Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
u
>^ I
?/V
eöss'ur
/
y
Ausgewählte Urkunden
zur Erläuterung
der Verfassungsgeschichte Deutschlands
im Mittelalter.
Zum Handgebraiicli für Juristen und Historiker.
Herausgegeben von
Wilh. Altmann und Ernst Bernbelm.
Dritte vermehrte und verbesserte Auflage.
Mit Hinzufügusg eines chronologisch geordneten Verzeichnisses
der Urkunden am Schlüsse.
Berlin.
Weidmannsche Buchhandlung.
1904.
: }
ri
Vorwort.
Die freundliche Aufnahme unserer zuerst 1891 erschienenen
und jetzt zum dritten Male mit vielfachen Verbesserungen auf-
gelegten Urkundensammlung zeigt, dass das Buch dem praJctischen
Bedürfnis, aus dem es hervorgegangen ist und dem es dienen will,
entspricht. Es soll eine handliche Zusammenstellung der für die
allgemeine Verfassungsgeschichte Deutschlands im Mittelalter wich-
tigsten und bezeichnendsten Urkunden sein und bietet daher, bei
der Spärlichkeit organischer Reichsgesetze dieser Zeit, namentlich
auch typische Beispiele zur Charakterisierung und Erläuterung
der verfassungsgeschichtUchen Institutionen. Die hierdurch be-
dingte Auswahl muss unvermeidlich einen mehr oder weniger
subjektiven Charakter tragen; wir haben dem praktischen Zwecke
gemäss die Gebiete und selbst einzelne Urkunden, denen das
Interesse der Forschung augenblicklich besonders zugewandt ist,
speziell berücksichtigt, ohne jedoch unseren Hauptgesichtspunkt,
die allgemeine Verfassungsgeschichte des Reiches, aus den Augen
zu verlieren. Eine allseitige Illustration der Territorial- und
Städteverfassung zu geben liegt auch jetzt noch ausserhalb
unseres Planes, weil das die Sammlung bis zur Unbrauchbarkeit
für den vorgezeichneten Zweck anschwellen lassen müsste. Aller-
dings hat G. von Below in einer Besprechung der ersten Auflage
(Mittheilungen des Instituts f. österreichische Geschichtsforschung
Bd. 13, 1892, S. 635 f.) eines der grossen Worte, die er in seinen
Rezensionen gerne äussert, gelassen ausgesprochen „die Raumfrage
dürfe natürlich bei keinem Buche das Entscheidende sein**, wir meinen
aber — und jeder Kenner des Buchwesens wird uns darin bei-
stimmen — , dass der Umfang und der dadurch bedingte Preis ceteris
paribus das Entscheidende für ein Buch ist, das, wie das unsere,
nicht der Spezialforschung, sondern dem Unterricht, namentlich
dem akademischen Seminarunterricht, und der Orientierung in
weiteren Kreisen dienen soll. Die Sammlung „Ausgewählte Ur-
kunden zur deutschen Verfassungsgeschichte", welche G. v. Below
und F. Keutgen neuerdings herausgeben, wird wegen ihres Um-
iEtnges z. B. nicht in den Händen aller Teilnehmer an Seminar-
Übungen sein können: hat doch schon der bisher erschienene Band
IV Vorwort.
„Urkunden zur städtischen Verfassungsgeschichte" von Keutgen
einen Umfang von 671 Seiten. Denen, die sich speziell mit der
Städteverfassung beschäftigen wollen, können wir dies vortreftiiche
Werk lebhaft empfehlen; wir bleiben aber dabei, die Städte nur
wesentlich zu berücksichtigen, soweit sie sich im Rahmen der deut-
schen Verfassungsentwicklung als Übemehmer staatlicher Hoheits-
rechte, als Gestaltungen mit autonomen öffentlichen Funktionen dar-
stellen, und soweit sie in der Entwicklung dieser ihrer Eigenart
durch einige typische Beispiele charakterisiert sein wollen. Ebenso
die Territorialverfassung.
Immerhin haben wir aus verschiedenen Gründen überall ein-
zelne Stücke neu aufgenommen, im ganzen 39 bzw. 40, wenn
wir die neuaufgenommene deutsche Fassung des Reichslandfriedens-
gesetzes von 1235 hinzurechnen, die durch einen Stern neben der
Reihennummer bezeichnet sind. Die Lex Salica vollständig aufzu-
nehmen, haben wir uns nach wiederholter Überlegung im Interesse
des ganzen Buches nicht entschliessen können, wiewohl es in be-
achtenswerter Weise gewünscht wurde und die einzige Ausnahme
von unserem Grundsatz, nur vollständige Texte zu geben, bildet.
Die Nummern der vorigen Auflage sind in Klammem den jetzigen
Stücknummem beigefügt.
Der Stoff ist in systematisch geordnete Abschnitte ge-
gliedert, innerhalb deren die einzelnen Urkunden chronologisch
an einander gereiht sind. Wir haben uns nicht überzeugen
können, dass diese Anordnung deshalb aufzugeben wäre, weil
häufig zwischen den einzelnen Abschnitten sich kreuzende sach-
liche Beziehungen bestehen. Doch sind wir dem mehrfach ge-
äusserten Wunsche nach einem fortlaufenden chronologischen
Verzeichnis der in allen seclis bezw. sieben Abteilungen ent-
haltenen Urkunden nachgekommen. Das Finanzwesen haben
wir auch diesmal nicht in einer eigenen Abteilung behandelt, weil
es bei dem Mangel an gesetzgeberischer Organisation von Reichs-
wegen fast nur durch statistisches Material zu illustriren wäre,
und weil sich selbst das dazugehörige Münzwesen durch Münz-
gesetze und -vertrage kaum durchschnittlich charakterisiren lässt^
wenn man nicht sehr weit ausgreift ; so begnügen wir uns mit den
mancherlei Bestimmungen, welche in verschiedenen Rechtsauf-
zeichnungen unserer Sammlung vorkommen, und mit den Stücken,,
welche, wie Nr. 106, Nr. 201 etc., in anderem Zusammenhang das
Finanzwesen berühren.
Eine willkommene Ergänzung unseres Buches bietet hinsicht-
lich des Zeitraumes K. Zeumer's „Quellensammlung zur Ge-
1) Die lehrhafte Beprimande, die uns G. von Below in seiner oben
erwähnten Rezension 8. 637 erteilt: ,,Jedermann weiss, dass das Münzwesen
im Mittelalter verfassungsmässig^ organisirt war" usw., trifft uns garnicht,
denn wir sprechen von dem Mangel an gesetzgeberischer Organisation
des Finanzwesons — wo sind denn eigene organische Gesetze für das mittel*
alterlicbo Heichslinanzwesen bis ins 15. Jahrhundert?
Vorwort. V
schichte der deutschen Reichsverfassung in Mittelalter und Neuzeit,
zwei Theile 1904'*, hinsichtlich des Territoriums E. von Schwind
und A. Dopsch, „Ausgewählte Urkunden zur Verfassungsgeschichte
der deutsch-österreichischen Erblande im Mittelalter, 1895.^'
Man behauptet es gebe Fachgenossen, welche es für den ein-
zigen Zweck der Urkunden halten, dass sie diplomatisch-kritisch
edirt werden; fQr den Zweck unseres Buches war es durchweg
nicht erforderlich, auf die handschriftliche Überlieferung der Ur-
kunden zurückzugehen und sie mit kritischem Apparat wieder-
zugeben. Wir begnügen uns, soweit zuverlässige Editionen vor-
handen, auf deren Grund einen übersichtlichen, lesbaren Text zu
bieten; bei einigen Stücken, wo es an einer brauchbaren Edition
fehlte, sind wir auf die ursprünglichen Vorlagen zurückgegangen.
Überall, auch bei Originalen, haben wir die Weizsäcker 'sehen
Editionsgrundsätze angewandt.
litteratumachweise zu den einzelnen Urkunden glaubten wir
in der Regel weglassen zu können, da Rieh. Schröders Rechts-
geschichte (4. Aufl. 1902) überall in ausreichender Weise die
oeueste litteratur verzeichnet.
Betreffs der äusseren Einrichtung sei noch Folgendes bemerkt:
Eckige Klammern bezeichnen Zusätze der Editoren, runde sind
zur Kennzeichnung von Nebensätzen und Einschaltungen ange-
wandt, sofern nicht in den Überschriften, wie z. B. in Nr. 201, ein
anderer Zweck angegeben ist Gesperrter Druck dient zur
Hervorhebung von Hauptstellen und bei sehr langen Sätzen zur
Bezeichnung der die Konstruktion leitenden Verben bzw. Kon-
junktionen, kursiver bezeichnet Konjekturen und Ergänzungen.
Endlich ist das Kolon bei sehr langen Sätzen zur Trennung der
Vordersätze von den Nachsätzen benutzt Das geschwänzte e ist
durch se wiedergegeben. In der Zerlegung der einzelnen Stücke
in Paragraphen haben wir, auch wo wir diese Einteilung nicht
unbedingt billigten, uns an die vorhandenen Editionen angeschlossen,
wenn diese, wie die Mon. Germ. u. a., eine gewisse Autorität be-
anspruchen können.
Friedenau-Berlin und Greifswald, im Oktober 1904.
Wilh. Altmann. Ernst Bernheim.
VII
Inhalt
Die eingeklammerten Zahlen bezeichnen die Nummern der zweiten Auflage;
die neu aufgenommenen StQcke sind mit einem Stern bezeichnet.
Seit«
I. Staatsgewalt und Reichsverfassung im allgemeinen.
1. Gesetz Chlotars IL vom 18. Oktober 614 • . . 1
2. Eapitulare Karls des Grossen vom Jahre 802 . . 3
3« Reichsteilnngs- n. Hausgesetz 817 Juli (divisio impcrii) 12
4. Vertrag zu Aachen betr. Teilung des Reiches Lo-
thars n. 870 März 6. 15
5. Teilung des Reiches Lothars ü. 870 Aug. 8 (Ver-
trag zu Mersen) ... 16
6. Einladung zum Eeichstage. [1084 vor Okt. 16.] • 17
7. Ausschreiben zur Königswahl 1125 [Jun. — Aug.] 18
8. Einladung zum Eeichstage [1155 vor Sept. 29.] • 19
9. Friedrichs IL Gonfoederatio cum principibus ecclesia-
sticis. 1220 Apiil 26. . 19
1 0. Friedrichs IL Statutum in favorem principum. 1232 Mai 21
11.* Nachträgliche Wahl König Wilhelms durch den Herzog
von Sachsen und den Markgrafen von Brandenburg.
1252 März 25. . 24
12. (11) Beschlasse des rheinischen Städtebundes zur Aufirecht-
erhaltuDg der Reichseinheit. 1256 März 17. . 24
13.* Vereinigung rheinischer und wetterauischer Städte zur
Aufrecht^rhaltuDg der Eeichseinheit. 1273 Febr. 5. 26
14.* Vereinigung von vier Kurftlrsten zur Königswahl.
1273 Sept. 11. . 27
15.* Bestätigung des bisher vom Herzog von Baiem aus-
geübten Kurrechts, zu Ungunsten der Anspräche Böh-
mens. 1275 Mai 15. 27
16. (12) Die Beschlösse des Nürnberger Reichstags. 1274
Novbr. 19. ... 29
17. (18) Reichsvikariat des Pfalzgrafen bei Rhein bei eintre-
tender Reichsvakanz. [1276—1281.] . 31
18.* Einsetzung fürstlicher Reichskommissare zur Wahr-
nehmung der Reichsrechte und -Güter in Sachsen,
Thüringen und Slavien. 1277 Sept. 27. 32
19.* Gesamt-Willebrief der Kurfürston. 1279 (ohne Monatsd.) 32
20.* Einsetzung eines Reichsvogtes im Breisgan und Elsass.
1280 Dezbr. 17. . .34
21.* Reichsurteil betr. Veräusserung von Reichsgut. 1281
Aug. 9 35
VIII Inhalt.
8«it«
22. (15) Willebrief eines Kurfürsten. 1282 Sept. 24. . . 35
23.* Bestätigung des Erzschenkenamtes und des Kurrechtes
für den König von Böhmen. 1290 Sept. 26. . 35
24. (16) Die sog. Wahlkapitulation Adolfs von Nassau. 1292. 36
25. (17) Absetzung des Königs Adolf. 1298 Juni 23. . 41
26. (18) Festlegung der £rzkanzlerwürde für Deutschland.
1298 Sept. 13 44
27. (19) Kürspruch bei der Wahl Heinrichs VII. 1308 Nov. 27. 44
28. (20) Ausübung derP]rzkanzlen^nrde für Italien. 1310 Sept. 5. 45
29. (21) Einsetzung eines Beichsvikars wahrend des Komzugs.
1310 Sept. 13 46
30.* Ausschreiben zur Königswahl. 1314 Juni 5. . .47
31. (22) Privileg für den Kurfürsten von Trier, den Erzkanzler
für Gallien und Arelat. 1314 Dez. 3 47
32. (23) Einladung einer Reichsstadt z. Reichstag. 1338 Juli 8. 48
33/35. (24/26) Der Kurverein von Konse. 1338 Juli 16. . . 49
36. (27) Das sog. Gesetz ,licet iuris* des Frankfurter Reichs-
tags von 1338 Aug. 8 52
37. (28) Ernennung eines Reichsvikars wegen Abwesenheit des
Königs. 1346 Dez. 9 .... 53
38. (29) Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. 1356 . • 54
89. (30) Übernahme des Reichsvikariates durch den Pfalzgrafen
bei Rhein infolge Gefangenschaft des Königs. 1394
Juli 20 83
40. (31) Absetzung des Königs Wenzel 1400 Aug. 20. . . 84
41. (32) Einladung zum Reichstage 1414 Aug. 6 89
42. (33) Der Binger Kurverein 1424 Jan. 17 89
43. (34) Kurfürstlicher Willebrief zum Eintritt des Herzogs
von Sachsen in das Kurkollegium. 1424 Jan. 18 . 93
IL Reich und Kirche.
44. (35) Ordnung der römischen Verhältnisse, speziell der
Pabstwahl durch Lothar I. als Mitregenten Ludwigs
des Frommen [824] 94
45. (36) Pactum Ottos des Grossen mit Pabst Johann XII.
962 Februar 13 95
46. (37) Pabstwahldekret 1059 April 99
47. (88) Das Wormser Konkordat 1122 Sept. 23 101
48. (39) Privileg Pabst Innocenz* IL f. Lothar lU. 1133 Juni 8. 102
49/50. (40/41) Wahlanzeige K. Friedrichs L an den Pabst [1152
März] und Antwort; des Pabstes [1152] Mai 17. . 103
51. (42) Manifest Friedrichs I. gegen die 1157 seitens der
päbstlichen Gesandten behauptete Abhängigkeit des
Kaisertums von päbstl. Verleihung, [nach Okt. 1157.] 105
52. (43) Der Friede zu Venedig zwischen Kaiser Friedrich I.
und Pabst Alexander m. 1177 106
53. (44) Anzeige der Königswalü Ottos IV. an den Pabst.
[1198 Herbst] 109
Inhalt. IX
SttiU
54. (45) Anzeige der EOnigswahl Philipps an den Pabst.
[1199] Mai 28 .111
55. (46) Schreiben des Pabstes Innocenz III. betr. die streitige
Königswahl. [1200 Juni] . 112
56.* Schreiben des Pabstes Innocenz III. (Dekretale „Vene-
ra bilem'^) aber die Königswahl, mit Entscheidung für
Otto IV. [1202 Manj] 115
57. (47) Zugestandnisse Friedrichs ET. an Pabst Innocenz lEL
von Reichs wegen. 1213 Juli 12 119
58. (48) Aufforderung des Pabstes Innocenz IV. zur Königs-
wahl des Landgrafen von Thüringen. 1246 April 21. 121
59. (49) Schreiben des Pabstes Urban IV. über die streitige
Königswahl. 1263 Aug. 27 121
60/62. (50/51) Anzeige der Königswahl Rudolfs I. an den Pabst 1273
61.* Okt. 24. bzw. 1273 nach Dez. 22 und Bestätigung
des Pabstes 1274 Sept. 26 : ... 126
63.* Bischöflicher Lehnseid, [nach 1274 Aug. 4.] . . 129
64. (52) Anzeige der Königswahl Heinrichs VII. an den Pabst.
1308 Novbr. 27 129
65. (53) Zusicherungen Heinrichs VII. an Pabst Clemens V.
1310 Okt. 11 132
66. (54) Sicherheitseid Heinrichs VII. für Pabst Clemens V. 136
67. (55) Krönungseid Heinrichs VII. bei der Kaiserkrönung.
1312 Juni 29 136
68. (56) Kaiseil. Erste Bitten an eine Kirche. 1312 Okt. 17. 137
69. (57) Sogen, erster Prozess des Pabstes Johann XXII. gegen
K. Ludwig den Baiern. 1323 Okt. 8. .... 137
70/71. (58/59) Die Stellung der Kurie zur Wahl Wenzels 1376/77 140
72. (60) Das sogen. Wiener Konkordat zwischen Kaiser Fried-
rich m. und Pabst Nicolaus V. 1448 Febr. 17. . 142
III. Ständische Verhältnisse.
73. (61) Kaiserl. Kapitulare gegen Freiheitsbestrebungen der
Sklaven [996 - 1002] 146
74. (62) Das Gesetz (Hofrecht) des Bischofs Burchard von
Worms [1023—1025] 147
75. (63) Das Recht der Limburger Klosterleute. 1035 Jan. 17. 152
76. (64) Lehnsgesetz Konrads IL 1037 Mai 28 154
77. (65) Das Bamberger Dienstrecht. [1057—1064] ... 155
78. (66) Freiheitsbrief des Bischofs von Speier ftlr die von
ihm aufgenommenen Juden. 1084 Sept. 13. . . 156
79. (67) Freiheitsbrief K. Heinrichs IV. für die Speierer Juden.
1090 Febr. 19 157
80. (68) Kolonistenrecht. 1106 159
81. (69) Lehnsgesetz Lothars lU. 1136 Novbr. 6 161
82.* Hofrecht von Münchweier, Fronhof des Klosters Etten-
heim im Elsass. [gegen 1150] 161
83. (70) Das Kölner Dienstrecht [c. 1154] 163
X Inhalt.
Seite
84. (71) Judenprivileg K. Friedrichs I. 1157 April 6. . . 168
85. (72) Lehnsgesetz Friedrichs I. 1158 Novbr. . . 170
86. (73) Erhebung eines Grafen zum Beichsfürsten. 1184 Mai 172
87. (74) Erhebung zum Ritter [1220—50] ... 173
88. (75) Judenprivileg Kaiser Friedrichs TL. 1236 Juli . . 173
89.* Erhebung zum Grafen. [1273—1281] . 176
90. (76) Verhältnis zwischen Hörigen und Freibauern. 1282
Febr. 13. . . 176
91.* Ernennung zum königlichen Familiaris. 1285 Juli 12. 176
92.* Reichsspruch Aber weibliche Erbfolge in Lehen. 1299
Febr. 20. .... 177
93. (77) Das Tocklenburgor Dienstrocht, [vor 1303] . . .178
94. (78) Adelsbrief. 1360 Sept. 30. . . .... 181
95. (79) Judenprivileg König Sigmunds. 1415 Juni 6, . . 181
IV. Heerwesen.
96. (80) Kapitulare Karls des Grossen, [nach dem Jahre 805.] 184
97. (81) Aufgebotsschreibon Karls dos Grossen, [nach 805.] 185
98. (82) Anschlag für einen Romzug aus der Zeit Ottos IT. . 186
99. (83) Aufgebotsschreiben K Heinrichs V. [1107 vor Novbr.] 187
100. (84) Die Constitutio de expeditione Romana. [ca. 1160.] 188
101.* Aufzeichnung über die Romzugspflichten der Vasallen
des Bischofs von Vercelli, vom König bestätigt. 1154
Mai 15 und [1189 Herbst — 1190 Herbst] . . 190
102.* Aufgebotsschreiben K. Rudolfs I. (an den Grafen von
Hohenberg). [1278 Mai.] . 191
103/4. (85/86) Aufgebotsschreiben K. Ruprechts. 1401 Juli 13 bzw. 8. 192
105 (87) Heeresmatrikel. 1422 . 193
106 (88) Reichskriegssteuergesetz. 1427 Dez. 2 196
V. Gerichtswesen.
107. (89) Lex Salica. [c. 490.] 2Qif^
108. (90) Lex Francorum Chamavorum [802] 217
109. (91) Gräfliches Gericht. Rankwil 807 Febr. 7 219
110. (92) Kaiseriiches Kapitulare. [811—813.] . . 220
111. (93) Giüfiiches Gericht. [968] Febr. 19 u. Juni 28. . 222
112. (94) Gottesfriede fär die Kölner Kirchenprovinz. 1083
April 20. 228
113. (95) Kaiseri. Landfriede. 1103 Januar 6 226
114. (96) Provinzial-Landfriede. [1104? 1108?] 227
115. (97) Königl. Reichs-Landfricde. [1152 ] . . 228
116. (98) Kaiseri. Provinzial-Landfriede. 1179 Febr. 18. . . 231
117. (99) Hofgerichtsspruch. 1184 März 15. . 233
118. (100) Kaiserliches Gebot den Landfrieden zu beschwören.
[1220 nach Nov. 22.] 234
119. (101) Sächsischer Landfriede. [1223.] . .... 234
120. (102) Reichslandfriede (Treuga Henrici). [1224.] ... 236
121. (103) Reichs (Landfriedens)-Gesetz. 1235 August .... 239
Inhalt. XI
Seite
122. (104) Der Rheinische St'ldtebund (Landfriede). 1254 Okt. 6. 251
123.* Reichsspruch, dass die hohe Gerichtsbarkeit auf könig-
licher Verleihung beruhen muss. 1274 Febr. 19. . 254
124.* Überweisung königlichen Gerichtsbannes. 1281 Sept. 3. 254
125. (105) DreijührigerProvinzialiandfriede für die Lande zwischen
Wupper und Weser. 1319 Nov. 5. 255
126.* Verfügung Kaiser Ludwigs und der Kurfürsten, dass
am Hofgericht nach geschriebenem Kaiserrecht ge-
richtet werden soll. 1342 Sept. 21 258
127. n06) Landfriede in der Wetterau. 1371 Nov. 14. . . 259
128. (107) Der Landfriede von Eger. 1389 Mai 5. 261
129. (108) Die sog. Ruprechtseben Veme-Fragen. 1408 Mai 80. 269
130. (109) Frankfurter Reichsabschied I44i Aug. 14. . 275
131. (110) Der sog. Ewige Landfriede. 1495 Aug. 7. . . . 281
VI. Territorien und Städte.
132. (111) König Dagoberts Inimunitätsprivileg für Kloster Rebais
(Diözese Meaux). 635 Okt. 1. 286
133. (112) König Childerichs Iraiuunitiltsprivileg für Kloster
Moutier-en-Der (Diözese Chaions sur Marne). 678 Juli4. 287
134/5. (113/4) Immunitntsprivilegieu für Weltliche ... 289
136.* Schutz- und Immunitätsprivileg Ludwigs d. Fr. für
spanische Christen. 815 Jan. 1. 290
137. (115) Immunitäts- und Schutzpriviloü: Ludwigs d. Fr. fdr
Bistum Viviers. 815 Juni 15. 292
138. (116) Ludwigs des Deutscheu Imnuinitiits- u. Schutzprivileg
für einen dem Kloster St. Kmmeram geschenkten
Güterkomplex. 853 Januar 18. . 293
139. (117) Verleihung erblicher Gt?iichtsbarkeit au einen kgl.
Ministerialen auf dessen Eigeubesitz. 888 Juli 294
140. (118) Übertragung graflicher Einkünfte an den Bischof von
Toul durch K. Heinrich L 927 Dez. 28. . 296
141. (119) Immunitätsprivilog Ottos I. für das Erzbistum Ham-
burc: und dessen Klöster. 937 Juni 30. . 296
142. (120) Ottos I. Immunitätsprivileg für das Bistum Speier.
969 Okt. 4. 297
143.* Verleihung des Königsbanns durch Otto II. an den
Erzbischof von Magdeburg über dessen Stift und
Stadt. 979. 298
144. • ,(121) Übertragung der Reste der königlichen Grafenrechte
durch Otto IL an den Bischof von Tongem-Lüttich.
985 Juli 7. 299
145.* Verleihung von Markt, Münze, Zoll und Königsbann
durch Otto III. an die Äbtissin von Gandersheim.
990 Aug. 4. 300
146. (122) Übertragung einer Grafschaft mit allen Hechten durch
K. Heinrich II. an den Bischof von Paderborn. 1011
April 10 301
XII Inhalt
8«iU
147.* Bestätigung und Festsetzung der bischoflich Wormser
Immunitatsrechte, anlasslich gräflicher Übergriffe,
durch K. Heinnch U. 1014 Juli 29 802
148. (123) Festsetzung der Kochte eines bischöflichen Grafen
durch den Bischof von Toul. 1069 304
149. (124) Die friesischen KQren. [zw. 1085 u. 1106.] . . . 806
150. (125) Privileg K. Friedrichs I. zu Gunsten der Territorial-
herrschafb des Herzogs von Österreich. 1156 Sept. 17. 309
151. (126) Privileg E. Friedrichs I. zu Gunsten der Territorial-
herrschaft des Würzburger Bischofs. 1168 Juli 10. 811
152. (127) Privileg Friedrichs I. zu Gunsten der Territorial-
herrschaft des Kölner Erzbischofs. 1180 April 18. . 813
158.'" ReichssprQche über Bechte des Bischofs von Trident.
1209 Jan. 18 315
154. (128) Privileg Friedrichs IL zu Gunsten der Territorial-
herrschaft des Königs von Böhmen. 1212 Sept. 26. 816
155. (129) Reichsurteil, dass FQrstentOmer dem Reiche nicht
entfremdet (mediatisiert) werden dQrfon. 1216 Mai 15. 817
156. (180) Heinrichs (YII.) Reichsunmittelbarkeit-Erklärung für
Uri. 1281 März 26 .319
157.* Reichsspruch, dass die Zustimmung der Landstände
zu Rechtsbestimmungen der Landesherren erforder-
lich sei. 1281 Mai 1. 319
158. (181) Die sog. Culmische Handfeste. 1282 Dez. 28. . 320
159.^" K. Heinrich (VII.) verbietet Eingriffe königlicher
Beamter in die Rechte des Bischofs von Wflrzburg.
1284 Nov. 21 825
160. (132) Friedrichs II. Privileg für das Herzogtum Braun-
schweig. 1285 Aug. 15 326
161. (188) Das österreichische Landesrecht. [1286/87.] . . . 828
162. (134) Annahme des Landes Schwjz an das Reich durch
K. Friedrich H. 1240 Dez 389
163.'" Reichsspruch Aber die Mutung der Reichslehen bin-
nen Jahr und Tag. 1252 Juli 11. . . 389
164. (185) Bischöfliche(Warzburgi8che)Lande8bede. 1276Aug. 7. 841
165.* Reichsspruch, dass ohne Zustimmung der Kapitel Lehns-
erteilungen der Bischöfe ungültig seien. 1277 Jan. 18. 842
166. (136) Anerkennung der vollen Gerichtsgewalt der geistlichen
Fürsten durch K. Rudolf. 1278 Juli 4 842
167.* Reichsspmch, dass unbeerbte Kloster- Yogteien an den
Landesherrn fallen. 1279 Juni 17 843
168. ri87) Bischöfl. (Paderbomer) Wahlkapitulation. [1279 Okt.] 844
169. (188) Ho^richtsspruch betr. Unteilbarkeit der Beichsgraf-
schaften. 1288 Jan. 18 844
170« (189) Landseeht in der ReiebsgrafM^haft Bomheimer Beif.
1808 Okt 29 345
171. (140) Befreiung des Landes Schwyz Ton auswärtigen Ge-
richten durch K. Heinrich YII. 1809 Juni 8. . . 348
Inhalt. XIII
8«it«
172. (Ul) Erster Fi-eiheitsbrief für die bayrischen Stände. 1311
Juni 15 348
173. (14d) Privilegium de non evocando. 1315 Juli 11. . . 355
174. (143) Bayrischer Haus-(Teilung8-) Vertrag. 1329 Aug. 4. 356
175/6. (144/5) Fürstliehe (oberbayTische) Landesbude. 1356 Juli 2 360
177. (146) Territorialherrschaft des Herzogs von Österreich.
[1358/59.] 363
178. (147) Hans-(Teilungs-)Vertrag der Markgrafen von Baden.
1380 Okt. 16. 365
179. (148) Bischofliche (Halberstddter) Landesbede. 1391 Nov. 10. 368
180. (149) Dispositio Achillea. 1473 Febr 24 369
181. (150) K. Lothars Markt- und Münz- Verleihung far Kloster
Prüm. 861 Juli 28 381
182. (151) Ludwigs des Deutschen Immunitilts- und Schutz-
privileg fQr Güter und Markt des Klosters St. Denis.
866 Juli 28 381
183. (152) Ottos I. Verleihung des Burgbanns für die Abtei
Corvey. 940 April 19. . 383
184. (153) Ottos I. Marktprivileg für die Abtei Comy. 946 Mai 30. 383
185. (154) Marktprivileg Ottos I. für den Erzbischof von Ham-
burg. 965 Aug. 10. . . . . 384
186. (155) Marktprivileg Ottos in. für Graf Berthold in Vil-
liogen. 999 März 29 385
187. (156) Marktprivileg für Aliensbach. 1075 Mai 2. . . . 385
188. (157) Marktprivileg für Radolfeell. 1100 .... 387
189. (158) Das Freiburger Stadtrecht. [1121/22 bis ca. 1200.] 388
190. (159) Das L Strassburger Stadtrecht, [ca. 1150.] ... 393
191. (160) Das erste Augsburger Stadtrecht, [ca. 1156.] . . . 401
192.* Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach.
1165 August 31 403
193. (161) K. Friedrichs L Privileg für Lübeck. 1188 Sept. 19. 406
194. (162) Das IL Strassburger Stadtrecht. |ca. 1200.] . . . 409
195. (163) Verleihung von Weichbildrecht. 1201. ... 413
196. (164) Keichsspruch betr. UnabhAngigkeit der ^Marktgerichte
von den Landgerichten. 1218 Juli 22 414
197. (165) Keichsspruch über den Eat in BischofssUdten. 1218
Sept. 13 414
198.* K. Friedrichs 11. Privileg für Lübeck als Reichs-
stadt. 1226 Juni. . . . . ... 416
199. (166) K. Friedrichs IL Gesetz gegen die Städtefreiheiten.
[1231 Dez. 1232 Mai.] 418
200.* K. Friedrichs IL Privileg für Wien als Reichsstadt.
1237 April 420
201.* Verzeichnis von Reichssteuem königlicher Städte
und Dörfer. [1241.] 422
202. (167) Magdeburg-Breslauer Recht. 1261 .424
203. (168) Bestätigung der Reichsunmittelbarkeit von Speier.
1267 Nov. 1 432
XIV Inbalt.
Seit«
204. (169) Einigung verschiedener braiinschweigiscbor Stadt-
teile 1269 Nov. 18. . 482
205.'*' E. Rudolfs I Privileg de non evocando für die Reichs-
stüdte. 1274 Sept. 20. . 433
206.* lieiclisspiTich, dass die Freistadte der geistlichen
Fürsten das Privileg de non evocando geniessen.
1282 Dezbr. 4. 433
207.* Erhebung des kgl. Dorfes Dürkheim zur Stadt durch
Heinrich VII. 1312 März 14. 434
208. (1 70) K. Ludwigs d. B. Privileg für Dortmund. 1332 Aug. 25. 435
209. (171) Privilegium de non impignorando für Gelnhausen.
1337 Juni 9 440
210. (172) Magdeburger Weistum für Culm. 1388 Mai 28. . 440
211. (173) Kölner Verbundsbrief. 1396 Sept. 14. 442
212. (174) Vertrag zwischen Kat, Cfilden und Gemeinde von
Braunschweig. 1445 Juli 12 450
Chronologisches Vei-zeichnis der Urkunden 455
I.
Staatsgewalt und Reichsverfassimg
im allgemeinen.
1. Gesetz Chlotars II Tom 18. Oktober 614.
Aus MonumentaGerm. bist. Legiim soctio II: Capitularia regum
Francorum Bd 1 od. A. Boretius (1881) 8. 20—23. Die einzige Haudschrift,
in der uns das Gesetz überliefert ist, hat durch Feuchtigkeit etc. stellenweise
fi^elitten; unleserliche Stellen sind im Abdruck durch Punkte, zweifelhafte
Stellen und Konjekturen durch Kursive bezeichnet. — Betreflfs der Sprache
vgl. Grundriss der roman. Philol. (1886) S. 351—382; M. Bonnet, Lo
latin de Gregoire de Tours (1890) Introduction.
Felicitateni regni nostri in hoc magis niagisque divinum inter-
cedente suffragiuni succrescere non dubium est, si qua in regno
deo propicio nostro bene acta statuta atque decreta sunt, invio-
labiliter nostro studueriinus tempore custodire; et quod contra
rationis ordinem acta vel ordinata sunt, Jte inantea, quod avertat
divinitas, contingat, disposuimus Christo prsesole per huius edicti
nostri tenorem generahier emendare.
Fl] Ideoque definitionis nostrse est, ut canonum statuta in
Omnibus conserventur et quod per tempore ex hoc pra^termissum
est vel dehaec perpetualiter conservetur; ita ut episcopo decedente
in loco ipsitis^ qui a metropohtano ordinari debeat cum provin-
cialibus, a clero it populo ehgatur; si persona condigna fuerit, per
ordinationem principis ordinetur; certe si de palatio eligitur, per
meritum personae et doctrinae ordinetur.
[2) Ut nullus episcoporum se vivente eligat successorem, sed
tunc alius ei substituatur, cum taliter afficeretur, ut ecclesiam suam
nee clerum regere possit. Idemque ut nullus vivente episcopo
adoptare locum eins pra?sumat ; quod si petierit, ei menime tribuatur.
[31 Si quis clerecus, quolibet honore monitus, in contimtu
episcopo suo vel praetermisso, ad principem aut ad potentioris
quasque persona» ambulare vel sibi patrocinia elegerit expetendum,
non recipiatur, praeter si pro veniam vedetur expetere. Et si pro
qualebit causa ad principem expetierit et cum ipsius principis
epistola ad episcopo suo fuerit reversus, excusatus recipiatur. His,
qui ipsum post admonitionem pontefici suo retenere pnesumpserit,
a sancto commuuione privetur.
[4] Ut nullum iudicum de qualebit ordine clerecus de civi-
libus causus praeter criminale negucia per se destringere aut dam-
nare prsesumat, nisi convicitur manefestus, excepto presbytero aut
AltBann u. Bernheim, VrlrandeD. 3. Aafl. \
2 1. Gesetz ChloUrs II. 6U Okt 18.
diacono. Qui convicti fuerint de crimine capitali, iuxta canones
distringantur et cum ponteficibus examinentur.
[5j Quod si causa inter personam publicam et hominibus
ecclesiffi steterit, pariter ab utraque partem praepositi ecclesiarum
et iudex publicus in audientia publica positi eos debeant iudicare.
[6] Cuicumque defunctu, si intestatus decesseril, propinqui abs-
que contrarietate iudicum in eins facultateni iuxta legem succedant
|7| Libertus cuiuscumque ingenuorum a sacerdotibus, iuxta
textus cartarum ingenuetatis sua; contenit, defensandus nee absque
praesentia episcopi aut prajpositi ajclesiae esse iudicandus vel ad
publicum revocandus.
[8J Ut ubicumque census novus impie addetus est et a po-
pulo reclamatur, iuxta inquaesitione misericorditer emendetur.
[91 De toloneo: ea loca debeat exegi vel de speciebus ipsis,
quae praecidentium principum tempore, id est usque transitum
bone memorie domnorum parentum nostrorum Gunthramni, Chil-
perici, Sigiberthi regum est exactum.
[10] ludapi super christianus actionis publicas agere non
debeant. Quicumque se . . . tuos . . . dine sociare praßsumpserit,
««;erissimam legem ex canonica incurrat sententia.
[llj Ut pax et disciplina in regno nostro sit, Christo propi-
ciante, perpetua^ et ut revellus vel insullentia malorum hominum
severissime reprimatur.
J12J Et nullus iudex de aliis provinciis aut regionibus in
alia loca ordinetur; ut, si dXiqnld mali de quibuslibet condicionibus
perpetraverit, de suis propriis rebus exinA^ quod male abstolerit
iuxta legis ordine debeat restaurare.
[13J Praeceptionis nostrw per omrna i///pleantur. Kt quod per
easdem fuerit ordina^ww, ;><?r suhsequeutia praecepti uuUatenus a;mul-
latur nee de palatio vostro tales praeceptionis requirautur et sicuti
, , , p audieiiXidL violatun statutum füll.
[14?J
usque transitum hontv memoniB domnorum parentum nostrorum
Gunthramni Chilperici Sigiberthi regum , . . , si quis vero
die ingrec/z, iUe qui ingredere voluerit uhi domus jyossrdit pontificium
habeat usque audientiam defensare. Ecclesiarum res sacerdotum
et pauperum, qui se defensare non possunt, a iudicibus publecis
usque audientiam per iustitiam defensentur, salva emunitate pra3-
cidentium domnorum, quod ecclesiae aut potentum vel cuicumque
visi sunt indulsisse pro pace atque disciplina facienda.
[15?] Si homines ecclesiarum aut potentum de causis cri-
minalibus fuerint accusati, agentes eorum ab agentibus publicis
requisiti^ si ipsos in audientia pu foris domus ipsorum ad
iustitiam reddenda praßsentare noluerint, et distringantur, quatenus
eosdem debeant praesentare. Si tamen ab ipsis agentibus antea
non fuerit emendatum ita ut se auctoritatem qui
debeant parte proficiat.
[16J Quidquid parentis nostri anterioris principis vel nos per
2. Eapitulare Karls d. Gr. 802. 3
iusticia visi fuemus concessisse et confirmasse, in omnibus debeat
•confinnari.
[17] Et mce unus de fidelibus ac leodebus, sua fide servan-
dum domino legitimo, interrigna faciente visus est perdedisse,
generaliter absque alico inconiinodo de rebus sibi iuste debetis
prsßcepimus revestire.
[18J De puellas et viduas relegiosas aut sanctaBmunialis, qui
se deo Yoverant, tarn que in proprias donius resedent quam qui
in monastiria posete sunt, nullus nee per prseceptum nostrum
«conpetat nee trahere nee sibi in eoniugio soeiare psenitus prep-
sumat. Et si quis exinde praeeeptum eleguerit, nulluni soreiatur
•eflFectum. Et si quicumque aut per virtute aut per quolibet ordine
ipsas detrahere aut sibi in eoniugiura pröesunipserit soeiare, eapi-
tale sententia feriaUir. Et si in ecelesia eoniugiuni feeerint et
illa rapta aut rapienda in hoe eonsentire videbitur, sequestrati ab
invicem in exilio deportentur, et faeultas ipsorum propinquis here-
<libus soeietur.
[19] Episeopi vero vel potentes, qui in alias possedent re-
gionis, iudicis vel missus diseursoris de alias provineias non in-
stituant, nisi de loeo, qui iusticia percipiant et aliis reddant.
(20| Agentes igitur episcoporum aut potentuni per potestatem
nullius res coUeeta solaeia nee auferant nee euiuseumque con-
temptum per se^faeere non prassuniant.
[21] Porearii fesealis in Silvas eeelesiarum aut privatorum abs-
-que voluntate possessoris in Silvas eorum ingredere non prasumant.
[22] Neque ingenuos neque servus, qui eum furto non de-
praehmditur, ad iudicibus aut ad queincumque interfici non debeat
inauditus.
[23] Et quandoquideni pastio non fuerit, unde porci debeant
^aginape, cellarinsis in publico non exegatur.
[24] Quieumque vero ha)e deliberationem, quem eum ponte-
:ficibus vel tarn magnis viris opteniatibus aut fidelibus nostris in
Synodale eoneilio instruemus, temerare prsesumpserit in ipso eapitale
sententia iudieetur, qualiter alii non debeant siniilia perpetrare.
Quam auetoritatem vel edictum perpetuis temporibus vale-
sarum manus nostrae subseripeionibus decrevimus rovorandum.
Hamingus. Chlothaeharius in Christi nomine rex hanc definitione
:subscripsi. Data sub die 15 kalendas novembris, anno 31 regni
jtoslriy Pari«iW5.
2. Kapitularc Karls des Grossen Tom Jahre 803.
Ans Mon. Germ. bist. LL. Sectio II Capitularia re^um Francomm
Ed. I ed. A. Boretius (1881) S. 91—99. — Über die Spiacbe dieses Eapi-
tulare vgl. die Notiz bei Nr. 1.
[1] Primum eap. De legatione a domno imperatore
«directa. Serenissimus igitur et christianissimus domnus imperator
4 2. Eapitulare Karls d. Gr. 802.
Karolus elegit ex opfimatibus suis prudentissimis et sapientissimos
viros, tarn arcliiepiscopis quam et reliqui episcopis simulque et
abbates venerabiles laicosque religiöses, et direxit in Universum
regnum suum, et per eos cunctis subsequentibus secundum rectaiu
legem vivere concessit. Ubi autem aliter quam recte et iuste ia
lege aliquit esse constitutum, hoc diligentissimo animo exquirere:
iussit et sibi innotescere; quod ipse donante deo meliorare cupit^
Et nemo per ingenium suum vel astutiam perscriptam legem, ut
multi solent, vel sibi suam iustitiam marrire audeat vel prevaJeat,.
neque ecclesiis dei neque pauperibus nee viduis nee pupillis nul-
lique homini christiano. Sed omnes omnino secundum dei pr»-^
ceptum iusta viverent rationem iusto iudicio, et unusquisque in
suo proposito vel professione unianimiter permanere ammonere:
canonici vita canonica absque turpis lucris negotio pleniter obser-
vassent, sanctemoniales sub diligenti custodia vitam suam custo-
dirent, laici et seculares recte legibus suis uterentur absque fraudem
maligno, omnem in invicem in caritate et pace perfecte viverent^
Et ut ipsi missi diligenter perquirere, ubicumque aliquis homo
sibi iniustitiam factam ab aliquo reclamasset, sicut dei omnipotentis.
gratiam sibi cupiant custodire et fidelitate sibi promissa conser-
vare; ita ut omnino in omnibus ubicumque, sive in sanctis ecclesiis
dei vel etiam pauperibus, pupillis et viduis adque cuncto populo,.
legem pleniter adque iustitia exhiberent secundum voluntatem et
timorem dei. Et si tale aliquit esset, quod ipsi per se cum comi-
tibus provincialibus emendare et ad iustitiam reducere nequivissent».
hoc absque ulla arabiguitate cum brebitariis suis ad suum referent
iudicium ; et per nullius hominis adulationem vel praemium, nullius
quoque consanguinitatis defensione vel timore potentum rectam
iustitia via inpediretur ab aliquo.
[2] De fidelitate promittenda domno imperatori.
Precepitque, ut omni homo in toto regno suo, sive ecclesiasticus
sive laicus, unusquisque secundum votum et propositum suum^
qui antea fidelitate sibi regis nomine promisissent, nunc ipsum
promissum nominis cesaris faciat; et hü, qui adhuc ipsum pro-^
missum non perficerunt, omnes usque ad duodecimo »tatis annum
similiter facerent. Et ut omnes traderetur publice, qualiter unus-
quisque intellegere posset, quam magna in isto sacramento et quam
multa conprehensa sunt, non, ut multi usque nunc extimaverunt^
tantum fidelitate domno imperatori usque in vita ipsius et ne
aliquem inimicum in suum regnum causa inimicitiae inducat et
ne alicui infidelitate illius consentiant aut retaciat, sed ut sciant
omnes istam in se rationem hoc sacramentum habere:
[3] Primum, ut unusquisque et persona propria se in sancto
dei servitio secundum dei preceptum et secundum sponsionem
suam pleniter conservare studeat secundum intellectum et vires
ßuas, quia ipse donmus Imperator non omnibus singulariter neces-^
sariam potest exhibere curam et disciplinam.
[4J Secundo, ut nullus homo neque cum periuri neque alii
2. Eapitulare Karls d. Gr. 802. 5
\illo ingenio vel fraude per nullius umquam adolationem vel prae-
inium neque servum domni imperatoris neque terminuni neque
terram nihilque, quod iure potestativo permaneat nuUatenus con-
tradicat neque abstrahere audeat vel celare; et ut nemo fupjitivos
fiscales suos, qui se iniuste et cum fraudes liberas dicunt, celare
neque abstrahere cum periurio vel alio inienio presumat.
[5] Ut sanctis ecclesiis dei neque viduis netjue orphanis
neque peregrinis fraude vel rapinam vel aliquit iniurise quis facere
presumat; quia ipse domnus iniperator, post Domini et sanctis
«ius, eorum et protector et defensor esse constitutus est.
[6] Ut beneficium domni imperatoris desertare nemo audeat,
propriam suam exinde construere.
[7] Ut ostile bannum domni imperatori nemo pretermittere
presumat, nuUusque comis tam presumtiosum sit, ut ullum de his^
qui hostem facere debiti sunt, exinde vel aliqua propinquitatis de-
fensionem vel cuius muneris adolationem dimittere audeant.
[8] Ut nuUum bannum vel preceptum donmi imperatori nullus
oranino in nullo marrire pra?sumat, neque opus eins tricare vel
inpedire vel minuere vel in alia contrarius tierit voluntati vel
pröBceptis eins. Et ut nemo debitum suum vel censum marrire
^usus Sit.
[9] Ut nemo in placito pro alio rationare usum habeat de-
fensionem alterius iniuste, sive pro cupiditate aliqua, minus ra-
tionare valente, vel pro ingenio rationis sua; iustum iudicium mar-
rire vel rationem suam minus valente opprimendi studio. Sed
unusquisque pro sua causa vel censum vel debito ratione reddat,
nisi aliquis isti infirmus aut rationes nescius, pro quibus missi
vel priores, qui in ipso placito sunt, vel iudex, qui causa huius
rationis sciat, rationetur con placito; vel si necessitas sit, talis
personae largitur in rationem, qui omnibus provabilis sit et qui
in ipsa bene noverit causa; quod tarnen omnino fiat secundum
«onvenientiam priorum vel missorum, qui praesentem adsunt. Quod
€t omnimodis secundum iustitiam legem fiat; adque praemium,
inercedem vel aliquo mähe adulationis ingenio vel defensione pro-
pinquitatis ut nuUatenus iustitia quis marrire praevaleat. Et ut
nemo aliquit alicui iniuste consentiat, sed omni studio et voluntate
omnes ad iustitia perficiendam pra?parati sunt.
Hec enim omnia supradicta imperiali sacramento observari
debetur.
[Geistliche Angelegenheiten.]
[10] Ut episcopi et presbiteri secundum canones vibant et
itaque caeteros doceant.
fUJ Ut episcopi abbates adque abbatissae, que ceteris pre-
lati sunt, cum summa veneratione hac diligentia subiectis sibi pre-
ise studeat, non potentiva dominationem vel tyrannide sibi sub-
iectos premant, sed simplici dilectionem cum mansuetudinem et
caritatem vel exemplis bonorum operum commissa sibi grege
43ollicite custodiant
6 2. Eapitulare Karls d. Gr. 8C2.
|12] Ut abbate, ubi monaci sunt, pleniter cum monachis
secundum regula vibant adque canones diligenter discant et ob-
servent; similiter abbatissae faciant
[131 Ut episcopi, abbates adque abbatissae advocatos adque
vicedomini centenariosque legem seientes et iustitiam diligentes.
pacificosque et mansuetus habeant, qualiter per illosque sancta^
dei ecclesiae magis profectum vel merces adcrescat; quia nuUatenus
neque praepositos neque advocatos damnosus et cupidus in mo-
nasteria habere volumus, a quibus magis nos blasphemia vel detri-
menta oriantur. Sed tales sint, quäle eos canonica vel regularis.
institutio fieri iubet, voluntati dei subditos et ad omnes iustitia
perficiendi semper i)aratos, legem pleniter observantes absque
fraude maligno, iustum semper iudicium in omnibus exercentes,.
prsepositos vero tales, quales sancta regula fieri docet. Et hoc
omnino observent, ut nullatenus [rerdeiitt] a cano-
nica vel regulari norma discendant sed humilitatem in omnibus-
habeant. iSi autem aliter praesumserint, reguläre disciplina sen-
tiant; et si se emendare noluerit, a prappositum removeantur, et
qui digni sunt in loca eorum subrogentur.
[14] Ut episcopi, abbates adque abbatissae comiteque unanimi
invicem sint, consentientes legem ad iudicium iustum terminandum
cum omni caritate et concordia pacis, et ut fideliter vivant secun-
dum voluntate dei, ut semper ubique et propter illos et inter
illos iustum iudicium ibique perficiantur. Pauperes, viduae, orphani
et peregrini consolationem adque defensionem hab eis habent;
ut et nos per eorum bona voluntatem magis premium vitae eternaa
quam supplicium mereamur.
[15] Abbates autem et monachis omnis modis volumus et.
precipimus, ut episcopis suis omni humilitate et hobhedientia sint
subiecti, sicut canonica constitutione mandat Et omnis eclesia&
adque basilicae in eclesiastica defensione et potestatem permaneat-
Et de rebus ipse basilicae nemo ausus sit in divisione aut in sorte
mittere. Et quod semel offeritur, non revolvatur, et sanctificetur
et vindicetur. Et si autem aliter praesumpserit, presolvatur et
bannum nostrum conponat. Et monachi ab episcopo provincia^
ipsius corripiantur; quod si se non emendent, tunc archiepiscopus.
eos ad sinodum convocet; et si neque sie se correxerint, tunc ad
nostra praesentiam simul cum episcopo suo veniant
[16] De ordinatione elegenda, ut domnus Imperator iam olim
ad Francorum banno concessit ut episcopi abbatibus [tool zu cwr. r
concessit episcopis et abbatibus), ita etiam nunc et firmavit; eo
tarnen tinore, ut neque episcopus neque abbas in monasterio
viliores meliori plus diligit et eum sibi propter cousanguinitateni
suam vel aliqua adolationem melioribus suis praeferre studeat, et
talem nobis ducere ordinandum, cum meliorem eo habet occultato
et oppressu; quod nequaquam fieri volumus, quia inrisio et delusio
nostra hoc fieri videtur. Set talis in monasteriis nutriantur ad
Eapiialare Karls d. Gr. 802. 7
ordinandum, in quo et nobis et merces et profectus adcrescat
commendatoribus suis.
[17] Monachi autem, ut firmiter ac fortiter secundum regula
vivant, quia displicere deo novimus, quisquis in sua voluntate
tepidus est, lestante Johanne in apocalypsin: 'Utinam calidus esse
aut frigidus; sed quia tepidus es, incipian te evomere ex ore
ineo'. Seculare sibi negotium nuUatenus usurpent Foris mo-
nasterio nequaquam progrediendi licentiam habeant, nisi maxima
cogente necessitatem ; quod tarnen episcopus, in cuius diocese erunt,
omnino prajcuret, ne foris raonasterio vagandi usum habeant. Sed
si necessitas sit ad aliquam obhedientiam ah'quis foris pergere et
hoc cum consilio et eonsensuin episcopi fiat, et tales person«nB cum
testimonium foris mittantur, in quibus nulla sit suspitio mala vel a
quibus nulla oppinio mala oriatur. Foris vero peculium vel res
monasterii abbas cum episcopi sui licentiam et consilium ordinet qui
prffivideat, non monachum, nisi alium fidelem. Quaestum verum
seculare vel concupiscentia mundanarum rerum omnis modis devi-
tent; qui avaritia vel concupiscentia huius mundi omnibus est deve-
tanda christiani, maxime tarnen in his, qui mundo et concupiscentiis
abrenuntiasse videtur. Lites et contentiones nequaquam, neque
infra neque foris monasterio, movere presumat. Qui autem presum-
serit, gravissima disciplina regulari corripiantur, ut taliter caeteri
metum habeant talia perpetranda. Ebrietatem et commessationem
omnino fugiant, quia inde libidine maxime polluari omnibus notum
est Nam pervenit ad aures nostras oppinio perniciosissima, forni-
cationes et in habhominatione et inmunditia multas iam in mona-
steriis esse deprehensos. Maxime contristat et conturbat, quod sine
errore [horroreVj magno dici [non?] potest, ut unde maxima spe salutis
omnibus christianis orriri crederent, id est de vita et castitate mona-
chorum, inde detrimentum, ut aliquis ex monachus sodomitas esse
auditum. Unde etiam rogamus et contextamur, ut certissime amplius ex
his diebus omni custodia se ex his malis conservare studeant, ut num-
quam amplius tale quid aures nostras perveniat Et hoc omnibus
notum sit, quia nuUatenus in ista mala in nullo loco amplius in
toto regno nostro consentire audeamus; quanto minus quidem inter
eos, qui castitatis et sanctimoniie emendatiores esse cupimus.
