-
tten, f(^>inebe, effte be ene ben anbetn neuen lo*)en geve*
!Datu)> antwotbeu be botget: ja, let)e t)eten/ umme
ben lo))en i§ ibt tt)o bonbe, bat W9 fe()en mo^^fen, bot
ein @« St be fttfe e9nd nit etnfte menen wolbe^ 9ta
meiern unbettebenbe ,gajf ein @« 91«. t{)ot antwott: alfe
men botd^ fobane l()anb{itte(Cinge ben gelo))en t^o tmpn
Digitized by VjOOQ IC
in
fod^tC/. oUibenne fekoÄc l()anbftre(fmse t)att ßepbcit fitot
gefd^e^ rapd^e, »wre ibt ein €♦ St» gefmnci*
^mnp foren be 64 tit ftcf 3uv9^n SBudentDe«
tott unb SSotd^ert SDBrcbe; be Ijunbert foren ut fftf
3o(^im @rammenbot)).unb J^intieC &bt)Utf
be^be Fc))Cube; buffe \)eet fd^Iben vam wegen ber bun-
teit «nb 64 üt bet ö^njen gemene bc JjanbtafHngfje effte
if^aubtgeloffte t)uKentl)eetr mit bem S« 9t»
' Sllfe nu baffe 4 fcotger tl^) ben t^rgermeifleren bin*
nen bem 9latf^teeU gietigen/ bat be betgermeiftet in ere
ftebe feten unb be borget vot en ftmiben, gaff be cne
na btm anbeten be J)anb mit bu^m worben, weif ein
j^b^ fpracf t^o bmt anberen: bat g^ bat willen 69
jttwet e{)ten mtb eben t^olben/ a(fe \\m> @ott heCpen
i^a% be^ fle\)et m^ iuwe ()anb* ©e erfie, beme be bor-
get bef)anb geilen, waS ^t 9licofan>e6 SBrom^e, be
twebte ä)octot ^arfebufd^, be brubbe J&et J&atmen
^Ufinied^ be \)erbe J^et 3o<^im ©etfen* SC^er buf«
fw (;anbel warb gel>anbelt \)an b«§ morgen§ tl^o 7 bet be
feiger 2 wa^ up ben namibbag unb ein jeber gieng mit
frewben tl)0 l)u^
S>e§ anbem bageft^ weit toai be fomtbag in btm
tHjftelavenbe (b* 5* SRart**) 1531) wart in aHen fet*
(en t)orCunbiget/ &abc bant tf)o feggen )>ot fobane ))m*<>
eining{)e twifCen bem €» 9t unb btn borgeren gefd^e^en
unb warb be ganje ftabt t)orfrowet/ bat foban vorbrog
gef(l^e(>en tmh*
An. 1531* txmmc trent Oculi (b* 12» SSatt») W0i>
*ben ut^efenbet ^er £6nnie§ van @titen unb ^a^
(ob .%ra))pe unb ^an^ van Sl))en na ^maUaf-
b^/ bat ve(e vorften unb ftebe 69 en weren umme et<
*) ^itiei Bdtmii Mt ttt ber jboubfd^rift A. am Otanbe.
Digitized by VjOOQ IC
1#8
'ONonarftfle )>ir6unfcmjjfe tt)o mattm effte jÄmig tjoi^
ejt^c ftabt umt^c U^ S\>an9elti> wtöett würbet awr^aU
ktt/ bat be anberen benfulm^cn ^ä^olbm b^ftmbl: bon* *
©uffe tjorbirtibnifft m^bc intt)ögaiibe, roorben buflfe tjor*^ '•
bcnotmben legaten Dan SubcEe barfutoeft orf (jengefd^cft,
«i0«jiDt){ m €♦ St firf fange barwcbbct gefettet t>ebbe*
An. 1531 up Mafien a^ent^e (ben S. SCprM)
frol), reben iitl) ber ©lobt Sufcerf ^e ber olbefte« tor«^
genneiftft J&er 3ii<olawel aSrii^tfe tmb J&er J^aif*
men fpfonnieö unb nel)mett mit firfben J^ovetmamt
^tebericf \)au bem SBerbet unb atf fe ttjo b«n
®^nenberge qtiemen, n>eren bat J^artld^ Sfi^tec^t
uan JOiefletibordj) fkie gef^rfebeit/ roelfe btt 6e^^
^tm tt>ofampft tjotwad^ten weri«, manf tt>elfen etrt
wa^ ©octof Äun^en, ein bete« [©rfan] tt)o @«>erin,
metf e buffe Ijeren nobigbe mit em na ^abebitff tl;o t iben tt)&
^mti!fy Stlbred^t, be borgermcifter a»«rft ficf weigjwd^
»wEeben, bo tD<l^ ©octor Äunjen em Ste^f erlief ©Unbat
tttf) bem buffen, botc^ wetf be betjben \)cxm requirerb«^
can na ©abebußE t^ »olgew* Söfe a\)erft tie Ijijtjetmanii
hnt fa(^, Cred^ t)e ein mißbunfent unb wucl^fete ficf, ^oc
tnod^te tDed anterd unbet fd^fen unb molebe fi(( tt)o
wben wegeti^, beö>{)alt)en be bor^ermeifter em vod0\)eben,
na ßubefe tl)0 ribeiv, nt^ alfe be l)o^etmÄna beu bpr*
gemietfter frogebe: effte {)e oE n^l>( nafeggen mod^/
mat f)e gefe{)ett unb gef)oret Ijebbe; barup ^et ^licota«»
n)eö SBrbmfe antworbe: bat mod^te \)t n>ol)t bon unb
ftmberiidl^n ^an bem Äaifertid^en SWanbato»
©e. t)i>Mtmann berfte bem \)rebe nid^t getown unb '
fmbe encn bot$et baben t\)o fidf ut t>^t ftabt tt}o Eamen
mit nqmen SOteifter 891 a|, ein ^(atenfteger* JDu^n
t)ottettebe I)e ben ()anbet unb begerb% bat i)t em^eleibe
u)o(be xoatom unb flne. unfd^ulb an be 6l ))ottenen«
Digitized by VjOOQIC
189
S>Dt Im but rud^ttg tpurt in bet ftdbt/ nnitb j<bct«
. mann .9or{i^ro(lin uni nemanbt (;ebbe ftcf bed ^orfet^cn/
bcn>Ue eine turebe n>a$ upgerid^tet tn>ifFen einem (S. 9t^
■ iinb borgeten, banimme netnanbt n)ufte/ 4t)ot men 8ä
fei^olbe l)enne bubcm !Derol)a(yfn be M unb .l)unbert
iotget (eten ft(( unbet einanber ))otbaben unb befd^affe^^
ben of/ bat aUe bore geftaten unb getimret nH>tben/ feA^
j^^ cC an be anbern. tn>e borgermeiflter/ bat fe \>an
' Jta^be an ben fRatfy 4>Dr6aben (eten unb gtengen famt«
it^ vor ben 9tati; unb leten 3Vd^n SBuIlenweDet
Etagen: effte be beiben botg^rmeiftere mit n>eten unb
^ipiUen be§ rabeö.tpeten utf)geteifet?
JDarup S^ctor f))acfebuf(f^ ane n^gefprafe ant^
uootbe; bot bu^en beiben botgemmiflem/ alfe S)octot
^adebufc^ unb J&er sTodf^im ©erfen, van ber an«»
bern beiben utl^reifenbe nid^teö benm jl ift^ men allene,
bat at?enbe§ f^obe l)ebbe J^et S^ieolameö^ buflfen btp*
ben bcd SaiferS breve int i)u^ gefenbet unb barbene\?enft;
fe ^uben in be (erfe befd^Kbeu/ fe at)erft fm fulven ut^«
gebieten/ barna febc t)e: ein äiati; tvolbe ficf i)ieru()
befprefen»
. yia befprefent beJ SRabeö gajf Soctot ^adfebufd^
t(>ot antn^ott: bat ein (S^ 91. fo(6e tibingt)e \)an eren
borgermeifteren nid^t gerne t?oreben, fe noeren ane n)etenb
unb m\Un be§ 9tab^ alfo afft^enbig geworben^ ein fRatf^
I}ebbe en odt nid^tej utl^torid^ten in bewel^l gcbam 3f^>«»
ein Siatfjf fo nod^ tbor ftebe f^U/ wiUen erem gefoffte^
fo fe mit t)anb unb munb g{)eban/ genog bou/ bat ber«
i)a(Kn oF bem Stabe bor(l^ be borger gcfd^et)cn mod^te^
3tem; ejfte be onberen wölben erer ebe unb plid[^te ver*
geHn/ bat men buffen bat nic^t n)c(be geneten taten«
9}a 9e(em unb||rebing^e u>a§ bit bat afffd^eb/ bat
be U)^bi:n borgermenict unb Jg^er J&inrid^ ^arfring
j Digitized by VjOOQ IC
110
ti)) bcm 0latl^f)ufe Mben fd^olben^ 6et bat be^gottie ge«
mene ))or6abet mUrbe be6 anbem bagtd/ fe mo^tm t
aperft ftcf bebbe t)di{en (aten unb nnid en be{ct)ebt/ mut«
b^ of borget t(>ogefaren/ be en b( nac^t $n>tt feUfd^o)^ •
bDtt fd^lben« ^n bcn anbeten 9iabedt)eten watb
be l)anb genanten / bat fe ut trm laufen ntd^t g^
fi^otbcn, betJ) fo («nfle fe xochbct tt)o tabc tjotbabet njitt*
ben, bp tjottuft IbeS unb (et)enbe^ unb n>eten bu^c ^*g
ten, t>an weifen be Ijanb genanten n>atb,Jg)et !Wicof#«
n)e6 S8atben>icf, Jg>et J&atmen ©d^utte, J&et®ett
\>an fienten, ^et ©at>ib ©ttjeffen, J&et So*
Ijjann ©toltettjotl), J&et J&intif Saftotp, ^et*
3oi)ann Sunebotg/ J^et (Eott t)an Sjtiben^
item: J&et gotb S^ibbefing unb J&et §tifee ®ta*r
)>ett; bu^ beiben noeten ftan{/ bat fe bod^ nid^t ut()«
giengem S)an ben @ectetatien watb et be t)anb gena«
mem S(tö but gefd^el^n ma^/ ^^otfd^affeben o( beb^c^ct
ene n)ad^/ be be nac^t toaUn fd^otben^
Slm ^affebage gaff be gentcne ^juMomen mad^t ben
64/ ti)o l)anbe(n mit bent Stabi iti n>o uti> ^t oifofe
bet »otgeflagen leeren bat nmtt Mijenanten.*)
SCm ^affebage (ben 9« 3())tU) n>atb oan aQen )>re<
bigtftoten \)otmaner/ bot men ©obt btbben fd^otbe/ bat
be gnebtc^ batin fet)en n)c(be/ ben)ite tbt fo o'jel ge*
fe^t wete itnb bat ein jebet tt)o einbtad^t unb t>tebe/
ni(^t tbot uptot taben iDoIbe« Unb quam dfo be
ganje gemene up paffebac^ tt)o bope Wf bat tatf)^\i^f
»elE fidE bat mit (off ten unb l{)anbftted?tngbe »otbunben
mit ben 64 unb 100 botgeten f>9 @abed JBott t^o Mi«
t>en unb tl)o ftet\)en unb betoile be 64 meneben bet
«
*) tiicict (Ba^, »littet in 6et $)at^txft A. »erfibriebe»
fe9n muf/ UW in btt j&antf4rift B.
Digitized by VjOOQ IC
111 .
fafe tetet %nbtf(ll^ tf)o frieden, tttitflm U bte (jcten
bu^t anbete nad^t ot noc^ up bem Stat^ufe blben^
SKant anberen I>anbe(mglxn bet gemeae noarb et
ben 64 unb 100 up bat npe 6e9a(eii/ vott bcm ätabe
reCenfc^op tf)o ne{)metu ^Um : bat men t{)0 S)tbHen an
ben »a^t ft^cfen fd^be/ bat Ije ein flitij upfcf)cnt t)ebbc
t{)0 fOIotten.
9(m manbage morgen in be ^ffcn Icten be 64
ben J^o\)etmann bet ftabt Subefe twtbaben ttnb ftageben
^m em: xoo {tcf be fafe begei^en I;abbe unb tva^ em
iaroan fcewufl n>ete?