Gerte si amplius quid tale ad aures nostras pervenerit, non solum
in eos, sed etiam et in ceteris, qui in talia consentiant, talem
ultionem facimus, ut nullus christanus, qui hoc audierit, nuUatenus
tale quid perpetrare amplius presumserit.
[18j Monasteria puellarum firmiter observata sint, et nequa-
quam vagare sinantur, sed cum omni diligentia conserventur,
neque litigationes vel contentione inter se movere praesumat, neque
in nuUo magistris et abbatissis inhobedientes vel contrariae fieri
audeant Ubi autem reguläres sunt, omnino secundum regula ob-
servent, ne fomicatione deditae, non ebrietatis, non cupiditati ser-
vientes, sed omnimodis iuste et sobrie vivant Et ut in claustra
vel monasterium earum vir nullus intret, nisi presbiter propter
8 2. Eapitulare Karls d. Gr. 802.
visitationem infimiaruin cum testimonio intret, vel ad missam
tantum, et statim exeat. Et ut nemo alterius filiam suam in con-
gregationem sanctemonialium recipiat absque notitia vel conside-
ratione episcopi, ad cuius diocense pertinet locus ille; et ut ipse
diligenter exquirat, qualiter in sancto ad dei servitio permanere
cupiat, et Stabilitäten! suam ibidem firmare vel professionem. An-
cilla autem aliorum hominum vel tales feminas, qua? secundum
more conversationis in sancta congregatione vivere wolunt, oranes
pleniter de congregatione eiciantur.
[19] Ut episcopi abbates presbiteri diaconus nuUusque ex
omni clero canes ad venandum aut acceptores falcones seu spar-
varios habere i)resumant, sed pleniter se unusquisque in ordine
suo canonice vel regulariter custodiant. Qui autem presumserit,
sciat unusquisque honorem suum perdere. Caeteri vero tale ex-
inde damnum patiatur, ut reliqui metum habeant talia sibi usurpare.
[20] Ut abbatissa? una cum sanctimonialibus suis se uniani-
miter aut diligenter infra claustra se custodiant et nullatenus foris
claustra ire praesumaut. Sed abbatissie, cum inopomeinut aliquas
de sanctimonialibus dirigere, hoc nequaquam absque licentiam et
consilium episcopi sui faciant. Similiter et cum ordinationem aliqua
in monasteriis agere debeant vel alicjuas in monasteriis receptiones
facere, et hoc cum ei)iscopis suis i)leniter antea retractent; et
quod salubrius vel utilius fieri disponat, episcopi archiepiscopo an-
nuntient, et cum eins consilio qua» agenda sunt perficiantur.
[21] Ut presbiteros ac ca'teros canonicos, quos comites sui
in ministeriis habent, omnino eos episcopis suis subiectos ex-
hibeant, ut canonica institutio iubet; de his episcopis suis plenfter
sub sancta disciplina cos erudire sint consentientes. sicut nostra
gratia vel suos honores habere desiderant.
[22 1 Canonici autem pleniter vitam obserbent canonicam, et
domo episcopali vel etlam monasteria cum omni diligentiam se-
cundum canonica disciplina erudiantur. Nequaquam foris vagari
sinantur, sed sub omni custodia vibant, non turpis lucri dediti,
non fornicarii, non fures, non homicides, non raptores, non liti-
giosi, non iracundi, non elati, non ebriosi, sed casti corde et cor-
pore, humiles, modesti, sobrii, mansueti, pacifici, ut filii dei digni
sint ad sacro ordine promovere; non per vicos neque per villas
ad ecclesiam vicinas vel terminantes sine magisterio vel disciplina,
qui sarabaiti dicuntur, luxoriando vel fornicando vel etiam caetera
iniqua operando, quai consentiri absordum est.
[23] Presbiteri cleros, quos secum habent, sollicite praevideant,
ut canonice vivant: non inanis lusibus vel conviviis secularibus vel
canticis vel luxoriosis usum habeant; sed caste et salubre vivant.
[24] Si quis autem presbiter sive diaconos, qui post hoc in
domo sua secum mulieres extra canonicam licentiam habere pre-
sumserit, honorem simul et hereditatem privetur usquc ad nostram
presentiam.
2. Kapitulare Karls d. Gr. 802. 9
[Weltliche Angelegenheiten.]
[25] Ut comites et centenarii ad omnera iustitiam faciendum
conpellent et iuniores tales in ministeriis suis habeant, in quibus
securi confident, qui legem adque iustitiam fideliter observent,
pauperes nequaquam oppriment, fures latronesque et homicidas
adulteros malificos adque incantatores vel auguriatrices omnesque
sacrilegos nuUa adulatione vel praomium nulloque sub tegimine
celare audeat, sed magis prodere, ut emendentur et castigentur
secundum legem, ut deo largiente omnia haec mala a christiano
populo auferatur.
[26] Ut iudices secundum scriptam legem iuste iudicent, non
secundum arbitrium suum.
[27] Precipimusque ut in omni regno nostro neque divitibus
neque pauperibus neque peregrinis nemo hospitium denegare
audeat, id est sive peregrinis propter deum perambulantibus ter-
ram sive cuilibet iteranti, propter amorem dei et propter salutem
animae suae tectum et focum et aquam illi nemo deneget. Si
autem amplius eis aliquid boni facere voluerit, a deo sibi sciat
retributionera optimam, ut ipsedixit: 'Qui autem susceperit unum
parvulum propter me, me suscepit', et alibi: 'Hospes fui et sus-
cepistis me'.
[28] De legationibus a domno imperatore venientibus. Missis
directis ut comites et centenarii prsevideant omni sollicitudine,
sicut gratia domni imperatori cupiunt, ut absque ulla mora eant
per ministeria eorum, omnibusque omnino praecepit, quia hoc
debiti sunt praevidere, ut nullam moram nusquam patiatur, sed
cum omni festinatione eos faciant ire viam suam, et taliter i)ro-
videntiam suam habeant, ut missi nostri disponant.
[29] De pauperinis vero, qui in sua elimosyna domnus im-
perator concedit, qui pro banno suo solvere debent, ut eos iudices,
comites vel missi nostri pro concesso non habeant constringere
parte sua.
[30] De his, quos vult domnus Imperator, Christo propitio,
pacem defensionem habeant in regno suo, id sunt qui ad suam
clementiam festinant aliquo nuntiare cupientes, sive ex christianis
sive ex paganis, aut propter inopia vel propter famem suffra-
gantia quserunt, ut nuUus eos sibi servitio constringere vel usur-
pare audeant neque alienare neque vindere; sed ubi sponte mauere
voluerint, sub defensione domni imperatoris ibi habeant subfragia
in sua elimosina. Si quis hoc transgredere praBsumpserit, sciant
se exinde damnum pati, qui tam prsesumptiosus dispe^^ri^ iussa
domni imperaton'^.
[31] Et his, qui iustitiam domni imperatoris annuntiant, nihil
lesiones vel iniuria quis machinare praesumat neque aliquid ini-
midtiae contra eos movere. Qui autem praesumpserit, bannum
dominicum solvat, vel, si maioris debiti reus sit, ad sua praesentia
perduci iussum est
[32] Homicidia, pro quibus multitudo peht populi christiani,
10 2. Eapitulare Karls (L Gr. 802.
omni contextatione deserere ac vetare mandamus; qui ipse Do-
minus odia et inimicitie suae fidelibus contradixit, multommagis
homicidia. Quomodo enim secum deum placatum fore confidit,
qui filium suum proximum sibi occiderit? Qualiter vero Christum
dominum sibi propitium esse arbitretur, qui fratrem suum inter-
ficerit? Magnum quoque et inhabitaculum periculum est cum deo
patre et Christo coeli terr« döminatore inimicitias hominuni
movere; quos aliquit tempus latitando effugere potest, sed tamen
casu aliquando in manus inimicorum suoruni incidit; deum autem
ubi effugere valet, cui onmia secreta manifesta sunt? qua teme-
ritate eins iram quis axtimat evadere? Quapropter ne populus
nobis ad regendum commissos hoc malo pereat, hoc omni disci-
plina devitare previdimus; quia nos nuUo modo placatum vel
propitius habere, qui sibi deum iratum non formidaverit, sed
ssBvissima districtione vindicare vellimus, qui malum homicidii
ausus fuerit perpetrare. Tamen ne etiam peccatum adcrescat, ut
inimicitia maxima inter christianos non fiat, ubi suadentes diabulo
homicidia contingant, statim reus ad suam emendationem recurrat
totaque celeritate perpetratum malum ad propinquos extincti digna
conpositionem emendet Et hoc firmiter banniamus, ut parentes
interfecti nequaquam inimititia super commissum malum adaugere
audeant neque pacem fieri petenti denegare, sed datam fidem
paratam compositionem recipere et pacem perpetuam reddere»
reum autem nulla moram compositionis facere. Ubi autem hoc
peccatorum merito contingerit, ut quis vel fratres vel propinquum
suum occiderit, statim se ad penitentia sibi compositam sumit, et
ita, ut episcopus eins sibi disponat, absque ulla ambiguitate; sed
iuvante Domino perficere suum remedium studeat, et componat
occisum secundum legem et cum propinquis suis se omnino com-
placeat, et data fidem ullam inimicitiam exinde movere nemo
audeat. Qui autem digna emendationem facere contemserit, here-
ditatem privetur usque ad iudicium nostrum.
[33] Incestuosum scelus omnino prohibemus. Si quis nefanda
autem fornicatione contaminatus fuerit, nullatenus sine districtione
gravi relaxetur, sed taliter ex hoc corripiantur, ut caeteri metum
habeant talia perpetrandi, ut auferetur penitus et inmunditia po-
pulo christiano, et ut reus ex hoc per poenitentia ammittat pleni-
ter, sicut ei ab episcopo suo disponatur; et eadem femina in
manus parentum sit constituta usque ad iudicium nostrum. Si
autem iudicium episcopi ad suam emendationem consentire no-
luerit, tunc ad nostra presentia perducantur, memores exemplo,
quod de incestis factum est, quod Fricco perpetravit in sancti-
moniali dei.
[34] Ut omnes pleniter bene parati sint, quandocunque iussio
nostra vel annuntiatio advenerit. Si quis autem tunc se inpara-
tum esse dixerit et praeterierit mandatum, ad palatium perducatur;
et non solum ille, sed etiam omnes, qui bannum vel prseceptum
nostrum transgredere prsesumunt.
2. Kapitulare Karls d. Gr. 802. H
[35] Ut omnes omnino episcopus et presbiteros suos omni
bonore venerentur in servitio et voluntate dei. Ne incestis nuptiis
et se ipsos et caBteros maculare audeant; coniunctiones facere
non preesumat, antequam episcopi, presbyteri cum senioribus
populi consanguinitatem coniungentium diligenter exquirant; et
tunc cum benedicüonem iungantur. Ebrietatem devitant, rapaci-
tatem fugiant, furtum non faciant; lites et contentiones adque blas-
phemia, sive in conviviis sive in conplacito, omnino devitentur,
sed cum caritate et concordia vibant.
[36] Et ut omnes omnino ad omnem iustitia exsequenda et
missis nostris sint consentientes. Et usum periurii omnino non
permittant, qui hoc pessimum scelus christiano populo auferre
necesse est. Si quis autem post hoc in periurio probatus fuerit,
manum dextera se perdere sciat; tamen hereditatem propria pri-
ventur usque ad nostrum iudicium.
[37] Ut hü, qui patricidia vel fratricidia fecerit, avunculum
patruum vel aliquem ex propinquis occiderint, et iudicium epi-
scoporum presbiterorum caeterorumque iudicium obhedire et con-
sentire noluerint, quod ad sahitem animae suie iustumque iudi-
cium solvendum missi nostri et comitis in tali custodia coartent,
ut salvi sint nee c^eterum populum quoinquinent, usque dum in
nostra presentia perducatur; et de res propria sua Interim nihil
habeant.
[38] Similiter et his fiat, qui inlicitis et incestis coniunctioni-
bus reprehensi sunt correcti et nee se emendare volunt neque
episcopis neque presbiteris suis obtemperare et bannum nostrum
praesumunt contempnere.
[39] Ut in forestes nostras feramina nostra nemine furare
audeat, quod iam multis vicibus tieri contradiximus ; et nunc
iterum banniamus firmiter, ut nemo amplius faciat, sicut fideli-
tatem nobis promissa unusquisque conservare cupiat, ita sibi
caveat Si quis autem comis vel centenarius aut bassus noster
aut aliqujs de ministerialibus nostris feramina nostra furaverit,
omnino ad nostra presentia perducantur ad raüonem. Cseteris
autem vulgis, qui ipsum furtum de feraminibus fecerit, omnino
quod iustum est conponat, nuUatenusque eis exinde aliquis re-
laxetur. ISi quis autem hoc seien te alicui perpetratum, in ea fide-
iitate conservatum, quam nobis promiserunt et nunc promittere
habent, nuUus hoc celare audeat.
(40] Novissime igitur ex omnibus decretis nostris nosse cu-
pimus in universo regno nostro per missos nostros nunc directos,
sive inter ecclesiasticos viros, episcopos abbates presbiteros dia-
conos canonicos omnes monachos sive sanctimoniales, qualiter
nnusquisque in suum ministerium vel professione nostrum ban-
num vel decretum habeat conservatum, vel ubi civibus ex his
dignam sit ex bona voluntate sua gratias agere vel adiutoria in-
pendere vel ubi aliquid adhuc sit necessitatis emendare. Simili
autem laicos et in omnibus ubicumque locis, si de mundeburde
12 3. Eeichstoilungsgesetz 817.
sanctorum ecclesiarum vel etiam viduarum et orphanorum seu
minimum potentium adque rapina necnon de exercitali placito in-
stituto et sui)er ipsis causis, qualiter preceptum vel voluntate
nostrae sint obhedientes, vel etiam qualiter bannum nostrum habeat
conservatum, qualiterque super omnia unusquisque certamen habeat
in sancto servitio deo seipsum custodire: ut hec orania bona et
bene sint ad dei omnipotentis laudem, et gratias referamus, ubi
dignum est; ubi autein aliquid inultum esse credimus, sie ad
emendandum omne studio et voluntate certamen liabeamus, ut
cum dei adiutorio hoc ad emendationem perducamus et ad nostra
eterna mercedem et omnium fideHum nostrum. Similiter et de
comitibus vel centenariis, ministeriahbus nostris, inter nos omnia
supradicta nosse cupimus feliciter.
3. £elehsteilans:s- und Hansiresetz 817 Juli
(dlvlslo Imperli).
Ans Mon. Germ. bist. LL. Sectio II Capitul. reg. Franc. Bd. I (1881)
S. 270 ff.
In nomine domini dei et salvatoris nostri lesu Christi. Hlu-
dowicus divina ordinante Providentia Imperator augustus. Cum
nos in dei nomine anno incarnationis Domini octingentesimo
septimo decimo, indictione decima annoque imperii nostri quarto»
mense iulio, Aquisgrani palatio nostro more solito sacrum con-
ventum et generalitatem populi nostri propter ecclesiasticas vel
totius imperii nostri utilitates pertractandas congregassemus et
in his studeremus, subito divina inspiratione actum est, ut nos
fideles nostri ammonerent, quatenus, manente nostra incolomi-
tate et pace undique a deo concessa, de statu totius regni et
de filiorum nostrorum causa more parentum nostrorum tracta-
remus. Sed quamvis heec admonitio devote ac fideliter fieret«
nequaquam nobis nee his, qui sanum sapiunt, visum fuit, ut
amore filiorum aut gratia unitas imperii a deo nobis conser-
vati divisione humana scinderetur, ne forte hac occasione scan-
dalum in sancta ecciesia oriretur, et oifensam illius, in cuius
potestate omnium iura regnorum consistunt, incurreremus. Idcirco
necessarium duximus, ut ieiuniis et orationibus et elemosinarum
largitionibus apud illum obtineremus, quod nostra infirmitas non
prsesumebat. Quibus rite per triduum celebratis nutu omnipotentis
dei ut credimus actum est, ut et nostra et totius populi nostri
in dilecti primogeniti nostri Hlutharii electione vota concurrerent
Itaque taliter divina dispensatione manifestatum placuit et nobis
et omni populo nostro, more solemni imperiali diademate coro-
natum nobis et consortem et successorem imperii, si Dominus
ita voluerit, communi voto constitui. Ceteros vero fratres eius,
Pippinum videlicet et Hludowicum »quivocum nostrum, communi
consilio placuit regiis insigniri nominibus et loca inferius deno-
minata constituere, in quibus post decessum nostrum sub seniore
3* Beichsteiluogsgesetz 817. 23
fratre regali potestate potiantur iuxta inferius adnotata capitula,
quibus, quam inter eos constituimus, conditio continetur. Quto
capitula propter utilitatem iinperii et perpetuam inter eos pacem
conservandam et totius ecclesi« tutamen cum omnibus fidelibus
nostris considerare placuit et considerata conscribere et conscripta
propriis raanibus tirmare, ut deo opem ferente, sicut ab omnibus
communi voto actum est, ita communi devotione a cunctis in-
violabiliter conserveutur ad illorum et totius poi)uIi christiani
perpetuam pacem; salva in omnibus nostra imperiali potestate
super filios et populum nostrum, cum omni subiectione, qua3 patri
a filiis et imperatori ac regi a suis populis exhibetur.
fl] Volumus, ut Pippinus habeat Aequitaniam et Wasconiam
et markam Toiosanam totam et insuper comitatos quatuor, id est
in Septimania Carcassensem et in Burgundia Augustudunensem
et Avalensem et Nivernensem.
[2j Item Hludowicus volumus ut habeat Baioariam et Caren-
tanos et Beheimos et Avaros atque Sclavos, qui ab orientali parte
Baioariam sunt, et insuper duas villas dominicales ad suum ser-
vitium in pago Nortgaoe Luttraof et Ingoldesstat.
[3j Volumus, ut hi duo fratres, qui regis nomine censentur,
in cunctis honoribus intra suam potestatem distribuendis propria
potestate potiantur; tan tum ut in episcopatibus et abbatiis eccle-
siasticus ordo teneatur, et in ceteris honoribus dandis honestas et
utilitas servetur.
[4J Item volumus, ut semel in anno, tempore oportuno, vel
simul vel singillatim, iuxta quod rerum conditio permiserit, visi-
tandi et videndi et de his, quie necessaria sunt et quie ad coni-
munem utilitatem vel ad perpetuam pacem pertinent, mutuo fra-
terno amore tractandi gratia ad seniorem fratrem cum donis suis
veniant. Et si forte aliquis illorum qualibet inevitabili necessitate
impeditus venire tempore solito et oportuno nequiverit, hoc seniori
fratri legatos et dona mittendo significet; ita dumtaxat, ut, cum
primum possibilitas congruo tempore adfuerit, venire qualibet ca-
billatione non dissimulet.
[5] Volumus atque monemus, ut senior frater, quando ad
eum aut unus aut ambo fratres sui cum donis, sicut pra3dictum
est, venerint, sicut ei maior potestas deo annuente fuerit adtri-
buta, ita et ipse illos pio fraternoque amore largiori dono remuneret.
[6] Volumus atque iubemus, ut senior frater iunioribus fra-
tribus suis, quando contra exteras nationes auxilium sibi ferre
rationabiliter expetiverint, iuxta quod ratio dictaverit et temporis
oportunitas penniserit, vel per se ipsum vel per tideles missos et
exercitus suos oportunum eis auxilium ferat.
[7] Item volumus, ut nee pacem nee bellum contra exteras
et huic a deo conservato imperio inimicas nationes absque consilio
et consensu senioris fratris ullatenus suscipere praesumant. Impetum
vero ostium [— hostiumj subito insurgentium vel repentinas incur«
siones iuxta vires per so repellere studeant.
14 3. Beichsteilungsgeaetz 817.
[8] De legatis vero, si ab exteris nationibus vel propter pacem
faciendam vel bellum suscipiendum vel civitates aut castella tra-
denda vel propter alias quaslibet maiores causas directi fuerint,
nuUatenus sine senioris fratris conscientia eis respondeant vel eos
remittant. Si autem ad illum de quacumque parte missi directi
fuerint, ad quemlibet illorum primo perveuerint, honorifice eos
cum fidelibus missis usque ad eius prsesentiam faciat pervenire.
De levioribus sane causis iuxta qualitatem legationis per se re-
spondeant. lUud tarnen monemus, ut, quomodocumque se res in
confinibus eorum habuerint, seraper ad senioris fratris notitiam
perferre non neglegant, ut ille semper sollicitus et paratus in-
veniatur ad quaecumque necessitas et utilitas regni postulaverit
[9J Praecipiendum etiara nobis videtur, ut post decessum
nostrum uniuscuiusque vasallus tantum in potestate domini sui
beneficium propter discordias evitandas habeat et non in alterius.
Proprium autem suum et hereditatem, ubicumque fuerit, salva
iustitia cum honore et securitate secundum suam legem unusquis-
que absque iniusta inquietudine possideat; et licentiam habeat
unusquisque liber homo, qui seniorem non habuerit, cuicumque
ex his tribus fratribus voluerit se commendandi.
[10] Si autem, et quod deus avertat et quod nos minime
obtamus, evenerit, ut aliquis illorum propter cupiditatem rerum
terrenarum, quae est radix omnium malorum, aut divisor aut ob-
pressor ecclesiarum vel pauperum extiterit, aut tyrannidem, in
qua omnis crudelitas consistit, exercuerit, primo secreto secundum
Domini preeceptum per tideles legatos semel bis et ter de sua
emendatione commoneatur; ut, si his renisus fuerit, accersitus a
fratre coram altero fratre paterno et fraterno amor.e moneatur et
castigetur. Et si hanc salubrem admonitionem penitus spreverit,
communi omnium sententia, quid de illo agendum sit, decernatur;
ut, quem salubris ammonitio a nefandis actibus revocare non potuit,
imperialis potentia communisque omnium sententia coherceat.
[llj Rectores vero ecclesiarum de Francia talem potestatem
habeant rerum ad illas pertinentium sive in Aquitania sive in
Italia sive in aliis regionibus ac provintiis huic imperio subiectis,
qualem tempore genitoris nostri habuerunt vel nostro habere
noscuntur.
[12 1 De tributis vero et censibus vel metallis, quicquid in
eorum potestaie exigi vel haberi potuerit, ipsi habeant, ut ex his
in suis necessitatibus consulant et dona seniori fratri deferenda
melius prseparare valeant.
|1BJ Volumus etiam, ut, si alicui illorum post decessum
nostrum tempus nubendi venerit, ut cum consilio et consensu
senioris fratris uxorem ducat. Illud tamen propter discordias
evitandas et occasiones noxias auferendas cavendum decernimus,
ut de exteris gentibus nullus illorum uxorem accipere praesumat.
Omnium [seil, illorum | vero homines propter pacem artius conligan-
dam, ubicumque inter partes elegerint, uxores ducant
4. Vertrag zu Aachen 870. 15
[14] Si vero aliquis illorum decedens legitimos filios reliquerit,
non mter eos potestas ipsa dividatur; sed potius populus pariter
conveniens unum ex eis, quem Dominus voluerit, eligat; et hunc
senior frater in loco fratris et filii suscipiat et honore paterno
sublimato banc constitutionem erga illum modis omnibus con-
servet De ceteris vero liberis pio amore pertractent, qualiter eos
more parentum uostrorum Salvent et cum consilio habeant.
[15] Si vero absque legitimis liberis aliquis eorum decesserit,
potestas illius ad seniorem fratrem revertatur. Et si contigerit
illum habere liberos ex concubinis, monemus, ut erga illos miseri-
corditer agat
[16] Si vero alicui illorum contigerit, nobis decedentibus, ad
annos legitimos iuxta Ribuariam legem nondum pervenisse, volu-
mus, ut, donec ad praefinitum annorum terminum veniat, quem-
admodum modo a nobis, sie a seniore fratre et ipse et regnum
eins procuretur atque gubernetur. Et cum ad legitimos annos
pervenerit, iuxta taxatum moduni sua potestate in omnibus potiatur.
[17] Regnum vero Italiae eo modo praedicto filio nostro, si
deus voluerit, ut successor noster exsistat, per omnia subiectum
Sit, sicut et patri nostro fuit et nobis deo volente praesenti tem-
pore subiectum manet.
[18J Monemus etiam totius populi nostri devotionem et sin-
cerissimae Adei pene apud omnes gentes famosissimam firmitatem,
ut, si is tilius noster, qui nobis divino nutu successerit, absquo
legitimis liberis rebus humanis excesserit, propter omnium salutem
et ecclesiae tranquillitatem et imperii unitatem in elegendo uno
ex liberis nostris, si superstites fratri suo fuerint, eam, quam in
illius electione feoimus, conditionem imitentur; quatenus in eo con-
stituendo non humana, sed dei quseratur voluntas adimplenda*).
4. Yertmg zu Aachen betr. Teilung des JSeiehes Lothars II.
87U März 6.
Aus MoD. Germ. hist. LL. Sectio II Capitularia reg. Franc. Bd. II
(1890) Ö. 191 f.
Anno incarnationis Domini nostri Jesu Christi 870, indictione
3, pridie nonas martii, anno 32 Karoli gloriosi regis Aquisgrani
palatio hae pactiones inter ipsum et Hludowicum regem fratrem
ipsius factse sunt.
Ingelramnus comes ex parte Karoli regis:
Sic promitto ex parte senioris mei, quod senior mens Karolus
rex fratri suo Hludowico regi talem portionem de regno Hlotharii
regis consentit habere, qualem aut ipsi iustiorem et plus a?qua-
liorem aut communes fideles eorum inter se invenerint. Nee eum
in ipsa portione vel in regno, quod antea tenuit, per aliquam frau-
dem vel subreptionem decipiet aut forconsiliabit, si frater suus
*) Die Urkunde des Vertrags von Verdun (843) ist nicht erhalten.
16 5. y^trag zu Mersen 870.
Hludowicus eandem firniitatem et fidelitatem, quam ex parte se-
nioris mei Uli habeo promissani, iste frater suus Hludowicus seniori
meo ex parte sua, quandiu vixerit, inviolabiliter servaverit.
Item Leutfridus comes ex parte Hludowici regis:
Sic proraitto ego ex parte senioris mei, quod senior meus
Hludowicus rex fratri suo Karolo regi talem portionem de regno
Hlotharii regis consentit habere, qualem aut ipsi iustiorem aut
plus aequaliorem aut communes fideles eorum inter se invenerint.
Nee eum in ipsa portione vel in regno, quod antea tenuit, per
aliquam fraudem vel subreptionem decipiet aut forconsiliabit, si
frater suus Karolus eandem firniitatem et fidelitatem, quam ex
parte senioris mei illi habeo promissam, iste frater suus Karolus
seniori meo ex sua parte, quandiu vLxerit, inviolabiliter servaverit.
Haec eadem tertius Theodoricus comes ex parte gloriosi regis
Karoli et quartus Radulfus comes ex parte Hludowici prosecuti sunt.
Isti praesentes fuerunt: Leutbertus archiepiscopus, Altfridus
episcopus, Odo episcopus, Adalelmus comes, Ingelramnus comes,
liutfridus comes, Theodoricus comes, item Adalelmus comes.
5. Teilung des Beiehes Lothars IL 870 Aug. 8
(Vertrag zu Mersen).
Aus Mon. Genn. hist. LL. Sectio 11 Capitul. regum Franc. Bd. II
(1890) S. 193 f. Die Erklärung der Ortsnamen 8. ebendort in den Noten.
Anno incarnationis dominicaß 870, regni Karoli 33, indictione
3, 6 idus augusti inter gloriosos reges Karolum et Hludowicum
fnit ha^c divisio regni facta in procuspide super fluvium Mosam.
Est haec portio, quam sibi Hludowicus accepit:
Coloniam, Treviris, Utrecht, Stratsburg, Basulam; abbatiam
Suestre, Berch, Niu-Monasterium, Castellum, Indam, sancti Maxi-
mini, Ephterniacum, Horream, sancti Gangulfi, Faverniacum, Po-
lemniacum, Luxovium, Luteram, Balmam, Offonis villam, Meieni
monasterium, sancti Deodati, Bodonis monasterium, Stivagium,
Romerici montem, Morbach, sancti Gregorii, Mauri monasterium,
Eboresheim, Hoinowa, Masonis monasterium, Homburch, sancti
Stephani Strastburch, Erenstein, sancti Ursi in Salodoro, Grandi-
vallem, Altam petrani, Justinnam, Vallem Clusse, Castellum Carno-
nes, Heribodesheim, abbatiam de Aquis, Hoenchirche, Augustchirche;
comitatus Testebant, Batua, Hattuarias, Masau subterior de ista
parte, item Masau superior quod de ista parte est, Liugas quod de
ista parte est, districtum Aquense, districtum Trectis, in Ribua-
rias comitatus quinque, Megenensium, Bedagowa, Nitachowa, Sa-
rachowa subterior, Blesitchowa, Seline, Albechowa, Suentisium,
Calmontis, Sarachowa superior, Odornense quod Bemardus habuit,
Solocense, Basiniacum, Elischowe, Warasch, Scudingum, Emaus,
Basalchowa, in Elisatio comitatus duos, de Frisia duas partes de
regno, quod Lotharius habuit. Super istam divisionem propter
pacis et caritatis custodiam superaddimus istam adiectionem:
6. Einladnng zum Roicbstage 1084. 17
civitatem Mettis cum abbatia santi Petri et sancti Martini et
comitatu Moslensi cum omnibus villis in eo consistentibus, tarn
dominicatis quam et vassallorum; de Arduenna, sicut flumen Urta
surgit inter Bislanc et Tumbas ac decurrit in Mosam, et sicut
recta via pergit in Bedensi, secundum quod communes nostri
missi rectius invenerint (excepto quod de Condrusto est ad partem
orientis trans Urtam) et abbatias Prumiam et Stabolau cum omni-
bus villis dominicatis et vassallorum.
Et haec est divisio, quam Karolus de eodem regno sibi accepit:
Lugdunum, Vesontium, Viennam, Tungris, Tullum, Viridunum,
Cameracum, Vivarias, Ucetiam, Montemfalconis, sancti Michahelis,
Gildini monasterium, sancta? Marias in Bisintiono, sancti Martini
in eodem loco, sancti Augentii, sancti Marcelli, sancti Laurentii
Leudensi, Sennonem, abbatiam Niellam, Molburium, Laubias,
sancti Gaugerici, sancti Salvii, Crispinno, Fossas, Marilias, Hunulf-
curt, sancti Servatii, Maalinas, Ledi, Sunniacuni, Antonium, Con-
datum, Merrebecchi, Ticlivinni, Luttosa, Calmontis, sanct» Marine in
Deonant, Echa, Andana, Wasloi, Altum-Montem; comitatum Texan-
drum, in Bracbanto comitatus quatuor, Cameracensem, Hainoum,
Lomensem, in Hasbanio comitatus quatuor, Masau superior de ista
parte Mosfe,Masau subterior quod de ista parte est, Liugas quod de ista
parte est Mostie et pertinet ad Veosatum Scarponinse, Viridu-
nense, Dulmense, Arlon, Wavrense comitatus duos, Mosminse,
Castricium, Condrust, de Arduenna, sicut flumen Urta surgit intcr
Bislanc et Tumbas ac decurrit ex hac parte in Mosam, et sicut
recta via ex hac parte occidentis pergit in Bedensi, secundum
quod missi nostri rectius invenerint; Tullense, aliud Ordonense
quod Tetmarus habuit, Barrense, Portense, Salmoringum, Lugdu-
nense, Viennense, Vivarias, Ucecium, de Frisia tertiam partem.
6. Einladnng zum Reichstage. [1084 vor Okt. 16.]
Aus MoD. Germ. bist. LL. Scct. IV. Bd. I (1893) S. 120 f.
Heinricus dei gratia Romanorum imperator augustus Ruperto
Babenbergensis ecclesia? episcopo gi^atiam et omne bonum. Notum
est tibi, quanto periculo tota fluctuat ecclesia, quantus error in
omni surgit Saxonia, quantaque desolatione nobilis illa Metensis
penitus destruitur ecclesia: et non solum ibi, sed et in diversis
partibus ecclesia nostri dividitur imperii. Igitur consilio nostrorum
iödelium statuimus fieri Moguntirt> coUoquium in dominico die ante
proximum sancti Andre» festum. Huic coUoquio omnes regiii
principes nostri fideles intersunt et pra^terea onmes, quorum nobis
utilis declaratur aut fides aut consilii Providentia. Ad quod venire
te quam intime rogamus, quia nuUatenus tam ardua negotia regni
et divisio ecclesi« coadunari poterit sine tua maxima sapientia
et egregio consilio et fide, que hactenus nobis frequenter in ne-
cessitatibus et in huiusmodi controversiis regni, prout nos voluimus
AltmAAD Q. Bernlieim, ürkanden. 8. Aufl. ^
18 7. AusflchreibeQ zur Eöoigswahl 1125.
et Ths exegerat, praesto fuit Ad quod colloquium omnes Saxones
nostri iideles venient, rogantes summopere nos in Saxoniam venire
et hos novos errores componere. Äletenses auteni e contrario
Metim clamant nos transire, quatinus illic tandem pax et securitas
reddatur ecciesiae. Nos quoque invitante archiepiscopo Colonias
nativitatem Domini celebraturi sumus et idcirco statuimus hoc
colloquium ante fieri, ut huiusmodi dissensiones regni prius com-
poneremus, quam nos in remotiora transiremus loca. Sed idcirco
prsedictam expeditionem distulimus, quatinus communi omnium
nostrorum consilio quae nobis agenda sint considerentur. Ergo
rogamus te per eam, qua compater nobis etfectus es, dilectionem,
ne te corporis egritudo vel quaihbet alia res impediat, quin ad
pra?fatum colloquium tempore Statute venias et ibi iuxta magnam
sapientiam et solitam tidem tuam de nostra et regni utiiitate quas
necessaria sunt nobiscum disponas.
7. Anssehrclben zar KSnigswahl 1135 [Jan. — Aug.]
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. I 11893) S. 165 f.
Adalbertus Moguntinus, Fridericus Coloniensis, Oudalricus Con-
stantiensis, Burcardus Wormatiensis, Arnolfus Spirensis, per dei
misericordiam archiepiscopi et episcopi, Oudalricus Fuldensis abbas,
Heinricus quoque dux, Fridericus dux, Godefridus palatinus comes,
Beringerus comes de Sulzbach et ceteri utriusque professionis prin-
cipes, qui exequiis imperatoris intererant, venerabili fratri Ottoni
Babenbergensi episcopo hinc fraternas in Christo orationes, inde
fidelissimum devotae servitutis obsequium.
Postquam domnus imperator viam universae carnis ingressus
est, et nos exequias eius cum iusta devotione et reverentia com-
plevimus, ipse ordo rei et temporis qualitas exigere videbatur, ut
de statu et pace regni aliquid conferremus, si non abesset pra;-
senciae vestra) consilium et aliorum principum, tanto negocio utile
et pernecessarium. Quam expcctare quia grave erat et difficile,
sedit omnium nostrum sententise, si vestra? tautum non displicuerit
concordise, curiam in festo beati Bartholomei apud Moguntiam
celebrare et ibidem convenientibus principibus de statu et succes-
sore regni ac negotiis necessariis, prout si)iritus sanctus aspiraverit,
ordinäre. Nullum tamen praeiudicium deliberationi et voluntati
vestraj facientes, nichil nobis singulare ac privatum in hac re usur-
pamus. Quin pocius discretioni vestrsö hoc adprime intimatum
esse cupimus, quatinus memor oppressionis, qua ecclesia cum uni-
verso regno usque modo laboravit, dispositionis divinae providentiam
intocetis, ut in substitutione alterius persona sie ecclesiae suae et
regno provideat, quod tanto servitutis iugo amodo careat et suis
legibus uti liceat, nosque omnes cum subiecta plebe temporali
perfruamur tranquillitate. Contestamur etiam dilectionem vestram,
ut pacem credito vobis celitus populo infra pra?scriptum curia)
8. Einladg. z. Beiobstage 1155. 9. Friedrichs II Confoederatio. 19*
terminum et ultra ad quatuor ebdomadas ordinetis, quatinus Omni-
bus tutior fiat concursus ac reditus, et ut curialiter, more videUcet
antiquorum principum, cum propria impensa neminem pauperem
ledentes conveniatis.
8. Elnladans zum Reichstage [1155 ror Sept. 39.]
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. JV Bd. I (1893) S. 220.
Fridericus dei gratia Romanorum imperator semper augustus
abbati de Tegrinse gratiam suam et omne bonum. Quia deo
auctore omnia in Italia gloriose peregimus, sani et incolomes rede-
untes, terram Theuthonicam propter absentiam nostram diversis
hinc inde malis perturbatam ad bonum pacis et tranquillitatis
reformare intendimus. A Bavaria itaque incipientes, ut maxima«
que in ea exorta sunt, mala eradicemus et ad pacem eam revo-
cemus, curiam generalem Ratisbone a festo sancti Michahelis ad 14
i\\es celebrandam indiximus, cui te interesse sub obtentu gratis
nostre precipimus.
9. Friedrichs II Confoederatio cum princlpibus
ecclesiasticis. 1220 April 26.
Ans Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896 S. 89 ff.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus secundus
divina favente dementia Romanorum rex et semper augustus et
rex Sicilie. Digna recolentes animadversione, quanta effi(5atia
'Ct fide dilecti fideles nostri principes ecclesiastici nobis hactenus
astiterint, ad culmen imperii nos promovendo, promotos in ipso
firmando et demum filium nostrum Heinricum in regem sibi et
dominum benivole atque concorditer eligendo, censuimus eos per
-quos proraoti sumus semper promovendos et per quos iirmati
sumus una cum ipsorum ecclesiis semper fore nostra defensione
<;ontra noxia queque firmandos. Igitur quia in eorum gravamina
•quedam consuetudines et (ut verius dicamus) abusiones ex longa
perturbatione imperii, que per gratiam dei nunc quievit et quiescel,
inoleverant in novis theloneis et monetis, que se invicem ex simili-
tudinibus imaginum destruere consueverant, in guerris advocatorum
«t aliis malis, quorum non est numerus, statutis quibusdam eisdem
abusionibus obviavimus :
[1] Primo promittentes, (juod numquam deinceps in morte
euiusquam principis ecclesiastici reliquias suas fisco vendicabimus; )
inhibentes etiam, ne laicus quisquam aliquo pretextu sibi eas
vendicet, sed ce(lant successori, si antecessor intestatus decesserit
Cuius testamentum, si quod inde fecit, volumus esse ratum. Si
•quis vero contra hanc constitutionem reliquias sibi vendicare
presumpserit, proscriptus et exlex habeatur et feodo sive beneficio,
si quod habet, permaneat destitutus.
i • ' rf > * 'r
20 9* Friedrichs U CoDfoederatio cam princip. eccles. 1220.
[2] Item Dova thelonea et novas monetas in ipsorum territorii&
sive iurisdictiouibus eis inconsultis seu nolentibus non statuemua
de cetero, sed antiqua thelonea et iura monetorum eorum ecclesiis.
concessa inconvulsa et tirma conservabimus et tuebimur; nee
ipsi ea infringemus nee ab aliis ledi permittemus modis aUquibus,
utpote monete turbari et vilüicari solent similitudinibus imaginum^
quod penitus prohibemus.
[3 1 Item homines quocunique genere servitutis ipsis attinentes^
-^^J quacumque causa se ab eorum obsequiis alienaverint, in nostris
bL '-- civitatibus non recipiemus in eorum preiudicium; et idem ab
ipsis inter se eisque a laicis onmibus universaliter volumu&
observari.
I X [4j Item statuimus, ne quis ecclesiam aliquam in bonis suis^
o" '"l" dampnificet pccasione advQcatie eorundem bonorum; sed si damp-
-^ ...i nificaverit, dampnum In duplo restituet et centum marcas argenti
^ camere nostre solvet.
i5] Item si aliquis eorum vasallum suum, qui forte euni
lit, iure feodali convenerit et sie feodum evicerit, illud suis.
. ^ usibus tuebimur. Et si ipse feodum de bona et liberali sua vo-
•^4,H-v luntate nobis conferre voluerit, recipiemus amore vel odio non
; - ;^ pbstante. Quocumque autem modo, sive etiam ex morte infeo-
^ ' '^' daü, principi ecclesiastico feodum aliquod vacare contigerit, illud
auctoritate propria, immo violeutia nullatenus invademus, nisi de
bona voluntate liberalique concessione sua potuerimus obtinere^
sed cum effectu suis usibus studebimus defensare.
[6] Item, sicut iustum est, excommunicatos eorum, dum tamen
ab ipsis viva voce vel per litteras eorum vel per honestos nuntios.
K.(i fide dignos nobis denuntiati fuerint, vitabimus; et nisi prius ab-
fc^;^^ .; solvantur, non concedemus eis personam standi iuditio, sie distin-
^' / guentes, quod excommunicaüo non eximat eos a respondendo
V'^ ^ impetentibus, sed sine advocatis, perimat autem in eis ins et
potestatem ferendi sententias et testimonia et alios impetendi.
[7] Et quia gladius materialis constitutus est in subsidium
gladii spiritualis, excommunicationem, si excommunicatos in ea
\f^; ^.. ultra sex seplimanas perstitisse predictorum modorum aliquo nobis
constiterit, nostra proscriptio subsequatur, non revocanda, nisi
prius excommunicaüo revocetur.
[8] Sic utique aliisque modis omnibus, iusto videlicet et efti-
caci mditio, ipsis prodesse atque preesse tirmiter compromisimus^
•■/.• . ^ et ipsi versa vice fide data promiserunt, quod contra omnem ho-
minem, qui tali nostro iuditio ipsis exhibendo violenter restiterit^.
nobis pro viribus suis efiicaciter assistent.
[9] Item constituimus, ut nulla edificia, castra videlicet seu
civitates, in fundis ecclesiarum vel occasione advocatie vel alio
L / quoquam pretextu construantur; et si qua forte sunt coustructa
o 'vy contra voluntatem eorum, quibus fundi attinent, diruantur regia
potestate.
[lOJ Item inhibemus ad imitationem avi nostri felicis memorie:
10. Friedrichs II Statotum in favorem principam 1282. 21
imperatoris Friderici, ne quis officialium nostrorum in civitatibns *, r/jf-
<eonindem principum iurisdictionem aliquam sive in theloneis sive k/ 7"
in monetis seu aliis officiis quibuscumque sibi vendicet nisi per /y^s^
octo dies ante curiam nostram ibidem publice indictam et per i^^ ^'
octo dies post eam fiuitam. Nee etiam per eosdem dies in aliquo ^v «ue^u.
excedere presumant iurisdictionem priucipis et consuetudines civi-
tatis. Quotienscumque autem ad aliquam civitatum eorum acces-
serimus sine nomine publice curie, nichil in ea iuris habeant, sed
princeps et dominus eins plena in ea gaudeat potestate.
[11] Sane quanto fidem ampliorem predictorum principum
circa nos intelleximus, tauto excellentius eorum profectibuß semper /^ -^ i
intendimus prospicere. Et quoniam acta hominuin oblfvid inimica ^^?^,
memorieper longam teniporum evolutionem sepeliresolet, diligentia ^'■' ^*^**
vigilantiori adhibita hec nostre gratie beneficia ecclesiis inpensa
perpetuari volumus, statuentes, ut heredes nostri et successores in
imperio ea rata conservent et exequantur et faciant in subsidium
•ecclesiarum a laicis universaliter observari.
[12] Et ut futuris innotescant et a presentium non excidant
memoria sive notitia, ea fecimus liuic pagine annotari et paginam .^,4-.^
«ubnotatione nominum eorum qui interfuerunt, principum videlicet,
•et sigilli nostri munimine insigniri. Testes hü sunt: Sifridus
Maguntinus archiepiscopus , Theodericus Treverensis archiepi-
scopus, Engelbertus Coloniensis archiepiscopus, Albertus Magde-
burgensis archiepiscopus, Hugo Leodiensis episcopus, Otto Traiec-
tensis episcopus, Ecbertus Babehbergensis episcopus, Conradus
Katisbonensis episcopus, Hertwicus Ej^estedensis episcopus, Theo-
<lericus Monasteriensis episcopus, Heinncus Wormatiensis episcopus,
Engelhardus Nuwemburgensis episcopus, Heinricus Basiliensis epi-
scopus et alii quam plures.
Signum domini Friderici secundi Romanorum regis invic-
tissimi et regis Sicilie.
Ego Conradus Metensis et Spireusis episcopus imperialis aule
cancellarius vice domini Sifridi Maguntine sedis archiepiscopi et
totius Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnacionis 1220, indictione
% regnante domino Friderico secundo Romanorura rege et Sicilie
gloriosissimo, anno regni eins in Germania 8, in Sicilia vero 23.
Datum apud Frankenwurt 6 kal. mai.
10. Friedrichs II Statntum in farorem principam.
1232 Mai.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV Bd. II (1896) S. 211—213.
(C.) In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus se-
candus divina favente dementia Romanorum Imperator semper
augustus, lerusalem et Sicilie rex.
Excelsa nostri sedes imperii exaltatur ac principalia modera-
.yi I
.>v ■■.;^w^
•• .1-
22 10. Friedriohfi 11 Statutam in fayorem principam 1232.
mina imperii in omni iusticia et pace disponimus, cum ad nostro-
rum iura principum et magnatum debita provisione prospicimus^
in quibus, velut honorabilibus membris insidet caput, ita nostrum
viget et consistit imperium, et tanta cesaree magnitudinis moles
regit et evchit, quorum hunieris innititur et portatur. Noveril
igitur presens etas et futura posteritas, quod in Foro lulii apud
Sibidatum una cum dilecto filio nostro Heinrico Romanorum rege
convenientes, rogati per principes et magnates, quorum ibidem
diligenda nobis aderat muititudo, ut graciam eis ab eodem rege
filio nostro in generali curia Wormacie indultam nostre auctoris
tatis munimine prosequi dignaremur, dignum duximus eorum pre-
dbus favorabiliter annuendum, utpote qui non indigne in eorum
promocione nostrum et imperii statum intendimus commode pro-
movendum.
[1] Concedimus igitur, iuxta quod idem rex filius noster
noscitur concessisse, ac perpetue confirmacioni donamus, statuentes:
quatenus nuUum novum castrum vei civitas in fundis ecciesiarum
vel occasione advocacie per nos vel per quemquam alium sub
pretextu quolibet construantur.
[2] Item quod nova fora non possint antiqua aliquatenus
impedire.
3] Item nemo cogatur ad aliquod forum ire invitus.
4] Item strate antique non declinentur nisi de transeun-
dum voluntate.
[5] Item in civitatibus nostris novis bannitum miliare de-
ponatur.
[6] Item unusquisque principum libertatibus iurisdictionibus
comitatibus centis sil)i liberis vel infeodatis utetur quiete secun-
dum terre sue consuetudinem api)robatam.
[7J Item centumgravii recipiant centas a domino terre vel
ab eo, qui per dominum terre fuerit infeodatus.
[Sj Item locum cente nemo mutabit sine consensu domini
terre.
[9] Item ad centas nemo sinodalis vocetur.
10 Item cives, qui ,phalburgere* dicuntur, penitus eiciantur.
11 J Item census vini pecunie frumenti vel alii, quos rustici
constituerunt hactenus se soluturos, reiaxentur et ulterius non
recipiantur.
[12] Item principum nobilium et ministerialium ecciesiarum
homines propra in civitatibus nostris non recipiantur.
"■ [13] Item principibus nobilibus ministerialibus et ecclesiis
proprietates et feoda per civitates nostras occupata restituantur
nee ulterius occupentur.
[14] Item conductum principum per terram eorum, quam de
manu nostra tenent in feodo, vel per nos vel per nostros non
impediemus vel infringi paciemur. '. - '« '^
(15) Item non compellantur aliqui per scultetos nostros ad
restitucionem eorum, que a longinquo tempore ab hominibu&
10. Friedrichs II Statutum in fa?orem principum 1232. ' ^ ' ^?
receperant, priusquam se in nostris civitatibus coUocarent, nisi
homiues ipsi fuerint imperio iramediate subiecti, quos tenebuntur
iuvare super eorum iure in foro eorum, in quorum terris talia
sunt percepta. . v; .; ^.^^
[16J Item in civitatibus nostris nullus terre dampnosus vel
a iudice dampnatus vel proscriptus recipiatur scienter; recepti
convicti eiciantur. y .. -^v -v i'ff.Jr • ' (l(^i\^// ^ U^^U
[11] Item nuUam novam monetam in terra alicuius principis
cudi faciemus, per quam moneta eiusdera principis deterioretur.^"- ' '
[18j Item civitates nostre iurisdiccionem suam ultra civitatis/-'^.. ^1
ambitum non extendant, nisi ad nos pertineat iurisdiccio specialis.'
[19 1 Item in civitatibus nostris actor forum rei sequetur, '
nisi reus vel debitor principalis ibidem fuerit inventus; quo casu
ibi tenebitur respondere. V-^v ^ *
[20J Item nemo recipiat in jgfgnore bona, quibus quis in-
feodatus sit, sine consensu et manu domihi principalis.
[21] Item ad opera civitatum nemo cogatur, nisi de iure
teneatur.
[22 1 Item liomines in nostris civitatibus residentes consueta
et debita iura de bonis extra civitatem suis dominis et advocatis
persolvant neque indebitis exaccionibus molestentur.
[23] Item homines proprii advocaticii feodales, qui ad do-
minos suos transire voluerint, ad manendum per ofticiales nostros
non arten tur. ^,*'^- - •; •
lid huius itaque concessionis et confirmacionis nostre memo-
riam et stabilem firmitatem presens Privilegium fieri fecimus
maiestatis nostre sigillo munitum.
Huius autem rei testes sunt S. Maguntinus archiepiscopus,
B. patriarcha Aquilcgensis, Salseburgensis, Magdeburgensis archie-
piscopi; E. Papimbergensis, S. Ratisponensis imperialis aule can-
celiarius, Herbipolensis, H. Wormaciensis episcopi; Frisingensis
electus, . . abbas sancti Galli; A. dux Saxonie; 0. Meranie et
B. Karinthie duces; comes H. de Hortemberc, comes A. de
Scohenburch, comes Seine, Gerlacus de Butingen, G. de Bollandia,
Gunzelinus, G. et C. de Hohenloc, j[)incerna de Winterstet, pincerna
de Clingeburc, Riccardus camerarius et alii quam plures.
Signum domini Friderici secundi dei gracia invictissimi Ro-
manorum imperatoris semper augusti, lerusalem et Sicilie regis.
Ego Sifl'ridus Ratisponensis episcopus imperialis aule cancel-
larius vice domini Sitfridi Maguntini archiepiscopi et tocius Ger-
manie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1232 mense mai,
5 jndiccionis^ imperante domino nostro Friderico secundo dei gracia
invictissimo Romanorum imperatore semper augusto, lerusalem
et Sicilie rege, anno Romani imi)erii eius duodecimo, regni leru-
salem septimo et regni Sicilie tricesimo quarto; feliciter amen.
Datum aput Sibidatum in Foro lulii anno mense et indic-
cione prescriptis.
24 11- Wahl K. Wilhelma 1252. 12 (11). Bbeioischor Städtebond 1256.
11.* Naehtrilgliehe Wahl KSnig Wilhelms durch den Herzog
Ton Sachsen und den Markgrafen ron Brandenburg.
1353 MSrz 35.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. II (1896) Ö. 631 f.
Venerabilibus in Christo fratribus dei gratia Zverinensi et
Havelbergensi episcopis frater Hugo miseratione divina tituli Sancte
Sabine presbiter cardinalis, apostolice sedis . legatus, salutem et
sinceram in Domino caritateni.
Licet excellentissimus dominus W. Romanorum rex semper
•augustus olim fuisset a principibus quorum intererat legitime in
regem electus, a summo poutifice, ad quem pertinet ipsius electionis
confirmacio, confirmatus et in Aquis in regem solempniter conse-
cratus et regali diademate coronatus, tamen quia se aliquot civi-
tates et oppida excusabant dicentes, quod eidem domino W. non
debebant intendere tanquam regi, pro eo quod nobiles principes
dux Saxonie et marchio Brandenburgensis, qui vocem habent in
electione predicta, electioni non consenserant supradicte : paternitati
vestre tenore presentium intimamus, quod nos in die annunciationis
dominice presentes interfuimus in Bruneswic, ubi et quando dux
et marchio antedicti electionem de predicto rege factam ratam
habuerunt et gratam ac eundem in regem elegerunt unanimiter ad
■cautelam ac eidem fidelitatem et homagium in solempni curia nobis
presentibus prestiterunt. Cum igitur prefate civitates et oppida se
non possint ulterius excusare, quin obedire debeant dicto regi,
paternitati vestre qua fungimur auctoritate precipiendo mandamus,
quatenus cives Lubicenses diligencius moneatis, ut infra proximum
pentecosten dicto domino W. in omnibus obediant tamquam regi
eundemque vel nobiles principes marchiones Brandenburgenses,
quibus idem rex civitatem Lubicensem dicitur concessisse, sicut per
litteras eiusdem regis patentes vobis et ipsis poterit fieri plena
fides, ad omnia iura imperii recipiant ac eidem tamquam regi de
premissis respondeant et intendant. Alioquin extunc eosdem cives
excommunicetis et civitatem eandem subponatis auctoritate nostra
districto ecclesiastico interdicto, ita quod nulla exhibeant sacramenta
in ea preter viaticum et baptisma; denunciantes, quod nos iara
processissemus durius contia ipsos, nisi predicti marchiones nos
super hoc rogavissent.
Datum Bruneswic, 8. kal. april, pontificatus domini Innocencii
pape 4 anno nono.
13 (11). Beschlüsse des rheinischen Städtebnndes
zur Aufrechterhaltung der Belchselnhelt 1356 März 17.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Soct. IV. Bd. II (1896) S. 593 f.
Universis Christi fidelibus Arnoldus camerarius, Fridericus
scultetus, iudices, consilium et universi cives Moguntinenses Wor-
macienses Spirenses Argentinenses Frankenvordenses Bopardienses
12 (11). Beschlösse des rheinischen Städtebuodes 1256. 25
Colonienses Aquenses Monasterienses Susatenses et omnes alii
nuncii civitatum congregati Moguncie in coUoquio generali salutem
et obsequium. Ad laudem et gloriam lesu Christi, qui est pacis
auctor et humane salutis amator, ad honorem eciam sancte Ro-
mane ecciesie matris nostre, que pacem et iusticiam amplexatur,
pro reverencia quoque imperii, cuius rigore iudicii incorrigibiles
ad viam rectitudinis reducuntur, ad salutem eciam pauperum ac
tocius populi christiani, qui pacis tranquiliitatem summo desiderio
sidunt et expectant, in nomine Domini, qui sperantes in se nulla-
tenus derelinquit, pacem iuratam inviolabiliter bona tide servabimus ;
et ad corroborationem et propagacionem ipsius ex concordi con-
sensu et maturo consilio dominorum et nobilium, qui tunc aderant,
fecimus et ordinavimus hec statuta:
[Ij Quelibet civitates et opida iuxta vires eorum semper
erunt parati in equis et armis contra pacis et iusticie turbatores,
et insuper statuent et tenebunt pro posse suo stipendiarios, qui
,suldenere' dicuntur vulgariter, iit illi ad loca remota horis singuüs,
quandocunque necesse fuerit, transmittantur.
[2] Et quoniam nunc vacat imperium et domino et rege
caremus, omnia bona imperii, donec vacat imperium, totis viribus
tamquam nostra defendere volumus et tueri.
[3] Misimus eciam sollempnes nuncios nostros ad principes»
ad quos spectat regis electio, rogantes eos sollicite, ut pro salute
tocius patrie in unam dignentur concordare personam, ne ex eorum
discordia sancte pacis negocium valeat perturbari.
[4j Statuimus eciam sub debito iuramenti, quod, si in dis-
cordia plures electi fuerint, nuUi eorum in aliquam civitatem vel
opidum pateat aditus, fidelitatem vel servicium eis nullo modo
prestabimus, victualia eis non ministrabimus, mutuum eis non
dabimus nee ciam vel palam aliquid ipsis auxilium faciemus.
[5J Si autem aliqua civitas vel opidum seu eciam singulares
persone contra hoc statutum et ordinacionem nostram (quod absit)
aliquid presumpserint attemptare, presumptores huiusmodi periuri
et infames ac violatores fidei censebuntur, et contra ipsos totis
viribus procedemus tamquam contra violatores pacis et nostros
publicos inimicos. Et hec omnia unanimiter et firmiter tamdiu
servabimus, donec nobis unus presentetur in regem, qui de iure
regnum Romanum debeat obtinere, cui de concordi consensu et
unanimi consilio tamquam nostro regi et domino fidelitatem et
servicia debita libentissime faciemus.
[6] Volumus eciam, ut illa quatuor generalia colloquia diu
statuta annis singulis observentur. Propter coUoquium vero, quod
nunc in preterita dominica ,reminiscere' Moguncie habebatur, decre-
vimus illud coUoquium, quod in octavis pasche ibidem habere
debuimus, non servari hac vice, sed in dictis octavis pasche erit
in posterum annis singulis observandum, statuentes, ut omnes illi,
qui ad dicta colloquia non venerint, pena debita puniantur.
[7J Et quoniam quidam milites et alii in villis et locis aliis
26 13. VereiDignng rhoinischer und wettorauiBcher Städte 1273.
residentes pacem iurare non curant et pro corroboratione et con-
servacione pacis nolunt facere aliqua servicia vel labores et tarnen
volunt pace gaudere, statuimus, ut illi a pacis commodo penitus
sint exclusi, nee pax violabitur in eisdem.
[8J Hoc statutum eciam renovando statuimus, ut nulli domi-
norum vel cuicunque alii, qui negocium sancte pacis turbaverint,
mutuum detur vel victualia de civitatibus vel opidis aliquatenus
ministrentur.
[9] Item statuimus, ut civitates in eorum passagiis et navibus
talem adhibeant custodiam et cautelam, ne ibidem transitus pateat
inimicis.
[lOJ Volumus eciam, ut expedicio, que apud Coloniam nuper
fiiit indicta, processum habeat, sicut exstitit tunc condicta.
[11] Placet eciam et gratum est nobis, ut nobiles et domini
terre libere gaudeant suis iuribus, sicut debent.
[12J Omnia eciam statuta, que hactenus ordinata fuerunt>
cum onmibus nunc statutis, sicut iuravimus, volumus inviolabiliter
observare, et in perpetuum mutuis auxiliis nos iuvabimus bona fide.
In testimonium autem omnium predictorum presentem litteram
sigiUo civitatis Maguntine, quo nos ceteri im s'tmus, duximus
muniendam.
Actum Maguncie ad generale colloquium civitatum anno Do-
mini 1256, in die beate GtrdrudU,
13.* Vereinigung rheinischer und wetterauiseher StSdte zur
Aufh5Chterhaltung der Relehseinhelt. 1*273 Febr. 5.
AuR Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Dd. 111 (1904) S. 9 f.
Nos Moguntini, Wormatienses, Oppinheimenses, Frankinfor-
denses, Vridebergenses, Wetflarienses et Geyünhusenses officiati,
milites, consules, scabini ceterique cives universi recognoscimus
hüs litteris publice protestando, quod ad honorem dei precipue
et totius nobis adiacentis provincie utilitatem iide et iuramento
prestito conventione perpetui conpromissi concordavimus et ad in-
vicem nos astrinximus in hunc modum: ut, cum sede inperii ut
nunc vacante, si domini principes regum Komanorum electores
concorditer vwnn jor^sentaverint nobis regem, uos eidcm sutquU pro
iure nostro debita subiectione ac reverentia intendere debeamus;
si autem dicti principes circa electionem unius regis, quod deus
avertat, discordaverint et plures nobis reges presentare voluerint,
nos huiusmodi reges nequaquam recipiamus in predictis civitatibus
nostris nee ipsis alicuius nostn consilii vel auxilii amminiculum
prebeamus, quousque a dictis electoribus rex concorditer electus
nobis fuerit presentatus. Et hoc nostrum conpromissum non muta-
bimus uUo modo, nisi hoc pro statu temporis ex provida delibe-
racione communis consilii unanimiter faciamus. Ut autem huius
nostri conpromissi fedus inter nos stabiliori robore solidetur, ia
U. Yereinigong z. Königswahl 1273. 15. Bair. Korrecht 1275. 27
hoc eciam sub predicte iidei ac iuramenti sacramento coniuncti
esse volumus ad invicem perpetuo et astricti, quod contra quos-
Hbct iniuriatores nostros, qui occasione supradicte nostre conpro-
missionis aut alia quacumque ex causa nos omnes seu aliquem
ex nobis inpugnare aut indebite aggravare attemptaverint, presta-
cione tidelis consilii et auxilii alterutrum assistere perpetuo tene-
aniur. In quorum omnium testimonium et debitam firinitatem
presentibus litteris sigilla nostra dignum duximus appendenda.
Actum Moguntie, anno Domini 1273, die Agatlie virginis.
14.* Yereinigung Ton Tier Kurfürsten zur KSnigswahl.
1273 Scpt 11.
• Ans Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. HI (1904) S. 11 f.
Nos Engelbertus dei gracia sancte Coloniensis ecclesie archi-
episcopus sacri imperii ptn* Vtaliam archicancellarius universorum
notitie presentibus declararaus, quod cum reverendis patribus do-
mino . . Mognntino et domino . . Treverense archiepiscopis nunc
presidentibus et cum domino . . duce Bawarie comite palatino
Reni taliter uniti sumus üde data vice sacramenti, ad hoc nos
nichilominus astringentes, quod in electione Romanorum regis,
quam proxime celebrare intendimus et debemus, sine capcione
qualibet erimus unanimes et concordes, ita tamen quod in quem-
cunque tres ex nobis concordaverint, quartus sine contradictione
qualibet sequetur eosdem, cuius utique commodum et honorem
tanquam proprium apud eum, quem elegerimus, tenebimur procu-
rare et indempnitati sue, secundum quod nostre fidei congruit et
honori, sicut nostre fideliter precavere. Dominus eciam Mogun-
tinus archiepiscopus pro domino Treverense promisit, quod in
societate predicte unionis debeat remanere ; quod si facere recusa-
verit, nos cum predictis duobus, videlicet domino Moguntino et . .
comite palatino Reni duce Bawarie concordes secundum formam
remanebimus prenotatam. In cuius rei testimonium et roboris
firmitatem presentem litteram sigilli nostri munimine fecimus
communiri.
Dat. Bopardie, 3. idus septembr., anno Domini 1273.
15.* Bestätigung des bisher vom Herzog Ton Baicm aus-
gefihten Kurreehtes, zu Ungunsten der AnsprOehe BShmens.
1275 Mai 15.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. lll (1904) S. 71 f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper ' augustus uni-
versis presencia inspecturis in perpetuum declaramus, quod presi-
dentibus nobis curie apud Augustam idibus maii soUempniter
celebrate et constitutis ibidem in presencia nostra illustrium prin-
eipum Ottakari regis Bohemie nuntiis et Heinrici ducis Bawarie
28 15* Bestät d. bair. EurrechU za Ungunsten Böhmens 1275.
procuratoribus subortaque inter eos questione super quasiposses-
sione iuris eligendi Komanorum regem, per procuratores dicti H.
ducis et illustrem Lodwicum comitem palatinum Reni et ducem
Bawarie, filium nostrum karissimum, fuit propositum, racione dn-
catus Bawarie hoc eis competere ex antiquo, idemque noster filius
L. coram nobis cunctisque principibus prelatis, baronibus, militibus
et universo populo, qui eidem curie assidebant, extitit publice
protestatus, quod predictus dux H. frater ipsius olim electioni in-
cliti Richard! Romanorum regis nostri predecessoris una cum ipso
presentialiter cum ceteris principibus coelectoribus interfuit et in
eum uterque direxit legaliter votum suum, eundem in Romanorum
regem una cum aliis conprincipibus ins in hoc habentibus eligendo.
Deinde vero electionis tempore apud Franchenfurtte de nobis ab
Omnibus principibus ius in electione habentibus concorditer cele-
brate, per nuntios et procuratores eiusdem ducis H., videlicet
Heinricum prepositum Oetingensem et Fridricum rectorem ecclesie
de Lantshüt ipsius absentiam propter impedimenta legitima legi-
time excusantes, presente venerabili Berhtoldo Babenbergensi epi-
scopo, procuratore predicti regis Bohemie, et contradicente quidem
ipsis procuratoribus, set ipsius contradictione a principibus elec-
toribus Omnibus tam ecclesiasticis quam secularibus non admissa,
in dictum L comitem Palatinum nostrum filium una cum aliis
principibus onmibus, qui in nos direxerant sua vota, prout iamdicti
procuratores in mandatis receperant, concorditer extitit coni)ro-
missum. Qui commissum huiusmodi in se recipiens suo et dicti
H. ducis fratris sui ac onmium aliorum principum ius in electione
habencium auctoritate et nomine in Romanorum regem soUempniter
nos elegit, vocibus eorundem fratrum ducum Bawarie comitum
palatinorum Reni racione ducatus pro una in Septem principum
ius in electione regis Romanorum habencium numero conputatis,
prout eciam in predicta curia Augustensi vive nostre vocis eloquio
utrique ipsorum in presencia nuntiorum prefati regis Bohemie,
videlicet venerabili Wernhardo Sekovienci episcopo, magistro Hein-
rico preposito Werdensi commendatore domus Theutonice per
Austriam et Wlfingo magistro Hospitalis sancti lohannis de Mevr-
perge, ac omnium ibidem presentium principum, prelatorum ac
baronum recognovimus et recognoscimus manifeste.
In cuius rei testimonium et perennem memoriam predictorum
presentes eis Utteras donavimus nostro regali sigillo necnon sub-
scriptorum testium sigillis munitas. Qui sunt Hartmannus Augu-
stensis episcopus, Hiltprandus Eistetensis, Heinricus Tridentinus
episcopi, . . de Sancto Gallo, de Augea abbates, Rudolfus can-
cellarius noster. Ex laycis vero filius noster Lodwicus comes pa-
latinus Reni dux Bawarie, Phylippus dux Karinthie, Meinhardus
comes Tyrolensis, Fridricus burgravius de Nuerenberch, Heinricus
marchio de Burgawe, Uh-icus de Haelfenstein, Lodwicus de Oetingen,
Albertus et Burchardus de Hohenberch, Heinricus de Furstenberch,
Tybaldus de Pirreto et Lodwicus de Honberch comites, Heinricus
16 (12). Nürnberger Reichstag 1274. 29
et Berhtoldus de Niflfen, Albero de Prukperch, Hermannus de
Hoßginberch, Volkmarus de Chemnaten et Marquardus filius suus,
Winhardus de ßorbach, Heinricus de Prisingen et alii quam plures.
Actum et datum Auguste, anno dominice incarnationis mille-
simo ducentesimo septuagesimo quinto, regni vero nostri anno
secundo.
16 (12). Die Besehlfisse des Nürnberger Aelchstags.
1274 Novbr. 19.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. III (1904) S. 59 ff.
In publico consistorio tempore sollempnis et regalis curie
Nurenberc celebrate, considentibus principibus ac honorabili ca-
terva comitum et baronum maximaque multitudine nobilium et
plebeiorum astante coram serenissimo domino Rudolfo Bomanorum
rege ad exhibenduni unicuique iusticie complementum :
[1] Primo peciit rex sentencialiter difiiniri, quis deberet esse
iudex, si Bomanorum rex super bonis imperialibus et ad fiscum
pertinentibus et aliis iniuiiis regno vel regi irrogatis contra aliquem
principem imperii haberet proponere aliquid questionis. Et diffi-
nitum fuit ab omnibus principibus et baronibus qui aderant, quod
palatinus comes Beni auctoritatem iudicandi super questionibus.
quas imperator vel rex movere vult principi imperii, optinuit et
optinet ex antiquo.
[2*] Sedente itaque pro tribunali dicto Palatino comite rex
peciit primo sentencialiter diffiniri, quid ipse rex de iure possit et
debeat facere de bonis, que Fridericus quondam imperator, ante-
quam lata esset in ipsum deposicionis sentencia, possedit et tenuit
pacitice et quiete, et de bonis alias imperio vacantibus, que bona
alii per violenciam detinent occupata. Et sentenciatum fuit, quod
ipse rex de omnibus talibus bonis se debeat intromittere et ipsa
bona in suam retrahere potestatem; et si aliquis in recuperandis
talibus bonis ipsi regi se opponere presumeret, iniuriosam violenciam
regali potencia debeat repellere et iura imperii conservare. [Vgl.
hierzu M. G. 1. c. Nrr. 28—31 u. 87.J
[2^j Secundo peciit rex sentenciari, quid iuris sit de rege Boeniie,
qui per annum et diem et amplius a die coronacionis regis Bo-
manorum celebrate Aquisgranis contumaciter supersedit, quod
feoda sua a rege Romanorum nee peciit nee recepit. Et senten-
ciatum fuit ab omnibus principibus et baronibus, quod, quicunque
sine causa legitima per negligenciam vel contumaciam per annum
et diem steterit, quod de feodis suis se non pecierit infeodari, ipso
lapsu temporis cecidit a iure omnium feodorum suorum.
[2^] Tercio peciit rex sentenciari, qualiter contra regem Boemie
deberet procedere ad ipsius contumaciam reprimendam. Et sen-
tencia fuit lata, quod palatinus comes Beni per virum ingenuum
ad certum locum et diem, videlicet infra sex septimanas et tres
30 16 ( 12). Nürnberger Reichstag 1274.
dies a die iudicii numerandos, deberet dictum regem citare coram
ipso Palatino questionibus regis super contumacia peremptorie re-
sponsurum: et si ingenuus electus ad citacionem faciendam asse-
reret et contirmaret proprio iuramento, quod ob metum, qui cadere
potest in constantem virnni, non änderet se ipsius regis Boemie
conspectibus presentare vel terrara regis ingredi, sufticeret edio-
tum publicum proponi in ipsa soUempni curia et citacionem fieri
publice in civitate vel oppido sepedicti comitis Palatini regno
Boemie plus vicino. Ut autem omnia procederent ordinale, ad
faciendam prescntacionem citacionis sex septimanis et tribus diebus
superadditis decem et octo diebus, in summa date sunt inducie
prefato regi Boemie novem ebdomade a duodecimo kalend. decembr.
computande, ita quod decimo kalend. febr. ipse rex Boemie coram
prefato comite palatino Reni in Herbipolensi civitate debeat con-
parere; alioquin contra ipsum, prout ius permiserit, procedetur.
[3] Preterea ex decreto et consilio princii)uni diftinitum est,
quod dominus Romanorum rex ius debeat reddere de omnibus
questionibus civilibus et criminalibus a creacionis sui tempore
subortis et que deinceps orientur; item de omnibus questionibus
civilibus, que eciam ante sui creacionem emerserunt, super liere-
ditatibus feodis possessionibus proprietatibus, nisi iudicio trans-
actione vel composicione amicabili sint sopite.
[4] Item de spoliis predis iniuriis et dampnis datis tempore
Frideric) quondam imperatoris inter fautores pape et imperii in-
tendit dominus rex habere consilium et tractatum cum papa, qua-
liter fautoribus utriusque tiat, quod equum visum fuerit tam pape
quam regi.
(5] Item rogat et consulit omnibus illis dominus rex, qui
predas incendia et spolia commiserunt a tempore mortis Friderici
quondam imperatoris usque ad creacionem ipsius regis, quod
amicabiliter transigant et componant cum otfensis. Rogat eciam
offensos, ut non sint nimis difliciles in recipienda comi)Osicione;
alioquin deliberabit rex, quid expediat in liac parte. Inter hos
autem censeri non debent, qui publici fuerunt predones stratarura
et ecclcsiarum nee bella i)ublica exercebant; sed de talibus faci-
endum est iudicium sine mora. Item questiones iam mote coram
rege vel suis officialibus debent iine debito terminari.
16] Item diftinitum est, ut citaciones et edicta in curia regia
et officialium suorum scribantur et sigillis iudicum consignentur,
et per has litteras fides de citacione facta sine aliqua alia proba-
cione haOeatur, nec pro citacione huiusmodi ampiius quam sex
Hallenses vel equivalens exigatur.
[7] Item monuit rex advocatos, ut conponant amicabiliter
cum hiis, quos indebite advocacie nomine pregravarunt, et nichil
ultra debitum ab hiis, quorum advocati existunt, exigant vel requi-
rant; alioquin contra eos pro huiusmodi miuria procedetur.
[8J Item statuit, quod in nulla civitate imperii debeant esse
cives, qui ,phalburger* vulgariter appellantur.
17 (13). Beichsvikariat des Pfalzgrafen bei Khein 1276. 31
[9] Hiis Omnibus presentes interfuimus nos principes eccie-
siastici, videlicet Wernherus archiepiscopus Moguntinus, Babem-
bergensis Eistadensis Augustensis Ratisponensis Lubicensis Mis-
nensis Chimensis et . . Tridentinus episcopi, Constanciensis et . .
Herbipolensis electi et . . abbas Morbacensis, quorum eciam sigilla
de speciali mandato nostro presentibus sunt appensa in evidens
rei geste testimonium, ad erudicionem presencium et ad cautelam
quorumiibet successorum.
Acta sunt hec anno Domini 1274, 13 kal. decembr., indic-
tione 3, regni nostri anno 2.
17 (13). ReiehsTlkariat des Pfalzgrafen bei Rhein bei
eintretender Relehsrakanz. [1376 - 1281]
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. III (1904) S. 114 ff.
Rudolfus dei gratia Roraanorum rex semper augustus oranibus
in perpetuum. Sollicitudo Romanorum principum innata quasi
cuilibet officii sui debitum exequi cupienti nos inducit noctes in-
sompnes ducere, voluntarios labores appetere, ut securitatis et
quietis statum subditis preparenius. Considerantes itaque nostrum
ac humani generis statum dubium, et quia nichil morte certius,
licet hora obitus sit incerta, deliberatione provida de nostrorum
procerum consilio et aliorum inperii Romani fidelium et nobilium
Austrie et Stirie irrefragabiliter duximus ordinandum: ut, cum ka-
rissimus gener noster princeps magnificus Ludowicus comes pala-
tinus Rheni dux Bawarie inter alias suorum principatuum preroga-
tivas hoc insigne ius habeat ab antiquo, quod vacante imperio
principatus terras possessiones et alia iura imperii custodire debeat
et sinceritate debita conservare, quousque Romano imperio de
principe sit provisum per eos vel maiorem partem eorum, ad quos
provisio huiusmodi noscitur pertinere, idem gener noster, si divina
dementia nos vocaverit de hac vita, principatus et terras Austrie
ac Styrie cum nobilibus et ministerialibus officialibus capitaneis
castellanis, districtibus et possessionibus, civibus municipibus et aliis
honrinihus, castris ac aliis munitionibus quibuscunque, mutis et
tlieloneis et aliis redditibus et pertinentiis teneat et conservet pro
viribus et diligentia qua poterit imperii nomine, donec predictorum
modorum altero rectorem et principem Romanum imperium sit
adeptum. Ad quod lideliter et efficaciter exequendum dictus gener
noster se astrinxit prestito super hoc coram nobis et principibus,
quorum sigilla inferius appenduntur, corporaliter iuramento; nobiles
etiam et ministeriales cives et municipes et alii homines dictarum
terrarum Austrie et Styrie iuraverunt, quod lideliter et totis viribus
exhibebunt supradicto genero nostro iuxta modum superius iam
expressum consilium auxilium et favorem, innitentes ei tamquam
rectori et gubernatori sacri imperii usque ad tempora pretinita.
In cuius rei testimonium et perpetui roboris firmitatem etc.
32 18« EiDBetzung lürttl Beiciwkommissare 1277. 19. Willebrief 1279.
18.* Einsetzung fflrstlleher Aelehskommissare zur Wahr-
nehmang der Kelehsreehte und -OOter In Sachsen, ThOrlngen
und Slarien. 1277 Sept. 27.
Ans MoD. Germ. bist. LL. Sectio IV. £d. IJI (1904) 8. 165.
Rudolphus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis imperii Romani fidelibus präsentes litteras inspecturis graciam
suam et omne bonum.
Tenore presencium recognoscimus et publice profitemur, quod
nos gerentes de circumspeccione et fide illustrium principum
nostrorum Alberti Saxonie filii nostri et Alberti Bruneswicensis
ducum fiduciam inconcussam, eisdeni ac eorum sollicitudini nostras
et imperii civitates Lubeke, Goslariara, Mulenhusen, Northusen et
universas municiones, castra, villas et oppida, quocumque nomine
nuncupentur, ministeriales, homines et vassallos ac omnia et sin-
gula iura, possessiones et redditus, quos et quas in terris Saxonie,
Thuringie et Slavie possidemus seu de iure racione imperii possi-
dere debemus, committimus per presentes, sie quod iidem principes
nostri nostro et imperii nomine ipsis terris presint salubriter et
easdem dirigant sapienter et quod de ipsis possint et valeant
libere ordinäre et facere omnia, que nobis et imperio noverint
expedire. Item predictis nostris princii)ibus plenam tradimus po-
testatem retractandi et revocandi ad ius et proprietatem imperii
ministeriales, homines et vassallos, possessiones, redditus atque iura,
quos et que ab imperio invenerint alienata illicite et distracta,
item iudicandi et iurisdiccionem exercendi nomine nostro in terris
et provinciis antedictis et omnia et singula faciendi, que nostris
et imperii utilitatibus viderint profutura, Propter quod universis
et singulis nostris et imperii fidelibus in predictis provinciis habi-
tantibus damus districcius in mandatis, ut supradictis nostris prin-
cipibus in omnibus et singulis suprascriptis articulis nostro et
imperii nomine obediant humiliter et intendant. In cuius testi-
monium presens scriptum maiestatis nostre sigillo duximus robo-
randum.
Datum Wienne, 5 kal. octob., indict. 6, anno Domini mil-
lesimo ducentesimo septuagesimo septimo, regni vero nostri anno
quarto.
19.* Gesamt-Willebrief der KuriHrsten.
1279 (ohne Monatsdatum).
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio JV. Bd. III a904) S. 213 f.; die
Photographie der Urkunde s. im Eri^änzungsband I der Mittheiliingen des
Instituts für österreichiscbe GescbicbtsforRcbung (1885) Seite 376 377; Eiozcl-
Willebriefe s. Mon. Germ. bist. ibid. S. 214 ff.
Nos principes imperii universis presentem paginam inspecturis.
Complectens ab olim sibi Romana mater ecclesia quasi qua-
dam germana caritate Germaniam illam eo terreno dignitatis no-
mine decoravit, quod est super onme nomen temporaliter tantum
19. Gesamt-Willebrief der Kurfüraten 1279. 33
presidentium super terram, plantans in ea principes tanquam ar-
bores preelectas et rigans ipsas gratia singulari, illud eis dedit
increinentum mirande potentie, ut ipsius ecclesie auctoritate suf-
fulti velut gernien electum per ipsorum electionem illura, qui frena
Roiiiani teneret imperii, genninarent. Hie est illud luminare minus
in firniamento militantis ecclesie per luminare maius, Christi vi-
cariuni, illustratum. Hie est, qui materialem gladium ad ipsius
nutum excutit et convertit, ut eins presidio pastorum pastor ad-
iutus oves sibi creditas spirituali gladio protegeudo communiat,
teniporali refrenet et corrigat ad vindictam malefactorum, laudem
vero credentium et bonorum. Ut igitur omnis materia dissentionis
et scandali seu etiam rancoris occasio inter ipsam ecclesiam et
imperium auferantur et hü duo gladii in domo Domini constituti
debito federe copulati se ipsos exerceant in utilem reformationem
regiminis universi et nos in actu voluntatis et operis inveniamur
lilii devotionis et pacis, qui tam ecclesiam quam imperium confo-
vere tenemur, quicquid per dominum nostrum R. dei gratia Ro-
manorum regem semper augustum sanctissimo patri et domino
nostro domino Nicoiao pape III. eiusque successoribus et ipsi
Romane ecclesie recognitum, confirmatum, ratificatum, innovatum,
de novo donatum, declaratum sive concessum, iuratum et actum
seu factum est per privilegia ' vel quecunque alia scripta quorum-
cunque tenorum super recognitionibus, ratiiicationibus, approbatio-
nibus, innovationibus, coniirmationibus. donationibus, concessionibus
et factis seu gestis tam aliorum imperatorum et regum Romanorum
predecessorum regis eiusdem quam ipsius regis, et specialiter super
fidelitate, obedientia, honoriticentia et reverentia per Romanos
imi)eratores et reges Romanis pontificibus et ipsi ecclesie impen-
dendis ac possessionibus, honoribus et iuribus eiusdem ecclesie,
et nominatim super tota terra, que est a Radicofano usque Cepe-
ranum, marchia Anconitana, ducatu Spoletano, terra comitisse
Matildis, civitate Rauenne et Emilia, Bobio, Cesena, Foropopuli,
Forliuio, Fauentia, Ymola, Bononia, Ferraria, Comaclo, Adrianis
atque Oabello, Arimino, Vrbino, Monteferetri, territorio Balnensi,
comitatu Brectenorii. exarcatu Rauenne, Pentapoli, Massa Trabaria
cum adiacentibus terris et omnibus aliis ad predictam ecclesiam
pertinentibus cum omnibus finibus, territoriis atque insulis in terra
marique ad provincias, civitates, territoria et loca predicta quoquo
modo spectantibus, necnon super civitate Romana et regno Sicilie
cum omnibus ad ipsam spectantibus, tam citra Farum quam ultra,
Corsica quoque atque Sardinia et ceteris terris ac iuribus ad ipsam
ecclesiam pertinentibus, nos nostri nomine principatus in omnibus
et per omnia approbamus et ratiticamus ac eisdem omnibus» et
singulis et ((uibuscunque aliis super eisdem per eundem regem
quoquo modo fiictis et in posterum faciendis voluntatem nostram,.
assensum atque consensum unanimiter et concorditer exhibemua
et promittimus, quod contra premissa vel aliquod premissorum
nullo unquam tempore veniemus, set ea omnia et singula pro posse
AUmann u. BernLeim, UrknDdeUf 8. Aufl. ^
34 20. Einsetzung oines Reichsvogtes im Breisgau und Elsass. 1280.
nostro procurabiinus inviolabiliter observarL Et iit hec nostra
voluntas, approbatio, ratificatio, assensus, consensus atque pro-
niissio a nobis eisdem Romanis pontificibus et ecclesie in peri)etuum
observentur, hoc presens scriptum inde fieri fecimus noslrorum
sigillorum munimine roboratum.
Act. et dat anno Domini millesimo ducentesimo septuagesirao
nono, indictione 7, regnante domino nostro predicto domino R, Ro-
manorum rege glorioso, regni eins anno sexto.
Sigillum Henrici arcliiepiscopi Treuerensis.
g Sigillum Sifridi archiepiscoiu Colon iensis.
öigillum Wameri arcliiepiscopi Maguntini.
§ Sigillum Ludouici comitis palatini Reni ducis Bawarie.
§ Sigillum lohannis ducis Saxonie.
§ Sigillum Alberti ducis Saxonie.
Sigillum lohannis marchionis Brandcburgensis.
Sigillum Ottonis marchionis Bi*andcburgcnsis.
Sigillum Ottonis marchionis Brandcburgensis.
30.* Einsetzung eines IteielisTO^es im Breisgau und Elsass.
1280 Dezbr. 17.
Aus Mon. Gorm. bist. LL. Sectio IV. Bd. 111 (1904) S. 257 f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis iudicibus, scultetis, advocatis, rectoribus et villicis per uni-
versam Brisgoiam et Alsaciam a Basilea usque ad nobilis \-iri
Friderici de Liningen officium constitutis, lidelibus suis dilectis,
graciain suam et omne bonum.
Ad universitatis vestre noticiam volumus pervenire, quod nos
de fidei claritate nobilis viri Ottonis de Ohssenstein consanguinei
nostri dilecti, qua nobis et imperio duplici vinculo tum sanguinis
unione tum fidelitatis et homagii iure constjiugitur, tiducie pleni-
tudinem obtinentes, supradictas duas provincias cum civitatibus,
castris, oppidis, foris et villis ac universis bonis et pertinenciis
carundem ad nos et imperium Romanum spectantibus imperii
nomine atque nostro commisimus ac presencium auctoritate com-
mittimus gubemandas, dantes eidem plenam et liberam potestatem
universos dictarum provinciarum scultetos, ludices, advocatos, rec-
tores et villicos vel quocumque alio nomine censeantur instituendi,
destitucndi vel eciam commutandi et (luelibet alia faciendi, que
nos facere possemus, si i)resentes essemus. Quapropter vobis
universis et singulis civitatibus, oppidis, civitatum oppidorum
castrorum et villarum rectoribus provinciarum et districtuum pre-
dictorum sub obtentu gracie nostre districte precii)iendo mandamus,
quatinus prefato Ottoni in omnii)us, (}ue ad predictum commisse
isibi amministracionis officium i)ertinent, iuxta formam premissorum
pareatis humiliter et revercnter in omnibus intendatis. In cuius
commissionis nostre testimonium et cautelam presentem litteram
nostri ajipensione sigilli iussiinus communiri.
Sl.Veräuss. v.Reichsg. 1281. 22 (15). Wmebriefl282. 23. Böhm. Kurrecht 1290. 35
Dat. Wienne, 16 kalen. ianuar., indict. 9, anno Domini 1280,
xegni vero nostri anno 8.
21.* Reiehsurteil betr. Veräussemng von Relehsgut
1281 Aug. 9.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. III (1904) S. 290.
Nos Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus
tenore presenciuni profitemur et publice protestamur, quod nobis
pro tribunaii sedentibus in sollempni curia nostra apud Nurenberg
sentenciatuni exstitit coram nobis, omnium principum nobilium ac
aliorum fidelium nostrorum qui fuere presentes applaudente con-
sensu, quod onmia donata confinnata seu facta quocumque modo
alio de rebus vel bonis imperii per quondam Richardum regem
illustrem aut predecessores suos in Romano imperio a tempore,
quo lata fuerat in olim Fridericum imperatorem secundum depo-
sitionis sentencia, nullius habere debeant roboris firmitatem, nisi
consensu maioris partis principum in electione Romani regis vocem
habencium fuerint approbata.
In cuius rei testimonium presens scriptum conscribi fecimus
et maiestatis nostre sigillo iussimus communiri.
Datum in Nurenberg 5 idus augusti, indicc. 9, anno Domini
1281, regni vero nostri anno 8.
22 (15). IVlUebriof eines Kurffirsten. 1282 Sept. 24.
(Konsens des Erzb. Werner von Mainz zur Verleihung von
Reichsgütern an den Burggrafen Friedrich von Nürnberg.)
Aus Monumenta Zolle ra na hrsg. von B. von Still fr ied und
T. Maerker Band 11 (1856) S. 138; die betr. Belehnuugsurkunde König ßa-
<iülf8 vom 30. Sept. 1282 ebenda S. 139.
Wernherus dei gracia sancte Maguntine sedis archiepiscopus
sacri imperii per Germaniam archicancellarius universis Christi
üdelibus presentes litteras inspecturis salutem in Domino sempiter-
nani. Volentes Serenissimi domini nostri Rudolfi Romanorum
regis semper augusti beneplacitis iugiter complacere, consentimus
-expresse ac nostram ad hoc liberaliter inpertimur assensum, quod
idem villas Lenkersheim Erlebach et Brücke cum suis pertinenciis
universis nobili viro Friderico burcgravio de Nurenberg conferat
et concedat in feodum, quandocumque sue placuerit voluntati. In
cuius nostri consensus testimonium presentes litteras nostro sigillo
fecimus communiri. Datum Bopardie 8 kalend. octobris, indic-
tione 11, anno Domini 1282.
23.* Bestätigung des Erzsehenkenamtes und des Knrreelites
für den KSnig von BOlimen. 1290 Sept. 26.
(Erweiterung des Privilegs vom 4. März 1289).
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. 111 (1904) S. 426 f.; das
Privileg von 1289 ib. S. 408.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augastua
36 24 (16). Wahlkapitulation Adolfs von Nassau 1292.
versis sacri iraperii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis
graciam suam et omne bonum.
Quanto iura personaruni prodeunt in lucem noticia clariore^
tanto liquidius posteritati successure materia tollitur altercandL
Inquisicionis igilur circuraspecte prehabita indagine scrutinioque
ßollerti scire desideravimus, quid quantumve iuris in Romano com-
petat imperio et in electione Romanorum regis futuri imperatoris.
inclito . . regi Bohemie principi et filio nostro karissimo et here-
dibus ipsius. Quo facto principum, baronum, nobilium et pro-
cerum imperii necnon veteranorum communi assercione et concordi
testimonio coraperuimus assonante, ipsum regem Bohemie imperii
debere pincernam existere et ius ac officium pincernatus apud eum
necnon eins heredes iure hereditario residere. Extitit eciam dilu-
cide declaratum, predictum regem Bohemie et suos heredes in
electione regis Koraanorum futuri imperatoris cum ceteris elec-
toribus habere debere ad similitudinem aliorum electorum eligendi
plenarium ius et vocem. Hec vero iura pincernatus et electionis.
nedum dicto regi et suis heredibus didicimus competere, set eciam
suis progenitoribus, abavis, attavis, proavis et avis iure plenissimo
competebant. Volentes itaque dicli regis et heredum suorum dis-
pendiis precavere, ius et officium pincernatus in imperio sibi
et heredibus eins et non alii competere et in electione regis Ro-
manorum futuri imperatoris habere ius et vocem, clare reco-
gnoscimus, ajjprobamus et presencium testimonio profitemur. Si
quid autem diminucionis vel calumpnie (quod non credimusj circa
predicta cavillose, maliciose vel subdole posset opponi, supplemus
de plenitudine regie potestatis. In cuius rei testimonium presens.
scriptum maiestatis nostre sigillo fecimus communiri.
Datum Erfordie, G. kalend. octobris, indiccione 8, anno Domini
1290, regni vero nostri anno septirao decimo.
24 (16). Die sog. Wahlkapitulation Adolfs ron Nassau.
(Zugeständnisse für Erzbischof Sigfrid von Köln 1292 April 26).
Aus L. Ennen, Die Wahl d. Königs Adolf von Nassau (1860) S. 56 ff..
mit einigen Yerbesberungen nach K. Zeumer, Quellensammlung z. Gesch. d.
dtsch. Eeicbsverf. (1904) S. 132- 135.
Heinrich Schrohe. Der Kampf der Gegonköni^e Ludwig u. Friedrich
um das Reich (Berlin 1902 = Historische Studien voröffentl. von Dr E. Eheringe
Heft 29) führt S. 213 ff. den Nachweis, dass die Wahlkapitulatiou Ludwigs
d. B. (1314 Sept. 12) unter Vorlage u. genauer Benutzung der Wahlkapitulation
Heinrichs VII (1308 Okt. 28) abgefasst ist, diese andererseits auf der Adolfs
Yon Nassau beruht.
Nos Adolphus dei gratia comes de Nassauwe universis presentes
litteras visuris et audituris in vero salutari salutem.
[1] Cum per mortem serenissimi principis pie recordationis.
24 (16). Wahlkapitulatlon Adolfs von Nassau 1292. 37
olim domini Rodolphi Romanorum regis vacet Imperium nostriqne
iam dudum fuerit et sit propositi et intentionis firmissime domino
<leo in subsidium terre sancte, quantum possibilitas nostra patitur,
placitum exhibere pro nostris reatibus famulatum, et quia hoc
commodius ad honorem dei et ipsius terre sancte reformationem
«fficere possumus, si divina favente gratia ad id nos licet indigni
€x promotione opere et opera reverendi patris domini Sifridi sancte
Coloniensis ecclesie archiepiscopi in nos votum suum dirigentis
in regem Romanorum nominati fuerimus et electi, promittimus et
ad hec, que secuntur, tide et iuramento corporali super hiis pre-
stitis mera et libera voluntate nos tenore presentium obligamus:
quod, si (ut dictum est) in regem eiecti fuerimus Romanorum,
ecclesias et ecclesiasticas personas, presertim ecclesiam Colonien-
sem, que iam multo tempore gravibus iacet prostrata dampnis et
affecta iacturis, in suis iuribus et libertatibus conservabimus et
ilefendemus et ipsas lesas ad statum debitum reducemus.
[2] Electioni etiam de nobis facte (ut dictum est) consensum
adhibebimus nee ab huiusmodi iure in regno per electionem ipsius
domini Coloniensis archiepiscopi acquisito aliquo tempore, etiam
si aliqui principes Alamanie in electione ab eodem domino arehi-
episcopo dissentirent, aliquatenus desistemus.
[3J Et quia ipsum imperium felix recipere non poterit incre-
nientum, nisi ipsa sancta Coloniensis ecclesia, que multis (ut dictum
«st) affecta iacet dampnis et iacturis, ab hiis per adiutorium imperii
primitus sublevetur, promittimus et sub dictis fide et iuramento
nos obligamus de nostra bona et libera voluntate, quod, si de per-
sona nostra per eundem dominum nostrum archiepiscopum fuerit
«lectio celebrata, nos eidem archiepiscopo suis successoribus et
«cclesie Coloniensi castra et munitiones Cochme Werde Lanskrone
Sinzege Dusburg Tfemoniam pro iuribus regni et imperii in
partibus illis et etiam ecclesie Coloniensis contra suos inimicos et
adversarios defendendis et conservandis commodius committemus
<?t ipsa deliberabimus et absolvemus a manibus illorum, qui nunc
tenent, tenenda liabenda et possidenda cum omnibus suis iuribus
redditibus iurisdictionibus theoloneis et proventibus ac pertinentiis
<iuibuscumque ab eodem archiepiscopo eins successoribus et ecclesia
Coloniensi ad vitam nostram pacifice et quiete; nee aliquid occa-
sione dictorum castrorum et munitionum, reddituum seu proventuum
-eorundem ab eisdem archiepiscopo et suis successoribus et ecclesia
Coloniensi quoad vixerimus requiremus, sed ipsos redditus theolonia
€t proventus eisdem libere et absolute concedemus temiioribus
regni nostri pro custodia ac conservatione eorundem, nobis contra
nostros et imperii inimicos libero introitu et exitu, si necesse fuerit,
in eisdem castris et munitionibus tantummodo reservatis.
[4J Item cum idem archiepiscopus et ecclesia Coloniensis
castra ecclesie sue Leggenich Wede Waidenberg Rodenberg et
Aspille in liberatione ipsius archiepiscopi nobili viro Adolphe
comiti de Monte obligaverint pro certa pecunie quantitate, et
38 24 (16). Wahlkapitniation Adolfs von Nassau 1292.
ecclesia Romana eidem comiti sub pena excommunicationis et
interdicti dederit in raandatis, ut dicta castra eidem archiepiscopa
et ecciesie sue restituat libere et absolute, et hoc idem dominus
papa iniunxerit quondam domino Rodolpho Romanorum regi pre-
dicto, promittimus, quod nos eundem comitem et suos heredes tales
habebimus, quod onmia castra predicta et villam Tiutiensera resti-
tuent et deUberabunt archiei)iscopo et ecciesie Coloniensi sine
aliquo dampno ipsorum et alicuius pecunie dalione. [5| Item pro-
mittimus, quod nos eundem archiepiscoi)um et ecclesiam Colonien-
sem in advocatiam et iudicium apud Essinde curtes Westhoven
Brakele et Elnenshorst restituemus et reponemus et earundem
pacifica possessione gaudere procurabimus et efficiemus. [6] Item
promittimus, quod archiepiscopum suos successores et ecclesiam
tenebimus et conservabimus in possessione castrorum Wassenberff
et Leidberg et ipsis contra ducem Brabantie comitem Flandrie et
alios quoscumque propter hoc ipsos ///vadere volentes manu potenti
assistemus. [7J Item promittimus, (luod, si archiei)iscopus sui suc-
cessores et ecclesia Coloniensis castra et munitiones Worinch
Ysenburg Werle Mendene Raftinburg Volmesteine Hallenberg et
munitiones alias ecciesie Coloniensis temi)ore captivitatis archiepi-
scopi destructas suis sumptibus reediticare voluerint, violentiam
ipsis deponemus et quoscuniijue in huiusmodi structura eos im-
pedire volentes regali potcntia compescemus. [8| Item promitti-
mus, quod theolonia in Andernaco et apud Kerke archiei)iscopo et
ecciesie Coloniensi confirmabimus et privilegia ecciesie Coloniensis
ab imi»eratoribus et regibus concessa innovabimus eisdem. [9] Item
promittimus, quod archiepiscopum et ecclesiam Coloniensem in
castrum et bona apud Zelten, a quibus archiepiscopus tempore
captivitatis sue a comite de Veldcns fuit eiectus et spoliatus, repo-
nemus et ipsiim castrum eidem archiepiscoi)o et ecciesie Coloniensi
deliberari faciemus.
[lOJ Item promittimus, quod condignam emendam archiepi-
scopo et ecciesie Coloniensi fieri procurabinms a civibus Colonien-
sibus de forefactis eorundem ad voluntatem archiepiscopi suorum
successorum tt ecciesie Coloniensis; alioquin absciue omni contra-
dictione, ab archiepiscopo suis successoribus et ecclesia Coloniensi
requisiti, quia in excommunicatione dicti cives steterunt per annum
et diem et forefactum ipsorum est notorium, proscribemus eosdem
et bona ipsorum publicabimus; et nichilominus . . archiepiscopo suis
successoribus et ecciesie Coloniensi assistemus nostris laboribus et
expensis potenter et i)atenter contra cives predictos et fautores
eorundem; nee a persecutione eorundem desistemus nee i)acem
treugas vel compositionem cum eisdem inibimus sine ipsius archi-
episcopi suorum successorum et ecciesie Coloniensis voluntate et
consensu expresso, et circa huiusmodi negotium faciemus, quid-
quid archiepiscojio et ecciesie Coloniensi videbitur faciendum.
[11] Item promittimus, quod, si compositionem amicabilem cum
civibus Coloniensibus contigerit ordinari vel eos archiepiscopo sub-
24 (16). Wahlkapitulation Adolfs von Nassau 1292. 39
iugari, nos de civitate Coloniensi nullatenus intromittemus nee de
civibus aliquod fidelitatis homagium reeipiemus, cum ipsa civitas
in temporalibus et si)iritualibus ad ipsum archiepiscopum Colo-
niensem pertineat pleno iure.
[12 1 Item promittimus, quod tutelam monasterii Curbeiensis
archiepiscoi»o et eccle&ie Coloniensi a domino Rodolpho Romanorum
rege commissam innovabimus et confirmabimus eisdem, castraque
et munitiones ecclesie Curbeiensis ab aliis violenter occupata revo-
cabimus et recuperabimus ad ecclesiam Curbeiensem de consilio
archiepiseoi)i memorati.
[13] Item cum necessarias utiles et inevitabiles oporteat epi-
8coi)um suos successores et ecclesiam Coloniensem pro servitiö
Romani imperii facere expensas, promittimus, quod eidem archi-
episcopo et ecclesie Coloniensi dabimus viginti quinque milia mar-
carum argenti in suarum subsidium expensarum. [14 1 Et ad ma-
iorem securitatem et observantiam premissorum promittimus, quod
castra Xassauwe Dillenburg Ginsberg Segen, partem comitisHenrici
de Nassauwe cum consensu libero et expresso ipsius comitis Hen-
rici uxoris sue et Emekonis fratris sui, item Brubag Riveltze
Limburg castrum et oppidum Velmere de consensu et bona volun-
tate dominorum dictarum munitionum et heredum eorundem ipsi
archiepiscopo suis successoribus et ecclesie Coloniensi sublevabi-
mus reponemus et deliberabimus Qt assignari faciemus tenenda
sub expensis nostris; et nichilominus quinquaginta tam nobiles
quam militcs bonos et legales iideiussores ponemus eisdem et cum
eisdem tideiussoribus apud Bunnenses, ab eodem archiepiscopo
suis successoribus et ecclesia Coloniensi requisiti, infra quindenam
intrabimus, inde non recessuri, quousque onmia et singula pre-
missa per nos fuerint adimpleta vel super ipsis adimplendis se-
curitas facta ad voluntatem archiepiscopi et ecclesie Coloniensis.
[15J Preterea eligimus et arbitramur, quod, si contra pre-
missa vel aliquid premissorum fidem nostram (quod absit) infringendo
deveniremus nee securitatem ipsi archiepiscopo ad voluntatem suam
faceremus super premissis onmibus faciendis adimplendis et ser-
vandis, ipso facto cademus a iure electionis et iure regni
nobis per electionem acquisito, renunciantes exnunc ut extunc
omni iuri, (juod nobis competeret seu competere posset in regno
predicto, ratum et gratum habentes, quod principes ius in
electione imperii habentes ad electionem alterius regis
procedant, si hoc eidem archiepiscopo videbitur expe-
dire. |16| Preterea coronam regni consecrationem et installationem
in sede Acjucnsi ab eodem domino archiepiscopo non petemus nee
ipsum alicjualiter infestabimus super eo, quousque plenam securi-
tatem fecerimus eidem super omnibus et singulis articulis fideliter
adimplendis.
1?! Item promittimus, quod super debito, in quo idem do-
minus archiepiscopus nobis tenebatur propter theolonium Ander-
nacense, quod nobis obligaverat, quitum clamabimus et dicemus.
40 24 (16). Wahlkapitulation kdoUa von Nassau 1292.
[18] Item promittimus, quod questionem, que vertitur inter
eiindem dominum archiepiscopum et comitem Ilenricum de Nas-
sauwe consanguineum nostnim super dampnis et deperditis, in
DOS recipiemus et ipsam sedabimus voluntate archiepiscopi memo-
ratL [19] Item promittimus, quod illustris principis domini Ottonis
,cum telo* marcionis Brandenburgensis favorem et amicitiam capta-
bimus, ut suam promotionem sentiamus ad dictum domini archiepi-
scopi, decani Coloniensis et comitis Ottonis de Everstein West-
faiie marchalci. [20] Item promittimus, quod, si liberi quondara
Wilhelmi fratris vValrami nunc comitis luliacensis eundem comitem
propter comitatum luliacensem et bona alia impetere seu invadere
voluerint, nos eundem comitem luliacensem manutenebimus et
eidem assistemus et ii)sum conservabimus in comitatu et bonis
predictis contra ducem Brabantie, comitem Flandrie et alios
quoscumque propter hoc ipsum comitem luliacensem invadere
volentes; [21] oppidum etiam Düren eidem comiti quoad vixerimus
dimittemus; [22] et officium sculteti A(juensis cum suis iuribus
illi committemus, cui voluerit arcliiepiscopus, et quamdiu placuerit
arcliiepiscopo antedicto.
[23] Super debitis etiam, in quibus dominus Rodolphus Ro-
manorum reo- patri dicti comitis tenebatur, de quibus etiam se
dicit habere recognitionem et litteras patentes ipsius regis, adiun-
gemus amicos nostros ipsi domino . . archiepiscopo et de consilio
ipsius rationabiliter nos liabemus circa comitem predictum in
debito antedicto.
[24] Item promittimus, quod . . archiepiscopo et ecclesie Colo-
niensi quoad vixerimus favorabiles erimus et graciosi et cisdem
assistemus contra quoscumque suos adversarios et inimicos, nee
de Monte nee de Marka comites aut ducem Brabantie aut alios
inimicos ecclesie Coloniensis in nostrum consilium et familiaritatem
recipiemus sine consensu et voluntate . . archiepiscopi suorum
successorum et ecclesie Coloniensis.
[25] In cuius rei testimonium sigillum nostrum ex certa
nostra scientia apposuimus et api)oni fecimus huic scripto.
[26] Nos etiam lohannes dominus de Limburg, Ulricus do-
minus de Hagenauwe, Godefridus de Merenberg et lohannes de
Kinberg de mandato ipsius Adolphi comitis speciali et expresso
fide et iuramento interpositis promisinius et iuravimus, nos ctfcc-
turos et procuraturos, quod idem comes omnia et singula premissa
constanter adimplebit et fideliter observabit, dolo et fraude exclusis,
sigilla nostra presentibus in testimonium apponentes.