J^ietup gaff be botjetmann tf)ot antwott, roo be
botgetmeiftet, Jg^et SWicolaweS SBtömfe am ftitten
ftpbage be§ at>enbe§ t^o 9 t>m bo^etmann tjan bem
bebbe bebbe t)a(en (aten unb Mn em bege()tet/ bat b<
be§ anbetn baged mit em futf anUt nH>lbe tiben in
[matten f lebeten, atjerft be ty>\>ctmann n>ete in toben
(lebeten geteben mit twc tmffyttn, unb ^et 9lico(a«
n>ed mit 2 (ned^ten, t(;ogeFappet/ achtet ut fmem bot«
n^ge bp ben ftat>en up unb alfe fe buten quemen, t>o(«
gebe be anbete botgetmciftet, J&et J^atmen ^(onniei
mit enem fned^t unb fmem fo{)ne» 3bt t^tn of twe
unbekannte na bem 9(c(ctt)a^e, be vottft bp buffe anbete
unbenpegen nic^t en quemem 3tem: bo be i;ot)etmann
69 {inen eben geftaget n>atb/ effte we^ me()t be botget«
meiftet ftcf b^bbe boten (ateu/ befcnnebe be nod^ battbo/
bat J^et 9lico(an)e§ gefed|^t bebbe fectetdn>ife: wo be
64 an be \)Ototbneten botget tbo J^ambotd^ gefd^tet)ett
bebben, bat be tbo J^ambot<| eten Statb f^otben noa«
ten, fe nu>(ben tbo Subefe of fo bon unb tDoIben benn
a(fo up beftimmebe tibt a(fo ein jebet {inen Siatf) anta«
ftm unb batfu{)>ige toete bat jenne/ iat enen n>itt utb
Subect jagen«
Digitized by VjOOQ IC
112
©it tdteft« fiburfe \)orbarf be fofe ganj, wmtc bc«
n>t(c be borget ipu^en^ bat tbt nid^t xvat)t tt>a^/ bat fe
fobane^ fd^olbcn gefcl^wwi l)rtben, fouben fe ocf hcn
ganjen l^anbcl t(;om fccften nid^ buben, funbet f regen
beg ar0t9ef)nd nod^ mel)tV offo bat tbt ntc^t tnogUrf
n>ere, bat be leeren, be no(^ bvmin ber ftobt meteti/
nid^t fc^olben wcten ))an ber anbern utl;t(^e unt>
auflege*
©at buffer 6ei)bcn ()crc'n uttod^ werc nagcble^jen,
tücre bct ftabt Su6efe t)eU bu\cnb gulben wcrtf) gcmefen,
wentc bwile bc borget bord^ be ba^Dm gefd^te^en ftücfe
^orbittert tperen, warb bat tjorgenomen unb angcgrepcn
in vorniginge beä regimente§, bat fu§ nummerme()r were
gcfd^efjen, wenn bujfe f)cren weren in ber ftabt unb in
eren ampten gebieten, wente nabemale in b^m vaftet
a^enbe ein ^orbrad^ gefc^etjen xvaif beS firf be ganje
ftabt tjororowebe unb nu J&cr SJJicölaweö nt ber ftabt
getagen waS, bem bod^ tjor allen l;eren ))Cin btn borge*
ren unb ber gemcne gl^elo^e unb t)ruwe geftellet warb,
fonbe men nu bcn anbercn nid^tcS gobeS t^o ^ertrouwen,
wowol)l bcnne iberman ficf nid^t nod^ tjorwunberen Eonbe,
bat J^erj?licolawe§ fobaneS gl)eban l)ebbe, bewile am
ba^c^ hat \)c \>an natur fram unb frunblid^ tt>a^, wufte
ni^t, wat men (idP tf)o ben anberen ))orfel)en fd^olbe»
3bt Eam of bod^ l)ernamal§ flarlid^ an bem bage, bat
^cr Carmen ^lonnie^ en a^rrebet Ijebbe unb en
baxti)o gebrad^t, ut ^er ftabt tf;o tl;el;enbe»
IDed bin{bage§ in ben pafd^en (ben 11«
Slpril) quemen be 64 webber tt^ l^ope up bat tatt^l^
unb wowol)l men nid^t wufte, effte jiemclnb uon buffem
uttage fd^ulbig ejfte unfd^ulbig toa^f bennoc^ feg^t be
borger nid^t \>ot gut an, bat men lenger buffe gube ftabt
Digitized by VjOOQ IC
118
«nc xMl) itUf bwol^afocn fe ^^r gut crFcnnebcn, bat m<ii
bc 9labe§(;ercn^ be in eren (;ufcn tongeled^t tDcrcn^ it?eb«
ber t()o rat{)l)ufe t)orbabct noorbcn*
Sllfc nu unber mibbelcr tibt buffcr vorbabingl^c be
64 tl)o bcn bre ^crcn, be in bcr i)orFamer tn vorroarirA
gtje feten gJjegan wcrcn, luorbcn barbr^ öre^e (jelefcn,
n>clfe t)an J^crtod^ Stlbcrt tbo SÖtccflcnbord^ unb bcn
txvc wtcf()aftic]cn l)ercn !)er9efenbetn)eren/ ©e erfte brcf
roaft ^ertid^ Sil b redete 6, ein bref bcr tjorbcringc unb
et cntfc^utbigc, alfo wo ©ine ®nabe bujfc bcpben f)Crcn
aKcnc bcrohatocn ut Subcfe gc^orbcrt \xt bc^ftjf fiai^r*
lifer 9)iaicftdt, alfe bcwite buflfe .beibe l^ren bat wort
I)ebbcm S>ujfe cttation^brccf noad gcf(l^tet)en in die Fal*
manun unb ben an unfe bcren g()efd^t(fet«
;£)e dnbct bref toa^ ein a)>en ingeted^t bref unk
toa^ J&artid^ Stlbred^tcS ©eleibebref, nemlifen: hat fe
©ine @unft tt)om ©d^cnenbergt)e up ftn geleibe \)an me«
gen SoiferL iDtajcftaet af9e\)crbi0()et, be9cl)rcbe berol)abe«,
bat fe jeberman frp itnb velid^ [f«i^er] n^olben {>afferen
taten« Datum bed SDonrebage^ na ^almarum«
©e bxnbbz bref toa^ ber bepben n)i(ft)afti9en ^ereti
ere cntfd^uftinge , wcrumine fe fo ftittfdf^rpigeube* ut ber
ftabt flctfjagcn, nemlifen: 2:f)om erften/ jpcnn fe mit
einem €♦ 9l* effte mit ben 64 dtade fjfabcn tl^orügge
ijefprafcn t)ctben, aBbenn l)cbbe men,fe nid^t reifen ti«
ten, weif en tl)om nabele wölbe gerefent l)e6ien, bewite
fe eitert nocrbcn* 2;()om anbern : wölben fe be§ at)enbt§ ^eb-
ben bierwebber binnen gljewefen, wenn fe bor^ gebet unb
l^rfam Saif» iötaj* manbateö wieber tf)o reifen ntd^t ge*
Norbert weren* 2;()om brubben: bat fe berol)atoen Saif*
©laj*. 9)Z(Jnbate geJ)orfam fi)n gewefe», up bat bc fitabt
nic^^t in ungnabe be^ ^ifcr^#lame/. wölben i^erof^iben
root be nid^t geachtet fvu/ bc erer ei)re un^ el,< t>orgeteil
* (8)
Digitized by VjOOQIC
114
$((fc nu be 9latf) n^ere ti)o tabf)ufe geCamch unb
in bem rabftofc fctett unb be 64 i)or fe quemen, en an*
t(;ofc$den ))an b^n J)anbefn, be nu ettife ba^i)^ gefc^efjen,
I;otf ein @« 9i« erften an \)orti)oge\)en^ bibbenbe: benoilc
ein Statt) neuen totjen 69 ben borgeren l)efft, wobord^
ein SRatö rt)o neuen geljote famen fann, bat fe beS
Slatl)ftole$ mpd^ten entJ;a^en fpn unb bat men »e(fe an*
beice fotre, {o gdotjen bp ben borgeren ifjebben*
5C(fe fi(f be 64 unb be 100 botger ()ientp Befprafcn
l^ebben, leten fe botäf Swtgen 9Bu(Ientt>e\)et ben
ätat^ anfeggeu/ n)0 be borget nid^ 9üt gut anfegeu/ bat
buffe gube ftabt (enger ane xatt) f^n fc^olbe/ item: t>an
ben getefenen bret^eu/ mat grunb be Borger bamt entfan«
' gen, item: naöemafe be fRatt) fuben an ?pafPa\>enbe be*
fannt, bat be anbern beiben ane weten, gunft unb vuH-
berb bed rabe^ fpn ut^getagen, n>a§ benne be borgergo*
be6 ^an en t)o(ben fonbem J^ierna würben bre artifet
bem SRabe vorgeftettet:
{De erfle: nabem ein artifeJ s>an ber gemene gema«
fet weife, bat ein g^ SR* neen gelt upnel)men, effte bre^e
u^et)e« an« weten unb willen bet 64 uxjb 100 bor^er,
fo bcgel)reben oE buffe borger, bat men l;uben bat grote
(egel i^lt bm 64 «t)erantmorben, bat will men leggen
in eine Elften, bar fc^all be fRati) ^nen flotel tt)o i)eb6en
unb be 64 bm anbern* S^em: bat be borger. wetett
willen, effte be pri\)ilegia oE nod^ ))orl)anbcn fpn, effte
wer fe be beiben J)eren l;ebben mebe utt)gehamou
S)e on^ artiSeh baftt 6frger "oan alKen offtden
Sei 9Ube4' willen fd^rifftlicE reEenf(^o)>p f)ibb€tu
Digitized by VjOOQIC
115
©at bntbbc: bat ehi jebcr 6inwn jRabe8s# ein »or
atte unb alte t)or en, la^, nid^t ut ber ftobt t(}o t()eenbe,
c[)et bc refenfd^op 9ef(^ft)n ^^
5l(fe fidf ein fRatt) f^ctup ^efprafen ()cbbe, fletjen fc
tot ontoort: @c willen ficf 69 eren eben unb eljren
»orfeggen, bat fe )>an bet anbern »orwifinge ni^t en
weten, fe fönen oP fuben ber tjorwefe^ ()eren entfd^ut?