[27] Promittimus insuper nos Adolphus comes prcdictus sub
penis predictis, quod de Austrie et Limburgensi ducatibus ad im-
perium devolutis neminem infeodabimus nee aliquid de ipsis ordi-
nabimus sine ipsius archiepiscoi)i consensu et voluntate expressa.
Datum Andernaci dominica proxima ante festum beatorum
Philippi et lacobi apostolorum anno Domini 1292.
41
25 (17). Absetzung des KOnigs Adolf. 1398 Juni 33.
Aus J. £. Kopp, Geschichte der eidgenössischen Bünde (Geschichten
von der Wiederherstellung und dem Verfall des heiligen röm. Reiches) Bd. I
(1845| S. 905 ff., mit Verbf^sserungen nach Karl Zeumer, Quellensammlang
z. Gesch. d. deutschen Beichsverfassung (1904), 8. 188 ff.
[1] In nomine Domini amen. Gerhardus dei gracia sancte
Maguntine sedis archiepiscopiis sacri imperii per Germaniam archi-
cancellarius ad rei memoriam sempiternam. Ut prodeat de vultu
dei iudicium et oculi nostri videant equitatem, via regia debemus
incedere nee ad sinistram nee ad dextram declinare, ita magnum
iudicantes ut parvum, quia non est personarum acceptio apud
deum. Presidente namque rationis imperio sedet in examine
veritatis pro tribunali iusticia et quasi rex in solio iudicii recti-
tudo, de cuius ore procedit gladius bis acutus; cuius eciam
aspectu terribili proi)rie voluntatis dissipatur arbitrium reproborum,
quia noxius appetitus sine personarum delectu sub iuris regula
limitatur. Hec enim eterni fuit providencia iudicis, de cuius vultu
recta iudicia prodeunt, ut recti iudices eligerentur in orbe, qui
terram iudicent, iusticiam diligant, orphanos pupillas et viduas
defendant, et quorum oculi respiciant equitatem; h^'c profecto
velut dei testamento, quo filios hominum recte iudicare iussit,
per quod fedus humani generis in tranquillitate consistit, sollid-
tudine vigili ac diligenti studio sunt a cunctis firma stabilitate
servanda; nam i)acem pariunt, modestiam nutriunt, sua unicuique
equo libranüne tribuunt, iniuriarum materiam reprimunt, delin-
quentes puniunt, alterum ledi ab altero non permittunt.
\2] Sane cum nos apud serenissimum dominum Adolfum
l)recipuum princif)em secularem pro communis pacis observatione,
j|)ro suorum defectuum emendacione, delictorum correctione necnon
suorum excessuum condigna satisfactione, monitis salutaribus et
precum curaremus cum devotione debita insistere lenitate, idem
l)rinceps, a nobis non semel tantum, sed sepius humiliter con-
monitus et devote, Pharaonis duriciam imitans et obturans more
aspidis aures suas, preces huiusmodi et salubria monita elata obsti-
nacione ac obstinata elacione despexit; propter quod, non valentes
absque gravi Christi offensa eins iniquitates amplius tolerare, co-
gimur stimulo proprie consciencie nos urgente iuste quantum licet
animadvertere in eundem. [3] Ipso namque regnante (ut de ceteris
eins criminibus taceamus, sicut heu rei evidencia et communis
clamor populi ascendens in celum cum gemitibus et lacrimis de
die in diem continue manifestant) ins publicum sibi gubernandum
gladio temporali commissum in sacris sacerdotibus et magistra-
tibus i)er ipsum et suos, laxatis frenis ad illicita, miserabiliter
(quod dolentes proferimus) nostris temporibus dei timore postposito
vulneratur adeo, quod facti qualitas et gentilitatis pretendit rabiem
et fidem videtur offendere christianam. Quoniam per ipsum et suos
maximum in dei ecclesia sacramentum, videlicet corpus domini
nostri lesu Christi, in pluribus ecclesiis irreverenter et violenter
42 25 (il). Absetzung König Adolfs 1298.
eifractis (quod horrendum est cogitare et treinendum videre fieri
tacito), de actu nephandissimo acceptis capsellis proicitur non
aliter, quam res prophana quandoquidem super terrani. Sacerdotes
etiain et viri ecclesiastici et religiosi, ut de laicis et pauperibus
taceainus, ad dei ecclesiam fugientes in cornu altaris, ablatis cali-
cibus et ecclesiasticis ornamentis, etiam intra divinorum officia
usque ad femoralia spoliantur, ceduntur et quandoquidem occi-
duntur; altaria denudantur, baptisteria confringuntur et ecclesie
incenduntur, rebus ibidem pauperum et divitum causa refugii
positis ausu sacrilego asportatis; iudices eciam ecclesiastici et
magistratus pro iusticia reddita querelantibus per iniuriam pu-
niuntur; probi quoque sacerdotes, canonice iuxta morem eccle-
siasticum per locorum ordinarios instituti deiciuntur, aliis inhonestis»
de quorum ordinacione non constat, in locum eorum positis per
abusum laice potestatis. [4] Insui)er intinita alia lamentabilia fore-
facta, que ad plenum scripto vel sermonum foliis explicari non
poterunt, committuntur : virgines enim impudenter in aspectu
parentum stuprantur, vidue continentes, coniugate et honeste
mulieres clamoribus validis et conatibus renitentes maritis et
consanguineis eciam respicientibus impudencius opprimuntur; de
quorum debita emendacione cum contra suos prefectos et ministros
talia committentes et fteri permittentes ad ipsum regem sepius
lamentabiliter habitus fuisset recursus, ipse clamores querelancium
obaudivit, iusticiam facere neglexit et accusatos non solum calump-
niose defendit, sed ad deteriora etiam provocavit.
[5] Et ut ad presens de ceteris predicti regis sceleribus ta-
ceamus, quedem gravissima, que nulla possunt tergiversacione celari,
commisit: deieravit enim multociens communem pacem terre tarn
8U0 quam incolarum regni Alemanie nobilium et plebeiorum iure-
iurando firmatam dampnabiliter violando, pacta etiam inter ipsum
et nos super iuribus nostre ecclesie conservandis inita et sacra-
mento vallata minime observando. [6] Perpetravit eciam sacrilegium,
capi faciens prelatos clericos religiosos et etiam seculares; multa
insuper statuta edidit et consuetudines introduxit in Subversionen!
ecclesiastice libertatis, volens ecclesiam subicere servituti et pu-
blicis functionibus, a quibus est prorsus immunis; et, quod gravius
est, ab episcopis et prelatis sua a dicto rege regalia recipere volen-
tibus magna extorquet donaria per simoniacam pravitatem; immo^
quod peius est, sua episcopis et prelatis conferre regalia penitus
contradicit, nisi antea aliqua de bonis suis et ecclesie sue posses-
sionibus sibi conferant et assignent Et sie per ipsum, tanquam
ecclesie persecutorem precipuum, ecclesiasticus ordo confunditur
et dissolvitur nervus ecclesiastice discipline. [7] Principes etiam
Alemanie tarn ecclesiasticos quam eciam seculares, archiepiscopos
episcopos prelatos, duces marchiones comites et barones, suis digni-
tatibus honoribus et bonis ac iuribus absque causa rationabili per
dolum et fraudem et insidias quascumque diabolicas privare contra
deum et iusticiam tamquam seminator discordie multipliciter est
25 (17). Absetzung König Adolfs 1298. 43-
conatus; et ipsorum principum exterminio adeo est intentus, ut
ipsis illud verbum sapientis competere merito videatur: ,Cur ego^
inquit, te habeam ut principem, cum tu me non habeas ut Sena-
toren!'? Que oninia et plura alia his similia delicta nephanda
regi predicto per communeni populi acclaniationem necnon pu-
blicam vocem et famara sub rei evidencia, que tergiversacione ali-
qua celari non potest, veraciter ascribuntur.
[8] Nos itaque per excellentissimos Germanie principes, qui
regem in imperatorem postmodum promovendum ius et potestatem
una nobiscum obtinent eligendi, non semel tantum, sed pluries re-
quisiti et stimulo proprie conscientie excitati, ex incumbentis officii
nostri sollicitudine non solum principes antedictos, verum eciam
ipsum regem pro sancte pacis reformatione, pro concordie revo^
catione, pro rei publice felici gubernacione et pro tocius regni
Salute nuper duximus convocandos, ut 17 kalendas iulii, si (ües
feriata non fuerit, alioquin proxima die sequenti non feriata, quam
eis pro termino assignamus peremptorio, in Magunciam digna-
rentur sui personam exhibere ad tractandum et ordinandum de
turbacionibus et defectibus regni, quod omnipotenti deo foret ac-
ceptum et hominibus profuturum. [9J Adveniente itaque termino
predicto eodemque propter predicti regis contumaciam et quorun-
dam principum electorum absenciam usque in vigiliam beati lo-
baunis Baptiste proximam continuato, magnifici principes, videlicet
dominus Albertus dux Saxonie pro se ac illustri Ludowico comite
Palatino Reni procuratorio nomine et dominus Otto ,cum teloV
dominus Heinricus et dominus Hermannus marchiones de Branden-
burg et alii quam plures regni Alemanie principes comites et ba-
rones nobiscum, qui vices gessimus venerabilis patris domini
Wicboldi sancte Coloniensis ecclesie archiepiscopi necnon excellen-
tissimi principis domini Wenzeslai regis Bohemie iuxta speciale
mandatum principum eorundem et potestatem plenam et liberam
nobis traditam ab eisdem ad universa et singula, que in superioribus
sunt expressa et eciam que sequuntur, convenerunt loco et terminis
supradictis.
[10] Cum quibus et aliis sapientibus ibidem tunc presentibus^
inquisicione de predictis et examinacione habita diligenti dominus
Adolfus rex predictus per honestorum virorum quam plurium viva
testimonia et alia legitima documenta inventus fuit de premissis
excessibus et criminibus publice et notorie irretitus.
[llj Insuper rex predictus tanto regimini tanteque potestati
inventus est insufficiens et inutilis, prout dura gwerrarum turbacio,.
que in diversis regni Alemanie partibus miserabiliter invaluit per
il)sum et suos, per quos sedari pocius debuerat, detestabiliter ex-
citata docuit manifeste.
[12] Igitur super premissis cum principibus electoribus epi-
scopis prelatis ducibus comitibus baronibus et sapientibus omnibus
ibidem presentibus deliberacione prehabita diligenti de communi
consilio et voluntate omnium ac consensu unanimi illorum, quorum
44 26 (18). Erzkanzler f. DeaUchland 1298. 27 (19). Kürspruch 1308.
intererat, predictura dominum Adolfum, qui se regno reddidit tarn
indignum quique propter suas iniquitates et causas prescriptas a
deo, ne regnet amplius, est eiectus, privatum regno, cui hactenas
prefuit, a Domino ostendimus et denunciamus privatum et nichilo-
minus concordi sentencia predictorum principum electorum dictante
sentenciando privamus, omnes, qui ei iuramento fidelitatis tenentar
astricti, a iuramento huiusmodi perpetuo absolventes, firmiter inhi-
bendo, ne quisquam de cetero sibi tamquam regi pareat vel intendat.
Acta sunt hec Maguncie anno Domini 1298 in vigilia beati
lohannis Baptiste.
26 (18). Festlegnng der Erzkanzlcrwfirde für Deutschland»
1298 Sept 13.
Aus y. F. de Guden, Codex diplom. cxbibens anecdota MogUDtiaoa
Bd. I (1743) S. 904 f.
Albertus dei gratia Romanorum rex semper augustus universis
sacri imperii lidelibus tam presentibus quam futuris, ad quos pre-
sentes littere pervenerint, graciam suam et omne bonum. Animad-
versione dignissima recolentes, (juanta efticacia et fidei puritate
nobis astiterit venerabilis Gerhardus archiei)iscopus Maguntinus
princeps noster carissimus ad regale nos fastigium specialiter pro-
movendo et promotos in ipso firmando, ut ii)sum contemplacione
sui et ecclesiam eins non solum in eorum libertatibus iuribus et
honoribus foveamus, sed et alias i)reveniamus uberiori gracia et
favore, dignum censemus et arbitramur, recognoscentes prefatum
principem et quemlibet eius in arcliiepiscopatu predicte ecclesie
successorem esse et forc debere sacri imperii per Germaniam
archicancellarium, et fideliter promittentes ad hoc presentibus lit-
teris obligati, quod eundem archiepiscopum et successores eius in
iuribus honoribus dignitatibus et libertatibus, que racione archi-
cancellarie predicte debent habere, videlicet in accipienda semper
nobiscum decima parte de bonis peticionibus et exactionibus lu-
deorum, preficiendo cancellarium aule nostre perpetuis temporibus
loco sui aliisque suis utilitatibus, sive sint in nostra curia sive extra
curiam iidem archiepiscopi constituti, manutenebimus defendemus
et tuebimur ut presentes, eorum eciam absencia non obstante, dantes
eis has nostras litteras, consignatas nostre typario maiestatis in
testimonium super eo.
Datum Holzkirchen idus septembris anno domini 1298, regni
vero nostri anno primo.
27 (19). Kiirspruch bei der Wahl Heinrichs VU.
1308 Nov. 27.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Bd. II (1837) S. 491. — Dieser Kürspruch
ist der ausführlichen DarJegunp: der Wahl Heinrichs VII. entnommen, welche
die Kurfürsten dem Pabate Clemens V. übermittelten (s. unter unserer Abt. II).
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti amen. Cum vacante
28 (20). Erzkanzlerwürde für Italien 1310. 45
regno seu imperio Romanorum per mortem bone memorie domini
Alberti quondam Romanorum regis, vocatis qui fuerant evocandi
et qui ius in electione futuri Romanorum regis habere dinoscuntur,
et presentibus die ad eligendum prefixa omnibus, qui debuerunt
voluerunt et potuerunt commode interesse, placuerit omnibus ad elec-
tionem procedere futuri regis, inquisitis votis omnium et singulorum
ius in electione ipsius regis habentium, cumque omnes et singulos
electores predictos appareat ex premissis direxisse concorditer vota
sua in illustrem virum Henricum comitem Luzemburgensem, in
eum consentiendo et ipsum nominando in Romanorum regem eli-
gendum, per cuius quidem comitis experte strenuitatis merita ac
fidei puritatem et constantiam speratur sacrosancta Romana et
universalis ecclesia potenter ac utiliter posse defensari ac in spiri-
tualibus et temporalibus votiva suscipere incrementa, ac etiam res
publica provide dirigi et pariter superno sibi suflfragante auxilio
gubernari: ego Kodolphus comes palatinus Rheni vice mea et
coelectorum meorum omnium ius in ipsa electione habentium ex
potestate mihi ab eisdem tradita specialiter et concessa eundem
Henricum comitem Luzemburgensem invocata sancti Spiritus gratia
eligo in Romanorum regem, in imperatorem futurum promovendum,
in advocatum sacrosancte Romane et universalis ecclesie ac defen-
sorem viduarum et orphanorum.
28 (20). Ausfibuiig der Erzkanzlerwürde für Italien.
1310 Sept. 5.
Aus Th. J. Tjacoinblet, Urkundenbuch für die Geschichte des Nieder-
rheins Bd. III (1853) S. 70.
Heinricus dei gratia Romanorum rex semper augustus uni-
versis sacri Romani imperii fidelibus presentibus et futuris gratiam
suam et omne bonum. Dum principibus nostris iura eorum in
Signum prerogative specialis eisdem a sacro Romano concessa im-
perio conservamus, ipsos intentos et devotos nostre reddimus regle
maiestati. Supi)licationibus siquidem venerabilis Heinrici Coloniensis
archiepiscopi sacri imperii per Italiam archicancellarii principis nostri
karissimi propter nostra et imperii ac etiam ecclesie sue negotia
sibi incumbentia trans Alpes, (luorsum in brevi dirigemus dante
Domino feliciter gressus nostros, nobiscum non valentis se trans-
ferre, coram nobis super hoc se devotius excusando, inducti et
pariter inclinati, ut in absentia sua officium cancellarie nostre per
interpositam personam idoneam, que nobis in partibus Italie vice
dicti archiepiscopi in sigilli custodia et aliis, que officium cancellarie
jequirit, deserviat studiose: quod ipsi archiepiscopo et ecclesie sue
Coloniensi honor ius simul et profectus ex hiis provenientes integre
conserventur ob eiusdem archiepiscopi preclara merita, que in
nostro resplendent culmine, sibi ex speciali regle maiestatis de-
mentia in du 1 gern US, volentes, ut is, quem huic officio prefecerit
et sibi substituerit in eodem, vice eisusdem archiepiscopi cancellarie
46 ^ (2^)- Einsetzung eines BcichsTikars 1310.
Tiostre in supradictis Italic partibus debitum libere exequatur; preci-
pientes universis et singulis, ut eidem substituto suo in premissis
pareant de iuribus et redditibus ipsi Coloniensi archiepiscopo tam-
quam arclücaucellario competentibus, eidem integre respondendo
temporibus debitis et consuetis. In premissorum testimonium prä-
sentes litteras nostre maiestatis sigillo iussimus communiri.
Datum Spire nonas septembris, anno Domini 1310, regni vero
nostri anno secundo.
'29 (21) Einsetzung eines ReiehsTikars wBhrend des Aomzugs.
1810 S4'pt. 13.
Aus J. F. Böhmer, Acta imperii selecta (1870) S. 434 f.
Heinricus dei gracia Romanorum rex semper augustus pru-
dentibus viris . . capitaneo . . potestati . . ancianis . . communi
et populo de Mantua suis et imperii fidelibus dilectis graciam
suam et omne bonum. Devotioni vestre ad incentivum singularis
gaudii nunciamus, quod diebus istis de consilio electorum et
aliorum principum baronum comitum nobilium ac fidelium imperii
ad ampliandam non mediocriter nostre fortitudinis molem illustri
lohanni primogenito nostro karissimo de regno Boliemie, quod
nobis vacabat et imperio, providimus de regie plenitudine potestatis;
i)eractis et consumatis honoribus congruis cum ipso et inclita
Clizabet nata quondam Wenceslai regis Bohemie consorte sua
nupciarum sollempniis, prout regie celsitudini competere videbatur,
memoratum regem de consilio et beneplacito predictorum princi-
pum ac fidelium imperii per Germaniam et regnum Arlatense
\icarium nostrum et imperii prefecimus generalem ipsumque cum
decenti et laudabili comitiva principum militum et fidelium nostro-
rum ac copiosa armatorum multitudine in terram Bohemie duximus
transmittendum. Quibus causis magnis et arduis procul dubio cum
sie retenti simus aliquamdiu ultra tempus, quod aliis nostris literis
vobis designavimus, hoc nostre morositati non imputet vestre
discretio puritatis. Nunc enim divina disposicione omnibus nostris
negociis in bono statu coUocatis in itinere constituti sumus versus
Lausannam, ubi montes transire disponimus, directis progressibus
potenter et feliciter processuri, nullius dilacionis medium expeo-
tando. Unde fidelitatis vestre constantiam monemus et hortamur
attente, quatinus collectis et convocatis amicis vestris, prout honori
regio vestreque devotioni congruit, statim, cum in Italia constituti
fuerimus, nobis sollempniter occurrere studeatis, iocundum adventum
nostrum vobis proi)icium pronis affectibus amplexantes in augmen-
tum votivum vestri commodi et honoris.
Datum Columbarie, idus septembris, regni nostri anno secundo.
Prudentibus viris . . capitaneo . . potestati . . ancianis . .
communi et . . populo de Mantua, nostris et imperii fidelibus
dilectis.
30. Wahlausschroiben 1314. 31 (22). Erzkanzl. f. Gallien 1314. 47
30.* Anssehreiben zur KOnigswahl. 1314 Juni 5.
Aus F. Jos. Bödme nn, Codex epistolarid Eudolfi I. Rom. regis (1806)
Auctarium 11. Nr. 18 S, 326 f.
Venerabili in Christo patri domino Heinrico Coloniensis ecclesi»
archiepiscopo, sacri imperii per Italiam archicancellario, Fetrwt
(lei gratia sancta^ Maguntinensis sedis archiepiscopus, eiusdem sacri
iini)erii per Germaniam archicancellarius, sincerrinium animum
complaceiidi.
Cum ad nos, taiiquam ad sacri imperii per Germaniam archi-
cancellarium, ipso sacro imperio vacante, in prassen ti pertineat
convocare principes in electione futuri Romanorum regis ius ha-
bentes, nos cum eisdem principibus coelectoribus nostris, qui prae-
sentes fuerunt, et cum procuratoribus eorum, qui venire non
I)oterant, apud villam Rense tractatu prsehabito diligenti et de hoc
instanter requisit* per eosdem pro communi bono et reipublicaö
gnhernfitioite crastinum diem beati Luca> ewangelistae proximum
ad eligendum in Frankenfurd futurum Romanorum regem in impera-
torem postea promovendum ex officii nostri debito assignandum
duximus et pnesentibus assignamus. Quos diem et locum vobis
tenore praesentium intimamus, ut ad praedictse electionis sollempnia,
sicut ad vos pertinet, veniatis.
Datum apud pra^dictam villam Rense, anno Domini millesimo
trecentesimo quarto decimo, in die beati Bonifacii martyris.
31 (22). Privileg für den KurfOi-sten von Trier, den Erz-
Icanzlcr für (rallien und Arclat. 1314 Dez. 3.
Aus (Hont heim) Historia Trevirensis diplom. Bd. II (1750) S. 92 f.
[1] Ludovicus dei gratia Romanorum rex semper augustus
universis sacri Romani imperii fidelibus präsentes literas inspec-
turis gratiam suam et omne bonum. Regalis celsitudo illorum
l)romotionibus consuevit libentius intendere, qui ad imperialiuni
negotiorum obsequia se reddunt frequentius promptiores. [2J Hinc
est, quod nos, attendentes venerabilis Baldewini archiepiscopi Tre-
virensis principis nostri dilecti grata obsequia ipsumque et eccie-
siam suam Trevirensem super expensis gravibus et immensis, quas
pro expeditioue nuper negotiorum nostrorum et imperii sustinuit,
intendentes aliqualiter relevare, sibi et ecclesia^ suie permittimus
et ex certa scientia concedimus tenore praesentium, quod ipse quoad
vixerit ultra quatuor grossos Turonenses, quos ipse et ecclesia sua
Trevirensis ex nostra et aliorum nostrorum proedecessorum Ro-
manorum prineipum concessione perpetuo pro qualibet carrata vini
et aliis mercimoniis iuxta consuetam taxationem in Confluentia
super Rhenum ratione telonii recipit et recipere debet, alios duos
grossos Turonenses ibidem recipiat atque levet. [B] Similiter per-
mittimus et concedimus eidem, quod omnia bona imperii, ubicun-
que in sua dioecesi reperiantur obligata, coniunctim vel divisim
48 B2 (23). Einladong zum Reichstag 1838.
eo pretio modo et forma, quibus sunt obligata, redimere valeat ac
ea iure teuere.
[4] Et quia ex nostri ofiicii debito ubicunque sua iura illibata
conservare tenemur, promittimus et volumus, quod, si contingat
DOS intrare terminos archicancellaria^ praidicti archiei)iscopi Trevi-
reusis videlicet terminos Gailias aut regni Arelatensis nostri aliorum-
que locorum, in quibus debet et consuevit ipse vel sui praede-
cessores iura archicancellaria' exercere, quod custodiam sigillorum
nostrorum iura archicancellariie i)rajdictiB ac reditus et bona eius-
dem levare et percipere cum iusigniis ofticii antedicti per se vel
per alium pennittimus et concedimus eidem, ac etiam potestatem
constituendi vicecancellarium et destituendi et de onmibus, quae
spectant ad dictam cancellariam, disponendi, prout quando et
quotiens sibi videbitur expedire. | Konstruktion!]
[f)J Volumus et de speciali gratia concedimus eidem, quod
ipse nee ultra montes nee citra ad parlamentum vel expeditionem
nostram publicam vel privatam, nisi omnes alii principes electores
nostri ad hoc fuerint evocati et negotium tantum sit, quod merito
simul conveniant, ire tenentur, nee propter hoc offensam nostram
vel indignationem incurrere valeat ullo modo. |6] Et licet quorum-
cunque iniurias propellere teneamur, ({uia tamen circa ecclesias et
personas ecclesiasticas ex nostri ofticii debito id facere specialius
sumus astricti, nos promittimus, quod eundem archiepiscopum et
eins ecclesiam, quamdiu vixerimus, contra quoscunque invadentes
et iniuriantes toto posse nostro iuvabimus et tuebimur et assistere
tenebimur eidem et ecclesiam suae et pro iuribus ac pignoribus seu
hypothecis suis et ecclesia) sute adipiscendis recuperandis et reti-
nendis iugiter assistemus. [7] Insuper cum res pluribus onerosas
prohibere et deiicere ex iuris debito debeamus, i)romittimus etiam
eidem archiepiscopo, quod nulluni novum teloneum, quod receptum
non fuerit a tempore regis Rudolphi citra, infra districtum eiu.s
iurisdictionM aut conductum in aciua aut in terra ponemus nee
recipi permittemus ncc etiam de Wesalia usquo Hammerstein in-
clusive sine ipsius voluntate.
[8| Nulli ergo omnino hominum liceat paginam infringere
praesentem vel ei ausu temerario quomodolibet contraire; si quis
autem hoc attemptaie praesumpserit, nostra> indignationis aculeos
merito poterit formidare. In quorum onmium et singulorum certi-
tudinem et roboris tirmitatem priüsentes literas sigillo nostrje
maiestatis tradimus communitas.
Datum Coloniir H nonas decembris anno Domini 1314, regni
vero nostri anno i)rimo.
32 (23). Einladung clnc>r Keiehsstadt zum Keiehstag*
13:i8 Juli 8.
Aus Urkundenbuch der Stadt Lübeck II. Teil. 2. Hälfte (1858)
8. 629; das Schreiben ist nur als Insertion in einer andern Urkundo erhalten^
wobei das Protokoll fehlt.
7.udowicns etc. Quia super quibusdam arduis imperii negociis
33 (24\ Kurverein von Rensc 1338. 49
et maxime inter nos hucusque et sedem apostolicam agitatis prin-
cipes ecclesiasticos et seculares necnon comites barones civitates
et conimunitates fideles imperii duxinms convocandos, vos, de
quoruni legalitate providencia et consiliis specialiter confidimus,
attente requirimus et nionemus, vobis sub obtentu gratie nostre
precii)iendo mandantes, qnatenus duos cum sufficienti mandato
ex vestra communitate proxinia feria tercia ante diein beati Lau-
rencii ad nos cum aliis principibus comitibus et civitatibus in
oppidum nostrum Franchenford destinetis, nuUa excusacionis causa
que^ita, sie vos in p^^emissis promptos et benivolos exhibendo, ut
obinde facere teneamur, que vobis grata fuerint et accepta. Datum
Franchenford, 8 die mensis iulii, regni nostri anno vicesimo quarto,
imperii vcro undecimo.
33 35 (24/26). Der Kurrercin Ton Rense. 1338 Juli 16.
Nr. 83: Zolle 1—5 aus Bibliotheca historica Goetting. 1. Teil (1758),
S. ^46, mit orthogr. Veränderungen, der weitere Text (gleichlautend mit der
Gesamturkunde der Kurfürsten) für unsere 3. Aufl. aus der Einzelurkunde Erz-
bischofs Walrara von Köln (Or. mb. Berlin. Geb. Staats-Arch.; hier auch
Einzelurkk. Kudolfs v. Sachsen, Stephans u. Rudolfs v. d. Pfalz); vgl. die
Einzelurkunde Pfalzgraf Stephans v. demselben Datum in: Quellen und Er-
örterungen zur bayer. u. dtsch. Gesch. Bd. VI (1861), jS. 353 flf. ; die Einzel-
Ulk. ^larkgraf Ludwigs vöü Brandenburg (Or. Berlin, Geh. St. A.) in:
A. F. Riedel, Codex dipl. Brandenburg. II. Hauptteil Bd. II (1845), S. 120 ff.;
Kr. 34 aus Sitzungsberichte der (Wiener) kaiserl. Akademie der Wissen-
schaiten, phi'os.-hist. Klasse XI. Bd. (1853^ S. 703 f.; Nr. 35 aus Karl Müller,
Der Kampf Lu'lwigs des Baiern mit der römischen Kurie Bd. II ( 1880« S. 357.
Vgl. Konst. Höhlbaum, Der Kurverein v. Rense, 1903 (Abhandlungen der kirl.
Gesellschaft d. Wissenschaften zu Götting-n, Neue Folge, Bd. VII, Nr. 3).
V^i. ancli die Erlüuterungs- und Rochtfertigungsschreiben der Kurfürsten an
den Pabst (Neues Archiv d. Gesellschaft für ältere dtsche. Geschichtskunde
Bd. XXVI, 1901, S. 734 fi., von Jak. Schwalm hrsg.)
:]3. Der eigentliche Kurverein.
[1] AVir von gods genaden Heinrich erzbischof zu Meinz,
Walraue erzbischof zu Colin, Baldewien erzbischof zu Trier, Rudolf
Eui)recht gebruder Stephan Rui)rccht der junger pfalenzgrafen bi
Ehein und herzogen in Bayrn, Rudolf herzog zu Sachsen und
Ludowig niarggraf zu Brandenburg dun kunt allen luden, di disen
brif sehent oder horent lesen, daz wir mit einander bedacht und
angesehn han, daz das hilig Römische rieh an sinen eren rechten
und guten und auch >vir an un.sern eren rechten gewonheiden und
frihciden, di wir von dem vorgenanten rieh han, sere zu disen
ziten und auch vür angegriflen gekrencht und beswert sin und
werden; und sin umb gemeinen und kuntlichen nutz der gemeiner
Christenheit und umb des egenanten richs und unser ere rechte
friheide und gewonheide zu beschirmen zu beschuren und zu hant-
haben einmutlich uberkomen und han uns des vereinet, daz wir
daz egenant riche und unser fürstlich ere (di wir von im han,
nemlich an der kiire des richs an sinen und unsern rechten fri-
AltDiann q. Bcinheiro, Urkunden. 3. Aufl. 4
50 34 (25). Kurvorein von Ecnse (Weistum) 1338.
beiden und gewonheiden, alz von alder an uns alz des riclis kur-
fursten herkoiuen und bracht ist) hanthaben beschuren und schirmen
wollen nach aller unserr macht und kraft on geverde wider allr-
menlich, niman usgenomen, wan ez unser ere und eit anget; und
wollen daz nit lossen umb cheinrlei gebot, von wem und wi ez kome,
domid daz riche und wir die kiirfursten an disen vorgeschrevenen
Sachen in cheinr wis gekrenchet mochten werden. [2| Ouch wellen
wir alle herren und fründe, di uns zugehorent ader nit, si sin
geistlich oder wertlich, unser man dinstman burchman ambtlude
und burger, darzti biden und halden, als verre wir vermügen; und
darzü sal unser iglicher der kürfursten den andern beholfen sin
on geverde, daz si uns zu disen sachcn beholfen und gestendich
sin und daz durch niman lossen durch cheinrlei gebot, von weme
di komen mochten. [8J Geschehe ouch, daz cheinrlei zweiung oder
zwifel an disen sagcheu under uns den kürfursten ufstüude: waz
wu* dann gemeinlich oder der merr deil under uns darüber sprechen
ader machen, daz sal macht haben, und \iclr\ suleu ouch daz halden
on argelist. [4] Alle dise vurgeschrivenen stucke und ir iglichs l>e-
sunder han wir geloft in gudeu trüwen und geloven an disem
gegenwurtigen brif bi unser fürstlicher ereu und han daz ouch
gesworen zu den hiligen vür uns und unser nachkomen stede und
veste zu haldene und darwider nit zu komen noch darvon zu
lossen in cheinr wis, als hivür begriften und geschriven ist. Und
insulen wollen noch mugen wir ader ieman anders, der mid uns
in dit verbündnusse (jueme, der ouch dazsclbe zu halden sweren
und geloven sal, alz vur und nach geschriven stet, ob wir ader
der geiner, di zu uns in die bundnis komen, des got nit enwelle,
alz kranch weren, daz wir ader ir cheinr dorwidcr deden ader dun
wälden, uns darwider nit beholfen mid cheinr dispensacion abso-
lucion relaxacion abolicion ,in integrum' restitucion, cheinrlei bene-
licion, wi dat genant si, ez kome wanne ader wi ez kome, ez ge-
scheh umb unser oder umb ander lade bede ader daz man nennet
zu Latine ,ex officio* ader von cheinr gewalt des, der sich des
annemen wolde; und sohlen got und der werkle erloz trüwloz
und meineidich sin und heisscn, wo und wi wir darwider deden
ader quemen in cheinr wiz alrlei arglist und geverde an disen
vorgeschrivenen stucken und ir iglichs usgescheiden.
Doruber zu Urkunde geben wir disen brif versigelt mit unsern
ingesigeln, die gegeben sint zu Renze an dem nehsten donrstage
nach sente Margareten dage nach Cliristus gebürt druzehenhundert
jare dornach in dem achtunddrissigsten jare.
:^4. Weistum über Recht und Rechtswirkung der
Königswahl.
In nomine Domini amen. Per hoc presens instrumcntum
publicum universis pateat evidenter, quod anno alj incarnatione
eiusdem 1338 die IG mensis iulii. liora quasi se])tima eiusdem
diei, indictione 6, pontificatus domini Renedicti pape XII anno
((uarto, in pomerio sito iuxta villam Renensem super alveum
35 (26). Kurfdratlicho Erläuterung des Kurvereins 1338. 51
K/ieni, ubi principes electores sacri imperii Roraani ad habendos
tractatus super electionibiis aut aliis negociis ipsius imperii solent
nt plurimum convenire, reverendi in Christo patres ac domini
domini Henricus Maguntinae, Walranus Coloniensis et Baldewinus
Treverensis ecclesiarum archiei)iscopi necnon illustres principes
^t domini domini Radulphus, Rupertus et Rupertus ac Stephanos,
representantes coniitem palatinum RAeni, cum non esset difHnitum,
H]uis eorum comes esse debeat vocem habens, necnon Radulphus
<lux Saxonirt) ac Ludowicus marchio Brandenburgensis invicem
congregati et presentialiter constituti super iuribus imperii et
consuetudinibus eiusdem pertractandis, habitis quoque tractaübua
cum quampluribus sepedicti imperii lidelibus clericis et laicis
ibidem similiter presentibus vocatisque nobis tribus notariis pu-
blicis propter lioc, concorditer et conformiter, factis inter eos
ipsos per ordinem sub prestitis eorum iuramentis requisitionibus»
proutmoris est ipsorum principum, diffinitive dixerunt iudicaverunt
•et diftiniendo pronunciaverunt, hoc esse de iure et antiqua con-
suetudine imperii approbata, quod, postquam aliquis a principibus
^lectoribus imperii vel a maiori parte numero eoiundem principum
€tiam in discordia pro rege Romanorum est electus, non indiget
nominatione approbatione confirmatione assensu vel auctoritate
sedis a])ostolice super administratione bonorum et iurium imperii
sive titulo regis assumendis, et quod super hiis merito talis elec-
tus non habet recurrere sedem ad eandem, sed quod sie est ha-
bitum obtentum et observatum a tem])ore, de cuius principio
memoria non existit, (juod electi a principibus electoribus imperii
concorditer vel a maiori parte, ut supra, sibi titulum regium
assumserunt ac bona et iura imperii administrarunt, et quod de
iure et consuetudine hoc licite facere potuerunt et poterunt,
nulla approbatione vel licencia dicte sedis apostolice super hoc
habita et obtenta. Hiis i)ronunciatis et taliter diffinitis prefati
<lomini principes electores onmes et singulos ibidem in eorum
tractatibus et consilio tunc i)resentes hdeles et vasalos imperii
sub eorum iuramentis imperio debitis seu i)restitis singulariter
re(iuisierunt, quod ipsis sui)er tractatis et diffinitis ac pronun-
ciatis imperii iuribus et consuetudinibus videretur. Qui omnes
et singuli per eadem verba vel hiis similia pronunciando senten-
tiando diftiniendo in eo finaliter concordaverunt, in quo supra-
ilictorum electorum i)rincipum mens resedit.
35. Kurfürstliche Erläuterung des Kurvereins.
Wir Heinrich von gotes gnaden erzbischof zu Meinz und des
heiligen Romischen richs in Tütschen landen oberister canzeller
verjehen offenlichen mit discm brief (umb die buntnüss und ver-
ainung, di wir und di andern curfTirsten gemeinlichen ze Rains an
<lem nechsten dornstag nach sant Margareten tag gesworn ge-
si)rochen und gemacht haben, dem rieh ze hilf und des richs er
frihcit und gut zu beschirmen und hantzehaben, mit unsern brifen,
als verre wir uns des vermügen), das wir mit derselben buntnusse
52 36 (27;. Gesetz ,licet iuris* 1338.
und veraiDung, als wir das rieh begriffen und in den briefen be-
nant haben, meinen unsern herren den keiser Ludwigen von Rom
und das Römischen rieh, das er inne hat, und nieman anders.
Und geloben und wellen darüber in guten truwen, das alle di
brief geheizz und buutnusse, di wir im vor getan haben, stet und
ganz beliben. Und sullen die halten in der wise, als wir die mit
im vorher uzgetragen und gemacht haben. Ze urchund dizz&
briefs versigelt mit unserm insigel, der geben ist ze Rains an dem
vorgenanten tag, der oben benennet ist, nach Christes geburt driu-
zehenhundert jar darnach in dem ahtunddrizzigisten jar.
36 (27). Das sog. Gesetz ,liect iuris^ des Frankfurter
Iteiehstags von 1338 Aug. 8.
"Wir jreben die «.ft, z. B. bei F. M. Oertcl, Die Staatsgrundgesetze de»
deutschen Reichs (1841) S. 47—49, gedruckte Viilgat-Fassung dieses Gesetzes.
Licet iuris utriusque testamenta manifeste declarent, im-
perialem diguitatem et potestatem immediate a tilio dei ab an-
tiquo processisse et deum per im])cratorem et reges mundi iura,
humano generi aperte tribuisse, et quod Imperator ex sola elec-
tione eorum, ad quos pertinet, verus efticitur imi)erator nee ali-
cuius alterius eget contirmatione seu api»robatione, quoniam in
terris quoad temi)oralia non habet superiorem, seil eidem gentes.
subsunt et nationes, et ipse Dominus noster lesus Christus man-
davit, qua* sunt dei deo, et quiu sunt ca'saris ctesari reddenda;
quia tamen nonnulli avaritia» et ambitionis ca*citate ducti et nullius
scriptura* intelligentiam habentes, sed divertentes a tramite recti
sensus in quadam iniqua et prava commenta et in assertiones
detestabiles prorumpentes contra potestatem et auctoritatem im-
perialem et iura imi)eratorum elcctorum et aliorum principum et
imperii fidelium committunt, fallaciter asserentes, (luod imperialia
dignitas et potestas est a jjapa, et (luod electus in imperatorem
non est verus imperator nee rex, nisi prius per jiapam sive sedeni
apostolicam contirmetur aiq)robetur et coroiietur, et per huius-
modi pravas assertiones et pestifera dogniata hostis antiquus movet
lites, iurgia suscitat, contentiones parit et seditiones i»rocurat: idea
ad tantum malum evitandum de consilio et consensu electorum
et ahorum princii)um imperii declaramus, quod imi)erialis dignitaa
et potestas est immediate a solo deo, et ciuod de iure et imperii
consuetudine antiqiiitus aiq>robata, postqiiam ali(iuis eligitur in
imperatorem sive regem ab electoribiis imi)erii concorditer vel
a maiori parte eoruiidem, statim ex sola electioue est rex verus et
imperator Romanorum censendus et nominandiis, et eidem debet
ab Omnibus imperio .subiectis obediri, et adminij^trandi iura imperii
et cetera faciendi, qua' ad iniiieratorem verum pertinent, i)lenariam
habet potestatem, nee pajia' sive sedis a])Ostolica aiit alicuius.
alterius approbatione ccutirmatione auctoritate indiget vel consensu.
37 (28). Ernennung eines BoichsTikara 1346. &3
Et eapropter hac in perpetuura valitura lege decernimus, üt
«lectus in iniperatorem concorditer vel a raaiori parte electorum
<3x sola electione censeatur et habeatur ab oninibus pro vero et
legitiino imperatore, et eidem ab omnibus subiectis imperio debeat
obediri, et administrationem et iurisdictionem imperialem et im-
perialis potestatis plenitudinem habeat et habere ac obtinere ab
omnibus censeatur et firmiter asseratur.
Quicunque autem contra haec declarata decreta vel definita
aut aliquid eorum asserere seu dicere aut asserentibus seu dicentibus
consentire vel eorum mandatis vel literis vel pr«>ceptis obedire
proBsumpserint, eos omnibus feudis, quie ab imperio detinent, et
omnibus gratiis iurisdictionibus privilegiis et immunitatibus a nobis
vel prsedecessoribus nostris eis concessis ex nunc privamus et
ipso iure et facto decernimus esse privatos. Insuper eos crimen
laesae maiestatis decernimus incurrisse et poenis omnibus impositia
<irimen la?sa» maiestatis committentibus subiacere.
Datum in oppido nostro de Franckenfurt die octava mensis
augusti anno Domini 1338.
37 (28). Erneiinuns: eines Reldisvikars wegen Abwesenheit
des Königs. 1346 Dez. 9.
Aus Ed. Winkel mann, Acta imperii inedita Bd. 11 (1885) 8. 422 f.
Karolus dei gracia Romanorum rex semper augustus, Bohemie
rex ac Lutzillimburgensis comes, venerabili Baldewino arcliiepiscopo
Treverensi, principi et patruo suo karissimo, graciam suam et omne
bonum. [IJ Cum ex legittimis causis nostrum et Romani regni
nobis a deo commissi honorem tangentibus oporteat aliquo temporis
spacio nos abesse, nolentes quod ob talem absenciam negocia, que
ad presens imminent vel in ])OSterum expedienda occurrerent in hiis
partibus citra et circa Renum recipiant lesionem, confidentesque tota-
iiter de summa Providentia tua, quam in onmibus nostris et eius-
dem regni agendis multipliciter et singulariter ostendisti, commit-
timus tibi tenore presencium, quod vice et nomine nostro possis
a prelatis principibus baronibuscomitibus nobilibus aliisque ])ersonis
tam ecclesiasticis quam secularibus, cuiuscumque gradus Status et
€ondicionis existant, necnon a civitatibus et universitatibus quibus*
cumque tidelibus nostris, sive racione Romani regni sive Lutzillim-
burgensis comitatus nostri, recogniciones feodorum recipere cum
üdelitatis iuramento ipsosque de eisdem feodis sie recognitis in-
vestire et vacancia feoda vel que in posterum vacarent benemeriiis
<le novo conferre, debita in predictis sollempnitate servata et hac-
condicione subiuncta, quod, qui eiusmodi feoda coram te recogno-
verint vel a te de novo receperint, teneantur et debeant illa coram
nobis recognoscere et a nobis de novo recipere, quam primum se
facultas obtulerit et loci ac temporis commoditas pacietur. [2J Item
quod possis auctoritate nostra officiatos in dictis partibus instituere
54 38 v29j. Goldene Bulle Karls IV. 1356.
et ordinäre et destituere et removere ab eisque radones seu com-
putaciones requirere et audire et ab eisdem reliqua peterc atque
recipere seu exigere ipsosque absolvere et liberare et, quos deli-
quisse inveneris, punire et pro modo excessuum cohercere. [3] Item
quod . . creditoribus nostris possis deputaciones et assigiiaciones.
facere, prout viderit tua Providentia expedire. [4] Item quod nobiles^
et potentes, quos ad assistendum et favendum nobis et tibi contra
inimicos nostros quoscumque vel ad sui)ersedendum de adiutoria
contra nos ambos utiles putaveris, possis conducere pro eo tem-
j)ore et ea quantitate pecunie, que tibi videbitur convenire. [5J De-
inum, quia non possent faciliter singiila nobis expediencia singulis
capitulis comprehendi, committimus tibi, quod generaliter in parti-
bus supradictis possis omnia facere et exercere, que pro honore
et utilitate Status nostri ac sacri imperii vel comitatus nostri videris.
expedire et que nostra maiestas facere et exercere posset, si per-
sonaliter interesset, concedentes tibi plenum liberum et generale
mandatum cum plena libera et generali amministracione in omnibus.
et singulis supradictis et ab eis dependentibus vel connexis et prorsus
extraneis, eciam si talia forent, que exprimi deberent et mandatum
sive commissionem exigerent specialem, promittentes, quod nos rata
et grata habebimus et tenebimus, que in premissis et circa premissa
doxeris facienda sive disponenda, et contra ea nullatenus faciemus;
promittentes similiter tibi fide data, quod de omnibus et singulis^
que nomine nostro vel occasione nostra feceris in premissis vel
expendideris sive promiseris, dederis aut dampna sustinueris ol>
premissa vel aliqua premissorum, stabimus simplici verbo tuo vel
litteris tuis patentibus, nee obinde te vel ecclesiam tuam ullo tem-
pore impetemus (|uin immo de oninibus supradictis te et ecclesiam
tuam predictam indempnem conservabimus usque (luaque. [6] Hanc
denique commissionem nostram durare volumus et valere, donec
illam in tua presencia verbo nostro vel per patentes litteras nostras^
que ad noticiam tuam perveniant, duxerimus revocandam. In
quorum testimonium atque robur presens scriptum sigillo maie-
£tatis nostre tibi tradi iussimus communitum.
Datum Theonisville die 9 mensis decembris, anno Domini 1346^
regnorum nostrorum anno primo.
38 (29). Die Goldene Bulle Kaiser Karls IV. 1356.
t)ber die Ausfertigunfjen, Ausgaben u. s. w. der G. B. vgl. 0. Harnack^
Das Kurfürstenkollc^num bis zu der Mitto des vierzehnteu Jahrhunderts (1883)
8. 137—195. Daselbst S. 202 ff. .»kritischer Abdruck der ältesten Ausfertiffunsc
der G. B." Vgl. hierzu H. Bresslau: Deutsche Litteraturzeitung Jg. 1883^
Nr. 47 und Th. Linilner: Mitteilungen des Instituts für österreichische
IJeschichtsforschung Bd. V (1884), S. 96—120; ferner Harnack: For«
Bchungen zur Deutschen Geschichte Bd. XXIV (1884), S. 445—452; Lind-
Der ibid. Bd. XXV S. 184-187 und nochmals Harnack ibid. Bd. XXY.
(1885), S. 588; auch E. Beimann, Untersuchung über die Vorlagen u. di»
Abfassg. der Goldenen Bulle, Dissert. Halle 1898.
38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356. 55
Der hier ^efrebene Text ist ein revidierter Abdruck des Harnack sehen
mit Berücksichtigung,^ der Verbesserungen Lindners und Bresslaus. Einige
Verbesserungen verdanken wir Zeumer sowie einer Kollationierung einzelner
Stellen des Böhm. Exemplars.
I. Teil, publiziert zu Nürnberg am 10. Januar 1356.
Omnipotens eterne deus, spes unica mundi!
Qui cell fabricator ades, qui conditor orbis:
Tu populi memor esto tui! sie mitis ab alto
Prospice, ne gressum faciat, ubi regnat Erinis,
Iniperai Allecto, leges dictante Megera;
Sed potius virtute tui, quem diligis, huius
Cesaris insignis Karoli, deus alme, ministra,
Ut valeat ductore pio per amena virecta
Florentuni seniper neniorum sedesque beatas
Ad latices intrare pios, ubi semina vite
Divinis aniniantur aquis et fönte superno
Letificata seges spinis mundatur adeniptis,
Ut niessis queat esse dei mercisque future
Maxinia centenum cumulare per horrea fructum.
[Folgen in sämtlichen Ausfertigungen die Überschriften der ersten 21
Kapitel, iti der Mainzischen noch die des 22. Kapitels.]
In nomine sancte et individue trinitatis feliciter amen. Ka-
rolus quartus divina favente dementia Romanorum Imperator
seinper augustus et Boemie rex. Ad perpetuam rei memoriam.
Omne regnum in se ipsum divisum desolabitur; nam principes
eins facti sunt socii furum, ob quod Dominus miscuit in medio
eorum spiritum vertiginis, ut palpent in meridie sicut in tenebris,
et candelabra eorum movit de loco suo, ut ceci sint et duces ce-
corum ; et qui ambulant in tenebris, offendunt et ceci mente scelera
perpetrant, que in divisione contingunt. Die, superbia, quomodo
in Lucifero regnasses, si divisionem auxiliatricem non habuisses?
die, Sathan invide, quomodo Adam de paradiso eiecisses, nisi eum
ab obediencia divisissesV die, luxuria, quomodo Troyam destruxisses,
nisi Helenam a viro suo divisissesV die, ira, quomodo Romanam
rem publicam destruxisses, nisi in divisione Pompeium et lulium
sevientibus gladiis ad intestina prelia concitassesV tu quidem, in-
vidia, christianum imperium, a deo ad instar sancte et individue
trinitatis tide spe et caritate (virtutibus theologicis) roboratum,
cuius fundamentum super christianissimo regno feliciter stabilitur,
antiquo veneno (quod velut serpens in palmites imperias et
membra eius propinquiora impio scelere vomuisti, ut concussis
columpnis totum edificium ruine subiceres) divisionem inter Septem
electores sacri imperii, per quos velut Septem candelabra lucentia
in unitate spiritus septiformis sacrum illuminari debet imperium,
multociens posuisti. Sane cum ex officio, quo cesarea dignitate
potiiHur, futuris divisionum et dissencionum periculis inter elec-
tores ipsos, de quorum numero ut rex Boemie esse dinoscimur^
56 38 (29). Goldene Bulle Karls lY. 1356.
ratione duplici, tarn ex imperio quam electionis iure quo fungiraur»
occurrere teneaniur, infrascriptas leges ad unitatein inter electores
fovendam et electionem unaniinem inducendam ac detestande di-
visioni predicte variisque periculis ex ea sequentibus adituui pre-
cludendum, in solempni curia nostra Nurembergensi, assedentibus
nobis Omnibus principibus electoribus ecclesiasticis et secularibus
ac aliorum principum comitum baronum i)rocerum nobilium et
civitatum niultitudine numerosa, in solio maiestatis cesaree, inipe-
rialibus infulis insigniis et diademate decorati, matura deliberatione
previa de imperialis potestatis plenitudine edidimus statuimus et
duximus sancciendas sub anno Doinini inillesimo trecentesimo
quinquagesimo sexto, indictione nona, 4 id. ianuarii, reguorum
nostrorum anno decinio, imperii vero i)rimo.
Cap. 1. Qualis esse debeat conductus electoruin et a quibus.
[1] Decernimus et presenti edicto iniperiali perj^etuo valituro
sanccimus ex certa scientia et de imperialis jdenitudine potestatis,
ut, quotienscunque et quandocunque futuris temporil)US necessitas
sive casus electionis regis Romanorum in imperatoreni i^romo-
vendi emerserit et principes electores ad electionem huiusmodi
iuxta antiquam laudabilem consuetudinem habuerint proticisci,
unusquis(iue princeps elector, si et (juando super hoc fuerit re(iui-
Situs, quoslibet i)rincipes coelectores suos vel ipsorum nuncios,
quos ad electionem ipsam transmiserint, per terras territoria et
loca sua et eciam ultra, sicut longius poterit, conducere teneatur
et eis absque dolo prestare conductum versus civitatem, in qua
talis electio fuerit celebranda, et ab illa eciam redeundo, sub pena
periurii ac perditionis pro illa dumtaxat vice sue vocis, (juam in
electione huiusmodi fuerat habiturus; (juas quidem penas eos vel
eum, qui in i)restando memorato conductu rebelles seu rebellem,
negligentes vel negligentem se prebuerint, eo ii)so decernimus
incidisse.
|2] Statuimus insuper et mandamus universis aliis principibus
feuda a sacro imi)erio Romano tenentibus, ciuocunque nomine
censeantur, necnon comitil)us baronibus militibus clientibus nobi-
libus et ignobilibus civibus et communitatil)Us castrorum civitatum
et locorum sacri imperii universis, ut eodem tempore, dum vide-
licet regis Romanorum in imperatorem promovendi electio cele-
branda occurrerit, unumquemque principem electorem ab ipsis
vel eorum aliquo conductum huiusmodi postulantem vel eiusdem
nuncios, (juos ad electionem ipsam direxerit, ut prefertur, per
territoria sua et alias, (luanto possint remotius, abs(iue dolo modo
predicto conducant. Si (jui vero huic nostre constitutioni contraire
presumpserint , subscriptas ipso facto ponas incurrant: omnes
quidem i)rincii)es et comites l>arones nobiles milites et clientes
et universi nol>iles contrarium facientes reatum periurii et priva-
tionem omnium feudorum, que a sacro Romano imperio et a
quibuscunque aliis obtinent, et eciam omnium possesMunum sua-
38 (29). Goldene BuUe Karls IV. 1358. 57
rum a quocunque habitaruin incurrant; omnes quoque cives et
communitates contra premissa facere presumentes similiter sint
periuri et nichiloniinus uuiversis suis iuribus libertatibus privi-
legiis et graciis a sacro obtentis imperio sint omnino privati et
€um personis et bonis suis omnibus bannuin et proscriptionem
imperialem incurrant. Et eosdem, quos ipso facto exnunc prout
extunc omni iure privamus, deinceps cuilibet hominum auctoritate
propria et sine iudicio seu invocatione magistratus cuiuslibet im-
pune licebit invadere, nullamque penam propter hoc invadens
ipsos debebit ab imperio aut quovis alio formidare, presertim cum
contra rempublicam et sacri statum ac dignitatem imperii ac
eciam contra honorem i)roprium et salutem tante rei temerarii
neglectores tanquam rebeües inobedientes et perlidi infideliter et
perverse agere convincantur.
|8J Decernentes insuper et mandantes, ut omnium civitatum
cives et communia iam dictis principibus electoribus et eorum
cuilibet hoc poscenti eorumque nunciis victualia in communi
precio at(iue cursu pro suis seu nunciorum i)redictorum homi-
nuuKiue suorum necessitatibus, dum ad predictam civitatem causa
celebrande electionis i)redicte accesserint et eciam dum discesse-
rint ab eadem, vendcre seu vendi facere teneantur, nullam in
lu'emissis fraudem quomodolibet adhibendo; alioquin contrariuui
facientes penas illas volumus ipso facto incurrere, quas in prece-
dentibus contra cives et communitates duximus promulgandas.
Quisquis insuper ex principibus comitibus baronibus militibus
clientibus nobiiibus seu ignobilibus civibus seu communitatibus
civitatum principi electori ad electionem de rege Romanoruui
celebrandam cunti vel ab ipsa denuo redeunti hostiles custodias
tendere seu insidias parare presumpserit aut ipsos vel eorum
aliqucm in sua vel suorum personis aut rebus invadere vel tur-
bare seu ipsorum vel alicuius eorum nuncios antedictos (sive
conductum petierint sive eciam non duxerint exigendum), hunc
unacum univcrsis malitie sue complicibus ipso facto supradictas
l)enas decernimus incurrisse, ita videlicet, quod quevis persona
penam incidat sive penas, quas iuxta jiremissa pro qualitate per-
sonarum duximus intligendas.
[4] Si vero aliquis princeps elector cum aliquo suo coelectore
inimicicias gereret et inter eos quecunque contentio controversia
seu dissensio verteretur, hiis nequaquam obstantibus alter alterum
vel alterius nuncios ad electionem huiusmodi destinandos premisso
modo conducerc sit astrictus sub pena periurii ac perditionis ea
vice (lumtaxat sue vocis in clectione, ut superius est cxpressura.
[5] Si qui vero alii principes comites barones milites clientes
nobiles vel ignobiles cives vel communia civitatum cum aliquo
I)rinci])e electore vel plunbus ex eisdem adversam gererent volun-
tatem seu quevis diseordia inter ipsos ad invicem vel guerra sive
dissensio verteretur, nichilominus omni contradictione et dolo
cessantibus principi electori vel principibus seu eins vel ipsorum
■■f • . ■ ■.> %
58 38 (29). Goldene £ulle Karls lY. 135t>.
nunciis, ad elcctionem huiusmodi destinandis et redeuntibus ab
eadem, talem debeant prestare conductum, prout singuli penas
iam dictas per nos videlicet in se latas voluerint evitare, quas eos,
qui secus fecerint, incurrisse decernimus eo ipso. Ad preniissorum
autem omniuni tirmitateni et certitudinein ampliorem iubemus et
Yolumus, ut universi principes electores et ceteri principes necnon
comites barones nobiles civitates seu ipsarum coinm unitat es pre-
missa oninia literis et iurainentis suis ünnare et ad ea bona fide
ac sine dolo implenda efficaciter se debeant obligare. Quicunque
vero literas huiusmodi dare renuerit, penas illas ipso facto incidat»
quas pro personarum conditione per premissa singulis duxiinus
infligendas.
; ('; ^ ^ [6] ISi quis autem princeps elector aliusve princeps cuius-
cunque conditionis aut Status, feudum vel feuda a sacro tenens
iniperio, aut comes baro vel nobilis seu successores talium vel
heredes supra et infra scriptas imperiales nostras constitutiones et
leges adimplere noluerit aut eis contraire presumpserit, si quidem
taüs princeps elector exstiterit, extunc ceteri sui coelectores a
suo ipsum deinceps excludant consortio, ipseque voce electionis
et aliorum principum electorum loco dignitate careat atque iure
nee investiatur de feudis, que a sacro imperio visus fuerit obti-
nere. Alius vero princeps aut vir nobilis, ut prefertur, in lias
nostras leges committens similiter non investiatur de feudis, que
a sacro imperio vel alias obtinet a quocumque, et nichilominus
omnes penas premissas suam concernentes personam incidat eo ipso»
(7J Quamvis autem universos principes comites barones.
nobiles milites clientes civitates quoque et communitates illarum
ad prestandum cuilibet principi electori vel eius nunciis prefatuni
conductum, ut predicitur, indistincte velimus et decreverimus obli-
gari, nichilominus eorum cuilibet singulares conductus et con-
ductores pro regionum et locorum adiacentia cuilibet magis aptos
duximus designandos, ut statim per sequencia plenius apparebit:
[8] Primo namque regem Boemie sacri imperii arcliipincer-
nam conducent archiepiscopus Maguntinensis, Bambergensis et
Herbipolensis episcopi, burgravii Nurerabergenses ; item illi de
Hohenloch, de Wertheim, de /tlunecke et de Hanow ; item civitates
Nurembergensis Rotemburg et Windesheim.
[9] Deinde archiepiscopum Coloniensem sacri imperii per
Italiam archicancellarium conducent et conducere tenebuntur Ma-
guntinensis et Treverensis archiepiscopi, comes palatinus Reni»
lantgravius Hassie; item de Katzenellebogen de Nassow de Dietz
comites; item de Isemburg de Westirburg de Ruukel de Limpurg
et Falkenstein; item civitates Wetflaria Geilnhusen et Fridberg.
[lOJ Item archiepiscopum Treverensem sacri imperii per Gal-
liam et regnum Arelatense archicancellarium conducent archiepi-
scopus Maguntinensis, comes palatinus Reni; item de Spanheim
de Veldenez comites; item Ruhgraven Wildegi-aven de Nassow
de Isemburg de Westirburg de Runkel de Limpurg de Dietz de
r
38 (29). Goldeno Bulle Karls IV. 1856. 59
Katzenellebogen de Eppenstein de Falkenstein; item civitas Ma-
guntinensis.
[11] Deinde comitem palatinum Reni sacri imperii archida-
piferum conducere debebit archiepiscopus Maguntinensis.
[12] Ducem vere Saxonie sacri imperii archimarescallum
tenebitur conducere rex Boemie, Maguntinensis et Magdeburgensis
archiepiscopi ; item Bambergensis et Herbipolensis episcopi, mar-
chio Misnensis, lantgravius Hassie; item Fuldensis et Hersfel-
deusis abbates, burgravii Nurembergenses ; item illi de Hohenloch
de Wertheim de -Kunecke de Hanow de Falkenstein; item civi-
tates Erfordia Molhusen Nuremberg Rotemburg et Windesheim.
Et hü omnes proxime nominati marchionem Brandemburgensem
sacri imperii archicamerarium similiter conducere tenebuntur.
[13 1 Volumus autem et expresse statuimus, ut unusquisque
princeps elector, qui talem voluent habere conductum, hiis, a
quibus ipsum postulare decreverit, hoc ipsum adeo tempestive
viamque, qua fuerit transiturus, insinuet et talem conductum ex-
poscat, ut illi, qui ad conductum huiusmodi impendendum deputati
et taliter fuerint requisiti, ad hoc oportune se valeant et comode
preparare.
[14] Premissas vero constituciones circa materiam conductus
editas ita sane debere declaramus intelligi, ut unusquisque supe-
rius nominatus vel forsitan non expressus, a quo in casu pre-
misso conductum requiri contigerit, ad prestandum ipsum per
suas dumtaxat terras et territoria ac etiam ultra, quanto potest
remotius, absque dolo sub penis contentis superius sit astrictus.
[15] Preterea statuimus et eciam ordinamus, ut archiepiscopus
Maguntinensis, qui fuerit pro tempore, singulis principibus coe-
lectoribus suis ecclesiasticis et secularibus electionem eandem per
suos nuncios patentibus debeat literis intimare; in quibus quidem
literis talis dies et terminus exprimatur, infra quem eedem litere
ad singulos eosdem principes verisimiliter possint pervenire. Huius- {}, , r
modi vero litere continebunt, ut a die in literis ipsis expressa (m{^ n^
infra tres menses continuos ömnes et singuli principes electores ^^^'^tf
Frankenfurd super Moganum esse debeant constituti vel suos ''^ ^^'^
legales ad eundem terminum atque locum nuncios destinare cum t^,^ j^ ^
plena et omnimoda potestate suisque patentibus literis maiori.^ '
cuiuslibet eorum sigillo signatis ad eligendum Romanorum regem 'A*iu
in cesarem promovendum. Qualiter autem et sub qua forma tales f^^^,.
litere contici debeant, et que in eis solempnitas debeat immuta- '
biliter observari, et in qua forma et modo principes electores nun- 'j^^'i
cios ad electionem huiusmodi destinandos ad potestatem mandatum //
seu procuratoria ordinäre debuerint, ad finem presentis libri con- " '^^'
jscriptum invenitur clarius et expressum; et eandem formam'^ illic
traditam mandamus et de imperialis potestatis plenitudine usque
quaque decernimus observari.
[16] Cum autem ad hoc perventum fuerit, quod de impera-
toris vel regis Romanorum obitu in diocesi Maguntina constiterit.
t
60 3S (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356.
extunc infra unum mensem a die noticie obitus huiusmodi con-
tinue nuinerandum singulis ])rincipibus electoribus obitum ipsum
/y •// et intimationem, de quibus preiiiittitur, per archiepiscopum Ma-
CCU'^^ guntinensem iubemus et decernimus suis i)atentibus literis de-
WoJh ^^'^^^i- Quod si idem archiepiscopus in execiitione et intimatione
, , '^^ huiusmodi negligens aut remissus fortassis existeret, extunc iidem
^MjUN^principes motu proprio eciam non vocati pro fidei sue virtute,
'qua sacrum prosequi tenentur imperium, post hoc infra tres men-
ses, sicut in constitutione sui)ra proxime posita continetur, in
civitate Frankenford sei)edicta conveniant electuri regem Roma-
norum in cesarem promovendum.
[17] Debet autem unusquisque princeps elector vel sui nuncii
^ , predictam civitatem Frankenford cum ducentis equitaturis tantum-
icGi*i/ modo prefate electionis tcmi)ore introire, in (luorura numero quin-
. f ; quaginta tantum armatos vel pauciores introducere secum poterit,
sed non i)lures.
[18] Princeps vero elector ad electionem huiusmodi vocatus
et requisitus et ad ipsam non veniens vel legales nuncios cum
. , literis j)atentibus sigillo suo maiori sigillatis plenamque et liberam
.4^i(ui ac omnimodam potestatem continentibus ad eligendum Romano-
^ ., rum regem futurum imperatorem non dirigcns, aut veniens aut
ftJlLxfj huiusmodi nuncios forte transmittens si postea princeps ipse aut
Iv^ predicti nuncii a predicto electionis loco recedcrent rege Roma-
'^^"^^'^j norum futuro cesare non electo nee ad premissa procuratore legi-
timo substituto solempniter et relicto, electionis voce seu iure,
cjuod in cadem electione habuit et tali modo deseruit, careat
ea vice.
[19J Iniungimus autem civibus de Frankenford et mandamus,
ut ipsi universos principes electores in genere et quen)Hbet eorura
ab invasione alterius, si (juid inter eos advcrsitatis emergeret, et
eciam ab omni homine cum onmibus eorum hominibus, quos ipsi
et eorum quilibet in prefato ducentorum equorum suorum numero
ad prefatam duxerint civitatem, in virtute iuramenti, quod super
^^, hoc ipsos ad sancta prestare statuimus, fideli studio et solerti
'- *^^^ diligentia i)rotegant et defendant; alioquin periurii reatum in-
''^■■0.\ currant et nichilominus onmia iura seu libertates privilegia gracias
et indulta, que a sacro obtinere noscuntur imijcrio, omnino amit-
tant bannumque inii)eriale cum personis et bonis suis onmibus in-
cidant eo ipso; et liceat extunc omni homini auctoritate propria
ac sine iudicio cives eosdem, quos eo casu exnunc i)rout extunc
omni iure privamus, tanquam proditores intideles et rebclles im-
perii impune invaderc, ita quod invadcntes huiusmodi penam
(iuamcun(iue a sacro impeiio vel quovis alio nequa(|uam debeant
formidare.
[20] Cives insuper antedicti de Frankenford per onine tempus
illud, quo super electione sepedicta tractaii et agi contigerit, ne-
minem in prefatam civitatem, cuiuscunque dignitatis conditionis
vel Status extiterit, intromittant vel intrare quovis modo permit-
**• IL
. M
38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356. 61
tant, principibus electoribus et eorum nunciis et procuratoribus
antedictis duintaxat exceptis, quorum quilibet cum ducentis equis
debebit (ut predicitur) intromitti. Si vero post ipsorum principuni
electorum introitum seu in ipsorum presentia in prefata civitate
aliquem reperiri contigerit, iliius exitum cives ipsi debebunt absque
mora et cum effectu protinus ordinäre sub onmibus penis contra
ipsos superius promulgatis ac eciam in virtute iuramenti, quod
cives ipsi de Frankenford super eo virtute presentis constitutionis
prestare debebunt ad sancta, ut in precedentibus est expressum.
Cap. 2. De electione Romanorum regis.
[1] Postquam autem sepedictl electores seu nuncii civitatem
Frankenfordensem ingressi iüerint, statim sequenti die diluculo
in ecclesia sancti Bartholomei apostoli ibidem in onmiuni suorum ^. /;
presentia missam de sancto spiritu faciant decantari, ut ipsejf "^i^^
sanctus spiritus corda ipsorum iilustret et eorum sensibus lumen>^>- .
sue virtutis infundat, quatcnus ipsi suo fulti presidio hominenv^^'^ "^^
iustum i)onum et utilem eligere valeant in regem Romanorum J/^^U-
futurumque cesarem ac pro salute populi christiani. Peracta quo*
que missa huiusmodi omnes illi electores seu nuncii accedant ad
altare, in quo missa eadem extitit celebrata, ubi principes electores
ecclesiastici coram ewangelio beati lohannis ,In i)rincipio erat
verbum*, quod illic ante ipsos poni debebit, manus suas pectori
cum reverentia superponant; seculares vero principes electores
dictum ewangelium corporaliter njanibus suis tangant, qui omnes
cum tota ipsorum familia ibi debebunt inermes assistere. Et ar*
chiepiscopus Maguntinensis Ibrmam iuramenti eis dabit et una
cum ipsis et \\)j^\ yel absentium nuncii una cum eo iuramentum
prestabunt viilgarifer'' in hunc modum:
[2] ,Ego archiepiscopus Maguntinensis sacri imperii per Ger-
,maniam archicancellarius ac princeps elector iuro ad hec sancta
,dei ewangelia hie presentialiter coram me posita, quod ego per
,lidem, (lua deo et sacro Romano imperio sum astrictus, secundum
jOmnem discretioneai e\ intellectum meum cum dei adiutorio v^ .
,eligere volo tefnpofale caput i)opulo christiano (id est regem ■ -^ ^/
jRomanorum in cesarem promovendum, qui ad hoc existat idoneus)^
,in quantum discretio et sensus mei me dirigunt, et secundum
jfidem predictam: vocenuiue meam et votum seu electionem pre-
,fatam dabo abscpie o\\\\\\ pacto stipendio precio vcl promisso seu
,quocumque modo talia valeant appellari. Sic me deus adiuvet
,et omnes sancti'.
[3J Prestito deniciue i)er electores seu nuncios in forma et
modo predictis huiusmodi iuramento ad electionem procedant nee .'
amodo de iani dicta civitate Frankenford separentur, nisi prius
maior pars ipsorum temporale caput mundo elegerit seu populo ^ /.
christiano, regem videlicet Romanorum in cesarem promovendum.
Quod si facere distulerint infra triginta dies a die prestiti iura-
11 enti prcfati continuo numerandos, extunc transactis eisdem tri-
62 S8 (29). Goldene^ulle Karls IV. 1356.
ginta diebus amodo panem manducent et aquam et nullatenus
civitatem exeant antedictam, nisi prius per ipsos vel maiorem
partem ipsorum rector seu temporale caput fidelium electum fuerit,
ut prefertur.
[4J Postquam auteni in eodem loco ipsi vel pars eorum maior
numero elegerit, talis electio perinde haberi et reputari debebit,
ac si foret ab ipsis oninibus nemine discrepante concorditer cele-
brata;'sique per tempus aliquod morari abesse et tardare con-
tingeret aliquem de electoribus seu nunciis antedictis, dum tarnen
veniret antequam i)redicta esset electio celebrata^ hunc ad elec-
tionem ipsam in eo statu adn)itti debeit) decerninius, in quo ipsa
adventus sui tempore consistebat. Et quia de antiqua ai)probata
et laudabili consuetudine inconvulse quod subscribitur semper
extitit hactenus observatum, ideoque et nos constituimus et de
imperialis decerninius plenitudine potestatis, quod is, qui modo
premisso in regem fuerit Romanorum electus, peracta staiim elec-
tione huiusmodi, priusquam in aliquibus causis aliis sive negociis
virtute sacri imperii administret, universis et singulis principibus
electoribus ecclesiasticis et secularibus, qui propinquiora sacri im-
I)erii membra esse noscuntur, omnia ipsorum privilegia literas iura
libertates et concessiones. antiquas consuetudines et eciam digni-
tates et quicquid ipsi ab imperio usque in diem electionis sue
obtinuerunt et possederunt absque dilatione et contradictione con-
firmare et approbare debeat per suas literas et sigilla, ipsisque
premissa omnia innovare, postquam imperialibus fuerit infulis
coronatus. Confirmationem autem huiusmodi electus ipse cuilibet
principi electori in specie i)rimo suo nomine regali faciet et deinde
sub imi)eriali titulo innovabit, et in hiis ipsos i)rincipes omnes in
genere et ciuemlibet eorum in specie nullatenus impedire, sed
potius absque dolo graciose tenebitur promovcre.
[5] In casu denique, quo tres principes electorcs presentes
seu absentium nuncii (juartum ex se seu ipsorum consortio (vi-
delicet principem electorem) presentem vel absentem in regem
Romanorum eligerent, vocem illius electi, si i)resens atfuerit, aut
nunciorum ipsius, si eum abesse contingeret, plenum vigorem
habere et eligentium augere numerum partemque maiorem decer-
ninius constituere ad instar ceterorum principum electorum.
Cap. 3. De sessione Treverensis Coloniensis et Maguntinensis
ei)iscoporun).
In nomine sancte et individuc trinitatis feliciter amen. Karolus
quartus divina favente dementia Romanorum imperator semper
augustus et Boemie rex. Ad perpctuam rei memoriam. Dccor et
gloria sacrosancti Romani imijerii et honor cesareus et rei publice
grata compendia venerabilium et illustrium principum eloctoruni
concordi voluntate foventur, qui velut columpne jn-oceres sacruni
editicinm circumspecte prudentie solerti pictate sustentant, quorum
presidio dextra iini)erialis potentie roboratur, et quanto mutui
38 (29). Goldene BuUe Karls IV. 1356. 63
favoris ampliori benignitate stringuntur, tanto uberioris pacis et
tranquillitatis commoda feliciter profluunt populo christiano. Ut
igitur inter venerabiles Maguntinensem Coloniensem necnon
Treverenseni archiepiscopos sacri imperii principes electores omninm
litium et suspectuum materie, que et qui de prioritate seil dignitate
sessionum suarum in curiis imperialibus et regalibus suboriri
valerent in posterum, perpetuis inantea temporibus amputentur et
ipsi in cordis et animorum quieta conditione manentes de opor-
tunitatibus sacri imperii concordi favore et virtuose dilectionis
studio convenientius nieditari valeant pro consolatione populi
christiani, habita deliberatione cum omnibus principibus electoribus
tani ecclesiasticis (luam secularibus et de ipsorum consilio decer-
nimus-'et de imperatorie potestatis plenitudine hac edictali lege
l)erpetuo valitura sanccimus, quod supradicti venerabiles archie-
piscopi, Treverensis videlicet ex opposito et lineari directione
versus imperatoris faciem, Maguntinensis vero in suis diocesi et
provincia et extra provinciam suam in toto cancellariatu suo Ger-
iiianico, provincia Coloniensi dumtaxat excepta, et demum Colo-
niensis in suis diocesi et provincia et extra provinciam suam in
tota Italia et Gallia, in dextro latere Romanorum cesaris sedere
possint valeant et debeant in omnibus publicis actibus imperialibus,
X)uta iudiciis, collationibus feudorum et in refectionibus mensarum ac
eciam in consiliis et omnibus aliis agendis, propter que contingit
seu continget eosdem pro lionore seu utilitate imperiali tractandis
uiutuo convcnire. Et hunc modum sessionis sub omni eo ordine,
sicut expressatur sui)erius, ad predictorum Coloniensis Treverensis
Maguntini archiejuscoporum successores perpetuo extendi volumus,
ut nullo unquam temi)ore super hiis quevis dubietas generetur.
Cap. 4. De principibus electoribus in communi.
[1| Statuimus insuper, ut, quotienscunque imperialem curiam
cxnuuc inantea celebrari contigerit (in qualibet sessione, vide-
licet tarn in consilio quam in mensa et locis aliis quibuscunque,
ubi imperatorem vel regem Romanorum cum principibus electo-
ribus sedere contigerit), a dextro latere imperatoris vel regis Ro-
inanorum immediate i)Ost archieiMSCOi)um Maguntinensem vel
Coloniensem (illum videlicet, quem tunc temporis pro qualitate
locoiuni et varietate provinciarum iuxta priviiegii sui tenorem dicto
lateri dextro imperatoris assidere contigerit) rex Boemie, cum sit
jirinceps coronatus et unctus, primum et post eum continuo comes
palatinus Keni sccundum sedendi loca debeant obtinere; ad sini-
stram vero partem immediate post illum, quem ex predictis archi-
episcopis in latere sinistro sedere continget, i)rimum locum dux
Saxonie et post eum marchio Brandemburgensis alterum obtinebit
[2J Ceterum (luotiens et (luando deinceps sacrum vacare con-
tinget imperium, extunc Maguntinensis archiepiscopus potestatem
lial)ebit, sicut potestatem hal)uisse dinoscitur ab antiquo^ ceteros
l)rincipes antedictos suos in dicta clectione consortes literatorie con-
64 38 (29). Goldene BuUe Karls IV. 1356.
vocandi, quibus omnibus seu hiis, qui poterunt et voluerint interesse»
in electionis temiino congregatis dictus archiepiscopus Magunti-
nensis et non alter eorundem coelectorum suorum vota singulariter
habebit inquirere ordine subsequenti: primo quidem interrogabit a
TYeverensi archiepiscopo, cui primam vocem competere declara-
iirns, sicut inveninius hactenus competisse, secundo a Coloniensi
archiepiscopo, cui competit dignitas necnon ofticiuin Ronianorum
regi primuni diadema regium imponendi, tercio a rege Boemie»
qui inter electores laicos ex regie dignitatis fastigio iure et nierito
obtinet primaciam, quarto a coniite palatino Reni, quinto a duce
Saxonie, sexto a marchione ßrandemburgensi; horum omnium
vota premisso iani ordine dictus archiepiscoi)Us Maguntineusis per-
quiret Quo facto dicti principes sui consortes ipsuni vice versa
requirent, ut et ipse intentioneiu suam expriniat et ipsis aperiat
votuni suum. [3] Preterea in celebratione imperialis curie niarchio
Brandemburgensis aquam lavandis iniperatoris vel regis Romanorum
manibus ministrabit; primum vero potum rex Boemie, quem tamen
sub Corona regali iuxta privilegiorum regni sui continentiam, nisi
libera voluntate voluerit, non tenebitur ministraie; comes eciam
Palatinus cibum aiferre tenebitur, et dux Saxonie niarescallatus
officium exercebit, ut solitum est fieri ab antiquo.
Cai). 5. De iure comitis Palatini et eciam Saxonie ducis.
[1] Quotiens insuper, ut premittitur, sacrum vacare continget
Imperium, illustris comes palatinus Reni sacri imperii arcliidapifer
ad manus futuri regis Romanorum in partibus Reni et Suevie et
in iure Franconico ratione principatus seu comitatus Palatini pri-
vilegio esse debct provisor ipsius imperii cum potestate iudicia
exercendi, ad beneficia ecclesiastica presentandi, recolligendi red-
ditus et proventus, et investiendi de feudis, iuramenta tidelitatis
vice et nomine sacri imperii recipicndi (que tamen per regem
Romanorum postea electum suo temi)ore onmia innovari et de
novo sibi iuramenta ipsa prestari dcbebunt) feudis principum dum-
taxat excei)tis et illis. que ,vanlehon* vulj^^ariter appellantur, quorum
investituram et collationem soli imi)cratori vel regi Romanorum
specialiter reservamus. Ipse tamen comes Palatinus onme genus
alienationis seu obligationis rerum imperialium huiusmodi provi-
sionis tempore expresse sibi noverit interdictum. FA eodem iure
provisionis illustrem du(;em Saxonie sacri imperii archimarescallum
frui volumus in illis locis, ul)i Saxonica iura servantur, sub omni-
bus modis et conditionibus, sicut superius est expressum.
[2] Et quamvis imperator sive rcx Romanorum super causis,.
pro quibus impetitus fuerit, hal)eat, sicut ex consuetudine intro-
ductum dicitur, coram comite palatino Reni sacri imi)erii archi-
dapifero electore principe resi)on(lere, illud tamen iudicium comes
ipse Palatinus non alibi pretenpiam in impcriali curia, ubi impe-
rator seu Romanorum rex presens extitcrit, poterit exercere.
3S (29). Güldene Bullo Karls IV. 1356. 65
Cap. 6. De comparatione i)rincipuni elcctoiuiii ad alios principes
comuiimes.
Decerninius, ut in celebratione imperialis curie, quotienscunque
illani deinceps perpetuo celebrari coutigerit, antedicti principes
electöres ecciesiastici et seculares iuxta prescriptum ordinem atque
nioduni a dextris et a sinistris iuiniutabiliter teneant loca sua,
eisque vel eorum alicui in quibuscunque actibus ad curiani ipsam
sjiectantibus eundo sedendo vel stando nullus princeps alius, cuius-
cunque Status dignitatis preeniinentie vel conditionis existat, uUa-
tenus preferatur, eo signanter expresso, quod nominalim rex
Boenüe in celebratione curiarum buiusniodi in oninibus et singulis
lücis et actibus antcdictis quenicun(|ue regem aliuni, quacunque
eciani singulari dignitatis prerogativa fulgenteni, quem quovis casu
seu causa venire vel adesse forte contigerit, immutabiliter antecedat.
Cap. 7. De successione principum.
[IJ Inter solicitudines illas innumeras, quibus i)ro felici statu
sacri imperii, cui auclore Domino feliciter presidemus, cor nostrum
cotidie fatigatur, ad lioc precipue meditatio nostra dirigitur, qua-
liter desiderata et salubris semper unio inter sacri imperii prin-
cipes electores iugiter vigeat et eorum corda in sincere caritatis
concordia conserventur, quorum Providentia suo tempore orbi
fluctuanti tanto celerius tantoque facilius subvenitur, quanto inter
eos nullus error surrepserit et purior fuerit Caritas custodita, ob-
scuritate succisa et iure cuiuslibet dilucide declarato. Sane gene-
raliter longo lateque est publicum et cpiasi per totum orbem
notorie manifestum, illustres regem Boemie necnon comitem pala-
tinum Reni, ducem Saxonie et marchionem Brandemburgensem
virtute regni et principatuum suorum in electione regis Romanorum
in cesarem promovendi cum ceteris principibus ecclesiasticis suis
coelectoribus ins vocem et locum hai)ere et unacum ipsis censeri
et esse veros et legitimos sacri imperii i)rincipes electores. Ne
inter eorundem principum seculaiium electorum filios super iure
voce et potestate prefata futuris ten)poribus scandalorum et dissen-
sionum possit materia suscitari et sie bonum commune periculosis
dilationibus impediri, futuris auctore deo cupientes periculis salu-
briter obviare, statuimus et imperiali auctoritate presenti lege
perpetuis temporibus valitura decerninius, ut, postquam iidem
principes electores seculares et eorum ([uilibet esse desierit, ius
vox et potestas electionis liuiusmodi ad filium primogenitum
legitimum laicum, illo vero non extante ad eiusdem primogeniti
primogenitum similiter laicum libere et sine contradictione cuiu.s-
piam devolvatur. Si vero i)rimogenitus liuiusmodi absque here-
dibus masculis legitimis laicis ab hac luce migraret, virtute pre-
seiitis imperialis edicti ius vox et potestas electionis predicte ad
seniorem fratrem laicum per veram paternalem lineam descen-
dentem et deinceps ad illius primogenitum laicum devolvatur, et
Aliiüanii H. Bernlieim, Urkiinden. 3. Aufl. ^
66 38 (29). Goldene Balte Karls lY. 1856.
talis successio in primogenitis et heredibus principuiu eorundem
in iure voce et potestate premissis peri)etuis temporibus observetur,
ea tanien conditione et modo, ut, si principem electoreni seu eins
priniogenitum aut liliura seniorem laicum niori et heredes niasculos
legitinios laicos defectum etatis pacientes relinquere contingeret»
tunc frater senior eiusdera primogeniti tutor eomin et adininistrator
existat, donec senior ex eis legitirnam etateni attigerit, quam in
principe electore decein et octo annos completos censeri volumns
et statuimus perpetuo et haberi; cjuani dum exejrcrit, ius vocem
et i)0testatem et omnia ab ipsis dcpendentia tutor ipsc sibi tota-
litär cum officio teneatur protinus assi«ifnare.
|2J Si vero aliquem ex liuiusmodi principatibus ipsonim im-
l)erio sacro vac^ire contingeret, tunc imperator seu rex Komanorum,
qui pro tempore fuerit. de ipso providere debebit et potent, tan-
quam de re ad se et imperium legitime devoluta, salvis semper
privilcgiis iuribus et consuetudinibus regni nostri Hoemic super
electione regis in casu vocationis per rcgnicolas, qui ius habent
eligendi regem J^oemie, tacionda iuxta continoiitiam eorundem
privilegiorum et observatam consuetudinem diuturnam a divis
Romanorum imperatoribus sivo regibus obtentorum, quibus ex
huiusmodi sanctione imperiali in nullo preiudicari volumus, imo
ipsa decernimus nunc et perpetuis futuris temporibus in omni suo
tenore et forma indubiam teuere roboris firmitatem.
Cap. 8. De regis Boemie et regnicolarum eius immunitate.
Il] Cum per divos Komanorum imperatores et reges prede-
cessores nostros illustril»us Ijoemie regibus progenitoribus et pre-
decessoribus nostris necnon regno l^oemie eiusdemque rcgni corone
olim concessum fuerit graciosius et indultum sitipie in regno
eodem a tempore, cuius contrarii bodie non existit memoria, con-
suetudiue laudaliili inconvulse scrvata diuturnitate temporum et
prescripta moiibus utentium sine contradictionis aut interruptionis
obstaculo introductum, quod nullus juinceps baro nobilis miles
cliens burgensis civis nulla denicpie persona eiusdem regni et
pertinentiarum eius ubicun(|ue consistentium, cuiuscunque Status
dignitatis preeminencie vel conditionis existat. ad cuiuscunque ac-
toris instantiam extra regnum ipsum ad quodcuncpie tribunal seu
alterius preterquam regis lloemie et iudicum regalis curie sue
iudicium citari potuorit sive tralii nee vocari debeat perpetuis
inantea teuiporibus sive i»ossit: i(leo(|ue ])rivilegium consuetudinem
et indultum huiusmodi auctoritate imperiali et de imperialis po-
tcstatis plenitudine ex corta scientia innovantes et eciam contir-
mantes hac presenti nostra constitutione imperiali perpetuis tem-
poribus valitura statuimus, ut, si contra Privilegium consuetu-
dinem vel indultum i)ret'atum (piispiam predictorum, i)Uta princeps
baro nobilis miles cliens civis Ijurgensis seu rusticus aut alia quc-
cunque persona prcmissa ad cuiuscuuipie tribunal extra regnum
predictum Boemie in quacunque causa criminali civili vel mLxta
38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1856. %J
seu biiper quocunque negocio citatus fuerit quocunque tempore
vel citata, comparere vel in iurticio respondere niinlme teneatur.
|2] Quodsi adversus huiusmodi non couipareates vel comparentem
a quocunque iudice, cuiuscunque auctoritatis existat, extra regnum
ipsum Boemie constituto iudicialiter procedi Processus fieri seu
sententias interlocutorias vel diffinitivas, unani vel i)lures, in quibus-
€unque prenoniinatis causis sive negociis quovis modo ferri et
promulgari continget, auctoritate preraissa de plenitudine insuper
antedicte imperatorie potestatis citationes precepta Processus et
^ententias huiusmodi necnon executiones et omnia, que ex eis vel
aliquo eorum quomodolibet sequi attemptari possent vel fieri, irri-
tamus i)enitus et cassamus, [i)\ adiicientes expresse et edicto im-
periali perpetuo valituro eadem auctoritate et de premisse potestatis
plenitudine decernentes, ut, (|uemadmodum in predicto regno Boe-^
mie a tempore, cuius contrarii non habetur memoria, iugiter ob-
servatum existit, ita nulli prorsus principi baroni nobili militi
clienti civi burgensi seu rustico, nulli demum persone seu incole
regni Boemie sepedicti, cuiuscun(|ue Status preeminentie dignitatis
vel condicionis existant vel existat, a (piibuscunque processibus
sententiis interlocutoriis vel diffinitivis sive preceptis regis Boemie
' aut quorumcunque suorum iudicum necnon executionibus eorun-
<lem contra se in regali iudicio seu coram regis regni seu pre-
dictorum iudicum tribunahbus factis aut latis habitis vel ferendis
inantea seu iiendis liceat ad quodcunque aliud iudicium appellare;
provocaciones quoque seu appellationes huiusmodi, si quas contra
hoc interponi contigerit, eo ipso viribus non subsistant, et appeU
lantes ipsi penani perditionis causarum ipso facto se noverint
incurrisse.
Cap. 9. De auri argenti et aliarum specierum mineris.
Presenti constitutione imperpetuum valitura statuimus ac de
certa scientia declaranms, (juod successores nostri Boemie reges
necnon universi et singuli princii)es electores ecclesiastici et se-
culares, qui i)eri)etuo fuerint, universas auri et argenti fodinas
atque mineras stanni cupri ferri plumbi et alterius cuiuscunque
generis metalli ac eciam salis tam inventas quam inveniendas in
posterum quibuscunque temporibus in regno predicto ac terris et
l)ertinentiis eidem regno subie(»tis, necnon supradicti principes in
principatibus terris dominus et pertinentiis suis teuere iuste possint
ot legitime possidere cum omnibus iuribus, nullo prorsus excepto,
l)rout possunt seu consueverunt talia possideri, necnon ludeos
liabei-e, theolonea in preterito statuta et indicta jiercipere, quodque
projzenitores nostri reges Boemie felicis memorie ipsique principes
electores ac progenitores et predecessores eorum legitime potuerint
usque in i)resens, sicut hoc antiqua laudabili et approbata consue-
tudine diuturniciuc ac longissimi temporis cursu prescripta noscitur
observatum.
^o*
68 38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356.
Cap. 10. De monetis.
[1] Statuinms preterea, ut regi Bocmie successori nostro, qui
faerit pro tempore, sicut constat ab antiquo illustribus Boemie
regibus nostris predecessoribus licuisse et in possessione pacifica
continua ipsos fuisse iuris subsequentis : videlicet monetas auri
et argenti in omni loco et parte regni sui et subditarum ei ter-
rarum et pertinentiaruin omnium, ubi rex ipse decreverit sibique
placuerit, cudi facere et mandare sub omni modo et forma in
regno ipso Boemie in hiis ad hec usque tempora observatis:
|2J quodquod futuris perpetuo Boemie regibus hac nostra imperial!
constitutione et gracia perpetuo valituris a quibuscunque princi-
pibus magnatibus comitibus ac personis aliis quascunque terras
castra possessiones predia sive bona liceat emere comparare seu
in donum vel donationem ex quacunque causa aut in Obligationen!
recipere sub talium terrarum castrorum possessionum prediorum
seu bonorum conditione consueta, ut videlicet propria recipiantur
vel comparentur ut propria, libera velut libera, et ea, que depen-
dent in feudum, similiter emantur in feudum, seu comparata taliter
teneantur; ita tamen, (juod ipsi reges Boemie de hiis, que hoc
modo comparaverint vel receperint et regno Boemie duxerint.
applicanda, ad pristina ac consueta iura de talibus sacro explenda
et reddenda imperio sint astricti. [3] Presentem nichilominus
constitutionem et graciam virtute presentis legis nostre imperialis
ad universos principes electores tam ecclesiasticos quam seculares
ßuccessores et legitimos heredes ipsorum plene extendi volumus
8ub onmibus modis et conditionibus ut prefertur.
Cap. 11. De immunitate principum electorum.
flj Statuimus eciam, ut nuUi comites barones nobiles feudales
vasalli castrenses milites clientes cives burgenses nulle quoque
p«rsone Coloniensi Maguntinensi et Treverensi ecclesiis subiecti
vel subiecte, cuiuscunque Status conditionis vel dignitatis existant»
ad cuiuscunque actoris instantiam extra territorium et terminos
ac limites earundem ecclesiamm et pertinentiarum suarum ad quod-
cunque aliud tribunal seu cuiusvis alterius preterquam archiepi-
scoporum Maguntinensis Treverensis et Coloniensis et iudicum
ßuorum iudicium citari potuerint temporibus retroactis vel trahi
seu vocari debeant perpetuis inantea temporibus sive possint, sicut
l)reteritis invenimus temporibus observatum. Quod si contra pre-
sens edictum nostrum predictos ecclesiarum Treverensis Magimti-
nensis seu Coloniensis subditos vel eorum aliquem seu aliquos
ad cuiuscunque instantiam seu ad cuiuscunque tribunal pro qua-
cunque causa criminali civili vel mixta seu quocunque negotio
extra territorium limites seu terminos dictarum ecclesiarum vel
alicuius earum citari contingeret, comparere vel respondere mininie
teneantur, et citatio//<r?j ac processus et sententia.s interlocutori<f.s
vel diffinitivü« contra non venientes a talibus iudiciis extraneis
lata« vel facta^, fienda« vel ferenda« necnon precepta et premis-
38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356. 69
soriim executiones et orania, que ex eis vel aliquo eorura qoo-
nioJolibet sequi attemptari possent vel fierl irrita decerniraus eo
ipso; adiicientes expresse. quod nuUi comiti baroni nobili feudaü
vasallo castrcnsi militi clienti civi rustico, nuUi demum persone
€cclesiis buiusinodi subiecte seu eius incole, cuiuscunque statua
dignitatis vel condieionis existant, a processibiis sententiis inter-
iocutoriis et diffinitivis sive preceptis archiepiscoporum et eccle-
siaruin buiusmodi vel suorum ofticiatorum teinporaliuin aut exe-
-cutionibus eorundem contra se in archiepiscopali seu ofticiatorum
predictoruni iudicio factis aut latis, habitis vel ferendis inantea
seu üendis ad quodcunque tribunal aliud liceat appellare, quamdiu
in arcliiepiscoporum predictoruni et suorum iudicio querulantibus
non fuerit iusticia denegata, appellationes contra hoc factas non
recipi statuimus cassasc^ue et irritas nunciamus. In defectu vero
iusticie predictis oninibus ad imperialem dumtaxat curiam et tri-
bunal seu iudicis immediate in imperiali curia pro tempore pre-
5identis audienciam et eciam eo casu non ad quemvis alium iudicem
sive ordinarium sive eciam delegatum hiis, quibus denegata fuerit
iusticia, liceat appellare. Quicquid vero contra premissa factum
fuerit, Sit irritum eo ipso. [2] Eandem Constitutionen! virtute pre-
sentis legis nostre imperialis ad illustres comitem palatinum Reni
<lucem Saxonie et inarchionem Brandemburgensem principes elec-
tores seculares sive laicos, beredes successores et subditos eorum
plene extendi volumus sub omnibus modis et conditiouibus ut
prefertur.
[Spätere JriterpntatioH dieses Kapitels durch Karl IV: Hanc autem legem
{)ropter qiiedam dubia, que ex ea suborta fnerunt. de iliis dumtaxat fundaiibiia
vasallis et subditis debere declaramus intelluri, qui feuda bona et possessionea
-a principibus eloctoribus ecclesiasticis et secuiaribus dependentes. que de tera-
porali ipsonim iurisdictione consistunt, obtinero noscuntur et actualiter ao
realiter resident in eisdem. Si vero tales electorum prineipum vasalli et hö-
rn Ines ab aliis eciam archiepiscopis episcopis sive principibus similia feuda
|)088ident et larem fovent in illis, extunc. si iidcm arcbiepiscopi episcopi vel
principes ab imperio bannnm habent et Privilegium duella coram se agi per»
mittere, apnd illos a^atur de talibus; alioquin ad imperialis curic iudicis examea
-super hiis decerniraus recurrendum.]
Cap. 12. De congregatione prineipum.
Inter illas multiplices rei publice curas, quibus assidue mens
nostra distrahitur, multa consideratione necessarium fore prospexit
nostra sul)limitas, ut sacri imperii i)rincipes electores ad tractan-
dum de ij^sius imperii orbisque salute frequentius solito congre-
gentur. qui solide bases imperii et columpne immobiles, cpiem-
a<lmodum per longinquas ad invicem terrarum consistunt distancias,
ita de incuinbentibus regionum sibi cognitarum defectibus referre
simul et conferre noverunt sanisque providentie consiliis non
ignorant arcomodis talium reformationibus salubriter opem dare.
Ilinc est, (luod in solempni curia nostra in Nuremberg cum vene-
rabilibus ecclesiasticis et illustribus secuiaribus principibus '^*'*''-
toribus et multis aliis principibus et proceribus per nostrai
70 SB (29). Goldene Bulle Karb IV. 1:^56.
tudinem celebrata, habita cum eisdeni principibus electoribu»
deliberatione et de ipsoruni consilio pro bono et salute cominuni
cum dictis principibus electoribus tarn ecclesiasticis quam secu-
laribus duximus ordinandum: (|uod iidem principes electores de
cetero per singulos annos semel transactis a festo pasche resur-
rectionis dominice quatuor septimanis continue numerandis in
aliqua civitatum sacri imperii personaliter congregentur, et ad ideni
iempus proxinie alfuturum seu anno presenti coUoquium seu curia
et congregatio huiusmodi in civitate nostra imperiali Metensi per
nos et eosdem principes celebretur, ac tunc et deinceps die quo-
libet congregationis huiusmodi locus per nos, quo sequenti anno
conveniant, ipsorum consilio statuatur, hac nostra ordinatione ad
nostrum et ipsoruni dumtaxat beneplacitum duratura. Qua durante
ipsos sub nostro imperiali conductu recipimus ad dictam curiam
accedendo stando et eciam recedendo. Preterea ne tractatus com-
munis salutis et pacis per tractuiu et moram solacii seu excessi-
yara fre^iuentationem convivii retardetur, ut aliquando fieri est
consuetum, concordi voluntate duximus ordinandum, ut deincq)*
curia seu congregatione prefata durante generales omnium priu-
cipum celebrare alicui non liceat invitatas, particulares vero, cpie
agendorum expeditionem non impediant, cum moderamine sint
jiermisse.
Cap. 13. De revocatione privilegiorum.
Preterea statuimus et hoc imperiali perpetuo sanccimus edicto^
quod universa privilegia et litere quibuscunque personis, cuius-
cunque Status preeminentie vel dignitatis existant, seu civitatum
opidorum et quorumlibet locorum universitatibus super «piibus-
cunque iuribus gratiis emunitatibus consuetudinibus seu rebus aliis
eciam proprio motu seu alias a nobis vel recolende memorie divis
Romanorum imperatoribus et regibus predecessoribus nostris sub
quibuscunque verborum tenoribus concessa et concesse seu a nobis
vel successoribus nostris Romanorum imperatoribus et regibus in-
antea concedenda seu concedende non debeant aut possint libcr-
tatibus iurisdictionibus iuribus honoribus seu dominus princi])uni
electorum sacri imperii ecclesiasticorum et secularium aut alicuiu.^
ipsorum in aliquo penitus derogare, eciam si in talibus privilegiis
et literis quarumlibet personarum, cuiuscunque preeminentie digni-
tatis aut Status extiterint, ut prefertur, seu universitatum huius-
modi expresse cautum sit vel tuerit in futurum, quod revocabilia
seu revocabiles esse non debeant, nisi de ipsis et toto in eis
comprehenso tenore in tali revocatione tieret de verbo ad verbum
seriatim mentio specialis. Huiusmodi namque privilegia et litera^^,
si et in quantum libertatibus iurisdictionibus iuribus honoribus i-eu
dominus dictorum principum electorum aut alicuius ipsorum dero-
gare censentur in aliciuo, (luoad hoc revocamus ex certa scientia
et cassamus revocataque et revocatas intelligi et haberi (leceniiinus
de plenitudine impcratorie potestatis.
88 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1856. 71
Cap. 14. De hiis, quibus ut indignis auferuntur bona feudalia.
In plerisque partibus vasalli et feudotarii dominorum feuda
seu beneficia, que a doniinis ipsis obtinent, intenipestive verbaliter
et in fraude renunciant seu resignant eadeni et facta resignatione
huiusniodi dominos ipsos nialiciose difüdant suasque iuiniicicias
eis denunciant, dampna ipsis subsequenter gravia inferendo, et
beneficia seu feuda sie relicta pretextu guerre seu inimicicie iteruni
invadunt et occupant ac detinent occupata. Eapropter presenti
constitucione in perpetuum valitura sanccimus, quod talis resignacio
seu renunciacio haberi debeat pro nou facta, nisi libere et realiter
facta fuerit per eosdeni, ita (|Uod i)ossessio beneficiorum et feudorum
huiusmodi doniinis ipsis corporaliter et realiter assignetur, in
tantuni, quod nullo unciuam tempore diftidantes ipsi in bonis feudis
seu beneficiis resignatis dominos ipsos perturbent per se vel alios
aut molestent nee ad hoc consilium prestent auxilium vel favorem.
Contrarium faciens seu dominos suos in beneficiis et feudis
resignatis vel non resignatis invadens quomodolibet vel perturbans
vel dampna in ipsis inferens seu consilium auxilium prestans talia
facientibus vel favorem feuda et beneficia huiusmodi eo ipso
amittat, infamis existat et banno imperiali subiaceat, et nullus ad
feuda vel beneficia huiusmodi pateat ei de cetero quocunque tem-
pore aditus vel regiessus, nee de novo concedi sibi valeant ullo
modo, et facta eis contra hec illorum concessio seu investitura
secuta viribus non subsistat Postremo omnes penas predictas
illos vel illum, qui predicta resignatione non facta contra dominos
8U0S fraudulenter agentes vel agens scienter eos invaserint vel
invaserit diffidacione quacunque previa vel obmissa, vigore presentis
sanccionis incurrere decernimus eo ipso.
Cap. 15. De conspirationibus.
Detestandas preterea et sacris legibus reprobatas conspirationes
et conventiculas seu coUigationes illicitas in civitatibus et extra,
vel inter civitatem et civitatem, inter personam et personam sive
inter personam et civitatem, pretextu parentele seu receptionis in
cives vel alterius cuiuscunque coloris coniurationes, insuper et
confederationes et pacta, necnon et consuetudinem circa huiusmodi
introductam, quam censemus potius corruptelam, reprobamus
dampnanms et ex certa scientia irritamus, quas civitates seu per-
sone cuiuscunciue dignitatis condicionis aut Status sive inter se
sive cum aliis absque auctoritate dominorum, quorum subditi vel
ministeriales seu in quorum districtu consistunt, eisdem dominis
nominatim non exceptis fecerunt hactenus et facere presumpserint
in futuro, sicut eas per sacras divorum augustorum predecessorum
nostrorum leges prohibitas non ambigitur et cassatas, illis confe-
derationibus et ligis dumtaxat exceptis, quas principes et cintates
ac alii super generali pace provinciarum atc^ue terrarum inter se
tirmasse noscuntur: illas enim nostre declarationi specialiter re-
72 38 (29); Goldene Bulle Karls IV. 1356.
servantes in suo decerniinus vigore nianere, donec de liiis aliud
duxerimus ordinandum. Et personam singularem, que de cetcro
contra tenorera presentis constitutionis nostre et legis antique
super hoc edite confederationes colligationes conspirationes et pacta
huiusmodi inire presumpserit, ultra penam legis eiusdeni notam
Infamie et penam decem librarum auri, civitatem vero vel univer-
sitatem in hanc legem nostram similiter committentem centum
librarum auri necnon amissionis et privationis libertatum et pri-
vilegiorum imperialium penas incurrere decernimus eo ipso, me-
dietate pene huiusmodi pecuniarie fisco imperiali. relicjua vero
domino districtus, in cuius preiudicium facte fucrint, applicanda.
Cap. 1(). De pfalburgeriis.
Ceterura quia nonnulli cives et subditi principum baronum et
aliorum hominum, sicuti frequens ad nos (juerela pcrduxit, iuguin
originarie subiectionis quiiMcntes abicere, imo ausu temerario
contempnentes in aliarum civitatum cives recipi se procurant et
frequentius in preterito procurarunt et nicliilominus in priorum
dominorum, quos tali fraude ])resumpserunt vel i)resumunt dese-
rere, terris civitatibus opidis et villis corporaliter residentes civi-
tatum, ad quas hoc modo so transfcrunt, libertatibus gaudere et
ab eis defensari contenduiit. (pii in ])artil)us Alamannie pfalburj^'erii
consueverunt vulgariter appellari: quoniam igitur patrocinari non
debent alicui fraus et dolus, de imi)eratoric potestatis plenitudine,
omni • • ' • • • " •
acce(
perp
quibL_ ^, _ ^ ,. ^._
vinciis sacri imperii a presenti die imposterum civitatum, in qua-
rum cives tali fraude recipi se procurant vel hactenus procurarunt,
iuribus et libertatibus in nullo potiantur, nisi ad huiusmodi civi-
tates corporaliter et realiter transeuntes ibique larein foventcs et
continue et vere ac non ficte residentiam facientes dcbita onera et
municipalia subeant muncra in eisdem. Si qui vero contia pre-
sentis nostre legis tenorem recepti sunt vel fuerint in futurum,
illorum receptio omni carcat firmitate, et recei)ti, cuiuscuncpio
conditionis dignitatis aut Status existant, in nullo casu penitus sive
causa civitatum, ad quas recipi se procurant, iuribus vel libertatibus
gaudeant quomodolibet vel fruantur. non obstantibus quibuscuniiue
iuribus privilegiis consuetudinibus observatis quantocunciue tempore
et obtentis, quas et que, in ([uantum presenti nostre legi obviant,
presentibus ex certa scientia revocamus de i)redicte imperialis
plenitudine potestatis omni(|ue carere decernimus robore firmitatis,
circa premissa omnia principum dominorum et aliorum hominum,
quos taliter deseri contigit et continget in postcrum, iurii)U.s circa
personas et bona subditorum (juorumcunque i|)Sos sepedicto modo
deserentium semper salvis. Hos nicliilominus. rjui sej)cdictos cives
et subditos alienos recipere contra presentis nostre legis dis[)Ositionem
38 (29.) Goldene JBidle Karls IV. 1356. 73
presumpserint vel recipere in preteritum presumpserunt, si eos
omnino non (liiiiiserint infra mensem post intimationem presentium
eis factam, centum marcas auri puri pro transgressione huiusmodi
tociens, quociens deinceps factum fuerit, incurrere decernentes,
quarum medietas imperiali fisco nostro, reliqua vero dominis illorum,
qiii recei)ti fuerint, irreinissibiliter applicetur.