binge nenen lo^en ge\?en, allcne bat men bu jfen ()eren
nic^t witen [Sc^ulb geben] wölbe, we§ be anberen »orbra«
fen f)ebben* ^tcmt tttt ber ftabt prioilegia nod^ alle in
iÖZarieti Eerfen bat^en ber leeren fapellen fpn, bar will
ein ganjerSRatl) t)or ftam S^^m: J^er JDa»ib'©ivef*
fen \ä)atl be fegel t)aUt\* Stern: ein fRatt) fi; ber
tecfenf^op a\)er6abtg*
«l^ierup alfc ficf be 64 fammt bm l;unbert befpra*
Pen J)etiben, ge^en fe ti)om anbern tjate vor, jfpotbe ein
fRatl) 69 eren ^bzn t)orfeggen, bat t^ ))ri\?ttegia bujfer
ftabt tl)o trounKr l}anb ix) en fi;n fc^olben unb be y>an
ber {labt nid^t bringen^ ^tttni bat bt rePenfd^op uo»
bzm fonnaijenbe moci^te gefc^eljen* ^Um: bat ficf ein
ratt) mit nenen fafen befummeln wölbe, Utt) fo lange
be twift were aflfgel;anbelt* S^^nt : bat fe ficf vorfeggen
wölben, ut ber ftabt nid^t tl)o wifen, oE bzn t^orgewefe«
nen l)eren neue b^plid^t tt)o bonbe, nod^ mit rabe, gelbe,
effte fd^rif ten: aföbenne getjen be ^jortrbneten borger bm
Jjeren ere ^anbgeloffte webber loS, bat ein jeber mcij
gan unb fta», wor ibt em belebet»
Jg)ierup gajf ©♦ f^afebufd^, S^orgeWifkr, tljor
antwort: bat ein3tatf> buffe tjorgefc^re^wt artifel bp eren
eben unb el)ren »orfeggcn will, begdDren tartene^enft, bot
be Borger ere gelofft t;olbet^ wölben , weif einem @t 9U
^up »afttla^enbe gefd^efjen*
(8*)
gitized by VJ'
oogle
11g
«
'^kxjff toatb hotä) Jürgen SBu(fenn)Ct)cr ti)ox
dnttDcrt gegctjen: folf cn gclofftc wcre nodl Uü) i)ctto
van ben borgcren nid^t gcbrafett/ men wuftc oE in bcm
()upen ncmant/ be anber^ be9et)rebC/ a(d bat fcbanc gc<
tofte mod^te gd^olben werben*
.^iermit gicngcn bcpbc, f)crcn unb Borger tI)o Im^,
ein jebcr wor ibt en belet)ebe unb gieng alfo be fafe
tf)om beften äff, be warticf am ^affe a^enbc nid^t xt>ol)t
jetoget wa^, a\)erft be »ororbnete borget tjebben nenen
n)ot}(gef alten in vorfleninge ebber üdrber\:>e erer.at>ertd^eit;-
xvo en averft ba xt>ol)t Hcmt xoatb unb wo mU gube
iporte, bt en gegeben würben, gemenet, warb pdf ()iet
namalö in t)o(genben l)iftorien wob! togen*
©e§ frpbageS in ben Raffen (pm 14 Stpril)
warb ben 64 einen bref btt wicfl^aftigen tjeren averant*
worbet, barinne fe mr utreife orfaPc antogeben unb mit
t)efen fpil^efen worben be Ief)re beS e^^angetii of bat amt
ber 64 fpotteben* * ©utJe beiben J)eren l^abben oE bre^c
an be \)eer groten amte, averft bc olberlube brad^ttn bc
breve an bc borgermelfto unb bamd an be 64, bat alfo
fcu)Je breoe nid^teS fu^nberigeS ut{)rid[)teben*
An. 1531 up Miserifcordias Domini (ben 23* Sfpril)
worben vororbnet twolf menner \>an bm 64, be mit b^m
€♦ 91* fc^oiben l)anbeln t)an ber rePenfd^op* 3tem: bc«
wilc bat regiment nu t)orfwecf et [gefd^wdc^t were], wölbe be
grote not rorbercrr, ben fHiatf) webber uti) t()o Eefen; jebod^
^tod^ men ferge, wenn ein S* fR. be fare würbe bon, fo wur*
b^n fe ere vrunbe unb vorwanten tt)o firf tf^o SUbe U»
fen, welle be«n li<f en bat e^angelium würben )}en)olgen,
-tbber jo mit »liie nic^t t)ortl)fetten ; al^benne würbe be
miSgelove unb tiDifit jummet t)eane bttocn twi^Eeiv einem
£« 0t unb eren borgeren* 9{)| wa§ of nic^t wenig ctK^
t^/ ba^ ibt (illerbinged mit ban tau, oE bet ttbt, bo
Digitized by VjOOQ IC
IIT
♦
ein fRcttl) {>(ad^ t1[)o fttt^n/ \>dt anbete ))lag tli0 Ü)^at\btf
alfe nu in bem bruFc ift f
SeroOaben marb van wem S» 9l* 6egel>ret, bat
ein 6* 3i» tpolbc antogin^e bon, voot b<n>iö f« J^cbben
\>an bemJare, cjfte tibt, bc men fc^otbc tl)o diat\)
fetten, bc^ gcfaren würben, noente be borger tjebben
gefunben eine jcopie ,in bem Sübedfifd^en ted^tboefc, boil
ein 9tat() ptec^t tl)o bruEe«, wenn fe ibt ti)o bonbc Ijeb*
ben unb (üb attbuS: *
n^mo^ jg^inrid^, mn ©abeS ©naben fytto^
tt)o aSatjern, tl;o SBrunfcwiE unb ti)o S äffen, funbig«t
alten benen, be bujje fc^rift anfe()en unb l)ören lefen/
tat fe eroig fd^olbe fpn unb fprecfen aMbu§: bat fi) ropt*
Ii6 a(^ noeme, bat wp anbec^tig fpn tt;o ber el>re unt
tl)0 warnen unfet trouroen borget van Sufcefe unb bec .
ftabt unb fettet unb j|(ebet, bat men bat tjafte f)olbe:
f cfet men jcmanb in ben ,rabt , be fc&att tn)e \<i\)t befit»
ten ben rabt, be§ brubben jal)rö fd^att t)e frp fi)n be§
9labe§, men ntjoge ibt benn mit bebe "oan em l)ebben,
tat l)e foEe ben ratt)» S3J9 fetten oE, bat men neman*
ten t()ce in t>cn rabt, l^e fije bann ec^te, \)an fri;ec ge^
burt unb nemanbcö egen unb neen amt l;ebbe \)an l)eren
unb fp van gubcn gcrud^ten unb tjon ener fr^en mober.
geboren, be nemanbe egen fi) unb oE nid^t ftj geftüEer
lube, ebber pa^^ert fot)ne unb l)ebben egen erffatinge bin*
nen ber murcn unb nid^t upgebreven in finem ebe unb
be fine nebringe mit IjanbmerEe nic^t gemunnen t)ejft
unb bat bujfe fettinge ftebeö blioe, fo (jcbben mx bujfc
fc^rift beftebiget mit unfem infegeL"
Ut buffer fc^rift würben be borgcr verftenbigl)et,
bat vormatö.be rail) nid^t ewij, we ifcunb, men na troe
jähren ein jeber affgpnE, n>e benne in bem (ubeEfd^en
redete vaEen fobaued affgange5 gebadet warb,, alfe cap.
Digitized by VjOOQIC
118
T"
45/ aip.40/ €äp. 4/ cap. 43/ tücIC capttcl an. 1347
gfmafet t)§«
©0 nu ein ratf) ri;or antwort jaff/ bat fe necn
onbeir bewies l^b&eny afö buffe 6a\)en gefd^w^Jene cojmc
Ijertord^ J&inrif beö Couiuen, febe- Jg)#r So^iw^
©etfen: ibt n>ere jo/ alfe mcn tbt betJjetto mit einem
^* St* geljolben/ ene otbe lange ^ergetrad^te n)an()ett,
xodl en ein rec^t ge\)e* SDBorup warb geantworbet:
»fXvmn be n)af;rJ)eit l)er\)ir queme, fo mufte be wa^n«
()eit Wen»'' — ©eroI)atoen warb bcfnSlatt) angefec^t/
*at ein fRatt) allen ^lit \}orwenben wotbc, effte mcn
w^ cttva^ pnben fonbe ))an f))rimlegien , be Earc be§
tabeö fcttangenbe, bat mcn bat mod^te jegen morgen er*
eogen, wo nid^t, tat aföbenne ein Statt) ben jDriginal6ref
wölbe togen buffer ©d^ift»
©eS anbern bage§, weff iraft bc mibt>ewefen
na Misericordiafs Domiiii (ften 25* Slpril), fenbe ^e
fRat^ eren ^rotonotarium SDL Sßerenb »^etn,cm an n
unb ©ecretarium S!)l*2lnbreaS ((Stolpe) unb letc4i
ben 64 anfeggen, hat mcn m uelcm <jcbancm \?lite hat
£)riginal *^ertog ^inrife6 bc5 Souwen nid^t mnbcn
fonbe; benn ibt moc^e bp b^en tibcn, alfe oE einmal bc
Slat^ bujcn gewefen unb ein m;e ratl) wcbber ingeftcltet,
vortfamcn fi;n; ibt mochte of/ alfe be fd^rioerie \)oi:-
branbe, mit ^orbernet f^n*
©uflfe ©ccretarien t^cgcben of einen >)orbrad^, gC-
mafet twi^fen hcm fRahc unb hm l>orgeren an. '1416
unb xt>a^ ein pargamenen boef, gefd^re^en mit enem
ummeflage unb be fnore, bar b^ fegel inne l)angcben,
fi)n bord^ be bleber getagcn unb i)§ be datum 1416 Vlü
* matyris unb f)cbben \?or(egctt be SBenbeöten ftcbe: ^am^
bor^, Sunebord^, SBiömar, SRv^ftocf, ©imb, ©tettin unb
GolbergF* ©e tnnl;olt ber artifel wad buffe, wo tjotget
Digitized by VjOOQ IC
119
aU: ^at ficf be tflbt xaü) tjorfcbe, nemanb mn ben
npcn gcftclkben JRöbe ebber ber gemene wrafe ri;o bonbe,
ber orfaPe, bat fe tuten 9€l)olben* 3^em: ©at be «pe
tatl) werc ccnbemneret in Eoft unb teringe famt ber pcne^
bar fe of i;nne. vonjaHen mcten: brel^unbert bufent unb
foft unb \?ertig bufent gutben, finb up 60,000 ^ulben ge«
nietiget* 3tem : ' to ber tpbt finb of 60 tjerorbnete bot""
ger gcwefcn, beful\)lgen fd^olen ere§ bonbe^ affftaen
imb ficf niö^t mebber upfetteii jegen be« 9lat^)* Stern:
be^ Slomifd^en Soningeö fenbebaben l)e66en ben JRat^ ge»
t)oret bet tbo @anct Surgen t)or be ftabt unb bar ,finb
cn be npe Siatt) unb gemene entjegen famen unb fe \xp
bat ftatlifefte inge\)ort unb finb by ber olben (jerlid^eit
ge6le\)em 3fcm: be olbe Dlatl) fd^al ben Statt) m^U
tefen ü)o fccf* 3tem: be olbe S{at() fd^at ben Äoning
tfyo pmncmatt bibben, bat fy: firf 6i; eren fangen [©e*
fangenen] gnebid^ücf bewifen will* S^em: be o(be 9tat^
fd^al An ben Slomefd^en Äoninf fc^ri\)en/ tat be ad^t
J^öfl^ affgeban werben k. ©er artifel weren no^ ^ele
mel^r in bemfuben bofe*
©arna lefen of be ©ecretarien ^or hm 64 eine
Cofirmacie Sigismundi beö 3iomi^fen Soninge^, worinne
alU gnabcn, 'ox\){)citcx\, gerec^tigeiben, gute gewan e unb
olbe l;erfamen fmb gljeeonfirmeret unb \)orn9gf;et, t)an
datum i418 beö bincteboge^ na SDkrgretcn» ©arna
^l;ogeben be ©eeretarien of be butte Caroli be§ »often,
barpnne alte otbe n)anl)eibe unb mennige, fo Saifer
9)?a£imi(ian ber ftobt gege\)en, finb confcr^^eret» ©arna
tog^be 9)t» Sambertu§.ein boef, bavin be extractus
effte fd^rijft beö breoeS ^ertogeö .^inrifeö beö Sou*
n>en ut supra \)orlcnet n>a6, njetfeS bofeö titetift: Liher
primus unb t)efft ein borgermeifter f(l(>ri\:en laten> .^cr
Sibeman ©uftrow an. 1328*
Digitized by VjOOQIC
120
S)o ftcf be 64 unb l)unUtt he%ct f)iemp befprafen
J)äbben, fioten fe: bot fe 69 tizm ©tobtboefe blmn tooU
ben unb 69 bet confHtutton J^rtog ^intxU^ be*
fiouwem -^ SdS a^erft bc fra^e n>a^: troll \xp bitmal
bm Earc bcn fc^olbc? warb cntlifcn beflotcn: bat tbt
ncn SRatt) were, fobanc cwc widiitigc fofe ane n?cten unb
vuKüort bcr ganjen gcmcne tl)o tutermincren ; wem be
gemene bcn fare fle^e, bc mod[)tc en bcnne (^6cn*
©crobabcn giengcn b#64 unb 100 \?or ben Slatf)
unb kgeljVcbcn/ t>at ein Statf) bat original beö Sou*
wen mod^te rogem ©arup antworbe bc 6orgcrmeiftcr,
be ©octor: //cin Slatl; f)ebbe ben uterften tjltct ange»
wenbet, bat original tl^o fbfen* 3bt wercn fiftcn geo«
pent, be t)e(i(l)tc in ^unbert jabren nid^t gcopent weren. ^
©0 nu be Borger Ijcctup repficerben, of mit anhangcnber
proteftation, gajf be/©octor t(;or antt^ort: '/ein G* 9l»
I)cbbe ficf nid^t vorfeen, bat men encn nod^ fo ringen
lo^m ge^e»"
©arup antworten be Oorger: e()tfame; leoc beten,
bat wi) fo franfen lo^en [teilen, ift ja nic^t 69 un^, ibt
fjorebe ficf ja mm redete ^ W9 wölben of gerne 3«ö>«
Srfamen gelogen [teilen, a\)et[t bewile qjen unö gut fed^t,
men will (3abi^^ wort unb bat gemene befte ^ortfetten
belpen, [pore ^ie bod^ bagelifeö, hat men barna trad^tef,
wo men fann unb mag, tat bat[uloige möge *)orbrucfet
werben, wente wo em[tlicE unb wütigen ein ©♦ 9i* \)an
ber ba(^\)art, be bi^>^ [c^olbe gebolben werben^» gbet)orbert,
al6 lege baffer [tabt gebpe unb tjorbarf baran: [0 b^bben
W9 boc^nubeöencfenbebu^erfdffigen] 6efd^et\)anÄom9)laj^
tbo (DennemarPen, be ibt bord^ be Saubgra^en oorfunbfd^op*
pet befft, bat men in beS Sei[er6 fenjelie "oan ber bai)::
vart hic^t en wort tbo [egp.en wetl> Sewüe hcn buflfe
bagbwart ein gewimfd^et [tücf ift unb 3"^^ Crfamen
Digitizedby VjOOQIC .