Cap. 17. De diffidationibus.
Eos, qui de cetero adversus aliquos iustam diffidationis causam
se habere fingentes ipsos in locis, ubi domicilia non obtinent aut
ea communiter non inhabitant, intenipestive diffidant, declaramus
dampna quecunque per incendia spolia vel rapinas diffidatis ipsis
cum honore suo inferre non posse. Et quia patrocinari non debent
alicui fraus et dolus, presenti constitutione imperpetuum valitura
sanccimus, diffidationes huiusmodi quibuscunque dommis aut
personis, cum quibus aliqui fuerint in societate familiaritate vel
honesta quavis amicicia conversati, sie factas vel fiendas in posterum
non valere, nee licere pretextu diffidationis cuiuslibet quempiara
invadi per incendia spolia vel rapinas, nisi diffidatio per tres dies
naturales ipsi diffidando personaliter vel in loco, quo habitare
consuevit, publice fuerit intimata possitque de intimatione huius-
modi per testes idoneos fieri plena tides. Quisquis secus quempiam
diflidare et invadere modo premisso presumpserit, infamiam eo
ipso incurrat, ac si nulla diftidatio facta esset; quem eciam tan-
(]uam i)roditorem per quoscunque iudices penis legalibus statuimus
casti^'ari.
Prohibemus eciam et dampnamus universas et singulas guerras
et lites iniustas, cuncta quo(iue iniusta incendia spolia et rapinas,
indebita et inconsueta tholonea et conductus et exactiones pro
ipsis conductibus extorqueri consuetas sub penis, quibus sacre
leges premissa et eorum quodlibet sancciunt punienda.
Cap. 18. Litera intimationis.
.\'obis illustri et magnifico principi domino marchioni Brandem-
burgensi sacri imperii archicamerario coelectori et amico nostro
carissimo electionem Romanorum regis, que ex rationabilibus causis
imminet facienda, presentibus intimamus vosque ex officii nostri
debito ad electionem prefatam rite vocamus, quatenus a die tali
etc infra tres menses continuo computandos per vos seu nuncios
aut procuratores vestros unum vel plures sufficiens mandatum ha-
bentes ad locum debitum iuxta formam sacrarum legum super
hoc editarum venire curetis, deliberaturi tractaturi et concordaturi
cum aliis conprincipibus et coelectoribus vestris et nostris de electione
futiiri regis Romanorum in imperatorem postmodum favente Do-
mino i)romoven(li, in eodem mansuri usque ad plenam consum-
mationem electionis huiusmodi et alias facturi et processuri, prout
in .sacris legibus super hoc deliberate editis invenitur expressum;
alias non obstante vestra seu vestrorum absentia in premissis una
74 38 (29). Goldene Bolle Karle IV. 1356.
cum aliis conprincipibus et coelectoribus nostris, prout legum
ipsarum sanccivit auctoritas, finaliter procedemus*.
Cap. 19. Forma procuratorii mittendi per eura principem electorem^
qui nuncios suos ad electionem faciendam duxerit destinandos.
,Nos .... talis dei graciu etc sacri iniperii etc. Notuiu
&cimus tenore presentium universis, quod, cum electio Romanoruni
regis ex rationabilibus causis imminet facienda, nos de honore et
statu sacri imperii solicitudine debita intendere cupientes, ne tani
gravibus dispendiis periculose subiaceat, de fide et circumspectionis
industria dilectorum nobis . . . et . . . Adelium nostrorum obtinentes
atique presumptionis indubie fiduciam singularem, ipsos et quem-
übet eorum in solidum, ita quod non sit melior condicio occupantis»
fied quod per unum inceptum fuerit, per alium finiri valeat et
liceat terminari, omni iure modo et forma, quibus melius et efß-
cacius possumus seu valemus, nostros veros et legitimos procura-
tores et nuncios speciales facimus constituimus et ordinanms ad
tractandum ubilibet una cum aliis comprincipibus et coelectoribus
nostris tam ecclesiasticis quam secularibus et cum ipsis concor-
dandum conveniendum et concludendum de persona quacunquc
habili ac idonea in regem Romanorum eligenda et ipsis tractatibus
super electione talis persone habendis pro nobis loco et nomine
nostro interessendum tractandum et deliberandum necnon vice et
nomine nostris eandem personam nominandum et in ipsam con-
sentiendum ac eciam in regem Romanorum (promovendum ad
sacrum imperium) eligendum ac in animam nostram prestamium,
quoiicunque iuramentum necessarium debitum seu consuetum fuerit
circa premissa et quodlibet premissorum, alium vel alios procura-
tores in solidum substituendum et revocandum et omnia et singula
faciendum, que in premissis et circa premissa eciam usque ad
consumationem tractatuum nominationis deliberationis et electionis
huiusmodi de presenti faciende necessaria aut utilia fuerint seu
eciam quomodolibet oportuna, eciamsi premissa vel eorum quod-
fibet mandatum exigant speciale, eciamsi maiora vel magis singularia
fuerint supradictis, et que nosmet ipsi facere possemus, si huius-
modi tractatuum deliberationis nominationis et electionis future
negociis presentes et personaliter adessemus, gratum et ratum
habentes et habere volentes et nos perpetuo habituros firniiter
promittentes, quicquid per antedictos procuratores seu nuncios
nostros necnon substitutos aut substituendos ab ipsis seu eorum
altero in premissis seu premissorum quolibet actum gestum seu
factum fuerit aut quomodolibet ordinatum'.
Cap. 20. De unione principatuum electorum et iurium
eis connexorum.
Cum universi et singuli principatus, (juorum virtute secu-
lares principes electores ius et vocem in electione regis Ronia-
Borum in cesarem promovendi obtinere noscuntur, cum iure hu-
38 (29.) Goldene BuUe Karls IV. 1356. 75
iusmodi necoon ofiiciis dignitatibus et iuribus aliis eis et cuilibet
eorum annexi$ et dependentibus ab eisdem adeo coniuncti et in-
separabiliter sint uniti, quod ius vox officium et dignitas, alia
quoque iura ad queinlibet principatuum eorundein spectantia ca-
dere non possint in alium preter illum, qui piincipatum ip^uiii
cum terra vasallagüs feudis et dominus ac eius pertinentiis uni-
versis dinoscitur possidere, presenti edicto imperiali perpetuo
valituro sanccimus unumquemque principatuum predictorum cum
iure et voce electionis ac officio ceterisque omnibus dignitatibus
iuribus et pertinentiis ad ipsum spectantibus ita perseverare et
esse debere unitum perpetuis temporibus indivisibiliter et con-
iunctum, quod possessor principatus cuiuslibet eciam iuris vocis
officii et dignitatis et pertinentiarum omnium ad illum spectantium
quieta debeat et libera possessione gaudere ac princeps elector ab
omnibus reputari, ipseque et nemo alius per ceteros principes
electores ad electionem et omnes actus alios pro sacri imperii
honore vel oportunitate gerendos omni tempore assumi sine con-
tradictione qualibet et admitti, nee aliquod premissorum ab altero^
cum sint et esse debeant inseparabilia, dividi vel ullo tempore de-
beat separari aut in iudicio vel extra divisim repeti valeat aut
evinci vel eciam per sententiam separari, nee aliquis unum sine
alio impetens audiatur. Quod si per errorem vel alias auditus
quis fuerit aut processus iudicium sententia vel aliquid huiusce-
modi contra presentem dispositionem nostram emanaverit sou quo-
modolibet attemptari conligerit, hoc totum et omnia ex hiis et
quolibet eorum sequentia eo ipso viribus non subsistant.
Cap. 21. De ordine processionis inter archiepiscopos.
Quoniam autem superius in principio constitutionum nostra-
rum presentium circa ordinem sessionis ecclesiasticorum principum
electorum in consilio et in mensa et alias, quotiens imperialem
curiam celebrari seu principes electores deinceps cum imperatore
vel rege Romanorum congregari contigerit, sufficienter duximus
providendum, super qua priscis audivimus temporibus pluries
disceptatum, expedire credimus eciam processionis et deambulationis
inter eos ordinem diffinire. Quapropter hoc perpetuo imperiali
edicto deceruinms, ut, quotienscunque in congregatione imperatoris
vel regis Romanorum et principum predictorum imperatore vel
rege ipso deambulante insignia ante faciem suam portari contigerit^
archiepiscopus Treverensis in directa diametrali linea ante impera-
torem vel regem transeat, illique soli medii inter eos ambulent^
quos imperialia vel regalia continget insignia deportare; dum
autem imperator vel rex absque insigniis eisdem incesserit, extuuc
idem archiepiscopus imperatorem vel regem prefato modo precedat^
ita quod nemo penitus inter eos medius habeatur, aliis duobus
archiepiscopis electoribus loca sua iuxta distinctionem provinciarum
suarum circa sessionem superius declaratam eciam circa pro-
cessionem perpetuo servaturis.
76 38 (29). Goldene Balle Karls IV. 1356.
Cap. 22. De ordine proccssionis principura electorum et perquos
insignia deportentur.
Ad declarandum autem in imperatoris vel regis Romanorum
deambulantis presentia processionis ordinem principum electorum,
de qua supra fecimus mentionem, statuimus, ut, quotienscunque
in celebratione imperialis curie principes electores cum imperatore
vel rege Romanorum in quibuscunque actibus vel solemnitatibus
Erocessionaliter ambulare contigerit et imperialia vel regalia de-
uerint insignia deportari, dux Saxonie, imperialem seu regalem
ensem deferens, imperatorem seu regem immediate precedat et
inter illum et archiepiscopum Treverensem medius habeatur; comes
vero Palatinus pomum imperiale portans a latere dextro et marchio
Brandemburgensis sceptrum deferens a sinistro latere ipsius ducis
Saxonie lineariter gradiantur; rex autem Boemie imperatorem seu
regem ipsum immediate nullo interveniente sequatur.
Cap. 23. De benedictionibus archiepiscoporum in presentia
imperatoris.
Quotiens insuper in imperatoris vel regis Romanorum pre-
sentia missarum solempnia celebrari ac Maguntinensem Treveren-
sem et Coloniensem archiepiscojios vel duos ex eis adesse con-
tigerit, in confessione, que ante missam dici consuevit, ac in
porrectione ewangelii osculandi et pace post ,agnus dei' portanda
necnon et in benedictionibus i)ost finita missarum solempnia ac
eciam ante mensam faciendis et in gratiis post cibum acceptum
agendis is inter eos ordo servetur, prout de ipsorum consilio
duximus ordinandum: quod prima die hec omnja et singula a
primo, secunda die a secundo, tercia vero a tercio peragantur.
Primum autem vel secundum seu tercium hoc casu, secundum
quod prius vel posterius quilibet eorum consecratus existit, debere
intelligi declaramus. Et ut se inviceni honore condigno ac decenti
preveniant et exemplum aliis ])rebeant invicem honorandi, is,
quem circa premissa ordo tetigerit, ad hec alterum conniventia et
caritativa inclinatione invitet et tunc demum ad premissa procedat
seu quodlibet premissorum.
II. Teil, publiziert zu Metz 25. Dezember 1356.
Infrascripte leges ])romiilgate sunt in curia Metonsi per domlDum Karoluni
quartum Eomanoram imperatorem et Boemie regem augustum anno Domiui
millesimo trecentesimo quinquagesimo sexto, assistcntibus sibi omnibus sacri
Romani imperii electoribus, preseutibus domiuis vencrabili in Christo patre
domino Talayrandio episcopo Albaneosi sancte Bomane ecciesie cardinali ac
Karolo regis Francie primogenito Normandie duce illustri ac delphino Wieii-
nensi, in die nativitatis Christi.
Cap. 24.
fl] Si quis cum principibus militibus vel privatis seu quibus-
cunque personis plebeis eciam scelestam factionem aut factionis
ipsius inierit sacramentum vel dederit de nece venerabilium et
38 {2^), Goldene Bulle Karls IV. 1356. 77
illustrium nostrorum et sacri Romani imperii tarn ecclesiasticorum
quam secularium principum electorum seu alterius eorundem (nam
et ipsi pars corporis nostri sunt; eadem enim severitate volun-
tatem sceleris quam effectum puniri iura voluerunt): ipse quidem
utpote maiestatis reus gladio feriatur bonis eius omnibus fisco
nostro addictis; [2] filii vero eius, quibus vitam imperiali specia-
liter lenitate concediinus (patemo enim deberent perire supplicio,
in quibus paterni, hoc est hereditarii, criniinis metiuntur exempla),
a materna vel avita, omni eciani proximorum hereditate et suc-
cessione habeantur alieni, testamentis aliorum nihil capiant, sint
perpetuo egentes et pauperes, infamia eos paterna semper comi-
tetur, ad nulluni unquam honorem, nuUa prorsus sacramenta per-
veniant, sint postremo tales, ut hiis peri)etua egestate sordentibus
Sit et mors solacium et vita supplicium; [3J denique iubemus
eos esse notabiles sine venia, qui pro talibus unquam apud nos
interveuire temptaverint [4] Ad Alias sane eorum, quolibet numero
fuerint, falcidiam tantum ex bonis matris, sive testata sive intestata
defecerit, volumus pervenire, ut habeant mediocrem pocius filie
alimoniam, quam integrum emolumentum aut nomen heredis conse-
quantur; mitior enim circa eas debet esse sententia, quas pro in-
firmitate sexus minus ausuras esse confidimus. [5J Emancipaciones
quoque, que a predictis sive in filios post legem dumtaxat latam
sive in filias fuerint collata, non valeant; [6] dotes, donaciones quo-
rumlibet, postremo item alienaciones, quas ex eo tempore qualibet
fraude vel iure factas esse constiterit, quo primum memorati de
ineunda faccione ac societate cogitaverint, nullius statuimus esse
momenti. [7] Uxores sane predictorum recuperata dote (si in ea
condicione fuerint, ut, que a viris titulo donacionis acceperint,
filiis debeant reservare) tempore, quo usufructus absumitur, omnia
ea tisco nostro se relicturas esse cognoscant, que iuxta legem filiis
debebantur. [8] Falcidia eciam ex hiis rebus tiliabus tantum, non
eciam filiis deputetur. [9] Id, quod de predictis eorumque filiis
cavimus, eciam de satellitibus consciis ac ministris filiisque eorum
simili severitate censemus. [lOJ Sane si quis ex hiis in exordio
inite factionis studio vere laudis accensus ipse prodiderit factio-
nem, et premio a nobis et honore donabitur; is vero, qui usus
fuerit factione, si vel sero, tamen incognita adhuc consiliorum archana
patefecerit, absolutione tamen ac venia dignus habebitur. [11] Sta-
tuimus insuper, ut, si quid contra predictos principes electores
ecclesiasticos vel seculares commissum dicatur, eciam post mortem
rei id crimen instaurari posse [sfxitt possit], 1121 I^ ^^^ ^^^™ ^ri-
mine, quod ad lesam in principibus electorions suis maiestatem
pertinet, eciam in caput domini servi torquentur. |13| Volumus
insuper et presenti imperiali sanccimus edicto, ut eciam post mor-
tem nocencium hoc crimen inchoari possit, ut convicto mortuo
memoria eius dampnetur et bona eius successoribus eius eripi-
antur. Nam ex quo sceleratissimum quis ceperit consilium, exinde
quodam modo sua mente punitus est. [14J Porro ex quo quis
78 38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356.
tale crimen contraxit, ne(jue alienare neque mananiittere eum
possc nee ei solvere iure debitorem decemimus. [loj In hac enim
causa in caput domiiü servos torqueri statuinius, id est propter
causam factionis dampnande contra principes electores ecclesiasti-
cos et seculares, ut premittitur. [16] Et si decesserit quis, propter
incertam personam successoris bona serventur, si in causa huius-
niodi fuisse mortuus arguatur.
Cap. 25.
Si ceteros prineipatus congruit in sua iiitegritate servari, ut
corroboretur iusticia et subiecti fideles pace gaudeant et quiete,
luulto magis magniiici prineipatus dominia honores et iura elec-
torum principnui debent illesa servari (nam ubi maius incumbit
l)ericulum, maius debet remedium adliiberi), ne columpnis ruenti-
bus basis totius CKÜficii collidatur; decernimus igitur et hoc per-
j»etuis temporibus valituro imperiali sanccinius edicto, quod exnunc
inantea perpetuis futuris temporibus insignes et magniiici prin-
eipatus, videlicet rcgnum Boemie, comitatus palatinus Reni, ducatus
Saxonie et marchionatus Brandemburgensis, terre districtus ho-
inagia seu vasallagia et alia <iuevis ad ipsa spectancia scindi dividi
seu quavis coudicione dimembrari non debeant, sed, ut pocius in
sua perfecta integritate pei-jietua maneant, primogenitus filius
succedat in eis sibique soli ins et dominium competat, nisi for-
sitan mente captus fatuus seu alterius famosi et notabilis defectus
existeret, propter quem non deberet seu posset liominibus princi-
j)aii. In (pio casu inliibita sibi successione secundogenitum, si fuerit
in ea progenie, seu alium seniorem fratrem vel consanguineum
laicum, qui patemo stipiti in descendenti recta linea proximior
fuerit, volumus successurum; qui tamen apud alios fratres et
sorores se dementem et i)ium exhibebit, continuo iuxta datam sibi
a deo gratiam et iuxta suum beneplacitum et ipsius patrimonii
facultates, divisione scissione seu dimembracione prineipatus et
pertinentiarum eins sibi modis omnibus interdicta.
Cap. 20.
[IJ Die, qua solempnis curia imperialis vel regia fuerit cele-
branda, venient circa lioram primam principes electores ecclesia-
stici et seculares ad domum liabitacionis imperialis sive regalis, et
ibi imperator vel rex ipse onmibus insigniis imperialibus induetur ;
et ascensis equis omnes vadant cum imperatore vel rege ad locum
sessionis aptate, et ibit quilibet eorum in ordine et modo supra
in lege de ordine processionis ipsorum princii)um electorum ple-
nius diffiuito. Portabit eciam archicancellarius, in cuius arcbican-
cellariatu hec fuerint, super baculo argenteo omnia sigilla et typaria
imperialia sive regalia; seculares vero princii)es electores sceptrum
])omum et ensem, secundum quod superius expiimitur, dejjorta-
bunt. Portabuntur eciam immediate ante aidiiepiscopum lYeve-
rensem suo loco transeuntcm primo Aciuisgraneiisis, secundo Me-
diolaiiensis Corona, et hoc ante imperatorem dunitaxat, qui iam
58 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356. 79
imperialibus infulis est decoratus; quas gestabunt aliqui principes
inferiores ad hoc per imperatorem iuxta placitum deputandi.
|2] Imperatrix vero vel regina Romanorum suis augustalibus
aniicta insigniis per regem vel imperatorem Romanornm et eciam
post regem Boemie, qui imperatorem immediate subsequitur, com-
petentis spacii intervallo, suis associata proceribus suisque comitata
virginibus, ad locum sessionis procedat.
Cap. 27. De officiis principum electorum in solempnibus curüa
imperatorum vel regum Romanorum.
Statuimus, ut, quandocunque imperator vel rex Romanorum
solenipnes curias suas celebraverit, in quibus principes electores
sua desenire seu exercere debent officia, subscriptus in hiis ordo
servetur:
[IJ Primo enim, imperatore vel rege ipso in sede regia sive
solio imperiali sedente, dux Saxonie officium suum agat hoc modo :
ponetur enim ante edificium sessionis imperialis vel regie acervus
avene tante altitudinis, quod pertingat usque ad pectus vel antelam
equi, super quo sedebit ipse dux, et habebit in manu baculum
argcnteum et mensuram argenteam, que simul faciant in pondere
duodecim marcas argenti, et sedens super equo primo mensuram
eandeni de aveno plenam accipiet et famulo primitus venienti
ministi*abit eandem. Quo facto figendo baculum in avenam recedet»
et vicemareschallus eins, puta de Papenheim, accedeus vel eo
absente mareschallus curie ulterius avenam ipsam distribuet. [l»j
Ingresso vero imperatore vel rege ad mensam principes electores
ecclesiastici, videlicet archiepiscopi, stantes ante mensam cum
ceteris prelatis benedicent eandem secundum ordinem, qui circa
hoc eis in superioribus est prescriptus; et benedictione completa
iideni archiepiscopi omnes, si assunt, alioquin duo vel unus sigilla
ac typaria imperialia sive regalia a cancellario curie recipient eoque,
in cuius archicancellariatu curiam ipsam celebrari continget, in
niedio procedente et aliis duobus^ ex alterutro latere sibi iunctiä
sigilla et typaria ipsa, omnes quidem baculum, in quo suspensa
fuerint, manibus contingentes ea portabunt et ante imperatorem
vel regem reverenter ponent in mensa; imperator vero sive rex
eadeni ipsis statim restituet, et in cuius archicancellariatu hoc
fuerit. ut prefertur, is maius sigillum collo appensum usque ad
tinem mense gestabit et deinceps, donec ad hospicium suum per-
veniat, ab imiieriali sive regali curia equitando. (1^] Baculus vero,
de (juo premittitur, esse debebit argenteus, duodecim marcas argenti
habens in pondere, cuius tarn argenti quam precii partem terciam
unus<iuisque archiepiscoporum ipsorum persolvet; et baculus ipse
protiiius una cum sigillis et typariis debet cancellario iniperiaHs
curie assignari in usus suos beueplacitos converteudus. Postquam
autem is, quem ordo tetigerit, portando sigillum maius ab imperiali
cuiia ad iiospicium suum redierit, ut prefertur, statim sigillum ipsum
per iiliquem de suis familiaribus predicto imperiaUs curie cancel-
80 38 (29). Goldene Bulle Karls IV. 1356.
lario reniittet super equo, quem iuxta proprie dignitatis decenciam
et amorem, quem ad cancellarium curie gesserit, ipsi ciincellario
tenebitur elargiri.
[2] Deinde uiarchio Brandemburgensis archicamerarius accedat
super equo, habens argenteas pelves cum aqua in manibus pon-
deris duodecim marchaium argenti et pulchrum manutergium. et
descendens ab equo dabit aquam domino imperatori vel regi Ro-
manorum manibus abluendis.
[:)J Comcs palatinus Reni intrabit similiter super equo, habens
in manibus quatuor scutellas argenteas cibis impletas, (|uarum que-
libet tres marclias habeat in statera, et descendens ab equo por-
tabit et ponet ante imperatorem vel regem in mensam.
[4] Post liec rex Boemie archipincerna veniet similiter sui)er
equo, portans in manibus cuppam seu cifum argenteum ponderis
duodecim marcharum coopertum, vino et aqua permixtim imple-
tum, et descendens de equo cifum ipsum imperatori vel regi Ro-
nianorum porriget ad bibendum.
[5J Sicut autem hactcnus observatum fuisse comperiraus, ita
statuimus, ut peractis per principes electores seculares predictis
eorum officiis ille de Falkenstein subcamerarius equum et pelves
niarchionis Brandemburgensis pro se recipiat, magister coquine
de Nortemberg equum et scutellas comitis Palatini, vicepincema
de Lymburg equum et cifum regis Boemie, vicemareschallus de
Papenheim equum baculum et mensuram predictam ducis Saxonie^
si tamen ipsi in tali imperiali seu regali curia presentes existant
et eorum quilibet in officio suo ministret; si vero ipsi vel eorum
alitjuis a prcfata curia se duxerint absentandos, extunc imperialis
vel regalis curie cotidiani ministri vice absencium (puta quilibet
in loco eins absentis, cui in vocabulo seu officio communicat),
ßicut geret officium, sie tollat in premissis et fructum.
Cep. 28.
[1] Imperialis insuper mensa vel regia sie debet aptari, ut
ultra alias aule tabulas sive mensas in altitudine sex pedum sit
alcius elevata, in qua preter imperatorem Romanorum dumtaxat
vel regem die solempnis curie nemo penitus collocetur.
[2J Sedes vero et mensa imperatricis sive regine parabitur a
latere m aula, ita quod ipsa mensa tribus pedibus imperiali sive
regali mensa sit bassior et totidem pedibus eminencior supra sedes
principum electorum, qui principes suas inter se in una eademque
altitudine sedes habebunt et mensas.
[3] Infra sessionem imperialem mense pro septem principibus
electonbus ecclesiasticis et secularibus preparentur: tres videlicet
a dextris et tres alie a sinistris et septima directe versus facierii
imperatoris vel regis, sicut superius in capitulo de sessionibus et
ordine principum electorum per nos clarius est diffinitum: ita
eciam, quod nullus alius, cuiuscunque dignitatis vel Status existat^
aedeat inter ipsos vel ad mensas eorum.
3S (29). Goldene Bulle Karls IV. 13^6. 81
(4J Non liceat auteiii alicui predictoruni secularium principuni
electorum peracto ofticii sui debito se locare ad inensam sibi
I)aratain, donec alicui suoruni conprincipuin electorum eius offi-
cium restat agendum; sed cum aliquis eorum vel aliqui ministe-
lium suum expleverint, ad preparatas sibi mensas transeant et
iuxta illas stando expectent, donec ceteri ministeria sua expleverint
supradicta, et tunc demum omnes et siriguli pariter ad mensas
sibi positas se locabunt.
Caj). 29.
[1| Invenimus eciam ex clarissimis rolatibus et tradicionibus
autiquorum, illud a tempore, cuius contrarii iam nou habetur me-
moria, per eos, (jui nos j»recesserunt feliciter, esse iugiter obser-
vatum, ut regis Komanorum futuii imperatoris in civitate Franken-
fordie celebrai'etur electio et prima coronacio Acjuisgrani et in opido
Nuremberg prima sua regalis curia haberetur; quapropter certis ex
causis eciam futuris premissa servari debere temporibus declara-
mus, nisi i)remissis omnibus seu eornm alicui impedimentum legit-
timum obviaret.
[2J Quandocunque insu|)Or aliquis princei)s elector ecclesi-
asticus vel eciam secularis iusto impedimento detentus ad impe-
rialem curiam vocatus venire non valens nuncium vel procura-
torem cuiuscunque dignitatis vel status transmiserit, missus ipse,
licet loco mittentis iuxta datum sibi ab eo mandatum admitti
debeat, in mensa tamen vel sede. (|ue illi, (]ui ipsum transmittit,
deputata fuerit. non sedebit. |3| Protcrea consummatis liiis, que
imperiali qualibet curia sive regali fuerint pro temiiore disponcnda,
reci])iet magistor curie pio se totum editicium seu ligneum apjm-
ratum imperialis sive regalis sessionis, ubi sederit imi)erator vel
rex Romanorum cum i»rincipil>us electoribus ad celebrandas solemimes
curias vel feuda sicut premittitur principibus conferenda.
Cap. :W. De iuribus ofticialium. dum principes feuda sua ab
imperatore vel rege Komanorum recipiunt.
[1| Decernimus hoc imi>eriali edicto, ut ]»rincipes electores
ecclesiastici et seculares. dum feuda sua sive regalia ab imperatore
vel rege recipiunt, ad dandum vel solvenduni aliquid nulli penitus
8int astricti; nam pecunia. (pie tali pretoxtu iieisolvitur. officiatis
debetur. Cum ergo ipsi principes electores cunctis imperialis curie
])resint officiis, suos eciam habentes in ofticiis huiusmodi substi-
tutos, datos ad lioc a Konianis princij»il)us et dotatos, videretur
absurdum, quod substituti ofticiales a ^uis ^ui)erioribus quocunque
quesito coh)re exenia postularent. nisi forte ipsi princij^es electores
sponte et liberahter hiis ali(iui(l largirentur.
[2| Porro ceteri principes imperii ecclesiastici vel »eculares,
dum predicto modo eorum aliquis feuda sua ab imperatore Koma-
norum suscipit vel a rege, dabit ofticialil^us imperialis sive regalis
curie sexaginta tres marchas argenti cum uno feitone, nisi eorum
aliquis privilegio seu indulto iniijeriali vel regali tueri se posset et
Altmann u. BerLhcim, Vrkuiidcu. 3. Aufl. ^^
82 88 (29>. Goldene Bulle Karls IV. 1856.
probare sc solutum vcl cxemptum a talibus aiit eciam aliis qui-
buscunque, que solvi iu suscepcione feiuioruni huiusmodi consue-
vfesent. Predictanim iiisuper sexajrinta triuni marcharuiu et ter-
tonis divisioneni faciet uiagister ciirie iiiiperialis sive regalis hoc
modo: primo enim deceiu marchas pro semet ipso reservans dabit
cancellario imperialis sive regalis curie deceni marchas, magistris
notariis dictatoribus tres marchas et sigillatori pro cera et perga-
meno unum fcrtonem, ita videlicet, quod cancellarius et notarii
principi recipienti feudum non ad aliud quam ad dandum sibi
testimonialem recepti feudi seu simplicis investiture literam sint
astricti.
[:)| Item dabit magister curie iiincerne de Lymburg de prefata
pecuiiia decem marchas, magistro co(iuinc de Nortemberg decem
marchas, vicemareschallo de Papenhcim decem marchas et came-
rario de Falkenstein decem marchas, tali tamen condicione, si ipsi
et eorum quilibet in huiusmodi curiis solempnibus presencialiter
assunt in suis officiis ministrando: si vero ipsi vel aliqui eorum
absentes fuerint, extunc ofticiales imi)erialis sive regalis curie. (jui
tahbus presunt officiis, eorum, «piorum supplent absenciam. singuli
singulorum, sicut vicem nomeiique et laborem suft'erunt, sie hierum
et commoda reportabunt.
|4] Dum autem princeps alicpiis equo vel alteri l)estie insi-
dens feuda sua ab impcratore recipiet vel rege, equus ille seu bestia,
cuiuscun^iue spcciei sit, debetur sui)eriori mareschallo, id est duci
Saxonie, si presens affuciit, alioquin illi de Pa])cnlieim eins vice-
iiuxreschallo aut illo abscnte im])eriaHs sive regaUs curie mareschallo.
Gap. :n.
Cum sacri Romani celsitudo imperii diversarum nacionum
moribus vita et idiomate distinctarum leges habeat et gnbernacula
moderari, dignum est et cunctorum sa])ientium iudicio censetur
expediens, ipiod electores principes, ij)sius imperii columpne et
latera. diversorum idiomatum et ling>varum diffcrenciis instruantur,
ut plures intelligant et intelligantur a pluribus, qui plurimorum
necessitatibus relevandis cesaree sublimitati assistunt in jjartem
soUicitudinis constituti. Quapro])ter statuimus, ut illustrium prin-
cipum, puta regis Boemie, comitis palatini Reni, ducis Saxonie
et marcliionis Ilrandemburgensis electorum hlii vel heredes et
successores. cum verisimiliter Teuthonicum idioma sibi naturaliter
inditum scire presumantur et ab infancia didicisse, incipiendo a
septimo etatis sue anno in gramatica, Italica ac Schivica lingwis
instruantur, ita ipiod infra (|uartum decinmm etatis annum existant
in tahbus iuxta datam sibi a deo graciam conditi; cum illud non
solum utile, imo ex causis iireinissis summe necessarium habeatur,
eo quod ille lingwe ut i)lurimum ad nsum et necessitatem
sacri imperii frequentari sint sollte et in hiis plus ardua i])sius
imperii negocia ventilentur. llunc autem proficiendi modum in
prcjnissis ponimus obscrvandum. ut relin^juatur opcioni paren-
39 (30). Übernahme des Reichsvikariatea durch den Pfalzgrafen 1*394. 83
tum : filios, si quos liabuerint, seu proximos, quos in principatibus
sibi credunt verisimiliter successuros, ad loca dirigant, in quibus
Ale huiusniodi possint lingwagiis edoceri, vel in propriis domibus
j)e(lagogos instructores et pueros eonsocios in hiis peritos eis
^diungant, quoruni conversacione pariter et doctrina in lingwis
ipsis valeant erudiri.
:^9 (30). Übenialimc des Relelisvikariates durch den
l^failzgrafen bei Khein infolge Uefangeiisehaft des KOnIgs.
1394 Juli 20.
Aus Deutsche Keichstags-Akten ßd. II (1^74) S 389—391.
Ruprecht der elter von gots gnaden pfalzgrave bi Rin oberster
<lruchsel5 und an unsers herren des Ronischen konigis stad vica-
rius des heiligen Ronischen richs und herzog in Beyern.
Unsern grus bevor. Ersanien wisen lüte bfirgermeistere rat
und bürgere gemeinlich der stad zu Frankefurd, lieben besondem
und des richs getruwen. [1] Als ir wol verhöret haut, wie daz
unser herre der Romscher Konig Wenzelaw von etlichen lant-
Jierren zu Beheim bekümmert solt sin, daz er sin selbs nit niechtig
were, darunib sint die erwirdigen in got vatter und herren her
Conrad zu Mcnzen und her Wernher zu Trier erzbischofe und
des erzbischofs von Collen rat mit sinem gewalt unser niitkur-
fursten und auch wir und vil andere fursten graven herren und
.stette, die zum riche gehorent, bi einander bi uch gewest zu
Frankefurd. Da hat der hochgeborn turste unser lieber swager
herzog Hans, unsers herren des konigis bruder, sin erber bod-
schalt von unsers herren des konigis wegen bi uns gehabt und
hat uns laßen underwisen, daz man eigentlich in der warheit
befindet, daz unser herre der konig leider bekumert gefangen
und sin selbs nit mcchtig ist; und liat uns alle last angerufen,
<laz wir alle darzu raten und helfen wollen von des richs wegen,
<laz unser herre der konig möge ledig werden, als wir uns des
auch willeclich erbodten haben zu dun, als wir alle des wol
scluildig sin von des richs wegen. Und haben darumb itzund zu
stund unser ernstliche bodschaft getan an dieselben, die unsern
herren den konig gefangen haltent, daz sie in ungedrenget von
des richs wegen genzelich ledig sagen und laßen. |2J Und diewile
leider unser herre der konig also gefangen ist, so sin wir obge-
iiante kurfursten ubirkomen, umb daz daz rieh nit warlose und in
sumenisse stee, daz unser ighcher von des richs wegen deste fliß-
licher darzu sehen und gewarten solle sins rechten zu gebruchen
und zu üben, als im zugehoret von sins rechten wegen am rieh.
[:]| Und wir als ein pfalzgrave bi Rin von unsers kurfurstentüms
und wirdekeit wegen, nach dem als ez leider zu dieser zit umbe
unsern herren den konig und daz rieh gestalt ist, sollen ein vicarius
und furseher des richs sin, als auch daz unser altfordern pfalz-
;graven bi Rin kurfursten des richs gebruchet und of uns bracht
6*
84 40 (31). Absetzung des Königs Wenzel 1400.
bant. So sin wir u)it unserD niitkurfursten auch also davon ge-
8cheiden, diewile leider unser berre der konig gefangen ist, daz
wir dann uns underwunden haben ein vicarius und furseher also
zu sin an unsers herren des konigis stad von des richs wegen,
jme und dem riebe und des richs undertanen zu staten und zu
nocze, als lange biz daz unser berre der konig mit gots hilf ledig
und sin selbs wol mechtig wirt. Und wolten uns doch solicbs
unsers rechten bizher nit uuderziehen, biz daz wir von unsers
herren des konigis bruder herzog Hansen unsenn swager under-
wiset sin, daz unser berre der konig leider gefangen ist, als vor
geschriben stet. [4] Darumb so bidten heißen und gebieten wir
ucb ernstlich und vesteclich als ein vicarius und furseher des richs
an unsers herren des konigs stad, <laz ir keinem amptman oder
imand anders gewarten oder gehorsam sin sollent dann uns von
des richs wegen und die wir ucb an unsers herren des konigis
stad zu lantvogten und amptluden setzen, biz daz unser berre
der konig also ledig ist; und daz ir uch auch furderlich darzu
ßtellent, wann wir uch enbieten, daz ir dann wollent bereit sin
unserni herren dem konige uwcr folke zu schicken im zu staten
mit den andern unsern mitkuifursten mit uns und andern fursten
herren und stetten zu ziehen, als ir dann billich dünt und schuldig
sint von des richs wegen. IT)] Auch ist itziiml uns kurfursten
obgenant bi uch zu Frankefurd furkomen, daz viele briefe ge-
machet und versigelt sin mit unsers herren des Romschen konigis
majestad und auch sinem deinen ingesigel sint der zit, als unser
herre der konig bekumert gewest ist. Darumb wir kurfursten und
andere fursten auch mit ein ubirkomen sin und gesetzet haben,
dem rieh zu nocze und des richs schaden zu vermidcn, daz man
keine briefe, die also gemacht und versigelt sint of die zit und
sitlier, als unser herre der konig bekumert und sin selbs unge-
weldig gewest ist und als lange er nit genzelich ledig wiit, nit
halten noch achten sal. Darnach wiHent uch auch zu richten.
[()] Daz allez hau wir allen andern des richs stetten auch al>o
verschriben. Und bewisent uch also darinne, als ir daz schuldig
ßint von des richs wegen. Und senden darumb zu uch un>ereii
lieben getruwen Heilman von Prümheim ritter etc.; dem wollont
glauben, waz er uch von unsern wegen zu diesen ziteii folhiclicher
darzu sagende si.
Datum Alzei secunda feria ante diem beate Marie Magdah^ne
anno Domini i:U)4 sub sigillo nostro presentibus tergotenus aftixo.
40 (31). Absetzung des Königs Wenzel 1400 Aug. 20.
Aus Deutsche lieichstagsakteii Bd. Jll (1.S77) S. 2b4~2i\0 mit
Hinweglassung der ausfühi liehen Unterschriften der 7 Kutare; «lascil'St
8. 260 — 264 dieselbe Urkunde in lateinischer Sprache.
|]] In gots namcn amen. ^Vir Johann von gots ;inaden der
heiligen kirchen zu Menze erzbischof des heiligen richs durch
40 ^31). Absetzung des Eüaigs Wenzel 1400. 85
Datsche land erzkanzeler allen luden verkundigen wir diß beide
den geinwertigen und den zukönftigen: wie vil und manchirlei
großer klegelicher gebresten irrfingen und niishel von langen jaren
und ziden in der heiligen kirchen uferstanden und noch werende
sint und tegelich schedelicher uferstehen, davon daz das heihge
Roemische rieh, von dem die heilige kirche und cristenheit trost'
schirm und hülfe haben sohle, leider also schedelich entgledet
und geminnert und also sumeliche gehanthabet ist, daz nit alleine
unser schrieben, sunder die kuntliche schimbai' dait und tegeliche
boße leufte daz klerliche bewisent; darumbe . . als unser herren
und middekorfursten des heiligen Romischen richs und auch wir
von tiißiger anerufunge der heiligen kirchen, di eines schinners,
der fursten herren steten landen und luten des heiligen riches,
di eines vorsichtigens hanthabers inneclichen begernde sint, den
durchluchtigen fursten hern Wenzelaw Romischen konig und
konig zu Behem von langer zit here dicke und ernstlich davon
ermanet und ersucht han ubermicz uns selben unser frunde und
brieve. und ime auch eigentlichen vorgelacht han heimelichen
und offenbar sine unzemelichc und erschregliche leben und hande-
lunge des heiligen richs und auch soliche gebresten irrunge und
niishel in der heiHgen kirchen und cristenheit und soliche swer-
liche entglidunge und minnerunge des heiligen richs, di er
8chedelich und wider die wirde sines titeis gethan und verhenget
hait: [a| nemelich daz er der heiligen kirchen ni zu fridden ge-
hulfen hait, daz der cristenheit eine große notdurft gewesen und
noch were, daz ime als einem voigde und schirmer der kirchen
zubehorte, und vor in dicke und vil darumbe gebeden ermanet
und ersucht han-, [b| so hait er auch daz heilige Romische rieh
swerlich und schedeliclien entgledet und entgleden laßen, nemelich
Meylan und daz land in Lamparten, daz deme heiligen riche zu-
gehoret und daz riche großen nucz und urber davon gehabt hait,
darinne der von Meyhm ein diuer und amptman waz des heiligen
richs, den er nü daruf einen herzogen uiul zu Patie einen graven
gemacht hait, und hait darumbe widder sinen titel und gelimp gelt
genommen; [c] er hait auch vil stede und lande in Dutschen
und Welschen landen deme riche zugehorende, und der ein teil
vorfallen sint deme heiligen riche, übergeben und der nit geachtet
noch an deme heiligen riche behalden; [d] so hait er auch umbe
geldes willen dicke und vil sine frunde gesand mit ungeschrieben
brieven, di man nennet membranen, di doch mit siner majestat
ingesigel besigelt waren, und mochten die frunde, oder den die
menbranen wurden, under dem königlichen sigel schriben, waz si
wolden: davon eine große sorge ist, daz das heilige riche an
sinen wirden und nüczen schedelichen beraubet und entgledet si
wurden: [e] so hait er auch ni keine achte gehabt aller der
inishel und kriege, di leider manche zit in Dutschen und in
andern landen des heiligen richs swerlich und vorterplich gewesen
und noch werende sint, deshalben groß raub braut und mort uf-
S6 ^ (31). Absetzung des KOni^^'s Wenzel UOO.
erstanden sint und tegelidien schedelicher uferstehen, und hand
noch paffen noch leigen noch ackernian noch kauflude, beide man
oder wib, frieden uf denie lande oder ufdemewaßer, und werdent
auch kirchen clostere und andere gotshusere, die daz heilige riche
hanthaben u nd beschirmen solde, verderplichen geraubet gebrand
and genzli chen sunder gotsforchte gewüstet und vertriben; es
hait auch iderman deshalben sinen mutwillen widder gelimp und
recht mit dem andern getriben uml noch tribet sunder besorgunge
und aclite des heiligen richs, daz alsus versumeliche gehalden ist
worden; und enweis auch iczunt nimand, für wen er daz reclit
biden möge, daz er von des heiligen richs wegen dabie behalden
und beschirmet werde; [f] er hait auch, das erschreglich und
tmmenslich ludet, mit sins selbes hand und auch ubermicz ander
ubelteder, die er bi ime hait, erwirdige und bidderbe prelate paffen
und geistliche lüde und auch vil andere erbar lüde ermordet er-
drenket verbrand mit fackelen und si jemerlichen und unmenß-
liehen widder recht getodet, daz eime Romischen konige unzenie-
liehen stehet und ludet.
[2] Und sint auch diße vorgeschriben artikele und vile andere
großer sin ubeltad und gebresten als landkundig und offenbar, daz.
si nit zu beschonen noch zu decken sint. Und hau darumbe in
dicke und vil mit großem Hiße, als vor geschriben stehet, gebedeii
emianet und ersucht, daz er sich solichs unzemelichs lebens abe-
tede, und daizu sich stellte und arbeidete, daz die heilige kirche»
di in als einen Romischen konig iren voigt dicke und vil hatte
angerufen, zu fridden und einikeit und daz heilige riche widder zu
sinen wirdeu landen und güteren (iweme, und niiczlicher mit
ganzem ttiße gehanthabet wurde zu hülfe und tröste der cristen-
heit, di auch deßhalben swerlichen vernichtiget und gedrucket werdet.
[3] Als wir auch dem vorgenanten liern Wenzelawe als eime
Romischen konige diße und vile andere großer gebresten, in selber
und daz heilige riche großlichen antreffende, zu ziden klerlich hau
gesaget und beschriben geben, so hau wir doch nach sinen ant-
worten und nach unser widderrede und ernstlichen ersuchünge, und
nachdem wir diß alles auch den heiligen stul zu Rome von ime
han laßen wißen, noch ni befunden, daz er sich darzu gebe oder
stellete, als daz einem Romischen konige billiche zugehoret, daz
er in der heiligen kirchen friden, des der ganzen cristenheit große
noit were, wulde machen und claz heilige riche widder zu sinen
wirden landen und guteren brengen und daz auch nüczlicher
hanthaben, als daz auch in allen landen des heiligen richs wol
erschinet und kiintlich ist.
|4] Und wann wir diße vorgenanten und vil andere gebresten
(der heiligen kirchen und dem riche swerlich schedelich und klege-
Öch anligende) von der oi)genanten anrufunge und auch von unser
eide wegen, damidde wir besünder als oberste und allernehste ge-
lidder des heiligen richs demselben riche verbunden sin, nit furbaßer
oder me verswigen und geliden konden, wir musten, als uns daz
40 (81). Absetzung des Königs Wenzel 1400. 87
auch zugehoret und wir daz schuldig sin zu thune, darzu gedenken
und thun, daz das heihge rieh, von weliches unniiczlicher und
8Ünielicher liandelunge diße gebresten uferstanden sint, furbaßer
zu Jmlfe und zu tröste der cristenlieit baß und nuczliclier gehant-
habt wurde: so hatten wir nu leste anderwerbe dem vorgeschriben
hern Wenzelaw als einie Römischen konige geschribeu und in
unser furderster ersiichunge eigentlich ermanet, begemde und hei-
scliende, daz er zu uns komen wolde zu Obern-Lanstein uf den
Ryn und bi uns sin des andern tages nach sante Laurencien tage
nehstvergangen, daz heilige rieh nuczlicher zu bestellen und soliche
große gebresten abezulegen. Und uf daz wir daz gerne gesehen
hetten, so han wir in also fiilleclichen und ernstlichen ersucht und
geheischen, also, ab er nit in der vorgeschriben maße enqweme
zu uns uf die vorgeschriben stad und tag, so miisten wir von
anrufunge des gemeinen landes und von unser eide wegen darzu
gedenken und thun, daz das heilige riebe nuczlicher gehanthabet
wurde, als daz aucli klerlich unser brieve innehaldent. Des sin
wir uf die vorgeschriben stad und tag kommen, und han auch
andere unsere middekurfursten fulleclichen darzu verbodt mit an-
dern fursten herren und steden des heiligen richs, und han ge-
wartet von tage zu tage, ob der vorgeschriben her Wenzelaw iclit
kommen wolde diße vorgeschriben gebresten abezuleghen und daz
heilige riche nuczlicher zu bestellen. Und ist er doch umbe alles-
diß nit zu uns kommen, und hait auch nimande von sinen wegen
einiche sache uns furzulegen zu uns gesand.
T)] Und sint wir in umbe diße vorgeschriben klegeliche und
schedeliche gebresten dicke und vil alleine und heimelich in gut-
lichkeit, und (alles daz nit gehulfen hait) vor fursten herren und
steden des heiligen richs in mancher samenunge, di wir darumbe
swerlich und kostlich gehabt han, ernstlich ersucht und gestrafet
han (und als daz aucli nit nucz gewesen ist, so han wir daz fur-
baßer von ime an den heiligen stul von Rome bracht, als vor
geschriben stehet), und er diß alles nit geachtet hait: so können
und mögen wir nit anders darinne gemerken und gepruben, dan
daz er der heiligen kirchen und cristenheit und besundern des
heiligen richs keine achte und sorge me oder fürbaßer haben
wolle. Vnd wann auch diß sunder verderi)lichen schaden der
ginzen cristenheit nit lenger zu herten noch zu liden ist, so sin
wir mit wolbedachtem müde ubermicz vil und manchirlei liande-
lunge und raid, di wir darumbe undern uns und mit vil andern
fursten und herren des heiligen richs ernstlichen gehabt han, der
heiligen kirchen zu hülfe, der cristenheit zu tröste und deme hei-
ligen riche zu eren und nucze genzliche überkommen, daz wir den
vorgeschriben hern Wenzelaw als einen vorsumer entgleder und
unwirdigen des heiligen richs von demselben heiligen Romischen
riche und alle der wirde darzu gehörig zu dißer zit wollen genz-
liehen und zumale abethün und abeseczen.
>>! Und wir Johann erzbischof vorgenant, gots namen zu
88 ^ (31). Absetzung dvs Königs Wenzel 1400.
dem ersten angerufen, in gericlites stad geseßen, in nanien und
wegen unsere vorgeschriben herren und niiddekorfursten des
heiligen Römischen richs und auch unser selbes, umbe diße ege-
nanten und andere vile großer gebresten und sachen tms darzu bewe-
gende abethün und abeseczen mit dißem unserme orteil. daz wir
Ümn und geben in dißer schrift, den vorgenanten hern Wenzclaw
als einen unnüczen versümelichen unachtbaren entgleder und un-
werdigen hanthaber des heiligen Romischen richs von demselben
Romischen riche und von alle der wirde eren und herlichkeid
darzu gehörende. Und verkundigen darumbe allen fursten herren
ritteren knechten stcden landen und luden des heiligen richs, daz
si nfi furbaßer ire eide und hulde, die si des vorgenannten hern
Wenzelaw personen als von des heiligen richs wegen gethan haut,
zumal und genzlichen ledig sint, und ermanen und ersuchen si
auch ubermicz die eide, damidde si deme heiligen riche verbunden
sint, daz si dem egenanten hern Wenzelaw furbaßer als eime
Romischen konige nit me gehorsam noch wartende sin in oiniche wiß
nach 1«=- nochj ime auch einiche rechte (linste gulde gude oder andei^e
gefelle, wi man die genennen mag, als eime Romischen konige
geben thün oder folgen laßen, sünder daz si di behalden vor den,
der von gnaden gots zu eime nüczlichern und beqwemelichern
Romischen konige gekoren werdet.
[7] Des zu glauben und erkunde han wir Johann erzbischof
7M Menze vorgenant diße geinwertige unsere brievc davon thun
machen, mit dißen nachgeschriben offen schribern in einer offen
forme beschriben, und unser groß ingesigel hirane thun henken.
Oelesen und ußgesprochen wart daz vorgeschriben urteil und sen-
tcntie von uns Johan erzbischof zu Menze vorgenant, als von
unser und der vorgenanten unser herren der middekoriursten
wegen, an dem R}iie bi Obcrn-I^nstein Trierer bisohtums gein
Ih'ubach zugehende uf eime stule (lasell)s zu eime richtestule er-
haben, als die vorgenanten unser herren die korfursten und wir
daselbs zu gerichte saßen, in dem jare nach Cristi geburte dusent
und vierhundert jare, in der achten indiccien, an eime fritage deme
zwenzigisten tage des mandcs augusti, enwenig vor nun zit, in
deme eilften jare der bei)stliclien gewalt des allerheiligisten in
Criste vaters und herren hern Bonifatü von gotlicher versehunge
des nunden babistes, in geinwertikoit der hochgebornen fursten
hern lohans, des hochgebornen fursten hern Ruprechts herzog zu
Beyrn und palzgrave bi Ryn etc. sones. hern Fritlericlis burggraven
zu Nurenberg; der edelen Philipi)i zu Naßawe und Sari)rucken,
Kmychis von Lyningen, Johans von Czigenhain, Conrads Ringrefen
unser dumherren zu Menze graven; Reinharts zu AVesterburg,
Johans von Lympurg, Johans von Isenburg, Reinharts von Hanaw
herren; hern Nicolai Prowyn in der heiligen schrifte, Joliannis vcm
Wittenburg und Nicolai lUirgmann in dem geistlichen reclite, liorn
Hermans probstes zu sante (leorgen zu Colne in dem werntlichen
rechte lerern : der vesten rittere Sifrids von LMidaw unsers vizdüms
41 (32). Einladg z. Reichstage 1414. 42 (33). Bioger Korvereia 1424. 89
in dem Ringaw, Johans Boßen von Waldecke unsers burggraven
zu Beckeinheim und lieben getruwen, Henrich Rulmans von Daden-
berg, Gerharts von Eynenberg herren zu Landeskrone, Friderichs
von Saßenhusen, Romlyans von Kobern, Johans von Dalberg,
Rudolfs von Czeysickein und anderer vil herren rittere knechte
lüde geistlich und werntlich in großer und merglicher zal, zu ge-
Zügen zu den vorgeschriben dingen geheischen und gebeden.
41 (32). Einladung zum Reichstage 1414 Aug. 6.
Aus Deutsche Reichstagsakten VII (1878) S. 270.
Wir Sigmund von gotes gnaden Romischer kiinig zu allen
ziten merer des riehs und zu ungern Dalmacien Croacien etc künig
embieten den burgermeistern reten und burgern gemeinlich der stett
Frankfurt Friedberg Geilnhusen Weczflar unsern und des richs
lieben getrüen unser gnad und alles gut. Lieben getruen. Wann
ein gemein concilium gen Costenz gelegt ist uf allerheiligen tag
schirstkunftig anzufahen, dobi wir in unser selbs person mit gots
hilf ie sin wollen, als ir vormals wol mögt vernomen haben, und
wann wir nit allein der kirchen sunder ouch des richs und ge-
meines nuczes sachen anligende, den beiden rates und hilf sere
not ist, doselbs zu Costenz für band zu nemen und dorin ouöh
als wol einen rate zu halden meinen, als in der kirchen sachen
gehalden werden sol, als wir dann das allen des richs kurfursten
fursten und edeln und stetten ouch verschriben haben, und wann
ir und die vorgenanten stett ouch zu uns und dem rieh gehörent :
<lorümb begeren wir von üch, daz ir iiwer trefflich botschefte mit
voller macht zu uns und solichem des richs gemeinem rate uf
<len vorgenanten allerheiligen tag ouch senden wollet, dorin zu
raten und zu helfen nach dem besten, als wir iich wol getrüen.
Das ist uns von üch wol zu dank. Geben zu Meinz des nechsten
montags vor sand liaurencii tag unserr riche des Ungerischen etc
in dem 2H und des Romischen in dem vierden jaren.
Ad mandatum domini regis Johannes Kirchen.
42 (3:5). Der Binger Kurverein 1424 Jan. 17.
Aus Mitteil untren des Instituts für österreichische Geschichts-
forschung Bd. 13 (1892) S. 410—413; die in eckiger Klammer stehenden
Worte sind in die spätere (mildere) Fassung des Kurvereins [v. 1427?], welche
auf 1424 Jan. 17 zurückdatiert wurde (gedr. Deutsche ßei chstagsakten
Bd. 8 S. 347 ff.), nicht aufgenommen worden; die $; 4 — 8 und 10 sind
grösstenteils wörtlich dem Bojjparder Vertrag von 1399 April 11 (Deutsche
Reichstags- Akten Bd. III Nr. 41) entnommen.
Von gotes gnaden wir Diethericli zu Colne Cunrad zu Menze
und Otto zu Triere erzbischove des heiligen Romischen riches in
Duthschen und Welschen landen durch das kongriche zu Arelat
90 42 1,83). Binger Kurrerein 1424.
lind in Italien erzkanzelere, Ludwiji; pfalzgrave bi Rine des hei-
ligen Römischen richs erztruchseß und herzog in Beyern, Friderich
herzog zu Sachsen des heiligen Romischen richs erzmarschalke
[lantgrave in Duringen | und marggrave zu Mißen und Friderich
marggrave zu Brandenburg des heiligen Romischen riches erz-
kamerer und burggrave zuNurenberg, alle desselben heiligen Rö-
mischen richs kurtursten, bekennen und dun kunt offinbar mit diesem
briefe allen den, die in scheut oder horent lesen: als sich leider
in der cronen und kungi'ich zu Beheim groß und swere ketzeri
und Unglaube erhaben und sich auch von ziten zu ziten gemerert
hat und [noch] alles von tage zu tage ie forder und me inrißet
witert und merert, und wiewol wir uns furmals mit andern des
heiligen riches fursten graven herren und stedten davon underett
und dem zu wicdersten nach allem unserm vermögen gedacht un<l
auch [zu jare ein reise und zöge darumb hinin gen Beheim mit]
großer koste und zerunge getan haben, so sint doch soliche unser
muwe koste und arbeit noch nit zu solchem nocze und fromen
komen, als der heiligen cristenheit und dem heiligen cristenglauben
notdorftig were. Want uns nu der almechtige got darzu gewirdiget
und geerdet hat, was gebrechen in der heiligen kirchen und cristen-
heit und dem heiligen Römischen riche sint und besunder wieder
den heiligen cristenglauben, das wir billichen [nach allem unserm
vermögen davor und wieder sin und die zu vertilgen und nider
zu trucken alle unser machte dazu geben und strecken] und auch
ander des heiligen Romischen riches fursten graven herren ritter
knechte stedte und alle ander cristenglaubigen darzu zu helfen
erwecken ermanen und bitden, als dann cristenlichen fursten und
des heiligen Romischen riches nehsten geliedern zu tunde geburet^
und wir auch nach zitigem rat, den wir darumbe etwe dicke under
einander selber allein und auch mit unsern getruwen rcten, beide
geistlichen und weltHchen, darumb gehabet haben, nit beßers ge-
merken oder versten können, das den vorgenanten keczerien Un-
glauben und irsal zu wiedersten kein besser anfang gesin möge,
dann das wir obgenanten kurfursten uns samentHchen mit einander
vereinen und in fruntlicher und cristelicher einunge bi einander
verliben und ander des heiligen riches fursten beide geistliche un«l
werntliche zu uns rufen und ziehen: und darumbe so haben wir
als cristenliche fursten, den soliche Sachen und gebrechen muge-
lichen leit sin sollent, den zu wiedersten und davor zu sin. dem
allmechtigen got zu lobe, der heiligen kirchen und ganzem cristen-
glauben zu sterkunge und dem heiligen Romischen riche und allen
cristengleubigen, die darin und darzu gehören, zu eren nocze und
fromen uns samentHchen mit einander vereinet und verbunden,,
vereinen und verbinden uns also samentHchen mit einander in
craft diß briefs, als hernach gesclniben stet.
|lj Zum ersten sollen und wollen wir obgenanten herren^
also lange wir geleben, einander und unser iglicher den tuideni
mit guten rechten und ganzen truwen meinen haben und iialten
42 io-j\ Binger Kurverein U24. 91
[und unser iglicher sal auch des andern schaden warnen und sinen
fronien und bestes j^etrulichen werben an allen stetden und enden
heimlich und öffentlich, und wir sollen uns auch von einander nit
scheiden nach scheiden lassen umb keinerlei sachen oder geschichte
willen, die imand erdenken mochte] ane alle geverde. Wir sollen
auch umbe dheinerlei sache oder geschichte willen, wie sich das
dann fugen oder machen mochte, mit einander nummer zu kriege
oder zu tientschaft komen in dheine wise ane alle geverde.
[2] Auch sollen und wollen wir mit hülfe bistand und rade
anderer des heiligen riches fursten, geistlicher und werntlicher,
grafcn frien herren rittere knechte stedte und aller cristengleubiger,
die wir dann in den sachen zu uns brmgen und liaben mögen,
darzu gedenken und tun, mit was wegen das danne allerbequem-
liehest und beste geschcen und zugen mag, das die obgenante
ketzerie und Unglaube vertilget und nidergetrucket werde. Und
ob imand were, der den vorgenanten ketzern und ungläubigen
hülfe bistand oder zulegunge dete, [er were kunig prelate furste
grave herre ritter knecht oderj in welchem stat oder wesen er
daime were niemand ußgenomen, wieder den und die sollen und
wollen wir obgenanten kurfursten samentlichen mit einander sin
und mit unser ritterschaft landen luden und aller unser ganzer
machte die understene zu vertilgen und zu vertriben und sollen
auch daran einander nit lassen nach uns darin von einander
scheiden oder scheiden laßen in dheine wise ane alle geverde.
[3] Wer es auch, das imand, were der were niemand uß-
genomen, dheinen under uns von sinen kurfurstentume herlikeiden
herschaften friheiden pantschaften gerichten geistlichen oder wernt-
lichen ampten zollen geleiten rechten [oder inhjibenden gutern]
dringen oder mit gewalt ul)erziehen bekriegen verunrechten oder
verbuwen wolte und dersell)e doch des rechten für uns andern
gehorsam wolte sin und butig für uns were, so sollen und wollen
wir einander und unser iglicher [dem andern mit siner ritterschaft
landen und luten und aller siner ganzer macht] darwieder getru-
liche beradcn und beholfen sin und auch damide zu ziehen zu
stunt und unverzugcnlich, so unser einer von dem andern darumb
ermanct wirdet, ane alles wiedersprechen indrag und sumeniß, und
darzu tun zu glicher wise und in aller der maßen, als ob das
unser iglichen selber anginge und sin eigen sache were alle geverde
[und argeliste genzlichen] ußgescheiden.
[4] Auch sollen und wollen wir obgenant kurfursten in allen
Sachen und handelungen, die die heilige kirche und den heiligen
stule zu Rome als von des babstumes wegen, ob ein scisma worde,
und die das heilige Romische riche und uns kurfursten als von
des lieiligen Romischen riches und unser kurfurstentume wegen
antreffende sin, vesteliche und in ganzen truwen bi einander bliben.
Und sollen die auch samentlichen mit einander handeln, und unser
einicher oder imans von sinen wegen sal darinne nit werben tun
92 42 (83). Binger Kurverein 1424.
oder einiche forteil suchen ane die andern noch ane iren willen
wissen und gutdunken in dheine wise.
(5] Und wer es, das ienians, were der were, nach dem hei-
ligen Römischen riche stunde oder sten worde und sich des under-
winden wolte ane unser aller obgenanten kurfursten samentlichen
wissen willen und verhengniße, es were mit vicariate oder anders
in wilcherlei wise das were: darwieder sollen und wollen wir sament-
lichen und vestlichen sin, und darzu sal unser einer ane die andern
sinen willen gunst und verhengniß nit tun noch geben in dheine
wise ane alle geverde, doch behelteniß unser iglichem sines rechten
nach ußwisunge der gülden bulle. Wer es auch, das daz heilige
Romische riche ledig worde, so sollen wir und unser iglicher als-
dann unser rechte und küre daran behalten und haben, als danne
unser iglichem zugehoret
[6] Queme auch einichie rede tcidinge oder werbunge an
einiclien von uns obgenanten kurfursten von der obgenanten stucke
und artikel wegen, darzu sal der under uns, den das anqueme, nit
entliche entwort geben nach da-in einicherlei dun ane unser aller
anderr wissen und willen, und was wir alsdanne in den Sachen
samentlichen zu rade werden zu dun, das sollen wir samentlichen
dun und unser einer nit ane die andern ane alle geverde.
[7) Understunde auch unser lierre der Romische kunig oder
imand von sinen wegen oder iman anders das heilige Romische
riche oder einiche sin zugehorunge zu smelen abczubrechen oder
dem riche zu enpfremden oder das riche zu entliden, darwieder
sollen wir samentlichen sin und sollen unser willen gunst und
verhengniß darzu nit tun nach geben in dheine wise; und were
desglichen icht gesclieen vor datum diß briefs, darzu sollen wir
auch nu furbas keine bestetigunge geben oder dun ane alle geverde.
[8J Und wer es, das imants, were der were, in was states
Wesens oder wirden der were, als vor geschriben stet, von dieser
unser bunteniß und einunge wegen sine Ungunst ungnade und
argen willen, es were mit fientschaft oder anders wie das zuginge,
an uns samentlichen oder besunder legen wolte, das sal uns herre
gliche samentlichen antreffen, und sal unser einer sich von den
andern nit scheiden, sunder iglicher von uns herren sal dem andern
ane verzog darin und darwieder getrulicli bistendig beraten und
beholfen sin mit siner ritterschaft slossen stedten landen und aller
siner ganzen macht, als lange des not ist. ane allerlei intrag wieiler-
rede hinderniß und geverde.
[9] Wer es auch, das dheiner under uns obgenanten kur-
fursten von dodes wegen abegen worde, da got lange vor si, so
sollen die andern under uns, die dannoch in leben verüben, des
abegegangen erben oder nachkomen zu ine in diese verbunteniß
und einunge enphaen und nemen, doch also das sie dieseli)en ver-
bunteniß und einunge, zuvor und ee sie darin genomen werden,
getrulichen zu halten geloi)en und zu den heiligen sweren und auch
^re besigelte briefe nach ußwisunge diß brifs darüber geben.
43 (34). Kurfürstlicher Willobrief für Kursachsen 14*24. 93
Welche aber unser erben oder nachkomen des nit tun wolteu, so
sollen doch die andern under uns, die dannoch in leben sin, sich
getruliche zu einander halten nach ußwisunge dieser unser ver-
bunteniß und einunge ane alle geverde.
[10] Alle und igliche vorgeschriben stucke punkte und artikel
han wir obgenanten kurfursten iglicher dem andern in sine haut
gelobt bi unsern furstenUchen truwen und eren, und haben die
darnach liplichen zu den heiigen gesworen iglicher dem andern,
die wäre veste stete und unverbruchenlich zu halten zu foUenfuren
und zu tun und auch darwieder nit zu suchen oder zu tun geist-
lich oder werntlich heimhch oder offinHch in dheine wise, alJe ge-
verde und argelist genzHch ußgescheiden.
Und des alles zu orkunde und ganzer Stetigkeit so haben wir
Dietherich zu Colne und Conrad zu Menze erzbischofe obgenant
unser secrete und heimeliche ingesigele und wir ander obgenanten
unser ingesigele an diesen brief dun henken, der geben ist zu
Bingen in dem jare, als man schreibe nach Cristi geborte duseut
vierhundert zwcnzig und vier jare of sant Anthonien des heiligen
bichters tag.
43 (34). Kurfürstlicher Wlllehrief znin Eintritt des Herzogs
von Sachsen in das Kurkollegium. 1424 Jan. 18.
Aus Deutsche Reichstagsakten Bd. 8 (1883) S. 353 f.
Wir Conrat von gots gnaden des lieiligen stules zu Menze
erzbischof des heiligen Romischen richs in Dutscheu landen erz-
canzler bekennen offentHch mit disem brieve: als der allerdurch-
luchtigister furste und herre her Sigmund Romischer etc kunig
unser gnediger lieber herre dem hochgebornen fursten herreu
Friderichen lautgraven in Doringen und marggraven zu Missen etc
unserm lieben oheimen das herzogtum zu Sachßen mit der koer
und erzmarclialkampt gegeben und geluhen hat, das wir als ein
kurfurste mit wissen und willen anderer unserer mitkurfursten
denselben liern Friderichen zu unserm mitkurfursten und in unser
mitkurfursten rad ufgenomen und emphangen haben; doch un-
bchedlich solicher brieve, als er uns und unsern mitkurfursten hat
gegeben.
Des zu orkunde haben wir unser secret an disen brief
lassen hcngen. Gegeben zu Bingen am dienstag nach sant An-
thonien tage des bichtigers nach Crists geburt vierzehenhundert
jar und darnacli in dem vierundzwenzigisten jare.
94
ir.
Reich und Kirche
(insbesondere Verhältnis zwischen Kaisertum und
Pabsttuui).
44 (35). Ordnuns^ der rniuiseheii Verliältnisse.
speziell der Pabstwahl diireli Lothar I als Mltrosrenteii Lndwigs
des Froiiinien IS24].
Ana Mon. germ. bist. Capitularia re<,Miin Franc. Bd. I (1883)
S. 323 f.
a) Konstitution Lothars I.
Constitutum habemus:
[1] Ut omnes, ^qui sub speciali defensionc domni apostolici
seu nostra fuerint suscepti, impetrata inviolabiliter iust^^ utantur
defensione; quod si quis in quocumque hoc contemptive violare
pnesumpserit, sciat se periculum vita* sua^ esse incursuruni. Nam
et hoc decernimus, ut domno apostolico in omnibus ipsi iustam
observent oboedientiam seu ducibus ac iudicibus suis a<l iustitiam
faciendam. In Jioc cajntulo fiat comnicmoratum de viduis et orfanis
Theodor! Floroiiis et Sergii.
[2J Ut deprnedationes, qua! hactenus tieri solebant, prolii-
bemus, ne fiant necpie vivente i)ontifice ne<|ue detimcto: si quis
vero ulterius hoc fecerit, sciat se legali sententia esse condem-
nandum. Qua» autem retro acta* sunt, i)Iacet nobi?, ut per dispo-
sitionem nostrani fiant legahter emendata».
[3] Volumus, ut in electione pontifici« nullus i)ra'sumat venire
neque über necpie servus, (pii ali(|uod impedinientum faciat illis
solunmiodo Ronianis, quibus antiquitus fuit consuetudo concessa
l)er Constitutionen! sanctorum i)atrum eligendi pontificem. Quod
si quis contra haue iussioneni nostrani facere pnosuniiJserit, exilio
tradatur.
[4] Volumus. ut missi constituantur de parte domni apostolici
et nostra, qui annuatim nobis rcnuntiare valeant, qualiter singidi
duces et iudices iustitiam faciant poi)ulo et (|uomodo nostrani
Constitutionen! observent. Qui mir^si decernimus ut i>rimum cunctos
clamores, qui i)er neglegentiam ducum aut iudicum fuerint inventi,
ad notitiam domni apostolici deferant, et ipse unum e duobus eli-
gat: aut statin! per eosdem missos fiant ipsiv necessitates emen-
datiP,' aut si non, per nostrum missum fiat nobis notum. ut per
iiostros missos a nobis directojj iterum emendentur.
45 (36). Pactum Ottos d. Gr. mit Johann XII. 962. QU
[')] Voliimus, ut cunctus populus Romanus interrogetur, qua
lege vult vivere, ut tali, qua se professi fuerint vivere velle, vivant;
illisque denuntietur, quod hoc unusquisque sciat, tarn duccs quam
et iutlices vel reliquus jiopulus, quod, s»i in otfensione sua contra
eandem legem fecerint, eidem legi, quam protitentur, per dispo-
ijitionem pontificis ac nostram subiacetmnt.
[G| De rebus ecclesiarum iriiuste invasis sub occasione quasi
licentia accei)ta a pontitice et de his, qua* necdum redditie sunt
et tarnen fuerunt iniuste a i)otestate pontificum invasa^ volumus^
ut i)er missos uostros tiat emendatum.
[7] Prohibemus, ut dei)rjedationes inter continia nostra ultra
non tiant, et qua* facta^ sunt, secundum legem de utrisque partibus
ordinemus, ut emendentur. Similiter volumus, ut cetene iuiustiti»
de utrisijue partibus tiant emendata?.
|8| Placuit nobis, ut cuncti iudices sive lii, (pii cunctis pra?-
ebse debent, per quos iudiciaria i)Otestas in hac urbe Roma agi
debet, in pra*sentia nostra veniant; volentes nunierum et nomina
eorum scire et singulos de ministerio sibi credito admonitionem
facere.
|9] Novissime admoneatur, ut omnis liomo, sicut graciam dei
et nostram habere desiderat, ita pn» stet in omnibus oboedientiam
atque reverentiam huic pontitici.
b) Eid der Römer.
Promitto ego ille per deum omnipotentem et per ista sacra
<luattuor evangelia et i)er haue crucem domini nostri lesu Christi
et per cori)Us l)eatissimi Petri principis apostolorum, quod ab hac
die in futurum iidelis ero dominis nostris imperatoribus Hludo-
wko et Hlothario iliebus vita' mea* iuxta vires et intellectum
meum sine fraude atque malo ingenio, salva iide (piam repromisi
domino apostolico; et quod non consentiam, ut aliter in hac sede
Komana tiat electio pontiticis nisi canonice et iuste, secundum
\ires et intellectum meuni; et ille, qui electus fuerit, nie consen-
tiente consecratus i»ontifex non tiat, i)riusquam tale sacramentum
faciat in i)ra'sentia missi domini imi)eratoris et populi cum iura-
mento, quale dominus Eugenius papa sponte pro conservatione
omni um factum haltet per scrii)tum.
4-") (:»()). raetuin Ottos des ü rossen mit Pabst Johann XIL
»«2 Februar Vi.
Aus ÄJoii. Genn. liist. Diplomata Bd. 1 (1884) S. 822-827 == LL.
.Set. IV. Bd. 1 081^3; S. 24-27.
Tu nomine domini dei omnipotentis patris et tilii et spiritus
sancti. Ego Otto dei gratia imperator augustus una cum üttone
glorio^o rege filio nostro divina ordinante Providentia spondemus
at(iue promittimus i»er hoc pactum contirmationis nostra' tibi beato
96 45 (36). Pactum Ottos d. Gr. mit Jobann XII. 962.
Petro principi apostolorum et clavigero regni ca'lorum et per te
Ticario tuo domno lohanni sumino pontifici et universal! 12 pape,
ßicut a predecessoribus vestris usque nunc in vestra potestate
atque dicione tenuistis et disposuistis : [1] civitatem Ronianam cum
ducatu suo et suburbanis suis atque viculis omnibus et territoriis
eiu8 montanis ac maritimis, litoribus ac portubus, [2] seu cunctis
civitatibus castellis oppidis ac viculis Tuscia) partibus, id est
Portum, Centunicellas, Cerem, Bledaui, Marturianuni, Sutriani,
Nepeni, castellum Galliseni, Orteni, Polimartium, Anieriani, Tudam,
Perusiani cum tribus insulis suis, id est maiore et minore, Pul-
vensim, Narniam et Utriculum, cum omnibus finibus ac territoriis
ad suprascriptas civitates pertinentibus; [8J necnon exarchatum
Ravematem sub integritate cum urbibus civitatibus oppidis et
castellis, quce piffi recordationis domnus Pippinus et domnus
Karlus excellentissimi imperatores, predecessores videlicet nostri,
beato Petro apostolo et predecessoribus vestris iam dudum per
donationis paginam contulerunt, hoc est civitatem Ravennam et
Emeliam: Bobium, Cesenam, Forumpopuli, Forumlivi, Faventiam,
Immolam, Bononiam, Ferrariam, Comiiaclum et Adrianis atque
Gabellum cum omnibus finibus territoriis atque insulis terra
inarique ad supradictas civitates pertinentibus; |4] simul et Penta-
polim, videlicet Ariminum, Ponsaurum, Phanum, Senogalliam,
Anconam, Ausimum, Humanam, Hesim, Forumsimpronii, Montem-
feltri, Urbanum et territorium Balnense, Gallis, Lucioiis et Eugu-
bium, cum onmibus finibus ac territoriis ad easdem civitates i^er-
tinentibus; [5j eodem modo territorium Sabinense sicut a domno
Karlo imperatore, antecessore nostro, beato Petro apostolo per do-
nationis scrii)tum concessum est sub integritate; [6| item in parti-
bus Tuscia» Longobardorum : castellum Felicitatis, Urbem veterem,
Balneum regis, Ferenti, Viterbum, Orchem, Marcam, Tuscanam,
Suanam, Popolonium, Roselles cum suburbanis atque viculis om-
nibus et territoriis ac maritimis, oppidis ac viculis seu finibus
omnibus; [7J itemque a Lunis cum insula Corsica, deinde in Su-
riano, deinde in monte Bardonis, deinde in Berceto, exinde in
Parma, deinde in Regia, exinde in Mantua attjue in monte Silicis
atque provincia Venetiarum et Istria necnon et cunctum ducatum
Spolitanum seu Beneventanum una cum »cclesia sanctft? Christina^
posita prope Papiam iuxta Padum quarto miliario; [81 item in
partibus Cami)ania' Soram, Arces, Aquinum, Arbinum, Teanum et
Capuam; |9| necnon et patrimonia ad potestatem et ditionem
vestram pertinentia, sicut est Patrimonium Beneventanum et Patri-
monium Neapolitanum at(iue patrimonia Calabria* superioris et
inferioris — de civitate autem Neapolitana cum castellis et terri-
toriis ac finibus et insulis suis sibi pertinentibus, sicuti ad easdem
aspicere videntur — necnon Patrimonium Sicilia», si deus nostris
illud tradiderit manibus; [10] simili modo civitatem (laietam et
Fundim cum omnibus earum i)ertinentiis.
[11] Insuper ofierimus tibi, beate Petre apostole, vicarioque
45 (36). Pactum Ottos d. Gr. mit Johaun XII. 962. 97
tuo doiiiuo lolianni papic et successoribus eius pro nostia^ anirna?
leiuedio Dostrique tilii et liostrorum pareutum de proprio noströ
regno civitates et opjuda cum piscaiiis suis, id est Reatem, Anii-
ternum, Furconeni, Nursiam, Baluam et Marsim et alibi civitatem
Terainnem cum pertinentiis suis.
[12j Ilas omues suprascriptas provintias uibes et civitates
oppicla atque castella viculos ac territoria simulque et patrimonia
pro remedio auinui^ nostne et lilii nostri sive pareutum nostroruni
ac successorum nostrorum et pro cuncto a deo conservato atque
conservando Francorum i)opulo iam dictie iecclesia> tuiv, beate
Petre apostole, et per te vicario tuo spiritali patri nostro domno
lohanni summo pontifici et universali jmpa^ eiusque successoribus
usque in tinem seculi eo modo confirmamus, ut in suo detineant
iure priucipatu aUjue dicione.
[13] Simili modo per hoc nostrae delegationis pactum conlir-
niamus douationes, (|uas pia» recordationis domnus Pippinus rex
et postea domnus Karins excellentissimus irnj^erator beato Petro
apostolo spontauca voluntate contulerunt, necuon et censum vel
pensionem seu ceteras dationes, quixi annuatim in palacium regis
Longobardorum infcrri solebant sive de Tuscia sive de ducatu
Spoletano, sicut in suprascriptis donationibus continetur et inter
sancüv memoria' Adrianum papam et domnum Karlum impera-
torem convenit, (juando idcm pontifex eidem de suprascriptis du-
catibus, id est Tuscano et Si)olitano, sua* auctoritatis preceptuni
coutirmavit, eo scilicet modo ut annis singulis predictus census ad
partem a'cclesia^ beati Pctri apostoli pcrsolvatur, salva super eos-
dem ducatus nostra in onmibus dominatione et illoruin ad nostram
partem et tilii nostri subiectione.
[14 j Ceterum, sicut diximus, omnia suiterius nominata ita ad
vestram partem per hoc nostra? confirmatiouis i)actuni roboramus,
ut in vestro permaneant iure priucipatu atque ditione et neque
a nobis neque a successoribus nostris per quodlibet argumentum
sive machinationem in quacumque parte vestra potestas imminuatur
aut a vobis inde aliquid subtrahatur de suprascriptis videlicet
l)rovintiis urbibus civitatibus oppidis castris viculis insuHs terri-
toriis SLique patrimoniis necnon et pensionibus atque censibus,
ita ut neque nos ea facturi simus neque quibuslibet ea facere
volentibus consenciamus, sed potius onmia, quie superius leguntur,
id est provintie civitates urbes oppida castella territoria et patri-
monia atque insulas ccnsusque et pensiones, ad partem a^cclesia^
beati Petri apostoli atque pontificum in sacratissima sede illius
residentium nos in quantum possumus defensores esse testamur,
ad hoc ut ea in illius ditione ad utendum et fruendum atque dis-
ponendum tirmiter valeant optineri.
[lo] Salva in omnibifs potestate nostra et tilii nostri poste-
rorumque nostrorum, secundum quod in pacto et constitutione ac
l)romissionis firmitate Eugenii pontificis successorumque illius con-
tinetur, id est ut omnis clerus et universi populi Komani nobilitas
Altuann u. RcMvlieiiu, Urkundeu. 3. Aufl. 7
98 45 (36). Pactom Ottos d. 6r. mit Johann XII. 962.
propter diversas necessitates et pontüicum inrationabiles erga
populum sibi subiectum asperitates retundendas sacramentö se
obüset, quatinus futura poutificum electio, quantum uiiiuscoiusque
inteUectus fuerit, canonice et iuste fiat, et ut ille, qui ad hoc
sanctum atque apostolicum regimen eligitur, nemine consentiente
consecratus üat pontifex, priiisquam talem in presentia missorum
nostrorum vel filii nostri seu universa? generalitatis faciat pro-
missionem pro omnium satisfactione atque futura conservatione,
qualem domnus et venerandus spiritalis pater noster Leo sponte
fecisse dinoscitur.
[16] Preterea alia minora huic operi inserenda previdimus:
videlicet ut in electione pontificum neque über neque servus ad
hoc venire prsesumat, ut illis Ronianis, quos ad hanc electionem
per Constitutionen! sanctorum patrum antiqua admisit consuetudo,
aliquod faciat impedimentum ; quod si quis contra hanc nostrani
institutionem ire presumpserit, exilio tradatur. Insuper eciani,
ut nuHus missorum nostrorum cuiuscumque impeditionis argu-
mentum componere in prefatam electionem audeat, prohibemus.
117] Nam et hoc omnimodis instituere placuit, ut, qui semel sub
speciali defensione domni apostolici sive nostra fuerint suscepti^
impetrata iuste utantur defensione; quod si quis in quemquam
illorum, qui hoc proraeruerint, violare presumpserit, sciat se peri-
culum vitaj sua> esse incursurum. [18] Illud etiam contirmamus,
ut domno apostolico iustam in omnibus servent oboedientiam seu
ducibus ac iudicibus suis ad iusticiam faciendam. [19] Huic enim
institucioni hoc necessario adnectendum esse perspeximus, ut
missi domni apostolici seu nostri semper sint constituti, qui annua-
tim nobis vel filio nostro renunciare valeant, qualiter singuli duces
ac iudices populo iusticiam faciant, hanc imperialem constitucionem
quomodo observent; qui missi decernimus ut primum cunctos
clamores, qui per neglegentiam ducum seu iudicum fuerint inventi,
ad notitiam domni apostolici deferant, et ipse unum e duobus
eligat: aut statini per eosdem missos fiant ipse necessitates emen-
date aut, misso nostro nobis renunciante, per nostros missos a
nobis directos emendcntur.
[20] Hoc ut ab omnibus fidelibus sanctsc dei a^^cclesiae et nostris
tirmum esse credatur, propriae manus signaculo et nobilium opti-
matum nostrorum subscriptionibus hoc pactum confirmationis nostra?
roboravimus et bulla3 nostrae inpressioiii adsignari iussimus.
Signum domni Ottonis Serenissimi imperatoris ac suorum
episcoporum abbatum et comitum.
Signum Adaldagi Hamaburgiensis arcclesia? archiepiscopi. Si-
gnum Hartberti Curiensis aecclesiaj episcopi. Signum Druogonis
Osnabruguensis aicclesiie episcopi. Signum Votonis Argentenensis
a3cclesia} episcopi. Signum Otwini Hiltinesemensis a^cclesia? epi-
scopi. Signum Landwarti Mindonensis opcclesia^ episcopi. Signum
Otgeri Nemetinensis aicclesi«ne episcopi. ISignum Gezonis Tortu-
nensis secclesiae episcopi. Signum Hucberti Parmanensis «cclesiaj
46 (87).' Pabetwahldekrot 1059. 99
«piscopi. Signum Widonis Mutunensis ©cclesiaB episcopi. Signum
Hattonis Fuldensis monasterii abbatis. Signum Guntharii Herol-
fesfeldensis monasterii abbatis. Signum Eberharti comitis. Signum
Guntharii comitis. Signum Burgharti comitis. Signum Utonis
comitis. Signum Cuonrates comitis. Signum Eraustes. Signum
Thietheres Ricdages Liupen Hartwiges Arnolves Inghilthies
Burchartes Retinges.
Anno dominice incarnationis 962, indictione 5, mense feb., 13
<lie eiusdem mensis, anno vero domni Ottonis imperii invictissimi
imperatoris 27 facta est hsoc pactio feliciter.
46 (37). Pabstwahldekret 1059 April.
Aas Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 589/41. ~ Die
•eingoklammerten Worte sind der gefälschten Fassung des Dekrets entüommeD.
[1] In nomine domini dei salvatoris nostri lesu Christi, anno
db incarnatione eins 1059, mense aprili, indictione 12, propositis
sacrosanctis evangelüs, prassidente quoque reverendissimo ac bea-
tissimo Nicoiao apostolico papa, in basilica Lateranensis patriarchii
<\niv. cognominatur Constantiniana, considentibus etiam reverejidis-
simis archiepiscopis episcopis abbatibus seu venerabilibus presby-
teris atque diaconibus, idem venerabiiis pontifex auctoritate aposto-
lica decernens de electione sumrai pontilicis inquit:
[2] Novit beatitudo vestra, dilectissimi fratres et coepiscopi,
infenora quoque membra non latuit, defuncto piae memori® do-
niino StepFiano decessore nostro ha;c apostolica sedes, cui auctore
<leo deservio, quot adversa pertulerit, quot denique per simoniac«
hffresis trapezitas malleis crebrisque tunsionibus subiacuerit, adeo
«it columna dei viventis iamiam paene videretur [concussaj nutare
-et sagena summi piscatoris procellis intumescentibus cogeretur in
naufragii profunda submergi. Unde, si placet fraternitati vestr»,
•debemus auxiliante deo futuris casibus prudenter occurrere et
-ecclesiastico statui, ne rediviva (quod absit) mala pra^valeant, in
posterum pra^videre. Quapropter instructi pra^decessorum nostromm
^liorumque sanctorum patrum auctoritate decernimus atque
statuimus :
[3] Ut obeunte huius Romanse universalis ecclesise pontifice
inprimis cardinales episcopi diligentissima simul consideratione
tractantes mox sibi clericos cardinales adhibeant, sicque reliquus
clerus et populus ad consensum novee electionis accedant.
[4] Ut — nimirum ne venalitatis morbus qualibet occasione
subrepat — religiosi viri pra^duces sint in promovendi pontifids
electione, reliqui autem sequaces. Et certe rectus atque legitimus
hie electionis ordo perpenditur, si perspectis diversorum patrum
reguhs sive gestis, etiam illa beati prsedecessoris Leonis sententia
recolatur: ,NullaS inquit, , ratio sinit, ut inter episcopos habeantor,
qui nee a clericis sunt electi nee a plebibus expetiti nee a com-
provincialibus episcopis cum metropoUtani iudicio consecrati^ Quia
7*
,100 46 (37). Pabstwahldekret 1059.
vero sedes apostolica cunctis in orbe terrarum prößfertur ecclesiis
atque ideo super se metropolitanum habere non potest, cardinales
episcopi procul dubio metropolitani vice funguntur, qui videlicet
electum antistitem ad apostoÜci culininis ai)icem provehunt.
[5] Eligant autem de ipsius ecclesia» gremio, si reperitur
idoneus, vel, si de ipsa non iuveuitur, ex alia assuinatui*.
[6] Salvo debito honore et reverentia dilecti filii nostri Hen-
rici, qui inpra»sentiarum rex habetur et futurus iniperator deo con-
cedente speratur, sicut iam sibi concessinms, et successorum illius^
qui ab hac apostolica sede personaliter hoc ius inipetraverint.
[7] Quod si pravorum atque iniquorum hominum ita perver-
sitas invaluerit, ut pura sinccra atque gratuita electio fieri in Urbe
non possit, cardinales episcopi cum religiosis clericis catholicisque
laicis, licet paucis, ius potestatis obtineant eligere aiK)stolica3 sedis
pontilicein, ubi congruentius iudicaverint.
|8J Plane postquam electio fuerit facta, si bellica tenipestas
Tel qualiscunque hominum conatus malignitatis studio restiterit, ut
is qui electus est in ai)ostolica sede iuxta consuetudinem intronizari
non valeat, electus tamen sicut papa auctoritatem obtineat regendi
sanctam Romanam ecclesiam et disponendi omnes facultates illius»
quod beatum Gregorium ante consecrationem suam fecisse co-
gnoscimus.
[9j Quod si (|uis contra hoc nostrum decretum synodali sen-
tentia promulgatum per seditionem vel pra»suniptioneni aut quod-
libet ingenium electus aut etiam ordinatus seu intronizatus fuerit^
Inon papa sed sathanas. non apostoUcus sed apostaticus ab omnibus
labeatur et teneatur et) auctoritate divina et sanctorum aposto-
lorum Petri et Pauli perpetuo anathemati cum suis auctoribus
fautoribus sequacibus a liminibus sancta» dei ecclesi« separatu&
subiciatur, sicut Antichristus et Invasor atque destructor totius
christianitatis; nee aliqua super hoc audientia aüquando ei reservetur^
sed ab omni ecclesiastico gradu, in quocunque prius fuerat, sine
retractione deponatur. Cui (|uisquis adha^serit vel qualemcunque
tanquam pontirtci reverentiam exhibuerit aut in aliquo illum de-
fendere pra^sumi)serit, pari sententia sit mancipatus. Quisqui&
autem huius nostra» decretalis sententia^ temeralor extiterit et Ro-
manam ecclesiam sua i)ra»sumptione confundere et perturbare contra
hoc statutum temptaverit, peri)etuo anathemate atque excommuni-
catione dampnetur et cum impiis, qui non resurgent in iudicio,
reputetur. Omnipotentis scilicet dei patris et filii et spiritus sancti
contra se iram sentiat et sanctorum apostolorum Petri et Paulis
quorum pr^sumit confundere ecclesiam, in hac vita et in futura
fiirorem reperiat. Fiat habitatio eius deserta, et in tabemaculis
eins non sit qui inhabitet. Fiant filii eius orphani et uxor eius
vidua. Commotus amovealur ii)se atque filii eius et mendicent et
eiciantur de habitationibus suis. Scrutetur fenerator omnem
substantiam eius et diripiant alieni labores eius. Orbis terrarum
pugnet contra eum et cuncta elementa sint ei contraria, et omnium
47 (38). Wormsor Konkordat 1122. 101
sanctorum quiescentium nierita illum confundant et in hac vita
super eum apertam vindictam ostendant
[lOJ Observatores autem huius nostri decreti dei omnipotentis
gratia protegat et auctoritate beatorum apostolorum Petri et Pauli
ab ornnium peccatoruni vinculis absolvat.
Ego Nicolaus episcopus sanctai catholica? et apostolica? Ro-
luana) ecclesitp huic decreto a nobis promulgato, sicut superius
legitur, subscripsi. Bonifacius dei gratia Albanensis episcopus
subscripsi. Humbertus sancta? ecclesi«? Silvso Candida) episcopus
subscripsi. Petrus Ostiensis ecciesiee episcopus subscripsi. Et
cfeteri episcoi>i nuniero 7() cum presbyteris et diaconibus sub-
scripserunt
47 (38). Das IVormser Konkordat 1122 Sept. 3:J.
Aus Mon. Gorm. bist. LL. Sect. IV Bd. I (1893) S. 159—161. — Die
in b oii) geklammerten Worte finden sieb niebt in allen Handschriften.
a) Die kaiserliche Urkunde.
[1] In nomine sancta? et individuse trinitatis. Ego Heinricus
<lei gratia Romanoruni imperator augustu.s pro amore dei et
sanctPü Romana' ivcclesitr et domini ])apai Calixti et pro remedio
anim» meaj demitto deo et sanctis dei apostolis Petro et Paulo
sancta^que catholicir u.'cclesia' omnem investituram per anulum et
Ijaculum. et conccdo in onmibus rocclesiis, quiv in regno vel im-
perio meo sunt, canonicam fieri electioncm et libcram conse-
crationem. '2] Po??^ossiones et regalia beati Petri, qu<T a principio
liuius discordia^ usque ad hodiernam diem sive tempore patris
niei sive etiam meo ablata sunt, qua> habeo, eidem sanctie Ro-
maniT cTCclesia? restituo: i[\\iv autem non habeo ut restituantur
üdeliter iuvabo. [:^] Possessiones etiam aliarum omnium a^ccle-
siarum et principum et aliorum tarn clericorum quam laicorum,
<lu?o in werra ista amisste sunt, consilio principum vel iusticia quaj
habeo reddam, qufe non habeo ut reddantur fideliter iuvabo.
[4| Et do verani i)acem domino papa^ Calixto sancta'que Romana^
a^cclesia^ et omnibus, qui in parte ipsius sunt vel fuerunt. [51 Et
in quibus sancta Komana a.'cclesia auxilium postulaverit, fideliter
iuvabo, et de (piibus mihi fecerit querimoniam, debitam sibi faciam
iusticiam.
Ha'C omnia acta sunt consensu et consilio principum, quo-
rum nomina subscripta sunt: Adelbertus archiepiscopus Mogon-
tinus, F. Coloniensis archiepiscoi)us, H. Ratisbonensis episcopus,
O. Bavenbergensis episcopus, B. Spirensis episcopus, H. Augusten-
sis, (t. Traiectensis, 0. Constanciensis, E. abbas Vuldensis, Hein-
ricus dux, Fridericus dux, S. dux, Pertolfus dux, marchio Teipol-
<lus, marchio Engelbertus, Godefridus palatinus, Otto palatinus
<^omes, Beringarius comes.
Ego Fridericus Coloniensis archiepiscopus et archicancellarius
recognovi.
102 ^B (39). Privileg lonocenz* U. för Lothar IIL 1133.
b) Die päbstliche Urkunde.
[IJ Ego Calixtus episcopus servus servorum dei tibi dilecto
filio Heinrico dei gratia Romanorum imperatori augusto concedo
dectiones episcoporum et abbatum Teutonici regni, qui ad regnum
pertinent, in praesentia tua fieri absque simonia et aliqua violentia^
ut, si qua inter partes discordia emerserit, metropolitani et con-
provincialium consilio vei iudicio saniori parti assensum et auxi-
fium prasbeas. Electus autem regalia [absque omni exactione] per
sceptrum a te recipiat et qu» ex bis iure tibi debet faciat.
[2] Ex aliis vero partibus imperii consecratus infra sex menses.
regalia [absque omni exactione] per sceptrum a te recipiat et qus»
ex bis iure tibi debet faciat; exceptis omnibus, quaB ad Romanam
ecciesiam pertinere noscuntur. [3] De quibus vero mihi queri-
moniam feceris et auxilium postulaveris, secundum officii mei debi-
tum auxilium tibi praestabo. [4] Do tibi veram pacem et omnibus^
qui in parte tua sunt vel fuerunt tempore huius discordia^.
48 (39). PrivUes Pabst Innoeenz' II für Lotiiar UI.
1133 Juni 8.
Aus Mon. Germ, bist LL. Sect. IV Bd. 1 (1898) S. 168 f.
mulUplmier ecciesiam filiali affectione diligere et
eam a pravorum hominura infestatione m
aä apostolicöD sedis sollicitudineiu spectare
cognoscitur, ut ad exaltationem regni et decorem imperii dili-
genter m\igilare .... in robore cooperante Do-
mino satagat custodire. Ceterum personiB tuae probabilis in fide
catholica lirmitas et perseverans in dei amore constancia sanctam
secclesiam Romanam eo magis sibi fecit obnoxiam, quo te fer-
ventius a longis rctro temporibus operibus pietatis 'msisierUtm
tantum laboram pro scismaticorum contritione et liberatione fide-
lium evidentibus indiciis assumpsisse conspicimus.
Hac itaque ratione iuducti et ex sublimatione tua fructuni
maximum sperantes catholicas aecclesiae et christiano populo pio-
venturum, cognita fratrum nostrorum episcoporum et cardinalium
atque nobilium Romanorum prompta voluntate atque consilio, te
cluistianissimum principem et inter speciales beati Petri filios
unicum ac precipuum hsituHorein ad imperii fastigia invocata Spi-
ritus sancti gratia sublimavimus.
Nos igitur, maiestatem imperii nolentes minuere sed augere^
imperatorise dignitati« plenituAinem tibi concedimus et debitas et
canonicas consuetudines presentis scripti pagina confimiamus.
Interdicimus autem, ne quisquam eorum, quos in T%\xt.ou'ico
regBO ad pcmtüicatus honorem vel abbatiae regimen evocari cou-
tigerity regalia usurpare vel invadere audeat, nisi eadem prius a
tua poieatsX^ deposcat, ({VLcdemis ex his, quae iure debet tibi, tua&
ma^ificentiad üaciat
Data Laterani 6 idus iunii.
103
49/50 (40/41). WaUanzeige E. Friedrielis I an den Pabst
[1152 März] und Antwort des Pabstes [1152] Mai 17.
Aus MoD. Germ. hist. LL. Sect IV. Bd. I (1893) 8. 191 f. u. 194.
49) Dilectissimo in Christo patri suo Eugenio sancto Romana^
a?cclesia> summo pontifici Fredericus dei gratia Romanorum rex et
8emper augustus fiiialem per oiiinia dilectionem et debitam in
Domino reverentiam. Patrem patriae decet veneranda priscorum
instituta regum vigilanter observare et sacris eorum disciplinis
tenaci studio inherere, ut noverit regnum sibi a deo collatum legi-
bus ac moribus non minus adornare quam armis et belle defen-
sare. [1] Solemnem itaque imperii Romani morem a proavis nostris
iraperatoribus videlicet et regibus ad nos transmissum sequentes,
legatura nostrum viinim scilicet discretum et honestum Eberhardum
venerabilem Bavenbergensem episcopum adiunctis sibi Hillino
Trevirensi electo et Adamo Everacensi abbate ad vestra sancti-
tatis presentiam et ad Urbem destinare curavimus, ut tam ex
presentis pagimc indicio quam ex ipsorum viva voce de nostris
provectibus et totius {Pcclesiic ac regni statu certiores esse possitis.
|2] Itaque quando placuit terribili et ei qui aufert spiritum princi-
pum, terribili apud reges terra?, in cuius manu sunt omnium
potestates et omnium iura regnorum, felicis memoriae patruum ac
nutritorem nostrum, gloriosum Romanorum regem Conradum de
presenti vita evocare, universi principes regni, tamquam divino
spiritu suscitati, 17 die post depositionem eins in oppidum Fran-
kenevurt tam per se ipsos quam per responsales honoratos con-
venerunt, et absque ullius morse interiecto spatio eadem die cum
ingenti divinitus data concordia ipsi principes et ca^teri proceres
cum totius populi favore et alacritate nos in regni fastigium elege-
runt. Quinta postmodum die, id est transacta proxime mediante
quadragesima, pari et eodem consensu cum benivola populi accla-
matione in oppido Aquisgrani nos per sacratissimas devoti iilii
vestri Ai-noldi Coloniensis metropolitani et venerabilium epi-
scoporum manus oleo sanctificationis regaliter unxerunt et in solio
regni cum benedictione solempni collocaverunt. [3] Nos vero in
multiplicibus regia^ dignitatis omamentis, quibus partim per lai-
corum i)rincipum obsequia, partim per reverendas pontificum
benedictiones vestiti sumus, regium animum induimus, tota mentis
viitute intendentes, ut iiLxta professionis nostne formulam, quam
ab orthodoxis presulibus in ipso regni throne et unctione sacra
accepimus, honorem vobis et dilectionem et sacrosanctse matri
nostre Romanie »cclesiae et omnibus ecclesiasticis personis promp-
tam et debitam iusticiam ac defensionem exhibeamus, viduis ao
])upillis et universo populo nobis commisso legem et pacem facia-
mus et conservemus. Cum enim duo sint, quibus principaliter
liic mundus regitur, videlicet auctoritas sacra pontificum et regalis
potestas, omnium Christi sacerdotum oboedientia) devoti colla
submittere parati sumus, ut, propitia divinitate, temporibus nostri
104 50 (41 j. Antwort des Pabstes auf d. Wahlanzeige Friedrich« I. 1152.
principatus verbum dei expcdite currere non probibeatur et paternas
regulas ac decreta sanctissiniis diftinita conciliis nullus audeat
absque pcna» gravioris vindicta violare, quatinus per studii nostri
instantiam catholica ecclesia siia? diguitatis ])rivilegiis decoretur et
Roniani imperii celsitiido in pristiniiin sueo excellentiiii robur dco
adiuvante reformetiir. [4] Et quoniani beatitiidinis vestra» aniimim
de obitu predicti serenissimi principis scimus non innnerito pertur-
batum, vobis tainciuaui patri karissiino constanter proniittimus,
quod, sicut eidem glorioso quondam regi in regni solio successinius,
ita hereditariam dilectionem tarn ad vcstram personani omnino
specialem (luani ad sacrosanctiv niatris nostiw Roniana» »cclesia^
promptissimani ac devotissimani defensioneni suscc])inms, hac
scilicet ordinis ratione. ut qua>cunK|ue ad liberationcni et hono-
rationem apostolicae sedis intenderat et ordinaverat, nos constanter
perficere studeamus, ita ut iuxta feliccin ad sanctnni viruni Domini
proniissionem ininiicis vcstris ininiici sinuis et odientcs vos affli-
gamus. [5] Sane prenoniinatos legatos nostros benignitati vestni^
attente coniniittinius, ut eos pro nostne dilectionis intuitu benigne
tractetis et in suis petitionibus dementer exaudiatis, intime etiam
rogantes, ut dominum abbatem de Evera nobis tarn in diviiüs
quam in humanis rebus necessarium liberum nobis remittatis.
50) Eugenius episcopus servus sorvorum dei karissimo in Christo
"filio Friderico illustri Romanorum regi salutem et apostolicam
benedictionem. Nuntiis egregiie tuie noi)ilitatis et iitteris benigne
ac honeste susceptis et ipsorum tideli et pi-udenti narratione et
illai'um diligentij>sima inspcctione personam tuam iam pridem no'nis
dilectam post decessum patrui tui recolendte menioriu» Conradi
Romanorum regis pari voto et unanimi consensu principum in
regni fastigium promotam esse manifeste cognovimus. Quod tanto
uberiore exultatione susoepimus. quanto i)er dilecti tilii nostri C)c-
taviani presbiteri canlinalis narrationem et tuarum litterarum sus-
oeptionem spem certiorem de tua industria iam antea tenebamus.
Deo igitur, a quo est omnc datum optimum et omne donum i)cr-
fectum, de corde gratias debitas persolventes, quod de tua stren-
nuitate divina dementia disponente tam conrorditcr factum esse
cognovimus benigne favore sedis apostolicam ai)probamus. Credimus
enim, quod bonum, a iam dicto iiatruo et predecessore tuo firmiter
nobis et a>cclesiie Romana? promissum, per generosa» devotionis
tuie Studium desideratum a nobis auxiliante Domino sortietur
effectum. Nos siquidem ad honoris et exaltationis tua^ augmentum
pro debito commissi nobis officii, superna cooperante gratra, atton-
tius intendimus laborare. Eapropter de communicato fratrum
nostrorum consilio legatum de latere nostro ad tuam serenitatem
disposuimus in proximo destinare, per quem intentionem et pro-
positum nostrum tua? gloria» disposuimus aperire. Interim autem
regiain dignitatem tuam attente monemus, ut professionis regia?
formam perspicad lumine mentis semper attendas et a»cclesia) dei
51 (42). Manifest Friedrichs I. 1157. 105
et «necclesiasticis personis promptam et debitam iusticiam ac defen-
sionem infatigabiliter et semper exhibeas, viduis pupiilis orphanis
et imiverso populo regimini tuo subiecto sine tarditate pacem et
iusticiam facias, ut ipsi de tua protectione ac defensione pro regia?
<iignitatis excellentia muniti et tibi devote obedientes letentur et
tu de regia sollicitudine apud homines gloriam et apud illuin, per
quem reges regnant, cum sanctis regibus vitara percipere merearis
^eternam.
Data Signiaj 16 kal. iuniL
51 (42). Manifest Friedrichs I gegen die 1157
f^eitens der pftbstlichen Crcsandten behaiiptete Abhängigkeit
des Kaisertums Ton päbstllcher Verleihung.
Aus Ottonis et ßahewiiii Gesta Friderici I imp. ed. Waitz (1884)
lib. 111 cap. 11 = Mon. germ. bist. LL. Soct. IV. VoL 1 (1893) S. 231.