121
imbtt ftamett Äatf^^laj. altifetwy »ofbe mebe voxU
vann unb wrften l)mnn l)alcn, be 99 un^ nic^t wol»
ben nomPunbig mafen, ef ntd^t wo loele unb wo ftarf
fc famen fc^olben, tiM)U mit un^ tl)o benbc, n>at jum
6elc\)ebe/ ge^^en vor} 3uwen @i\ tbo bebcnfcn, n)c§ to^en
unb tJ)ot>erfid^ted «9 t()o jun> fWlen fönen»
J&icrup antworte tc borgermcifter : batfiibige 6c*
frembe einen (£♦ 3t* oE nid^t weinig, on.^efeben, bat ein
e. St* an SDh 3of)ann 3loier, tvclt \cijt weftwertö
liat, umme be bad^üatt tl)o \)erEunbfd)üppcn , gcfc^rc^n
I)ebbe unb l)etft ein fRatt) tl)ox antwcxx ßCircgcn, bat i)c
bat neue »ormelbinglje syan befamen fann, welfeö oE
einem S* SR* ein gtot bcbcnfent flcmafct t)^^U — St^om
lateften a\?erft wa^ bat afffd^eet, bat be SRat^ jcgcn mor*
flcn frol; wotbe be gemene tl;o ratl)t)ufe vorhaben latcn,
alSbenne mochte men webber l;anbclen, xvo ibt umme bc
fare ftan fcl^olbe*
Stm bonnerbage morgen quam be gemene tt)of)ope
ut \)on)otberingt)c be6 tab^ unb warb en rjor^e^^en borc^
Surgen SESuüenme^er )yan wegen ber Ö4, weö be§
»orbageS get)anbeU* S)arup be gemene flot unb antwor^
ben: @e wölben 69 bet coitftttution ^artig Jg^tnrif e§
be§ Souwenbiit)^n, nemliEen, tat 24 fotten tbo rabe
fitten, bartjan fc^olen ad^t aflfgan unb be 16 fd^olen txvc
jal)re U^ttm Mivem ©efubigen fd^olen of ber gemene
ere ebe bon, bat fe ®abt^ SBort unb bat gemene befte
wiWen wrtfetten unb einem tbernen bon, xoat red^ ift
3tem warb of ^an ber gemene geflatfn: wof)t buflfem
fo md^t nafamen wo^e, effte wo()I gefaren tl)o Stabe
ni<f)t fitten wofbe, bm fd^olbe men »or enen meneber
f)o(ben unb fc^olbe borgen (Letten oor aUtf bat men up
tn tt)o feggen l^abbe*
Digitized by VjOOQIC
128
©ama wark »e jemene öefra$Jtt ^^ nabemmaU m
tRatl) nenc f^rift \>an Um fare ^ebfce, ml)l en boti
fc^olbc? wölbe oE tl)o grötcn fd^ben ß^refen, mnn fe
crc fwcger unb tjortpanten fefcn »ufben.« ©arup gaff
'bc gcmenc tl)or QntiDort, bat be fare berjenneiv fo jc$t.
tt)o rabe gefaren fd^lben werben/ 69 bem olben diabc
unb bp ben 100 borgeren tjan w^en ber ganjen gemcne
f^ofbe ftam
©ofut^cft 6e(et)ebe otbe gemene, bat mcn be ))or*
buntniffe mit bcn @\)ange(ifPett wrften unb fteben ntd^t
fc^olbe utflan, bewile fe nid^t refÄe jegen be ebe, fiatf»
9)iaj» gefc^eJ)en*^
S((fe nu be 64 ber gemene belegen bem Statik l)t't^
ben ^jorgebrogen, nam ein 9lat^ eine bpfprbfe* 9ia fee*
fprefent gaff be borgermeifter ©• fpacfebufd^ tor anli'
wort: afö benn be gcmenbe gefinnet fp, bi; bem bofet^o
bfeen, fo l)ebbe bennod^ ein iRatt) nid^t allene be ge^
wa()n[)eit, funber of gegrunbet red^t tjor fccf, ncmlicf ene
fententie unb beleoinge* Zot tibt/ alfe be o(be fRatt) noebbet
in quam unb be npe äff gefettet, warb gefiaten, oE ^>an
ben aScnb^Een fteben \)orfegelt: atfe wenne()r be o(be
rati) webber inqueme/ fd^olben fe mad^t bebben, ben
StatJ) webber t)utt tbo Eefen» S>ewi(e men ficf benn ^ör*
mobebe, bat be fententie ^gefpraEen, niij^t webber gefpra*
fen, fo^ geve fobane fententie ein «rcd^t, up wclEe fententie
ein fkati) bat)en 100 jaJ)ren ben Eare l)ebbcn 69 ficf ge^
tyiht unb olfo |)rofeiribert per porescriptionem longissimi
temporis, mochten unb Eonben bero()aben ))an foIEem
redete nic^t wpEen, were oE tbebjer ere ebe unb getoffte,
wotbe oE bem 9labe t)an SubeEe in ummeüggenben fteben
enc grote t)orEUninge fpn* SBeg^l^reben oE be l)eren, bat
tnen be fc^rift ber gemene bord^^ ^h Sambertum
mod^tc t)orlefen latem
Digitized by VjOOQ IC
128
©omp ein s>an ben 64 bcm äRaöc tf;or anttport
flaff: bat m/d. fR* woM bebenfen walbe, effteibtnune
tiKre, ber gemcnc be arttfet vorrt)olefen, bewile mi bc
gemene ut ftebten getud^te nouftC/ 9at be n>ebbcrini)a(in9e
t)et l)eren ut luter notf) gefd^l^en roere, bewife bc ()crcn
69 bcm Äoninge "oan ©enwcmarfen tjorfc^affet (jebben,
bat be borget up ^d)mm n)urben ange()t>(ben unb a(fo
gebrungen unb genobiget/ wotbe jcbetmann fm gut, fme
fned^te, finbet unb tjrunbe wcbbet l;ebben, ben utgctage*
nen J^eren int^orumen unb natogc^en, wat fe man ^cb*
ben nH>(betu SBenn benn be gcmcnc butjc artifrf (efcn
^oreben, würben fe ber fafe bet ^etftenbiget unb mtfyt
in ber fafc »erbittert, noeö benn barut eritftan mod^tc,
wölbe l^e einem €♦ JR* in bebenfent geven*
•^ ffta ^e(em Ijanbd unb webberrcbe an beiben parten,
ge\)en be 64 t)or, tat be gemene mod^fe geftiMet werben,
bat ein Statt ibt mod^te up bifmal fo fd[)cett taten, wo
tbt awrft mit bem fare tjorban ftan fd^cfbe, barup wift
men mit bcm 9iabe mit recessen {^anbeten, bat ibt ein
SRatl; fd^al gefrebiget fpn»
S)o ficf ein fRat^ befprafen l^cbbe, wa6 bat ant-
wort: S)ewi(e be borger tat aTfo \)or gut anfegf)en, mot()
ein Slatt) tat gefd^eljen laten, tat be 100 bitmat tm
Statin fefen, atjerft bat be affganf beö 9labe§ bitmal Kr»
Mmn moä)tc, welPeft be 64 ^orfebcn, bat be affganf betf)
tl;o cuthedra Petri ))trb{iven fdl^olbe^
©eö frpbageö na Misericordias Domioi (ben 28*
SCpril) b'e^ morgend worben gcfaren t^ecr utf) ben 64
unb 8 ut ben 100. JDuffc f(^lbch mafen einen t>or*
fc^lag t)an bem'fare ber ttpen rabe§{;ercn unb mafeben
tbt alfo, bat mejt up 9 febelen 9 namen fetten fd^olbe,
^an ben fd(^olb ein 6* St. 7 neJ)njen, be atü>^n tm fd^ofbr
men "oan ftunb an entwep riten, et by fnwn cttn ne-
Digitized by VjOOQ IC
IM
manb ijan ben gtfamen ti)o wnuifftem ©uffe anflag
gefel)l ben 64 unb^lOO tDol)l unÄ leben buffen 12 bor^e-
rcn up, bat fc be beren fc^t^n fefeu, alfe fe tM>r gut
iPötben beEomit mefem
llp bcn namibbag giengen be 64 «nb *l)unbert \>ox
ben SRat^, btogen en fübane^ an/ bat 9 f)eren* namoi
up febelen gefettet merem St\)crft el)er be l)eren ben Fat
beben, gaff Sit'gen aGButlennKöer »or, jbat tbt
wotbe nöbic^ fpn, büt mm h^m ^abc be ^nbtaftunge
webber to§ getje unb fe in ein \)u(tenfamen re^iw^ente
Werber feti'cbCy be(]tet)rebe berol)aJo€n, hat ein ß^ US» bef»
fuloigen nid^t met)t wölbe 9ebenfen,'n)ente be botdfjcr
Wölben ficf l>i>tben an be en!fc^ulbin9l)e eiti»^ S* 9l» unb
cn hm uttod^ ber anfeetn nid^t entgclbtiu taten unb cre
banbgeloffte jcgenwarbigen gen^tiC }?orlaten/ fo )>an eindh
S* SR* hm borgeren ))an wegen ber ganjen Qcmm^ ge*
f(l^ef)en were* Up tat atjerft befito groter gcfoven iwm
bepben parten mod^te gebettet werben, warb eine form
eine^ ebe§ hm bürgeren ^orgefteflet, weif ein fRati) ben
borgeren unb be borger bem SRabe bon fcl^olben, xüätc^
ein Sinti) averfet)en fcl^olbe, ,cjfte bar wor we^ innc
were, bar ein SHatl) txmC benoge an l)ebbe , mochte men
t>erclnberen*
seife bit gefd^fjen, worben be 9 febefen »or bem
fRüti) up ben batjeften rat[>ftoet up einer tiften- gcled^,
nt welftren alfe be borgermeifter SÖu SDiattbdu§ f|>acp€*
bufd^ 7 genamen, l^eri be borger be anbern twe cn*
twepriten unb begel^reben, hat ein (L SR* be 7 wotbc
jegen morgen t^^ 9^atl)t)ufe, na olber gewanl^eit, vorba*
hm laten* ^ier warb of wrt mebe anget)angen: njo
ibt ummc ben fare ber borgermeifter ften f<^olbe^ wölbe
wen Rubelen, wenn bit affgerid^t^t were» ©e l)eren
a\>erft weren bwffe: J^r ^o^efe Cngelftebe, J^et
Digitized by VjOOQIC
185
3od^im ©rammcnborp, J&er ®erb ObinfScrg,
mann, ^er J^inrtd^ SorbcS, ^^ Werften Sim^
mcrmanm SHiffe enc tl)od^ »t t>^r fJabt, up bat l)e
nid^t in bcn fRatt) wefcn wölbe, qmm Q\)crCt wcbber
unb bcHebe fihe ftebe*
©c^ ©unnavcnbeS (ben 29* Sfpril) , olfe nu be '
npen J)eren bp han olben tt)o rat()feten,, beben bej^e,
olbe unb npe t)eren buffen ^^t in ibima: '/bat n?^ @a«
tcS el)re unb fm bittig wort, »elf je|ünbe§ aUt)kt bin*
nen Sabefe gq^rebiget warb, nritten t)elpen l^anbt^a^en
unb bar gemene befte troulifen l)elp^n ^öttfctt^n unb
einem jeberen red^teS bebetpen, na ßubeffen red^, nid^
ummc gunft effte ungunft mitten, na unferem uterften
wrmbgen unb tjerftanbe, bat un^ ©ott fo Ij^lpe»"
©ama frooren oE be t)orocb»<elen borget bem fRabe
mit upgerecften tjingeren attbuö: #'S>at «9 einem S*8t
Witten truw, b^lb unb gel)orfam wefen, ix) bem ebe,
ben n>9 htm 8labe unb buffer guben ftabt ijebben geban
in atten bingen, be tti^t jegen (äah^^ el)re unb bat ge»
meine befte fpn, JtKit un§ @ott fo l>elpe«''
©o'bit gefc^e^en, warb ben ntjen Ijcren wgefed^t,
bat fe ficf mit neuen eben mel)r fc^olben üotftrif en latcn, b?
bem ebe, ben fe geban l)ebben* JDama würben be heren, na
olb<m gebrufe, tt;o l)wf« gebrad^t, attene be fcepter warb
nid^t t)orgebragcn, welfeö be borger nid^t grot ac^teben,
a^erft b^rnaniÄtS warb mcn wo()l enwar, worumme ibt
9orble^en toa^, bo be olben t)<^ren bujfe menner nic^t by
ftcf in bem rabe üben woHen»
An. 1531 am fpinjtaoenbe (ben 27* SÖlai) warb
be erbeninglK, weif be e^rwürbige ^er S. 3ol)anneö
99ugent)agen* gbemafet, angenamen unb ))an einem
9^ dt* gt)econfirmeret unb bp vuttmad^ gekd^t«
Digitized by VjOOQ IC
186
An. 1531 be« ÜJtanbagc* na trinttÄtte (bcn 15» Suni)
n>arb tl)o Sübecf dn grot (ang ftcprentet [^rucf^
ter] 6reef upgeflagcn an bc ferfenborcn, wetfcn l)ebi)en
ut^an (atcn be 6e9ben oorgemelbeten borgecmeiftcr vmb
mx itj bcm tanbc tt^o SDtePlcnbotd^ in atUn ftebcn rxpftan
lätcn nnb xoa^ eine entfd^ulbungl^e ereS utt^ageö unt>
libelluiB famosus webber be 64 urtb lOÜ boroer, bartn
fe «penbar ficf l)oren leten, fe wölben ^)iet nid^t binnen
n^efen/ beiDÜe tbt fp ftunbe»
©uflfen bteef haäfttn be borger \)ä ber f)anb tt>o
t>erantn)orben [beantworten], welfc§ up bat ibt nabUvCf
t>ttK ein JRatf) ben uterften t)(it, welfeft (ange tf)o fd^ri*
t)en weic, warb bennod^ il)cm lateften ^an ben borgercn
mit bittigen reben t)etantw0rbet»
Up befutoige ttbt quam tl^o Subef e ener, be ftcf f)0»
ren (eet, bat ()e wer* ein legate, van Äaif* 9)lajl^ gefantt/
tf)ogebe of 4ri>te breite, averft geftaten, wölbe oC ftnet
waroe fene entberfen, ein Siatf) t)an 2ubefe l;ebbe bat^n
be aCBenbeffen ftebe öorfd^re\)en unb wowoI)('ein JRatl^
tm groten gtoveii ftetteben, of netn vttt fpareb^ i\) ben
borgeren, bat be ftebe motten vorfd^retjen werben unb
be legati mo(J^te geJ)oret werben, leten pcf of t)ottnt
wenn bujfe (egate nid^t anget^oret würbe unb boe wtA
ut entfhmbe tI)om vorbarwn buffer ftobt, ^arom wölbe
ein Siatt) proteftert Itjebb^n; fonben bod^ be torget Un
legaten nenen groten getot)en ftetten, bewite in ber t>aflen
oE fobaner quam tmt groten manbaten unl^commifftonen,
be oC begel)rebe, l)ier einen hai) tt)o t)orfd^rit)en unb wölbe
bo(^ nid^t feggen, mat xicx vorften f)m binnen Camen
fd^otben, effte wat fe ^anbetn fd^olben unb warb open*
bar «efunbeu, bat men in beS Äaifer« feniel9 nid^te»
iKm bem ^anbel wufte* fDerof)atoen be borget b^en
legaten nenen groten^ loöen ftetten fonben, effte m
Digitized by VjOOQIC
121r
nKi§ gobel t^o V0rttutt>en, fcenn aUtm bat \z txoi\t uxA
tnopc in buffcr guten ftabt anrichten mod^te*
©atumme geve« t>e- borget bem 9labc'tl)or antwott:
nabcme \SomnC §rebcrif van ©ennematfen mit ber
ftabt Subefe in üorbunb fteit unb @inc Soniglifc aScrbc
tl)o bem böge nid^t f(i^oIe »erbabet werben, wo men
bcnne mit buffem U^tm föne tjanbelen ane Äoniglifc
SGBerbc n)etent k* itjem: bewile fc^ane^ bageleiftinge ■<i)ele
gclbeö will foften, fb wete ibt bittif^t, bat men be im
lanbe beS Äoningeö i^an ©ennemarfen {)elbe, weif tjan
bet \)eibe l(inb unb lube gefregen fjebbe, be ftabt Subefe
Ijebbe jo "oan ber veibe nii^te^ benn groten fc^aben ge*
j^abt* a©ere ibt jo fafe, bat bc tegatc fobane be^jel t)cbbc^
iat buffen fteben an gelegen were, bat t)t ben baä) tt)ot
aSBi^mat lebe, bar wölben fe ben bo^ befc^idPe^« Sffte^
DDolbe f)e noct^ fine wen)e einem @« St« upbufen wr
ht wrfd^rioinge, fo wölbe men nod^ f^t)en, wo mn
itk mafebe»
Stlfe fobaneö tem legaten^ t)an einem 6* 31* webber
«ngebrogen, qiiam biffe legate in egener perfon t)or be
64 atn V^enbe Johannw Baptiste unb let ftcf t)6ren, bat
^e up^ bitmal allene van fionig Sf)riftian unb fincn
finteren t^o i)anbün feevet l)^bb^, wölbe averft nic^teft
tiawifen, wo efft voat wife, fonbem febe: bor würbe ein
anber treflif er legate Ijerfamen, J^angebe of bar fortmebc
an, fo bujfe bad^twirt würbe affg^pagen k»
Up bit anbregent giengen be 64 vor ben 9tatf) unb
geven vor: nabetnmalen b^ legaten werve i>an Äonig
€()riftian, wo men benne mit em l)anbeln föne an^
mebewetenb ^onig'^eberifeS, mit weifen be ftobt
in vorbunbniffe were; bat men berot^alven ben ttgaten
an @ine ÄonigU SBerbc wifebe , backte ben borgten
geraben, bar of einem Stabe an bufer antworb mn be«
Digitized by VjOOQIC
128
nogett f)abbe; mo^U ein S^tl^^e ganje gemene taxup
tjorbabcn laten,
Sat gaff Dt 5latl()r tt)ot cmtxoojftt bat fc firffobaneö
antn>ott)c§ bt) bcn »erotbnf ten Borgercn ntd^t t>ormo&ct l^eö*
bcn/ bat men btn ba<i^ fo jwr bcr l^anb f^olbe afffian, nabcm*
maUn Äaif» SOiaj* nc\)en fmcn (egaten ftne bret^e l)«bbe f)i^
tngefc^ic^t unb fc^ege un§ tl)o gvibe* Stern: ^ier mo^te
\)cl%quabc§ nt eatftan, wenn be bad^ JorbIet)e» — SWfo
groten fliet b^t>c H fHati), tat fe gi^rne gef?()ert f)ebben,
bat botc^ otfafe bujfe^ legaten 6e ftebe t)tbtm\ \>orf(j^e«
ven TOorbcn*
3bt begaff fi(f atjerft, bot ein ^at^ t)an ^^amborc^
l^ier J)et fdf^ret^en^ roo be Sanbgra\» fe gewarnet i)^bbCf
ein upfel)ent tbe t^ebben/ bewile in gteßlanbt 14 bufent
Ianbc§Enec^te wereii» Ut buff^ tibingl^e warb einem
€♦ SR» ongefed^t: JDe Ieg«te mooftc ben bag t>orfd^i\«a/
WDr f)e wölbe/ f)ier fonbe men beft bad^ nid^t üben,
nabem be ^amborger in ere ftabt en of nid^t l)ebben
wölben* ©it fd^ot^ be!i fuiinat>enbeö na ^etri unb ^awel*
An. 1531 an bemfuUigen fonnat>enbe
(b* 24» 3«"i) bc^ nwrgenS warb bem Siabe ftngefec^
\)an ben 64, bat bar wereti gefaren borger, be t>an allen
officien fd^olben rePenfd^oj) nel>men wib funberlicf i^an
ber femmerie/ bixoäc ein Sftatl) ficP J^oren let, fe mufte»
be femmerie tofluten unb J^er Sotb SBibbefing firf
1)ibbc t)oren laten, I)e wölbe be flotel in bat flott ^dPen
laten unb gan bar))'an« ^at men a\)erft fulfen t)or!a«
men mod^te unb enmal we^n mod^te: wo grot b(/?r ftabt
fd)utt were unb wo \)ele unb grot . barjegen be boringe
ber ftabt ,rfo wölbe ibt notl) fi;n, "^irt men etöEe borget
ein jat)r lang mebe b9 alte officien \)en)ogebe/ be mit ben
l)ctm ein upfel^ent l)ebben .ber upfttmft unb *tttl)igl)ift/
hat men alfo mal mod^te ut ber fd^ulb famem '
Digitized by'CjOOQlC
189
fe fe9l)en bit'wt eine grote t>orftoin9e be$ Slab^ aw,
titpfte ibt bodf^ ti)om lateften ölfo gefd^l^en, beiDtft t>e
gemene enert artif el \)an ter refenf^op . 6cramet l^etfrc,
feo fe lateft \)att einem (L fR* van.wegen bcS SDianbated
löorbabet werem ©ac fjalp awrft.vele: t(;o, bat .ein
S^ St* ficf fo ()ai*e merfen leet unb t)ebben gerne ben
bad^ l)ier binnen geljabt, ben be legate wrberbe^ a^erjl
bennle be (egate nid^t wotbe upbefen fine roen)c, el)t be
ftebe ()ier bp en quemen, ftefrud^teben men ftrf, barmod^te
wber bem bage van einem ©• 3l* »e« gefod^ werbe«/
bat t()o geb9e KJler Borger in bwjfer ftabt nid^t würbe
tefen, berol;aben waö W Uot t?orWttert 69 ben borgern*
' Umme befufoige tibt leten be 64 eren antworbeft
6ref utl)gan jegen be fd^rift hct 6eibcn \)ortgen)efenen
borgermeifter/ weife fe erften einem ei)r6aren äRabe unb
barna ben veer amten (efen (eten, berol^aben oE ein
€♦ 9l* befubigen 6tefe, be in allen bm SCBenbeSfcn of
anbern Jg)enfefteben würben upgeffagen, mit be^ SRabeö
feget ))erfegett, corprmert nnö ratificert*
Sttfe.ibt nu ^m einem S» 91* t>uH6orbet, bat bc
Betger be femmerie fd^olben annet)men/ wölben bod^ be
teeren, be nu femmerer, be flotel nid^t van fidP bon, be
gefaren borger fd^otben er^en enen ene quitantie geven/
averft be§ vofbea [fuJjlten] fe firf befowret, b£tof)ahm
U 64 flöten, barbe olben femmertjttjeren fd^otben ein
tnTeiitftriiim van pdf geven, aUeö v^^ be femmerie ^bbit
in 6ewaringe gei)att van wegen be§ rabe6 unb ber ftabt
ttnb alfo fd^olbe men ene quitancie geven unb bem gcfd^d^
alfo» — ©0 bujfe borger be femmerie entfungen, vunben
fe atte fiften unb bubel vam getbe lebbid^, bero(>alven fc
van ber fijlenjpoften 170iw# lenem
^^?- T
Digitized by VjOOQIC
ISO
» ■ ' '
An. 1531 b. 19» Suli quemen tt)o SubeFe etttPe
9labc§{)erfonen "oam ©unbC/ Stoftocf unb SBtfmet unlSf
ttaä)tm mit bcn Sindicvai Mn Sloftocf, ©^ 3of)ann
Olbenbotp, werter be fafe fonbe mcifterlifen ftaffee«
teil/ wen t)t man gelb ban)ot Ireg* ©ufl[e l)eren brogen
einem S* 9l* unb be 64 bord^ ©♦ Ofbenbotp attbu^
(in: bat einer, hH fm name ©abe beFannt, t>an Äaif*
g)taf unb 3iom* Son^ SBerbe an be ftabt Subefe fd^att
flffgeferbiget fpn unb bat befubige ^an Subefe na 2Bi§*
mar gereifet unb altbar im namen Äaif* iötaj» be fJabt
JRoftocf of be ftabt ©unb \)orfcl^re))en l)eff t, fo of barful-
veft fen erffl^enen unb alfe be gefd^icfeben up bat \)org<-
t)ent beft Icgaten fene antwort ane ruggefprafe erer olbe««
ftcn wr ber J)anb t[)o getjen firf unberftan wölben, were
be kgate in egener perfon t()o Sloftocf gefamen unb alt
bar vor bem rabe ene lange [Relation gcban, 2 ftunbe
warenbe, buflfeft in()otbeö: \)at 9lom* Saif* SDtaj» unb
3tbm» Äbnigt» SBerbe unber enanber geflaten. l^ebben,
bat fe eren letjen fwagerSom St;riftian nic^t tf)o ver-
taten badeten unb in betrad^tinge, veler btotftorting^e unb
gelbfpilbing vortfjofamenbe, fo I)ier entftan mci)t<, l)ebbc
en Äaif* ?!)Zaj* nnb Äon. SGBerbe affgetjerbiget, bujfe ftucf e
noc^ eiiunal in frunbfc^op t^o verfefen, effte jennig mib«
bei mochte gefunben werben, wobord^ folC quat vorbtiven
mottete; fo iifibbt em na vetem vorgewanbte unb vorge»
fparben arbeibe futfen§ nid^t beiegen mögen ^ wente f)e
were tl)o Subefe upgebotben unb tl>om lateften fonbet
qpttwort van l)ier moten fc^eiben, wei^e bero^atven tl^o
SRoftocf gbefomen, bewile be ftabt Sloftocf of bem
Slomeffen rpfe unb Saif» SOiaj* mebiate were un-
bergenoorpen, hat fe fidP ber^atven mit Äaif* ^Uf^
wölbe verbinben, umme Soning ßf^riftian webbec
in bat r^fe tt)o voren <;etpeff, bat xo^ ^if. Spfaj*
Djnitizqjl by VjOOQIC
tntfttnb€rdeti umme U mn #{ofto(f erFennen / xotlbt ene
md)t aUene ere o(ben privUe^ta confinneren/ bann o( tiefe
anbete ntge t)ri9()elten unb ptbttegia jetjen unb \)otfefer^tt»
Stern: bar ftrf jo ene ftabt t>an SRoftorf befwert ri)o ful*
fer fafe/ bat fe altene tt)o futfer tn))oringe n>o(be ftiKe
fittem
@u(f ene§ in* alter matt leet firf be legate tt)om
®unbe unb eC tt)or SBiSmar ))cr bem rabe froren»
SSorber febe ©♦ Olbenborp: wo be 1;eren wm
®unbe, äRoftorf unb SCBiftmer ben legaten l)ebben tor
antwort ge^)en/ hat en nid^t anfhtnbe^ fcbane6 antl^oganbe
ane ruggefproCe unb mebemetent erer leuen naber unb
lorunbe ber t>an SubeEe unb berof)at\)en fe tjan erem ol-
beften t)ktt)tt flefanbt, guten tatt) tho l)oren, toat in
buflfer faf e tljo bonbe nutteft wofbe fpn \)or buffe gube
feeftibe*
J^ierup be boröermeifter ©♦ ^arfebufd^ t>an we*
gen beS 9labe§ unb ber 64 tf)or antwort gaf : bat be
Ujatt t\)o tant gerebet l)^tbt^ wente, wenn \)t ftrf fo
t)ek wölbe l^ebben merfen laten, fd^ofbe cmQl)ti)ott nxift
worben geweigert ftjn/ funbern f)e were J)ier gl^efamen
unb begeJjrt, men mod^te be SÖBenbe^fen ftebte wrfc^rt«
t)en, bar wofbe l)e fln werf t)or entbecfen unb |^ meii
na otben gljebrufe be wert)e bege()rebe tl)o weten, upbat
nien mit voge be ftebe t)orf(l^retjen mod^te/ gaff f)e t()or
antwort: J)e t)^hhc anberft neuen berje^yt ;ef ©arup em
t^or antwort gegeben: bewile be ftabt Subefe mit £o«
ning ^reberif in t)or6unt ftunbe^ wölbe ibt ft<f ttid^t
libeu/ enen bad^ i)ier tl^o leggeu/ wenn ibt be meningl^e
l>ebbe, bat l^e weft in be\)et l^ebbe^ bat webber @r» Äom
sajerbe mod^te geref en, bgi fteben \)ort()obragen anc totttn
cffte bewifent @r* Äon* SBerbe» ©erof)atoen mod&te f)t
ttn bad^ t{)o bft SBiSmer liggen unb fo ein fRatf) \>an
(9
Digitized
by Google
X82
Sufcelc bat i>otfd&re\)en wu^^e, toelim fe bat erfd^ienen,
a^^erft tat wotbc be Icgate nic^t annef)men* ©e ^am*
botga wetcn of van bem SRabe \)an Subcfc 6cfo(^t, wot*
ben atjcrft bm bad^ in ere ^tm nid^t 9cl)olben l)eb6em
5Rabemma(cn benne eine ftabt^Subefe noc^ je^unbeö in
apenbar t)eibe mit Soninfl ei>tiftiern fteit unb bet.
mU tjaben mit Soning grebetid^ im tjotbunbe nod^
ift/ fo were eine§ e* 3t* üanSubefe ratJ), bat menfioiu
SEBerbe mit antoginge buffeS mm^ mochte befc^irfen,
umme ©♦ Son* aBerbe fluten fRatf) bem legaten mebbet
tf)or antwott t^o 9et)en, molben aoerft be 9()efc^i(f eben
bcr brtjer ftebe be befd^lrfinge an Äom 2B* an ficf ne^
men, effte mebe befd^icfeben, fteltebe men tbo eren gevattem'
j&ietup geven be gifd^icfeben ber bte ftebe tl)ot ant^
n)ott, nabem ete ctbeften enen nic^t in 6evel)l geban^
tl)o Son*S35erbe t{)o reifen, borften fe pcf nid)t e^er un-
berftan t>atti)o, a(fe fe mit Son.SBerbe f(^oIben f)anbeten;
würben be ^amborger unb fiuneborger bat buten f9n,
bat wotbe o! nid^t benen» ©erof)aI\)en wölben fe na
J&amborc^ reifen, bar fe be legate bef(l>eben unb ge»en
em tl)or antwort, bat fe t\)o ber ^jorbunbnijfe up bitmat
xAi)t famen fonbem
gt^erft bewite men wud^ten bro^, hat etlife t)an
ben fteben bord^ ben tegaten mit groten tbofagen unb
g!)etofften mod^e a\)ergerebet fpn, iat fe velid^e ntod^ten
ftrf beö \)orfeggen, bat t)or bn^c gube ftabt. nid^t molbe
ft;n, wente meit tt>ol)t merfen fonbe, bat be legate (up
bemcbe l)e banC vorbenen mod^te bp* ftnen l)eren) neu
arbeit fparebe, bord^ grote getoffte unb tJjofage be ftebe
tl)o f\)litteren unb ))an anber t!)o ttjeenbe, bero()afoen warb
buffen gefc^icfeben ber 3 ftebe up ere antwort gefedl^t : n>c(ben
be gefd^idfeben ba\)en er bevel;t*tt)o ^ambord(> ejfte Sune«
bord^ twilfen Sottt SB« t(y» ^ennemarfen unb &^tu
Digitizedby VjOOQIC .
ISS
C^tifHc rn ^anbeten/ ntixi^en fe fcon, entjtunbe a\)efflt
ut folfcn l;anbet n)e§, bartf)o fd^olben antworben be t>m
I)anbe( (egrepen {)ebbem
5Ra buffem afff<l^cl)c trogen be gefd^itfcben bct bte
ftcbc na Jg^ambord^, bar Je ben legaten befc^eben ()cbben*
Unber mibbeler tibt fd^irfebe be Statt) ^an Subefe eren
^rotonotarium Söi* ftnbreaS (@to(pe) an Äom 3QB»
t()o fDennemarfen, weifet bzm Sonige atten f)anbel buf^
feö (egaten \)om)itUfebe». ©e Soning lebe tjort bern te«
gaten enen bad^ tl)0 Segebarge, nmnie ene tf)o l)6ren,
a\)erft be legale bleef ut ©arna berep be tegate enen
bac^ tf)o J^ambord^, bar Som 23Serbe »an JDennemarfen
fme 'legaten fenbe» ©e ©tabt van Subefe fenbe of tn>e
borgermeifterS barl^en unb maS bod^ nid^t ener bonen
werti), funber bat f)e »elid^te, wenn t)e ben bad^ tt)o
Subefe mochte gebolben l^ebben, wol)l anberö waS in be^
)oel)l (jebbe, alfe l)e ftdf Igoren leet, wente groter pergamene
breve wiefebe l)e n>ol)l, averft nemanb freg fe t()o Ufen»
An. 1531 b» 19* 3uü warb geflaten, tat men
ut ben ferf en be miffingMud^ter wölbe nehmen unb iatm
bat quarter^fd^langen unb fatfenetten Man gljet^n t\)om
be()of ber ftabt et factum est ita^
An. 1531 am 9» ©eptembriö giengen be t^eer
unb fofHger ut begel)r unb t>on)orberinge ber f)unbert bor^
ger van wegen ber ganjen gemene vor ben ratb unb le*
ten en bord^ 3«^Ö<^n aGBuÜenwever anfeggen: na*
beme ein S* 9l* fubeft mermal befannt, bat be beiben
vorgeflagenen borgermetfter ane weten unbe willen eine6
ß* 91* utb ber ftabt getagen fpn unb men bet()erto nic^t
gefporet Ijefft, bat fe etwa^ gube6 "oan wegen ebber t()om
beften buffer guben ftabt utgeric^tet l^ebben, efte uttljo*
richten geftnnet finb, fo ftotbe be l)oge notl) vorvorberen,
bat be ftebe ber borgermeiftcr nid^t lange mod^ten lebbij
, Digitized by VjOOQ IC
184 .
f^n, »eittc buffet ftobt I^anbck fonben mit 2 ftorgcmiei-
fter nid^t nH)imi)Ut werben, wente, a(fe ein )>an ^uß ebbet
franf were, mofte be flanje ftabt.beö entgelben, nobeme
©♦ ^ocfebttfd^, borgennelfter, fufoeft befannt fjefft,
bat Ibt nene n>9fe noere, t>an en|m borgenneifter htn fRab
tt)e t)or6aben, beme na l^ebben be ))eet unb foftiget t()o
tn[>e npgen borgermelfteren gebadet; noente ein S* 9t
f)ebbe jo befannt, bat fe t>an nenen anb^tn ptbilegten
weten, ben fare befangenb, alfe \)ormatt flI)etoaet, n>ere
ibt at)erft, bat fe anbet wuften, bat fe be nod^ wölben
trogen, mente Ibt mere nid^t be mentnge, bat be berget
ftcf In fenen bingen gerne jegen einen (S* fR* wölben
wrgripen; effte benn ein 6* 9t» ben fare bujfer beiben
npen borgermeifter «an bm t)eer unb foftlgen7"effte y>an
ber gemene wölben annei;men, begebreben be borget \>an
einem g» St* tl)o t)hxtn*
Snfe ftdf ein StatI) befprafen b^bbe, get)en fe ten
t)eef unb foftigern tl;or antwort: SinäÄatl) teet ben fare
wobl gefd^eben, bewile be gemene lenger nener borger*
meifter entbel^ren will» Sin Statb t)erfut ficf jo, be 64
bebben t^o fulten menneren gebaut, be beme gljemenen
befte nutte fi;n»
Sllfe be borgermeifter allbu^ ben «eer unb foftigern
ben fare t)orgunnet, \)ormaneben «ort be 64 bem Slabe
ben artifet ber gemene: fo jemanb tl)o einem officio
gl)efaren, fief wegerid^ mafebe, be f(^olbe ber ftabt wa*
ninge berovet fi;n»
©arna, alfe be 64 bege()reben mit ben borgermei«
fteren alleine ein wort tbo l)anbeten, geven fe ben bor*
germeifter «or, wo fe J&er ©oßlicf Sunte nnb @ö*
bert\)an ^ovelen tbo borgermeiftcren gljefaren l)eb*
ben, at>erft bat be borgermeifter wölben tbom beften l;et-
pen buben, bat ibt nt nenet^quaben meninge gefd^ef^en
Digitized by VjOOQIC
» 185
» ' »
nxtC/ bat 4^et ©cfldcf be olbefte {lebe t>ot ^et ©o«
tert, be bod^ olber in bem Stabe toete» SDat iperen be
64 van ben bepben ^rgermeifteren begel^renbC/ n>cnte
f((>oIbe bc flcmene Iot>en unb tl)ot)crfKl^t webbcr tt?o einem
6. 9t* friegen, fo.mofte ibt fo gefd^e^en*
S>e bergermeifter ahtn>otben: fe teeren mit ben ge«
farnen leeren mobt tf)o^eben, atjerft bat fobane ene »or«
wßJinge ber flebe flef(ä^el)en fc&olbe, moften fe mit einem
St 3t* tt)orug9e fprecfem ©o a\)erft ein t)^d vatl) fwf
befprafen bebben, alfe men ibt t>ot gut anfegl)e, bat ^ec
@og(i(f be brubbe ftebe t)tht>t unb J&er ©obett be
werbe, fo meten fe ibt moJ)! tl)ofreben*
^atna mürben nt ber I^orfamer mebber geefd^et be
J&eren: J^er ©oglirf ßunte, J^er ©obert van ^o*
»eten, J&er ^inrid^ Äerfring, J^er gort SGBib«
beüng unb alfe fe atlt ein jeber in fme ftebe feten,
ftunben up ^er 9KattI)em§ ^acFebufdj^ iDoctor unb
3ocl^im ©erfen bepbe burgermeifter unb effebe erften
b9 ficf J^er ®o§(i(( Sunte unb i)eten en b^ ft(f firten
fl^an, averft, »omobl firf ^erföo^Iicf l)od^lidP entfd^ut*
bigebe, alfe be ber ftebe fief unb beö fmaren amteä un*
bequem erfennebe, mofte l;e averft tljom lateften upftan
unb gl)an b^ be anbern borgermeifter unb a(fe i)<^ nu bp
Jjer Sod^im ftunb, effebcn fe of J^er ©obert bei
borgermeifter I ftebe tl)o beWeben, Jg)er ©obert at^erft
merebe ftcf mit fel)r t)arben morben unb (eet eine prote«
ftacie (efen unb begel^rebe, bat men befulvige in bat
ftabtboecf wölbe fc^ri^jen laten, melfe proteftacie lubebe '
aUbu§ ))an morbe ti;o morbe :
f.@o benne be vororbnete 64 unb 100 borger ti)0
fiubefe bei \)ornebmenbel fpn, in ber beiben J^eren bor*
gehneifterl ftebe, fo je^t nici&t int;eimiff, twe anbere bor*
germeifterl H)o enoe^len unb introbuceren; bemile benne
r
Digitized by VjOOQ IC
1X1
fumerenbe/ &at barut \)an n>e9cn bet o6geme(beten 6et>ben
l;eren unb oC fünft onbcrö nid^t ipcnig mi§qo)aUen irmn*
S(>e utib mot)e t>an enrftan unb f amen mud^tC/ in t)or(o)>en
tibt of etcctio unb crn)eün9()e bem S» 31. attcne ^ f rp geiDe*
fett/ oC in langen gebruFe gefcl^eOcn/ xvo nu je^t in anberc
form gefd^ut/ bero()a(^en fu(Ce ele#to n>arb ipso j^re nulla
fpn, l)ierumme fo icE bord^ be 64 unb 100 borg^r tf)o
einem fcurgermeifter ern)el)let würbe unb bartl)o gebrenget,
Ti et metus causa futfen anrt)onehmen/ fo fd^alt bod^
jeflen mtjne confcienjie flefd^etjen, bann aHene umme un*
n?iUen tt)o ^ormiben, mot annetjmen unb gefd^ef^en taten,
XDoroan oE bord^ buffe mine fd^vift apenbücf proteftetet
)>ot atfe na unb na alfe ))ore; bdrumme icf jun> apenSat
Notarium nntt angeropen l)^bbm, nvf up buffe prote«
ftation »iUen ein ^ ebbet me()t instnimente off te in-
iBtruinentum gemafet f^ebben, fo vele t()om 6eJ)oef buffet
faCe tt)i(t nobid^ fpn."
Stlfe buflfe protestation gefefen rvah, a^wantworbc
\)t fe S)t« SBerenbt bem (^tabtfd^rit>er/ bat t)e fe in t>at
ftabtboerf f(^ri\)en wotbe. ©atna |lunb l)e.up utib 6e^
Hebe beS borgermeifterS ftebe* ©arna gieng ein ganjet
fRatf) faten unb be 64 leten bem Siabe anfeggen: bat
ein e. St fulfe truwe bem gemenen beften bewife, fo
men ene ttjotrumebe, aidbenne witten be gl)emene bem
tHabt fulfen plid^tigcn gef^orfam rocbberumme ertogen,
bat fidf ein 9tatl) erec borger nid^t tl)o bcElagenbe tjebben
fd^aÖ* 2(Hbu0 gieng be fare bujfer beiben borgf^ermeifter»
2t\)crft bcr proteftacic l)at\)cn xo^m mk ber borget
o^el tl;ofrcbcn, bewi(e bar \)ele ftefenbe noorbe t>etten unb
inne n>eren, »ovfd^offebe bod^ Süvgen 9QBuUenn>e*
vet umb funberge gunft, bm l)t tl;o J^et ©obert
btodf, bat be§ bageS J^er ©obert nid^t angefptafen
9
Digitized by VjOOQIC
1S7
r
wetW, up bat l)C bm ba^ fmet eweKnge in frwben
mod^e mit geno^c tJ)o6rin9cn, a\)etft olfe ibt ruc^tig
tMr^ in feer ftabt, n>at4 jcbetmann up be proteftatie un:»
g^bulbid^, bcrcf^alMn be 64 t>orfofct würben, na etlifcn
bögen be ptoteftacie ^an .^r © 6 b e 1 1 to vorbcrcn unb
en tJ)o wagen: ejfte flne Srb* gcbac^te 69 ber ptotefta^»
tion, effte 69 bem ebe, IMt l)e gcbaen l)ebbe, ®abe§ xvoxt
unb bat gemene befte tt)o f)anb()a\)en, t^o Mi^en»
J^ienip gaff f)t tot antwoxt: ibt ftj fme bebe «nb
Begehr^ bat men eme fulfe proteftatio aU ein ftücf ber
6o§t)eit nid^t tI;ometen wiH, J)ebbe l;e ber t>orl)apeninge
inet)r fönen ^orge6rac^ J)ebben, up bat men m vorfaten
l^be, batfu(\)ige l)cbbt f)t gerne tjorgemenbet, Ijierumme
meß ^ angetagen ^bbc, mere alt buffer orfafen i)ahm
gl)ef<l^l)en unb fege noc^ le\)er/ bat l)e fuIfeS amte§
muckte vorf)aiöen fpn, of febe be bart()o: l)e ba(l)te up
fine proteftacie nid^ tl>o agerenbe effte appeltcrenbe, fonbc
ibt mo{)l üben, bat fe "oan neuer werbe mere, ibt bünfebe
et fmer perf^n nid^t unrecht fonbern red^t tho ftjn, bat
l}t (Sabt^ SGBort unb bat gemene befte na fmem tjer-
moge t)elpe t)anbl)a\>m, bat mm of fo fporcn fd^olbe*
SBefunbet men anber^, fo mitt l)e beö ein üeber fpn, l)e
fonbe c! mol)! lieben, bat ibt mod^e pan, alfe ibt ftunbe*
J^iernjit mercn be borget tbofreben*
An. 1531 b* 13» ®eptem6er quam up bat
n^ge ein Saiferlt? breef an be 64 bu{fe§ inn{)o(be§: mo
be 64 unb 100 fidP ber ^tabt re9geringe unbermunben
{)ebben* "S^tm: Se ©tabt SubeFe {)e6be ©iner fiaif.
9)taj* \)orige manbate, alfe be ^nge{)orfamen nid^t ange«
namen, alfo bat nun ber t)orbomeben fiutterfc^en leiste
nid^t mere affgefl^an, men t)ebbe be gefette ber ferfen unb
bc olbe Steligion *>era(^tet, mm l)ebbe ftet ber tibt be
trringe beper ingelaten/ t^en Stati) entfettet, be orbeninge
Digitized by VjOOQ IC
M Stabes umme geflott unb affgebatt/ anbet bart^o tt|X'
öworpen, funberge npge getaren regimetite ber ferfen
unb orbeninge upgerid^tet^ t)orIoMne monnefen unb pa))ea
tl)o prcbicanten gcftcttet/ be flofter umme jebermati fr9
barut tt)o ganbe^ upgeban^ ber ferfen ctcnobia gefpoüert/
erltfe geftlife (übe unb monnefe ))en!(id^ L^^f^^d^i^] inne«
gefettet. 'S^mi hat men beit? bod^ tt)o ©malfalben
umme ene tjorbunbniffe tl)o mafen, befc^irfebe* 3f«m:
men l^ebbe Äaif. SDlaj. fi^u^bref, fo t^om 6e^>of ber
geftfüen utt^gelateu/ ntd^t grot gead^tet unb bar ibt an«
berö ntd^t f^n mag/ n^itt ^aif« 9)laj. rt(^iicf proceberen
laten» 3t?m: ibt motbe nod^ S* SDlaj* a^ermal^begeljrt:
i)ebben/ biit men ®r* ^ SOtaj» svpplicadon annef>meii
wölbe/ 9§ of mit l;cgerem t)ltte vormanet, bat xoi^ ^kt
mmal^ anberS t)anbe(n unb t)an unferem unrtd^tigen
t)ome{)menbe affftan^ be orbeninge ba( f(an; be prebican«
ten äff fetten; be Softer perfonen n)ebber tnftelle^n; bat
fuberfmebe/ fo a(fe ibt gemefen 9^/ n>ebber t}ororbnen;
lalanbe unb broberfd^oppen in erer merbe latm, miffen/
vefper roebber iiprid^ten unb be tsan eren ampten »orbre«
ven buten fpn, noebber infamen taten; bat menbebunb«
niffe afffd^rit)e; bem fRah^ gel)orfam fp/ up hat &* iOta)*
mit bittüen ernfte nid^t n)ebber uni bort>e t)ort))arem
@u(fer unb ber puncte. mel)r/ be ein beet apenbar jegen
(Babt^ SGBort weren, ein beet ficf vete anberS begeben*
S)u{fen breef fenben be 64 an ben Statt)/ tt)o boren/
»0 men em beft beantmorbcn moä^te, mente, bemite be
be^ben ^orgemefen borgermeifterS, of ©octor Srömfe
unb !D« ;$tu4t^e in bem bre\)e mebe benomet ftunbeu/
fonbe men anberö nene gifinge [23ermut^)ung] moicn, fe
l)ebben ben breef t)or^orberr*
S)o buffe breef be& SaiferS in be ftabt gefamea
rnaft/ fteit nid^t ti^o fd^rit)en/ n>o frotidC bc papen iperen
Digitized by VjOOQIC
t
'^ ' , /
itnfc n>at (ptrifFet itn^ I)omfd^et n>cYt)e fe tre!)en jegcn
®ate5 movt unb be ibt ))rebtgeben/ oC jjegen be ))ororb:>
litten 6crger/ n>o men na toot)l fel)n fd^otbe/ n)c ibt ben
64 unb ben j)rebicanten %ai)n fc^olbe» Stern: bat be
te()re were be§ bu\)elö* ^tcm : bat »ere nen facramente,
hat be (übe entflengen, men be bnvet fuben k» ut xocU
fen men jo fpcren fann^ bat fe be^ fine ünber fpn/ ben
ei)rtftuft nomet enen bobtflefter unb \)aber ber legem
Ut bujfen «^ebclbigen fc^enbenben unb (ogen t)crcr«
faCe ftcf/ bat bat tn)e (ttmate be^ rabe§/ famt etlüen ut
ben wrctbneltn fcorgeren wrorbnet würben, tfyo gljanbe
nn bat capittef, umme fe in jegenmarbtc^eit ttoi^t notari'en
itnb tugen tt)o laben tt)0 einet bifputation jegen be (e^rc/ be
fe fo laftetten unb \)orbomeben, up bat, bar fe mit f)iU
Itger fd^rifft 6en>ifen Fcnben, hat ibt ftcf in ber toalft^
I)eit fo befleve mit bct lettre, bat fe fo 6bfe »ere, alfe
fe unb be eren tatoan feben, hat men atöbenne be pre«
bicanten tt)or ftabt utjogebe, ge\)e grote rebe, fe ot mit
crem gabeSbenfte mod^ten mebber anrid^ten* Up bit an^
btingenb antn)orbe be beCen \>an n^egen ber ganjen geift*
(td^eit: bat fe n^ebbet be prebicanten fd^olben bifputeren,
bat n>uflen fe nid^t einen (epel tt}o tt)o maSfen, a(fe bat
tnftrumente n>oi)( utn)ifet, n>e folget:
"3n bem 9lamen be§ J&erem Stmenl ©9 witlid^
bat im \at)t na beffult)igen unfern ^em €t)rifti geburt
1531 in ber t)erben inbiction, up enem mibben)efen, hm
20^ bad^ @eptem6ri(i, beö faiferbom§ be§ allerborc^lud^«
tigften unb ^ed^gebamen furften unb f)eren, J&eren Sa-
toli, aiomeffen ÄatferS, beft \)6ften, attetibt me()rer be5
rpfeS )C» im elften jal)re, fm in unfcr t)erna gefd^reuener
Slotarien unb tugen, bart()o funberlifeS« geeffet unb gebe^«
beu/ jebemDarbid^eit up ber bombefenie b^nmn ber ftabt
Subete perfonlid^ tt)o i^ope gef amen unb aUentf^aben erf(^«
Digitized by VjOOQIC
14a
mn be crfamen tmb namftaf tigen J^eten € 1 b 9SB i 6 6 el t n 9
unb ©obert Sngelftebe, 3latf)mÄtme, alfe gbef^idf^ben
eiltet S* 91* item: SÄJ^fl^«, SSBuUenwc^et, Soor*
ä)itt SGBrebe; 3oJf)ann SBone, aOBerner SBtefen«
ftcn, Stlbert ©CDerbinf, fomt ercn ganjen quartier
\)an rpcgcn bet 64 unb 100 oororbcnten borgcr, ti)o Su«
befe on be ene unb SOtt 3o{)ann St^obe-, befen, WL
25it()elm t)an SaUcn, ®(^o(after, ^et J^tntiC
©reoc, J^cr Sol^ann SEBulf unb J^r SB^tenb
Äionewinfel, ©om(;eren, in fto tt, namen unb )yati
wegen be§ ganjen capitel^ tct bomfetfen barfuto^ oit
Ui anbern ftbe; unb nabeme men tn>i^fen^je|t gemetb^
ten be^ben belen twefpalt unb roibberwerbirf^rit ut na«
folgenber orfafe tJ)o beforqen getrabt, fo Ijebben genannte
9labe§l)eren unb vororbnete .^öt^er umme atteö befteu
unb gelimpe§ willen (bamtt at unluft, mo^e unb uprot
manf ber gemene \)otgl>efamen unb ))orl)ütet mod^te Uu^
t)en) ben upgemelbeten ©ef en unb ^Sapittel^beren up hat
alter fd^icflic^fte, fo men jummet fonbe unb mod^te,
bufl[e meningl)e vorgebragen unb entbecPet, nemlifen: wo
tat einem (£♦ 9t* unb ben borgl)eren loffajftic^ bi^gefamen/
-bat etlif e papen 69 bem bome up ber je^igen prcbicanten lettre,
oE up bat l;illige, f^od^werbige ©acrament be§ bi^Ecö un*
fe:5 ^eren ba\)en be mate t>oI}n fprefeben, funberlid^eS
aver SoJ^^n ßure g^enannt, weif er gefed^t trefft, tat
buffer je^igen prebicantan lel)re unb be facramente, fo fe
»errefen, bu\)etff weren unb nid^t ut Um bc^0 ei)rifH,
funbern (grufam t()o l)oren) ut bem be\)e(;( beö buvett
erfpraten, bemile benn ein artifel bero()alven \)an einem
S* 9i* unb ber gemeine upgeri(l)tet unb beftebiget, alfe
bat men folfe ()onfprecferö unb ©abe^leftercr (be fobaneÄ
nid^t bewifen f onnen) ane gnabe b^ funnen f(^ine ut bet
ftabt fd^olbe Ktwifen k* fo begefjrebe ein 6« JR* unb bc
Digitized by VjOOQ IC
141
.Y^otor^neteti Sorget/ ein captttet mo(|te hat alfc tttft(;en/
tat ncne wibere un(uft terc()Qben entftunbe/ ben>Ue oC
te genannten öeftlifen a\)ct bc ganj« ftabt bc§ jünflften
Äaif* SÖtanbatrt fealv(<n melbenbe, bat buffc jcöenwarbi*
gen ^)rebicanten binnen 15 bagen erer le(>re afftan unb
nt ber ftabt Krwifet werben, of bat fuß atte binf web»
berumme uif bat oliii gebru(f famen fcf^olbe/ t;oge ficC
^mrptoeben/ tpe((e^ bod^ bem Slabc unb ben borgberen
fcefmeriicf, fo were nu Attentl)a(\)en ere b,e\)e()I, bem Sa*
-mittel enbfifen ene^ t)ot alte antbofeggenbe: were et fafe,
bar fe mit eren bavtOo getogenen ^utperu/ effte f)u(per^
l^u()>em fonben. er^n olben SRomeffen ebber ^aplfte^fen
gl)ebru(( be§ »egefuicej^/ mifT^n unb anbere Seret^oniet^
init gottlifen, t)iUigen fd^rifften maljr mafen, ejfte, M
jbt^ por @abe re((^ mere, betpifen iitl>, bero()aben mit
buffen iJrebicanten tt)o munblifen unbei[rrebingf)e offte
ii^utaticn (be vor wenigen bartbo gebe))uterben perfonen
Ö^f4^()en unb ene atfo unbefwerlicf. fpn fd^lbe) wölben
iamen 9or utgange bed termind a(fe binnen ben berorten
15 bagen, fo ben borgeren upgeft^ttet ipere^/ atebenn^
n>o(be men i^m ^aiferlid^en ÜRanbate mit (ioe unb gube,
xoo biUicf/ gerne gel)orfam fi^n, aVit bing webberummc
u)>t o(be anrid^ten unb beme ^t^itet ))o(gen/ wor
at)erfi et bemfubigen olfe nid^t nai^famen würbe, fo
wölbe men unb gebadete pan bem I^Ufamen iinb i)i(ligen
e))angeIio jU)riftt nid^t t^o mifenb^ ebber t(>o trebenbe,-
fonbern 69 angenamen prebicanten unb erer Uf)xt mit
> i)ul))e bed allmed^ti^en tmigen Daberd um^orfd^rocfen t()o
fAmtif get>enbe nid^teft tl>o min j(aif« IDlaj«, alfe ber
ivettlifer aoerid^eit/ aSe batjennige, maS bcrfuioigen tl)o*
be{)orebe k« unb effte fe namatö bar entjegen n)e§ up«
bringen effte feggen n>o(ben, batfubige fd^otbe aBbenn
tKut fenen werben wefen/ i^on weifen aKen unb triefen
Digitized by VjOOQ IC
fce offrgeme(beten (wtcn uitb Bor()cr etnferei^tid^Itfett vof
und unbergefd^retKn notarieri ttnb tugen offentti^; n>o
ted^tli<^ protefttfebett unb fcebtngeben, proteftcren unb be*
binqcn oE ncd^ alfo jcgenwarbtd^ in fraft buff^$ a}p^nU
Htm inftrummtS»
©ar cntjejfti l)efft SW» 3«>l)ö« Stf)cbe, JDePen/
gI)eantn>Drbet unb fi4 erftlid^ t)or fhc perfon of bat ganje
capittel f)0(^ entfd^utbiget/ a(fc bat emn effte bfn eren
van angetagenet f)^fprafe unb Icfteringe nld^tc§ ßewuft
i)iht>m ^t oE np gl^eban ebbet jJ)eba(l^t, tpüfte beßglicfen
o( nemanb man! fi(f/ be bav fd^utbtt^ an mere^ ban Fom
ben liben unb bulben, efte flcf jematib "oan ben ptefteren
In fulfem bonbe vorgrepen l)ebbe, ebb«r prf no(^ ?>crgre})e,
bat men benfubigen ftrafebe in mäUf wo bat be attiCct
jnbolben, alte, xmH^ ibt of fmer ^ifipfonett fubeft/ JSe*
()e oE (Inen egenen l)ußgcflnbe ftibe geven wölbe in Um
glK^atte alte n>ege aoer ene tu^niffe tljo ge\)en, mit an«
geljefteten frpwiltigen etfbebenbe, bot t)€ nod^ am f<l^rft*
Fumpftigen fi>nnat>enbe be ganje cterefte ti)ofamen famen
unb eSfen taten wölbe, umme nod^malS jebermamgltdE
mit ber gube tho unberrid^ten unb tt)o watfc^oumen,
bat fe fi(f fobanet unb bergeltEen faftermorbe entj^olben
unb ben freben ban)or prifen fd^otben, n>ete et o\)erfl
faPe, tat jo jemanb barba^jen ^««belbe, befufvige mod^te
flne oKntur ftan unb lijben, n>a$ bavot l)otebe, fe ge«
'badeten nemanbe barinne Ijenvorber t^o Detbil^«
S^om anbejfn: bat ein (Sapittet beft betörten man^
bated f)alven fd^Ibe etftoumet fpn, »elE h^t ftabt befwet-
tirf, were be mening^e nid^t, benn bePenben n>ol)I, manneljet
ibt t>ct ftabt otjel gienge, fo fdl^otbe fe bejlo bett ni<l&t
tjaten, a\)erft ben otben EetEengebturf mit gotttirf et f<^rtfft
tt)o votbibben, wo men en uptebe, unb betol)dI))en mit
ben ptebicanten tljo bifputeten, wete en tt)o* bonbe im«
Digitized by VjOOQ IC
• 14>
«
mJfleltf, f cnbem fleHeben bat an ere f)ot)ebe unb o^ctften,
be mod^ten tot tjotKbben, bar fc fonbem
tinb atfe be beFen n>ebbct gefra^et ttirb: me§ bcnne
ein Saplttd van buffer npcn (bba ber möen 0l)tz ()<le*
. ben unb orbclbc, effte buffer npen prebicantCM fo meu
fe nomebe/ lehre unb prebication oC re^ ebmr imred^t
n>ere, inbem fe ficf %S) ®alc^ 3%rbe§ beromeben unb
be a))erften ber gefHtfen alte tibt gemeft unb nod^ fpn
milten? antn>orbe be beCen: wat Holbe n>9/ guben
t)runbe/ bat^ fegten? tt>t) moten n>o()t Seinen ^ bat
nemanb un^ utt^ \)^f be bar enen lepn g^ ti;o
Waffen weet unb bat fe tf)oPumpftl9en, na buffe^bage,
Jegen Oabe^ SBort effte be prebkanten mai flögen fd^ol*
boL ebber upbringen/ no(ft ocF tegen ben 9tatf)/ offte be
n^er tcl^teS noed |||nelic( offte apenüiMManbefen ebber
uiib^mchmen fcl^blbhi, bat »ere bp sBITsKai* item 69
@c» SDZajeftaet famergeric^te effte anber§n)o, beffuben
fd^ofbe men ftc( gen^lfen t^o enen nic^ ))orfet)en; benn
fe n>o(ben o( beful^igen alted nu oUt: benn unb benn atö
nu apenbar befeijne^ t)ertkl&t> renuntiert unb t)orlaten
l)eb6en, .funber jennigerjei; argtift, bel}elp ebber c^nab^^
^erof^aben na ))e(cn menniger l)anben breberen unb
lengeren worben, reben unb webberreben , be fonften ber
fafe nid^t mk tt)o f(l^ai|^e ger)en/ trefft be bdm be«
mobigen begehret unb ^^ben, bat ein*capittel»an S^SR»
a(fe eren IknfHgen tet>en I)eren unbe ben t)ororbneten
borgcreu/ a(fe eren tl)o\}or{ic^rigen gube^^runben famt«
lief nnb funberlicf mochten tjor gemalt fmb aven)a( be«
fd^uttet unb befc^ermet werben, noo ene alle tibt (be8 fe
. banfbar) bct h^rttjo no(^ bejegnet unb gef!^el)en were^
fe wölben firf aller maten gerne webbcrumme olfo fc^if«
fen unb f^olben, bat men [uS erer nid[^t h^bben fc^olbe
^tf)o beffagenj befhmben of nid^t (up miber ber borger
DigitizedbyVjOOQlC
tu ■ m
fraöent), batTtfÄc \)an tmn nt Sö6rfe vorjagrt/r ef|e
bat t>ct fcrEe dcnobM «nnätlife, (m beß Äoif* IDloiibat
metbfbt?) t)orjtoenb^t fijn fd^lben; bau Icten fi<f ; ^pen*? .
bat l>ereit|| barfe \)an bemfulftcn «lanbate effte fmmi .
|itt)Dtb^ m^M en n>uften/ attene fb^^d^^nutgf^mjemm^
fl<rüd^te-mrc l|ttelamen unb bat ö^^geueralia WjCigeö*
Unb finb öarm|be bepbc bee|| tÄunb(if«n »ön eilt*
Anber gefd^ben, jcbiS^ Ijebben upgeÄii^tc borft^ mibet^ *
fd^retjicn apenbot Äotarien geeffetitnb gebcbett, ene wh
b^t acntene tl)o fiubcfe t)iera\)e» m effte jngit op^ntlidfe
inftruüwn^ fo vcfe bot.n^tjj) jihb fcihof^lucbe fiinbe/
tfyo nüenjinb.tf)e befd^i\>eö*; ^e(^l)fn binnen Jöt^i^Fe
u)} bct bombefeme barfutoeft, »^v jare, hüic^ mmu, in«
bictiDn unb'feiferbwne, tpo bawn b^roift»
J^ier ^ (M||inb a\)er ftn^ dejMfen be t>0t{i(]^ilh
mennetSlanniP@pteng.el nnb^lpbe.rfet botjec
nnb inwaner tjf)o Jäubefe/ alfe tagen/' f^et funbetligeft
fsieff et unb gegeben* ' # :
•^ JohanneA Testede
Laurentius Smit }Notarii.
Michael Gerkens
r.-.. ::■
4
Qigitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQIC
dby Google
Digitized by VjOOQlC