Cum divina potentia, a qua omnis potestas in caelo et in
terra, nobis christo eius regnum et imperium regendum commi-
serit et pacem a^cclesiarum imperialibus armis conservandam ordi-
naverit, non sine maximo dolore cordis conqueri cogimur dilectioni
vestrae, quod a capite sancta) aecclesi», cui Christus pacis ac
(lilectionis suie characterem impressit, causa) dissensionum, semi-
iiarium malorum. pestiferi morbi venenum manare videntur; de
quil)us, nisi deus avertat, totum corpus aßcclesia^ coramaculari,
unitatem scindi, inter regnum et sacerdotium scisma fieri perti-
inescimus. [1 1 Cum enim nuper in curia Bi^^uncii essemus et de honore
iniperii et salute a^cclesiarum debita sollicitudine tractaremus,
venerunt legati apostolici asserentes se talem legationem nostrae
afferre maiestati, unde honor imperii non parvum accipere deberet
incrcmentum. Quos cum prima die adventus sui honorifice susce-
pissemus et secunda, ut mos est, ad audiendam legationem eorum
cum principibus nostris consedissemus, ipsi quasi de mammona
iniiiuitatis iniiati, de altitudine superbia>, de fastu arrogantia^, de
<^xecrabili tumidi cordis elatione legationem apostolicis ütteris con-
scriptam nobis presentaverunt, quarum tenor talis erat: quod pre
oculis mentis semper deberemus habere, qualiter domnus papa
insigne imperialis Coronas nobis contulerit neque tamen penitentia
nioveretur, si maiora excellentia nostra ab eo beneficia suscepisset
Ihre erat illa paternae dulcedinis legatio, quae unitatem aecclesias
€t imperii confovere debuit, quae vinculo pacis utrumque colligare
studuit, quae ad utriusque concordiam et obedientiam animos
audientium allexit. [2j Gerte ad vocem illam nefandam et omni
veritate vacuam non solum imperialis maiestas debitam indigna-
tionem concepit, verum omnes principes qui aderant tanto furore
et ira sunt repleti, quod sine dubio illos duos iniquos presbiteros
mortis sententia dampnassent, nisi hoc nostra intercepisset presentia.
Porro quia multa paria litterarum apud eos reperta sunt et sce-
106 52 (43). Friede za YeDedig 1177.
dulse sigilkte ad arbitrium eorum adhuc scribenda?, quibus, 8icut
actenus consuetudinis eorum fuit, per singolas secclesias Teutonici
regni conceptum iniquitatis suae virus respergere, altaria denudare»
vasa domus dei asportare, cruces excoriare nitebantur, ne ultra
procedendi facultas eis daretur, eadem qua venerant via ad Urbeni
eos redire fecimus. [3] Cumque per electionem prineipum a solo deo
regnum et imperium nostrum sit, qui in passione Christi filii sui
duobus gladüs necessariis re^endum orbem subiecit, cumque Petrus,
apostolus hac doctrina mundum informaverit: ,Deum timete, regem
honorificate% quicumque nos imperialem coronam pro beneficio
a domno papa suscepisse dixerit, divinae institutioni et doctriiut>
Petri contrarius est et mendacii reus erit [4] Quia vero actenus.
honorem ac libertatem aecclesiarum, quae iam diu indebitae servi-
tutis iugo depressa est, a manu Egyptiorum studuimus eripero
et omnia eis dignitatum suarum iura conservare intendimus, uni-
versitatem vestram super tanta ignominia nobis et imperio condo-
lere rogamus, sperantes, ne honorem imperii, qui a constitutione
Urbis et christianae religionis institutione ad vestra usque teni-
pora gloriosus et imminutus extitit, fidei vestrae indivisa sincerita^
tarn inaudita novitate, tam presumptuosa elatione imminui patiatur^
sdens omni ambiguitate remota, quod mortis periculum antea velle-
mus incurrere quam nostiis temporibus tantac confusionis obpro-
brium sustinere.
58 (43). Per Friede zu Venedig zwischen Kaiser Friedrieh I
und Pabst Alexander III. 1177.
Aus Hon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 862-8G5.
[1] Dominus imperator Fridericus sicut dominum papani
Alexandrum in catholicum et universalem papam recepit, ita ei de-
bitam reverentiam exhibebit, sicut catholici sui antecessores suis
catholicis antecessoribus exhibuerunt Successoribus quoque suis
catholice intrantibus eandem reverentiam exhibebit
[21 Et reddet dominus imperator veram pacem tam domino
pape Alexandro quam omnibus successoribus suis et toti Romane
ecclesie.
[31 Omnem vero possessionem et tenementum sive prefecture
sive alterius rei, quam Romana ecclesia habuit et ipse abstulit
per se vel per alios, bona fide restituet ei, salvo omni iure im-
perii. Ecclesia quoque Romana omnem possessionem et tene-
mentum, quod ei abstulit per se vel per alios, bona fide ei re^^ti-
tuet, salvo omni iure Romane ecclesie.
[4] Possessiones etiam, quas dominus imperator restituet, ad
retinendum iuvabit.
[5] Similiter et universos vasallos ecclesie, quos occasione
acismatis dominus imperator abstulit vel recepit, dominus imperator
absolvet et domino pape Alexandro restituet et ecclesie Romane.
52 (43). Friede zu Venedig 1177. 107
[6] Preterea dominus Imperator et dominus papa ad honorem
et iura ecclesie et imperii conservanda se vicissiin iuvabuntr do-
minus papa ut benignus pater devotum et carissimum filium et
imperatorem christianissimum, dominus vero imperator ut devotus.
filius et christianissimus imperator dilectum et reverendum patrem
et beati Petri vicarium.
[7] Quecumque autem tempore scismatis vel occasione ipsius.
aut sine ordine iuditiario ecclesüs a domino imperatore vel suis,
sunt abiata, ei restituentur.
[8] Domina etiam Beatrix imperatrix recipiet dominum papani
Alexandrum in catliolicum et universalem papam. Dominus quo-
que Henricus rex filius eorum similiter eum recipiet et ei et
catholicis successoribus suis debitam reverentiam exhibebit et
iuramentum, quod dominus imperator exhibuerit, similiter et ipse
prestabit
[9] Pacem autem veram red<lit dominus imperator et domi-
nus Henricus rex filius eius illustri regi Sicilie usque ad 15 annos^
sicut per mediatores pacis est ordinatum et scriptum.
[10] Constantinopolitano etiam imperatori et universis adiu-
toribus ecclesie Romane pacem veram reddit et nullum malum
meritum reddet eis per se vel per suos pro servitio coUato ec-
clesie Romane.
[11] De querelis autem et controversiis, que ante tempora
domini Adriani inter ecclesiam et Imperium vertebantur, media-
tores ex parte domini pape et domini imperatoris constituentur^
quibus committentur, ut eas iuditio vel concordia terminent Si
vero predicti mediatores non convenerint, iuditio domini pape et
domini imperatoris vel eius seu eorum, quos ad id elegerint^
finientur.
[12] Cristiano autem dicto cancellario Maguntinus archiepi-
scopatus, Philippe autem Coloniensis archiepiscopatus concedentur
et confirmabuntur eis cum onmi plenitudine archiepiscopalis di*
gnitatis et offitii. Et primus archiepiscopatus, qui in Theutonica
regno vacaverit, domino Corrado auctoritate domini pape et auxilio
domini imperatoris assignabitur, qui tarnen congiiius videatur.
[13] Ei autem, qui dicitur Calixtus, una abbatia dabitur. Uli
autem, qui dicebantur eius cardinales, redibunt ad loca, que prima
habuerunt, nisi ea sponte vel iuditio dimiserant, et in ordinibus^
quos ante scisma perceperunt, relinquentur.
14] Gero autem nunc dictus Alberstatensis precise deponetur
icus verus Alberstatensis restituetur. Alienationes a Gerone
£acte et benefitia data similiter et ab omnibus intrusis auctoritate
domini pape et domini imperatoris cassabuntur et suis ecclesüs
restituentur.
[löl De electione Brandeburgensis episcopi, qui ad Bremen-
sem arcniepiscopatum electus erat, cognoscetur et^ si canonicumr
fuerit, ad eandem ecclesiam transferetur. Et quecumque a Bal-
dewino, qui nunc preest Bremensi ecclesie, alienata vel inbene-
(14
et Ulri<
108 52 (43). Friede zu Venedig 1177.
ficiata sunt, sicut canonicum et iustum fuerit, eidem ecciesie
restituentur.
[16] Item que Salsiburgensi ecciesie tempore scismatis sub-
tracta sunt, ei plenarie restituentur.
[17] Universi clerici, qui sunt de Italia vel aliis regionibus,
qui sunt extra Theotonicum regnum, dispositioni et iuditio domini
pape Alexandri successorumque eins relinquentur. Si vero domino
imperatori placuerit rogare pro ordinibus aliquorum, quos canonice
perceperunt, usque ad 10 vel 12, si instare voluerit, exaudietur.
[18] Garsidonius autem Mantuanus ad episcopatum quondam
suum restituetur, ita tarnen, quod ille, qui nunc et Mantuanus^
auctoritate domini pape et auxilio domini imperatoris ad Triden-
tinum episcopatum transferetur, nisi forte inter dominum papam
et dominum imperatorem convenerit, ut in alio ei episcopatu
provideatur.
[19| Archipresbiter vero de Sacco in archipresbiteratu quon-
dam suo et in aliis benefitiis, que ante scisma habuit, cum omni
plenitudine restituetur.
[20] Universi etiam ordinati a quondam catholicis vel ab
ordinatis eorum in Theutonico regno restituentur in ordinibus
taliter perceptis nee occasione huius scismatis gravabuntur.
f21J De Argentinensi autem et Basiliensi dictis episcopis,
qui ordmati fuerunt a (iuidone Cremcnsi in eodem regno, a pre-
dictis mediatoribus committetur 10 vel octo, quos ipsi elegerint,
qui prestito iuramento firmabunt, (luod illud consilium de ipsis
Romano pontifici et domino imperatori dabunt quod viderint so
canonice posse dare absque periculo scilicet anime domini pape
et domini imperatoris et sue, et dominus papa adquiescet eorum
consilio.
[22] Dominus autem papa et omnes cardinales sicut recepe-
runt dominum imperatorem Fridericum in Romanorum et catho-
licum imperatorem, ita recipient Beatricem felicem uxorem eins
in catholicam et Romanorum imperatricem, ita tamen quod ipsa
coronetur a domino papa Alcxandro vel a legato ipsius. Domi-
num autem Henricum filium eorum in catholicum regem recipient.
[23] Pacem etiam veram reddent dominus papa et cardinales
domino imperatori Friderico et domine imperatrici Beatrici et
Henrico regi filio eorum et universis adiutoribus ipsorum, salvis
que de spiritualibus dispositioni et iuditio domini pape Alexandii
et Romane ecciesie presenti scripto relinquuntur et salvo omni
iure Romane ecciesie adversus detentatores rerum beati Petri et
salvis bis, que prescripta sunt tam pro parte ecciesie quam pro
paite domini imperatoris et imperii.
[24] Pacem vero predictam promittit dominus papa se obser-
vaturum in verbo veritatis et omnes cardinales et Privilegium
inde faciet cum subscriptione omnium cardinalium. Ipsi etiam
cardinales scriptum confirmationis predicte pacis facient cum ap-
positione sigillorum suorum.
53 (44). Anzeige der Königswahl Ottos IV. 1198. 109
[25] Et dominus papa statim advocato conciiio, quäle subita
advocari potent, cum cardinalibus episcopis aliisque religiosis viris
qui interfueriut excommunicationem statuet in omnes, qui haue
pacem infringere temptaverint. Deinde in generali conciiio
idem faciet.
[26] Flures etiam de nobilibus Romanis et capitaneis Cam-
panie hanc eaudem pacem iummento ürmabunt.
[27] Imperator vero predictam pacem ecclesie et iam dictam
pacem 15 annorum illustris regis Sicilie et treuquam Lombar-
dorum a proximis scilicet kal. augusti usque ad 6 annos iirmabit
iuramento suo et piincipum et faciet Lombardos, qui ex parte sua
sunt, sicut in communi scripto treuque dispositum et scriptum
est, eaiudem ti-euquam tirmari. Si vero aliquis fuerit ex parte
imperatoris, qui predictam treuquam iurare recusaverit, imperator
precipiet uuiversis, qui ex parte sua sunt, sub debito lidelitatis et
gratie sue, ut nullum prestent ei auxilium et volcntibus eum
oifendere in nuUo obsistant vel contradicant, et si quis offenderit.
non teneatur inde. Mandatum autem istud nou revocabit dominus
imperator, donec treuqua durabit. Et dominus Henricus rex lilius
eins predicta fiiinabit, sicut scripto dispositum est. Dominus
etiam imperator predictam pacem ecclesie et illustris regis Sicilie
nsque ad 15 annos et treuquam Lombardoruui corroborabit scripta
suo cum subscriptione sua et principum.
|28| Si vero, (|uod absit, dominus papa prenioriatur, dominus,
imperator et douiinus Henricus rex filius eins et piincipes haue
fonnam pacis et compositionis iirmiter observabunt successoribua
suis et universis cardinalibus et toti Romane ecclesie et illustri
regi Sicilie et Lombardis et ceteris qui secuni sentiunt. Similiter,.
quod absit, si dominus imperator prenioriatur, dominus papa et
cardinales et ecclesia Romana iam dictam pacem iirmiter observa-
bunt successori suo et Beatrici felici uxori eins et Henrico regi
filio eins et omnibus de Theotonico regno et ceteris adiutoribus
suis, sicut prescriptum est. Et successores domini pape similiter
observabunt.
Wicmannus Madiburgensis archicpiscopus subscripsL
Philippus Coloniensis archicpiscopus subscripsi.
Ego Christianus Maguntinus archicpiscopus subscripsi.
Ego Arnuldus Treverensis archicpiscopus subscripsi.
Ego Arduinus imperalis i)rothonotarius subscripsi.
53 (44). Anzcke der Knnls:swalil Ottos IV an den Pabst.
[1198 HerbstJ.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1S96) S. 34 f.
Sanctissimo patri ac doniino Innocentio sacrosancte Romane^
sedis summo pontifici principes et barones Alamannie derici et
laici debitam in Christo reverentiam et sinceritatem obsequii.
110 ^ (^)* Anzeige der Königswahl Ottos IV. 1198.
[11 Cum placuisset ei, qui aufert spiritum principum et magnus
•et terribilis est super reges terre, dominum Henricum imperatorem
de medio auferre, necessarium nobis visum fuit de substituendo
rege tractatum et eolloquium habere. Convenimus ergo sepius et
miserias et oppressiones, quas haetenus sustinueramus, recensentes
T>er universos principes regni animos nostros ereximus et, quid
iionori ecclesie dei et päd ac quieti subiectorum potissimum ex-
pediret deliberantes, nunc nnum nunc alium quasi linaliter eligere
putabamus. [2] Verum quia non est pnidentia, non est potentia,
Don est consilium nisi per deum, placuit ei, qui Habrahe filium
immolare volenti victimam providit et David fratribus iuniorem de
post fetantes accepit atque Mathiam ex discipulorum numero ad
sortem apostolatus elegit, serenissimum dominum nostrum Ottonem
3uondam Henrici ducis Saxonie filium ad regimen Romani imperii
e terra peregrinationis sue ex inopinato nobis offerre. Invocata
itaque sancti Spiritus gratia predictum dominum Ottonem Christiane
fidei cultorem devotissimum atque sancte Romane ecclesie advo-
<atum et defensorem fidelissimum et iudiciarie [)otestatis obser-
Tatorem iustissimum de longa et antiqua regum prosapia ex utraque
linea spectabiliter editum ad Romani regni fastigium iuste ac
rationabiliter elegimus et sicut debuimus ipsius electioni consensi-
mus ipsumque in augustorum sede a Karolo magno apud Aquis-
.granum huic dignitati deputata locavimus et corona et regni diade-
mate per manum domini Adolfi Coloniensis archiepiscopi ea qua
decuit sollempnitate feliciter decoravimus, Nos autem prindpes,
^ui iam dictum dominum Ottonem in regem elegimus, feoda nostra^
^ue ab imperio tenemus, a manu ipsius recipientes hominium sibi
fedmus et fidelitatem iuravimus. [3] Tante igitur dignitatis manus
excellentissimus princeps divine potius gratie quam suis meritis
Äscribens, primitias huius honoris offerens Domino, propria voluntate
iuramento firmavit inprimis sacrosancte Romane ecclesie, deinde
omnium ecclesiarum iura bona fide servare ac manutenere et sub-
iectos imperii, exheredatos maxime et a suis possessionibus violenter
eiectos in sua iustitia pro posse iuvare et conservare. Pravam
insnper illam consuetudinem, quam imperatores antecessores sui
in occupandis rebus mobilibus vel sese moventibus decedentium
episcoporum vel abbatum principum huc usque servaverant, penitus
extirpans nos ecclesiasticos principes ab hac indebita vexatione
regali benivolentia liberos dimisit et decedentium bona suis suc-
cessoribus servanda liberaliter statuit. U] Paternitati ergo vestre
dignum supplicare duximus, quatinus fidem et devotionem domini
nostri regis attendentes, merita quoque illustrissimi patris sui Henrid
ducis Saxonie, qui ab obsequio sacrosancte Romane ecclesie nun-
quam recessit, memoriter tenentes, paci et quieti vestre et nostre
intuitu dei ac nostri obsequii providentes, ipsius electionem et
consecrationem auctoritate vestra confirmare et imperial! Corona-
tioni annuere patema pietate dignemini. Sanctitatem insuper vestram
obnixc rogamus, quatinus principes ac barones a tam rationabili
54 (45). Anzeige der Eönigswahl Philipps 1199. Hl
electione discordantes ecclesiastica censura ad concordiam revocetis
<^t ab illicita fidelitate partis adverse clave Petri resolutos ad pre-
stnndam domino nostro regi fidelitatem et subiectionem auctoritate
vestra compellatis. [51 Ut autem a domino rege nostro iura Ro-
mane ecclesie, ut preoictum est, integra et illibata serventur, nos
in bona fide spondemus et pro rege nostro fide iubemus.
Ego Adolfus Coloniensis ar- Ego Berhardus Padeburnensis
chiepiscopus elegi et subscripsi. episcopus elegi et subscripsL
Ego Gerardus Indensis abbas Ego Thietmarus Mindensis epi-
«legi et subscripsi. Ego Heri- scopus elegi et consecrationi co-
bertus Werdinensis abbas elegi hoperatus fui. Ego Widikindus
et subscripsi. Ego Henricus dux Corbeiensis abbas elegi et sub*
Lotharingie, qui et Brabantie, scripsi.
marcliio Romani imperii elegi et
subscripsi. Ego Henricus comes
<le Kuke consensi et subscripsi.
^>4 (45). Anzeige der KOniicswahl Philipps an den PabsL
[1199] Mal 28.
Aus Mo n. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 3 f.
Reverendo in Christo patri domino Innocentio sancte Romane
<?cclesie summo pontifici Germaniarum principes et magnates in
Christo filii Madeburgensis archiepiscopus, Treverensis archiepi*
«copus, Bisuntine sedis archiepiscopus, Ratisponensis episcopus,
Frisingensis episcopus, Augustensis episcopus, Constantiensis epi-
t^copus, Eistedensis episcopus, Wormatiensis episcopus, Spirensis
episcopus, Brixiensis electus, Ildesemensis episcopus imperialis
aule cancellarius, abbas Fuldensis, abbas Hersveldensis, abbas de
Tegernse, abbas Elwacensis, item rex Boemie, dux Saxonie, dnx
Bawarie, dux Austrie, dux Merannie, dux Lotharingie, marchio
Missenensis, marchio Brandeburgensis, marchio Moravie, marchio
<Ie Rumesperc, aliique totius Alemannie nobiles debitum et paratum
cmn omni devotione et obsequio famulatum.
[1] Apostolice beatitudinis eminentia, que piis supplicantium
<lesideriis et aflfectibus gratam semper consuevit impertiri beni*
\olentiam et assensum, firmam universitati nostre certitudinem
xiniministrat, quod in hiis, que a sanctitate vestra iustissime posta-
lamus, benignitatem apostolicam debeamus et in exaudiendo per-
sentire facilem et in exequendo quod petimus fructuosam. Quo*
<^irca magnitudini vestre duximus declarandum, quod mortuo in-
clito domino nostro Heinrico Romanorum imperatore augusto, col-
lecta multitudine principum, ubi nobilium et ministerialium imperii
numerus aderat copiosus, illustrem dominum nostrum Philippum
in imperatorem Romani solii rite et soUempniter elegimus, quo nee
ingenuitate sublimiorem nee bonorum luce magis conspicuum neque
ad sceptra et regimina sacri imperii gubemanda nee ad ecclesiam
1 12 55 (46). InnoceDz UI üb. d. Eönigswahl 1200.
dei, sicut digniim est et expedit, defensandam potiorem potuinius
invenire. [2J Verum quoniain propter paucos principes iustitie
resistentes ad negotia iniperii utiliter pertractanda ad hec usque
teinpora non conveniuius, nunc deliberatioue habita cum prcdicta
domino nostro rege Philippo apud Kören berc sollempnem curiam
celebravimus, unanimiter ita domino nostro (disponente Altissimo>
contra turbatores suos adiutorium prestituri, quod nullus in imperio
et in terris, quas Serenissimus frater suus habuit, ipsius audebit
dominium recusare. [3J Quocirca dignitatis apostolice clementiam
omni studio et attentione roganms, ut precum nostrai'um inter-
veutu, qui Komaue ecclesie statum Optimum semper dileximus, ad
iura imperii manum cum iniuria nullatenus extendatis. diligentius-
attendentes, quod non sustinemus ius ecclesie ab aliquo diminui
aut infringi. Igitur favorem vestrum et benivolentiam excellentis-
simo domino nostro fructuosius impendatis et eins honores ac
conimoda ita, ubi potestis, erigcre dignemini cum efifectu, ut iusticie
non dominetur iniquitas, sed subdatur semper falsitas veritati.
[4] Monemus insuper et precamur, ut dilecto amico nostro devoto
et fideli domini nostri regis Philippi Marcwardo, maichioni Ancho-
nensi duci Ravcnnensi procuratori regni Sicilie imperialis aule
senescaico, in negociis domini nostii apostolicam prestetis beni-
volentiam et favorem nee resistentibus ei prebeatis adiutoria, sicut
de vestra confidimus sanctitate, certissime scientes, quod omnibus
viribus quibus possumus Roniam in brevi cum ipso domino nostro
divinitate propicia veniemus pro imperatorie coronationis dignitate
ipsi sublimiter obtincnda. (5] Hec onmia vobi^ tarn ex nostra^
qui presentes existimus, quam ex parte aliorum principmu scripsi-
mus, quorum nuncios et litteras liabuimus, qui etiam domino nostro
fidelitatem fecerunt et liominium; quorum nomina sunt hec: pa-
triarcha Aquilegensis, arcliiepiscopus Bi-emensis; Verdensis Hai-
verstadensis Merseburgensis ei)isco])i, Nuwenburgensis, Monaste-
riensis Osnaburgensis Babenbergensis episcopi, Pattaviensis Curiensis
Tridentinus episcopi, Metensis Tollensis Verdunensis Leodiensis
episcopi, comes palatinus Burgundie, dux Caringie, dux Karinthie,
dux de Bites, marchio de Lannesperc, marcliio de Voheberc, comes
palatinus de Tu/Fingen, comes palatinus de Witelinesbach et alii
quam plures comites et nobiles, (|uorum liic nomina reticemus.
Datum Spire 5 kal. iunii.
55 (46). Schreiben des Pabstes Innozenz III betr. die streitige
KOnlgswahl. [1200 Juni].
Aus Epistola: Inno cell tii III ed. St. Baluzius Bd. I (1682) S. 695 f.
Universis tam ecciesiasticis quam secularibus principjbus
Alemanniie.
[1] Cum de discordia, quae diebus nostris peccatis exigentibus
sujier imperio est suborta, vehementius doleamus, quia non, ui
(I.
h.!'' ••••n/. III .1'', i. K-ii:.::^"A ihl j-jui'. | ] ;;
aliijui jiH'iitiendo coiitiiiyunt, ad (le])rcs.sioiiciii eins intendiiims, sed
ad exaltationem potius aspiramus, cogitavimus sa^pius iiitra nos
ipsos, dcliberavimus qno(iiie frequenter cum fratribus nostris, et
cum aliis viris i)rudentibus et discretis non semel tantum tractavi-
mus, qualiter ad sopiendam dissensionem huiusmodi possemus
impendere operam efficacem. |2] Fuerunt autem quam plures,
qui nobis suggererent, ut, cum duo fuissent per discordiam in
reges electi, de studiis eligentium et meritis electorum inquirere-
mus sollicite veritatem, (luatenus intclligeremus plenius, cui esset
favor apostolicus impendendus.
[3J Dicebatur eiiiui de altero, quod receptus esset a pluribus et
insigriia imperialia obtineret. Sed op])onebatur protinus contra eum,
quod iiec ab eo qui potuit nee ubi debuit fuerit coronatus, cum Taran-
tasiensis archiepiscopus tamquam extraneus et ad quem id minime
pertinet evocatus ei regni priesunipserit imponere diadema. Pra»terea
obiciebatur eidem, quod contra proprium iuramentum, super quo nee
consilium a sede apostolica requisierat, regnura sibi pra^sumpserat
usur{)are, cum super illo iuramento sedes apostolica prius consuli
debuisset. sicut et eam (pudam consuluere prudenter, apud quam
ex institutione divina plenitudo residet potestatis. Addebatur
etiam contra ipsum, quod, cum bona^ memoria) Celestinus papa
pracdecessor noster ipsum pro temeritate sua excommunicationis
sententia pul>lice innodasset, et nuntii nostri, quos pro liberatione
venerabilis fratris nostri Salernitani archiei)iscopi quondam in
Theutoniam miseramus, datam sibi formam a nobis in absolutione
ipsius, qui iam in re>(em se fecerat nominaii, minime servavissent,
contra (juam nihil ageje poteraut, idem [»rofecto et excommunicatus
electus fuerat in regem et adhuc excommunicationis sententia
tenebatur astrictus. Unde iuxta sanctorum patrum canonicas sanc-
tiones ei qui talis existit non obstante iuramento iidelitatis est
obsequium subtraliendum. [4J Hoc quoque contra eundem non
modicum facere proponebant, quod contra libertatem imperii re-
gnum sibi iure nitebatur hereditario usurpare. Unde si, prout olim
frater patri successerat, sie nunc succederet frater fratri, libertas
principum deperiret, cum non per eorum electionem, sed per suc-
cessionem potius regnum videretur adeptus; ut cetera benignius
taceamus, qua' contra genus ipsius super oppressione tam ecclesia-
rum quam principum opponuntur, ne ipsum i)ersequi videamur.
tb\ Ceteruui proponebatur pro altero, quod ab eo (|ui potuit
li debuit fuerat coronatus, cum a venerabili fi*atre nostro
Coloniensi archiei)iscopo, ad quem id pertinet, apud Aquisgranum
in solio augustali fuerit inunctus et coronatus in regem. Sed
opponebatur eidem, quod pauciores eum principfe sequerentur.
|6| Licet autem nobis fuissent^ talia s^epe suggesta et ut sie
procederemus consultum a viris prudentibus et discretis, volentes
tarnen honori vestro deferre, universitatem vestram paterno com-
monuimus dilectionis affectu et per apostolica vobis scripta man-
davimus, ut dei tiniorem habentes pra' oculis et honorem zelantes
Altmann u. Berihein, Urkunden. 3. Aufl. ^
114 ^ W' lonocenz Ui ab. d. Königswabl 1200.
imperii, ne annuUaretur dignitas eius et libertas etiani deperiret
melius intenderetis ad provisionem ipsius; ne, dum foveretis dis-
cordiam, per vos destrueretur imperialis sublimitas, qua? per
vestrum erat Studium conservanda; alioquin, quia mora periculum
ad se grave liabebat, nos quod expedire sciremus soUicite procu-
rantes, ei curaremus favorem apostolicum impertiri, quem credere-
mus maioribus studiis et meritis adiuvari. [7] Gaudenius autem,
quod, licet monita nostra distuleritis bactenus exatidire, nunc tarnen
redeuntes ad cor et quid potius expediat attendentes iuxta com-
monitionem nostram proposuistis, ut accepimus, de imperii pacc
tractare. [8] Monemus igitur Universitäten! vestram et exhortamur
in Domino et per apostolica scripta mandamus, in remissionem
vobis peccaminum iniungentes, quatenus iis qua» pra^misimus
diligenti meditatione pensatis ad eum vestra» dirigatis considera-
tionis intuitum, (lui merito strenuitatis et probitatis ad regendum
Imperium est idoneus ; (luod quasi pnecipuum in hoc negotio pro-
curare debetis; cum praesertim hoc tempore non solum imperium
probum et stienuum exigat hal)erc rectorem, sed et ecclesia nee
possit nee velit diutius iusto et ])rovido defensore carere, (luem
nos ])ossimus et debeamus merito coronare, ab eo i)enitus animum
removentes, cui propter impedimenta i)atentia favorem non debeamus
apostolicum impertiri. Aho(|uin, unde crederetis discordiam vos
sopire, inde contingeret vos maius scandalum suscitare; (juoniam
praeter id quod, si fieret forte contrarium, Urbi et pene penitus
toti displiceret Italiöe, ecclesia quocjue id ferret graviter et moleste
nee se dubitaret juo iustitia et veritate potenter opponere, (\ui\)
deo desidcrat potius quam hominibus complacere; essetis etiam
perditionis occasio tenie sancta^ ad cuius recuperationem totis
viribus aspiramus.
[9] Ha'c autem vobis jjra^dicimus, non ut libertatis dignitatis
et potestatis vestram privilegio derogare vehmus, sed ut dissen-
sionis et scandali materiam amputemus, cum is sit a vobis assu-
mendus in regem, cpiem nos in imperatorem possimus et debeamus
merito coronare-, ne, si secus accideret, tieret error novissinius
peior priore. Si vero salubribus monitis nostris, qua de corde
puro et coiiscientia bona et fide non ticta procedunt, prudentcr ac
reverenter curaveiitis ac(|uiescere, nos cum eo pariter et pro eo,
qui rite sie fuerit promotus in laincipem, ad honorem et exalta-
tionem imperii efficaciter intendemus, cum et ipse nobiscum pariter
et pro nobis ad honorem et exaltationem ecclesia^ intendere debeat,
ut speramus; ita quod eo faciente, qui est rex regum et doniinus
dominantium, sacerdos in aternum secundum ordinem Melchise-
dech, regnum et sacerdotium diebus nostris mutuis subsidiis op-
tatum recipient incremcntum. 8uper iuramentis etiam illud auc-
toritato apostolica statuemus, (luod ad purgandam et famam et
conscientiam redundabit. Unde non permittatis vos aliquo modo
seduci sub si)ecie pietatis ab iis, qui non communem, sed specialem
utilitatem iiKiuirunt; quoniam ad hoc principaliter debet principis
56. Schreiben Innocenz* III über die Köni^wahl 1202. 115
electio procurari, non ut provideatur certac persona;, sed ut reipu-
blica^ consulatur. Quod utique fieri non potest, nisi persona prin-
cipis provida sit et iusta, strenua et honesta.
[lOJ Ut autem de nostro beneplacito et consilio reddamini
certiores, dilectum filium Aegidium acolythum nostrum virum pro-
vidum et discretum nobis et fratribus nostris merito su» probitatis
acceptiun, de cuius plene fidelitate confidimus, ad vos duximus
destinandum, cui in iis, qu« vobis ex parte nostra proponet, indu-
bitata fide credatis. Quia vero per falsarios multa solent saepius
obtineri, si forsan, quod non credimus, aliquae littera; contra teno-
rem prassen tium ante datam istarum (luasi a nobis apparuerint
impetratfe, ipsas noveritis esse falsas.
Datum Laterani.
56.* Sehreiben des Pabstcs Tiinoeenz III (Dekretale ,,Vene-
rabilem^') über die KOnIgswalil, mit Eiitseheidang filr OttoIV.
[1202 März].
Aus Monum. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 505-507.
Die beiden Stellen, welche in der Vorlajje derMonnm. Germ. hiat. und sonstiger
Abdrücke, dem Ee^istrum Innocentii super negotio Romani imperiif durch
Verweis auf ein anderes Schreiben des Pabstes in demselben Ke^istrum abge-
kürzt sind, haben wir aus diesem Schreiben nach Epi^tolarum Innocentii ILl
edidit St. Baluzius Tomus I (1682) S. 704 eingesetzt.
Nobili viro duci Zaringie.
[I] Venerabilem fratreni nostrum . . Salzburgensem archi-
episcopum et dilectum filium . . abbatem de Salem et nobilem
virum . . uiarcliionem Oricntalem, quorumdam principum nuntios
ad sedem apostolicam destinatos, benigne recepimus et eis beni-
volam duximus audientiam indulgendam. Litteras quoque, quas
per eos quidam nobis principes destinarunt, diligenter perlegi
l'ecimus et que continebantur in eis notavimus universa. [2J Inter
<!etera vero, ijuc dicti principes per easdem nobis litteras intimarunt,
liac precipue obiectione sunt usi, dicentes, quod venerabilis frater
noster Prenestinus episcopus, apostolice sedis legatus, aut electoris
gessit aut cognitoris personam; si electoris, in alienam messem
miserat falcem suam et electioni se ingerens principum derogaverat
<lignitati; si cognitoris, absente altera partium videtur perperam.^
processisse, cum citata non fuerit et ideo non debuerit conturaax
iudicari. [3] Verum nos, qui secunduiu apostolice servitutis officium
5umus singulis in iustitia debitores, sicut iustitiam nostram ab aliis
nolumus usurpari, sie ius principum nobis noiumus vendicare/
Unde illis principibus ius et potestatem eligendi regem in impera-
torem postmodum promovendum recognosciuius, ut debemus, ad
<juos de iure ac antiqua consuetudine noscitur pertinere; presertim
cum ad eos ius et potestas huiusmodi ab apostolica sede pervenerit,
(jue Romanum Imperium in persona magnifici Karoli a Grecis
transtulit in Oermanos. [4] Sed et principes recognoscere debent
8*
116 56. Schreiben InnooeDz' III über die Königswahl 1202.
et utique recognoscunt, quod ius et auetoritas examinandi personani
electam in regem et promovendam ad imperium ad nos spectat^
qui eam inungiinus, consecramus et coronamus. Est enim regula-
riter ac gencraliter observatum, ut ad eum examinatio persona
pertineat, ad quem impositio manus spectat Numquid enim, si
principes non solum in discordia, sed etiam in concordia saerilegum
quemcumque vel exeommunicatum in regem, tirampnum vel fatuum^
herelicum eligerent aut paganum, nos inungere, consecrare ac
coronare liominem huiusmodi deberemus? Absit omnino!
[5] Obiectioni ergo principum respondentes asserimus, quod
legatus nostcr episcopus Prenestinus uec electoris gessit personani,
iuxta quod nobis per litteras suas quidam principum opponebant,
utpote qui nee fecit aliqucm eligi ncc elegit et sie electioni se
nequaquam ingessit ; nee cognitoris personam exhibuit, cum neutrius
electionem quoad factum eligentium confirmandam duxerit aut etiam
infirmandam, et sie ius sibi principum nullatenus usurparit aut
venerit contra illud. Excrcuit autem denuntiatoris officium, quia
personam ducis eiusdem denuntiavit indignam et personam regis
ipsius denuntiavit idoneam quoad imperium obtinendum, non tarn
propter studia eligentium, (^uam propter merita electorum ; quamvis
plures ex Ulis, qui eligendi regem in imperatorem promovenduni
de iure ac consuetudine obtinent potestatem, consensisse per-
liibeantur in ipsum regem Ottonem, et ex eo quod fautores Philippi^
absentibus aliis et contemptis, ipsum eligere presumpserunt, pateat
eos perperam processisse; cum explorati sit iuris, quod electioni
plus contemptus unius quam contradictio multorum obsistat. Unde
quia Privilegium meruerunt annttere, qui i)crmissa sibi abusi sunt
potestate, videri non immerito potest, quod iniuria huiusmodi non
obstante ceteri uti potuerint iure suo. [GJ Et quoniam dux pre-
dictus nee ubi debuit nee a quo debuit coronam et unctionem
accepit, memoratus vero rex et ubi debuit, videlicet Aquisgrani,.
et a quo debuit, scilicet a venerabili fratre nostro Coloniensi
archiepiscopo, recepit utrumque, nos utique non Pliilippum, sed
Ottonem reputamus et nominamus regem iustitia exigente. In
reprobatione vero prefati Philippi ducis Suevie propter manifesta
impedimenta persone non accusatione, sed condempnatione potius
fuit opus, quia non accusatione, sed condempnatione indigent mani-
festa. Quod autem, cum in electione vota principum dividuntur,.
post ammonitionem et exspectationem alteri partium favere possi-
mus, maxime postquam a nobis unctio, consecratio et coronatia
postulantur, sicut utraque i)ars a nobis multotiens postulavit, ex
iure patet pariter et exemplo. Numquid enim, si principes ammo-
niti et exspectati vel non poterint vel noluerint convenire, aposto-
lica sedes advocato et defensore carebit eorumque culpa ipsi
redundabit In penam ? Sciunt autem principes et tua nobilitas non
ignorat, quod, cum Lotharius et Corradus in discordia fuissent
,(decti, Romanus pontifex Lotharium coronavit, et imperium obtinuit
ooronatus, eodem Corrado tunc demum ad eins gratmm redeunte.
56. Schreiben lonocenz' III über die Königswahl 1202. 117
[7] Nos ergo per nuntios principum memoratos eos duximus coin-
monendos, ut, sicut nos a iuris ipsorum cessanius iniuria, sie ipsi
contra ius nostrum se nequaquam iniuriosos ostendant, sed a i)re-
fato duce, iusto quidem a nobis iudicio reprobato, recedant et ])re-
fato regi Ottoni non abnuant adherere, nisi tunc derau.ni contra
personam vel factum legitimum quid ab eis obiectura fuerit et
ostensum. [8] Sunt enim notoria impedimenta ducis Suevie,
scilicet excommunicatio publica, periurium manifestum et perse-
cutio divulgata, quam progenitores eins et ipse presumpserunt in
apostolicam sedem et alias ecclesias exercere. Fuit enim a bone
memorie Celestino papa predecessore nostro propter invasionem
et devastationem patrimonii beati Petri commonitione sei)e pre-
missa publice ac soUempniter excommunicationis vinculo innodatus,
cum in Tuscia moraretur; quod ipse postmodum recognovit, dum
per nuntium suum ab ipso predecessore nostro absolutionis bene-
ficium postulavit et postmodum a . . tunc Sutrino episcopo, queni
cum abbate Sancti Anastasii pro liberatione venerabilis fratris nostri
Salernitani archiepiscopi nos in Teutoniam miseramus, contra for-
mam mandati nostri de facto solummodo, quia de iure non potuit,
post suam electionem apud Warmaciam occulte se fecit absolvi.
Unde patet, quod fuerit excommunicatus electus,*) et videtur non
immerito, quod adhuc sit ex eadem causa excommunicationis sen-
teutia innodatus, cum predictus episcopus eum auctoritate sua noa
posset absolvere, auctoritate vero nostre delegationis nee plus nee
aliter liceret hoc ipsi quam quod fuerat ab apostolica sede con-
cessum. Ex eo etiam excommunicationis sententie subiacere cre-
ditur manifeste, quod, cum perfidus Marcualdus, dei et ecclesie in-
imicus, cum universis fautoribus tam Theutonicis quam Latinis
excommunicationis vulgate vinculis sue iniquitatis meritis sit
astrictus (sicut iam vobis per litteras nostras directas per P.
iudicem Placentinum ipsius Philippi nuntium intimasse meminimus,
quas ad ipsius Philippi audientiam credimus pervenisse), ipse nihi-
lominus, quamvis id non tantum ex relatione ipsius iudicis, sed
etiam per publicam famam ad notitiam eins devenerit, eidem ex-
communicato non solum communicat, sed eum in malitia sua fovet
et per nuntios et litteras suas exacuit furorem ipsius, ut carissi-
mum in Christo filium nostrum Fridericum Sicilie regem illustrem,
nepotem suum, quem iam hereditate paterna privavit, adhuc
privet possessione matema. Idem etiam contra proprium iura-
mentum, super quo nee consilium a sede apostolica requisivit, am-
bitionis viüo regnum sibi usurpare presumpsit, non alium causa
necessitatis in regem eligere, qnod utcunque tolerabilius videretur,
cum super illo iuramento sedes apostolica prius consuli debuisset,
sicut et eam quidam eonsuluere prudenter, apud quam ex insti-
*) Die folgende Stelle ist in dem betr. Kopialbnch abgekürzt durch Yer-
veisung auf das oben angeführte Schreiben mit den Worten „etc., ut snpra
in eundem modam scriptom est principibus Alamannie, usque sua temeritata..:*^f
venire".
118 ^6. Schreiben Innoccnz" ill über die Künii^swahl 1202.
tutione divina plenitudo residet potestatis. Nee valet ad plenam
excusationem ipsius, si iuramentuni iliud dicatur illicitum, cum
nihiloniinus super eo nos prius eonsulere debuisset^ quam contra
ipsum propria temeritate venire. Utruni vero diptum iuramentum
licitum fuerit an illicitum et ideo servandum an non servandum
exstiterit, nemo sane n.entis ignorat ad nostrum Judicium pertinere.
[9] Quod autem Philippus de genere persecutorum existat, prin-
dpes non crcdinms dubitare, cum Henricus,*) qui i>rimus imperium
de genere hoc accepit, bone memorie Paschalem ])apam, prede-
cessorem nostrum, cum episcopis, cardinalibus et multis nobilibus
Romanorum presumpserit captivare ; Fridericus autem, pater ipsius
Philippi, contra felicis recordationis Alexandrum, i)redecessorcm
nostrum, longo tempore schisma fovit; Henricus, frater ipsius
Philippi, qualiter se habuerit circa interfectores sancte memorie
Alberti Leodiensis episcopi, quem ipse prius coegerat exulare, ac
Corradus, qui predictum Ostiensem episcopum ceperat, satis nostis ;
qui etiam qualiter venerabilem fratrem nostrum Auximanum epi-
scopum alapis cedi fecerit et pilos de barba eins avelli et tiactari
eum in i)luribus inhoneste, qualiter quoque quosdam lamiliarcs
ecclesie Romane naso fecerit mutilari, qualiter i)redictum Saler-
nitanum archiepiscopum captivarit et quosdam viros ecclesiasticos
flammis torreri fecerit, quosdam vero vivos in mare submergi,
ad tuam et aliorum principum credimus audieutiam i)crvenisse.
110] Insuper si supradictus dux, quod absit, imi>erium obtineret,
ibertas principum in electione periret et imperii obtinendi de
cetero ceteris tlducia tolleretur. Nam si, prout olim Fredericus
Corrado et Henricus i)ostmodum Fredcrico, sie nunc vel Fredericus
Philippo vel Philippus Henrico succederet, videretur imperium non
ex electione, sed ex successione deberi. Preterea cum multi prin-
cipum ex imperio eque sint nobiles et potentes, in eorum preiu-
dicium redundaret, si nonnisi de domo ducum Suevie videretur
aliquis ad imperium assumendus. fll] Cum ergo nos tiecti a
nostro proposito nulla penitus occasione possimus, sed in co potius
tirmissime persistamus, et tu nobis sepe per litteras tuas duxeris
suggerendum, ut eidem duci nullatenus faveremus, nobilitatem tuam
monemus et exhortamur in Domino et per apostolica scripta man-
damus, quatenus, sicut de gratia nostra contidis et nos de tua
devotione speramus, de cetero a prefato duce Philippo recedas
omnino, non obstante iuramento, si quod ei ratione regni fecisti,
cum eo quantum ad obtinendum imperium reprobato iuramentum
nuiusmodi non debeat observari. Predicto vero regi Ottoni,. quem
nos concedente Domino ad coronam imperii disponimus evocare,
patenter adhereas et potenter, ut, cum ei ad commonitionem nostram
adheseris, inter primos gratiam et benivolentiam eins obtinere
*) Die folgende Stelle ist in dem betr. Kopialbuch abgekürzt durch Ver-
weisung auf das oben angeführte Schreiben mit den Worten „etc. in euudem
fere modum, ut superius dictum est, usque vivos in mare submergi'^
57 (47). Zn^^cständnisse Friedrichs II an Innocenz III 1213. H
precipue merearis ; ad quod no8 pro tue nobilitatis amore dabimus
operaiu efticaceni.
Datum Lat'erani.
57 (47). Zugeständnisse Friedriehs II an Pabst Innoeenz III
Ton fieiehs wegen. 1213 Juli lä.
Diese Urkunde ist in drei gleich datierton, aber tatsächlich wohl nur an-
nähernd gleichzeitigen Originalausfertigungren ausgestellt worden; die zweite
nnterscheidet sich von der ersten nur durch Abweichungen von formaler Be-
deutung, die dritte ausserdem durch einige inhaltliche Zusätze. Wir geben
den Abdruck der ersten Ausfertigung aus Mou. Germ. bist. LL. Soct. IV.
Bd. n (1896) S. 58 f. uifd bezeichnen die oben erwähnten Zusätze der dritten
Austertigung durch runde Klammern, die Auslassungen derselben durch eckige
Klammern. Die dritte Fassung des Privilegs ist bei dessen Erneuerung zu
Uagenau im iSeptembor 1219 und späterhin massgebend geblieben.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fredericus secundus
divina favente dementia Romanorum rex et semper augustus et
rex Sicilie.
]1] Re^um nostrum tunc .stabiliri credimus et confidimus,
cum Altissimum, de cuius manu ea que possidemus bona recepi-
nuis, honoramus. Tanto enim Domino, qui bona tribuit nobis, ad
otferendas hostias operis et devotionis astringimui*, quanto ipsum
misericordem in nobis et mirabilem experimur. Congnoscentes
igitur gratiam, (pie data est nobis ab ipso, habentes quoque pre
oculis inmensa et innumera benefitia vestra, karissime domine et
reverentissime i)ater, protector et benefactor noster, domine In-
nocenti dei gratia summe pontifex venerande, per cuius benefitium
oi)eram et tutelam aliti sumus, protecti pariter ac promoti, post-
(juain in sollicitudinem vestram mater nostra felicis memorie Con-
stantia imperatrix (et Sicilie regina) ex ipso quasi utero nos iactavit,
vobis, beatissime patcr, et omnibus catholicis successoribus vestris
sancte(|ue Romane ecclesie spetiali matri nostre omnem obedientiam
honoriHccntiam atque rcvcrentiam semper humili corde ac devoto
spiritu impendemus, (juam i)redecessores nostri reges et imperatores
catliolici vestris antecessoribus impendisso noscuntur, nichil ex his
volentos diminui, set magis augeri, ut nostra devotio magis
enitescat. [2] Illum igitur abusum volentos abolere, quem interdum
(fuidam prcdecessorum nostrorum exercuisse dinoscuntur et dicuntur
in electionibus ])relatorum, concedimus et sanccimus, ut electiones
prelatorum libere Haut et canonice, quatenus ille prefitiatur ecclesie
viduate, quem totum capitulum vel maior et sanier pars ipsius
duxerit eligendum, dummodo nichil obstet ei de canonicis institutis.
[3] Ap])ellationes autem in negotiis et causis ecclesiasticis ad
sedem apostolicam libere fiant, earum prosecutionem sive processum
nullus impedire presumat. [4J Illum quoque dimittimus et refu-
tamus abusum, quem in occupandis bonis decedentium prelatorum
aut eliam ecclesiarum vacantium nostri consuevenint antecessores
committere pro motu proprie voluntatis. Omnia vero spiritualia
120 57 (47). Zugostandnisso Friedricbs IT an Innocenz III 1213.
vobis et aliis ecclesiaruni prelatis relinquimus libere disponentla,
ut que sunt cesaris cesari et que sunt dei deo reeta distributione
reddantur. [5J Super eradicando auteni heretice pravitatis errore
auxilium dabünus et operam efficaceni. [6] Possessiones etiam,
quas ecclesia Romana recuperavit, ab antecessoribus nostris seu
quibuslibet aliis ante detentas, liberas et quietas sibi diniittimus
ipsamque ad eas obtinendas bona fide promittiinus adiuvare.
Quas autem nondum recuperaverit, ad recuperandum pro viribus
erimus coadiutores; et quecumque ad manus nostras devenient,
sine difficultate (ac mora) ei restituere satageinus. Ad lias pertinet
tota terra que est a Radicophano usque Zeperanum, marchia
Anconitana, ducatus Spoletanus, terra comitisse Mahtildis, conütatus
Brittenorii, exarcatus Ravenne, Pentapolis (massa Trabaria) cum
[aliis] adiacentibus terris expressis in multis privilegiis imperatoruni
et regum a tempore Ludwici, ut eas habeat Romana ecclesia in
perpetuum cum omni iurisditione districtu et honore suo. ^'erun-
tamen cum ad recipiendam coronam imperii vel pro necessitatibus
ecclesie ab apostolica sede vocati venerimus, de mandato sunimi
pontificis recipiemus procurationes sive fodrum ab illis. [7J (Onmia
igitur supradicta et quecumque alia pertinent ad Romanam ecclesiam
de voluntate et conscientia consilio et consensu principum imperii
libere illi dimittimus renuntiamus et restituimus necnon ad omuem
scrupulum removendum, prout melius valet et efficacius intellegi,
concedimus conferimus et donamus, ut, sublata omnis contentionis
et dissensionis materia, firma pax et plena concordia in perpetuum
inter ecclesiam et Imperium perseverent.) Adiutores etiam erimus
ad rettinendum et defifendendum Romane ecclesie regnum Sicilie
(cum Omnibus ad ipsum spectantibus tam citra Farum quam ultra
necnon Corsicam et Sardiniam) ac cetera iura, que ad ipsam per-
tinere dinoscuntur, tamquam devotus lilius et catholicus priuceps.
[8| Ut autem hec omnia vobis memorato sanctissimo patri nostro
domino Innocentio sacrosancte Romane ecclesie summo poniifici
vestrisque successoribus per nos et nostros successores Roiuanorum
reges et imperatores observentur firmaque et inconvulsa semper
permaneant, presens Privilegium conscriptum maiestatis nostre
aurea buUa iussimus communiri.
Testes autem hii sunt: Sigefridus Moguntine sedis arciepi-
scopus apostolice sedis legatus, Eberhardus Salzburgensis arci-
cpiscopus, [Berardus Barensis arciepiscopus], Chünradus Ratispo-
nensis episcopus, Otto Wirzinburgensis episcopus, Manegoldus
Pattaviensis episcopus, Engelhardus Zizensis episcopus, Odacrius
Boemorum rex, Lodwicus dux Bawarie, Liupoldus dux Austrie et
Styrie, Hermannus lantgravius Thuringie, comes Albertus de Eber-
stein, comes Adolfus de Sowenburc, comes Burchardus de Mannes-
veld, comes Gerhardus de Diets, comes Ludwicus de Wirtembercli,
Gebehardus burcravius Meigdeburgensis, Hainricus de Stahliel-
burch, Waltherus de Langenberch, Heinricus de Chalandrino mare-
scalcus imperii, Waltherus de Sypf pincema imperii, [Gwaltherus
Genülis comestabulus regni Sicilie] et alii quam plures.
58(48). InnocenzlV z. Königs w. 1246. 59(49;. ürbanlV üb. d.König8w,1263. 121
Signum domini Frederici secundi ßomanorum regis invictis-
simi et regis Sicilie.
Ego Chünradus dei et apostolice sedis gratia Metensis epi-
scopus vice domini Sigefridi Moguntini arciepiscopi et apostolice
sedis legati ac totius Germanie arcicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno Domini nostri lesu Christi 1213, indic-
tione prima, regnante domino Frederico secundo Romanorum rege
glorioso et rege Sicilie, anno regni eins Romani primo, Sicilie
vero 16.
Datum apud Egram per manus Bertoldi de Niffen regalis
aule prothonotarii quarto idus iulii.
58 (48). Aufforderung: des Pabstos Innoeenz IV zur KSnigs-
ivalil des Landgrafen von Thüringen. 134C April 31.
Aus Mon. Germ. hist. Epistolae saec. XIII. Bd. II (1887) S. 120 f.
Arcliiepiscopis et nobilibus viris aliis principibus Tlieutonie
habentibus potestatem eligendi Romanorum regem in
imperatorem postmodum promovendum.
Quia inter ceteros orbis principes honorem ecclesie ac imperii
Romani tenemini specialiter procurare, nosque lirma credulitate
speramus, quod ad exaltationem utriusque tanquam fide preclari
et devotione sinceri sollicite intenditis et ferventer, co confidentius
vos ad id requirimus et liortamur, quo nostris in hac parte bene-
placitis libentius et promptius vos credimus parituros. Hinc est,
quod, cum dilectus filius nobilis vir lantgravius Thuringie ad ho-
norem dei et ecclesie ac Christiane religionis presidium imperii
predicti negotium assumere sit paratus, univcrsitatem vestram
monemus rogamus et hortamur attente, mandantes in remissionem
l)eccaminum iniungendo, quatinus de gratia Spiritus sancti confisi
eundem lantgravium in Romanorum regem in imperatorem post-
modum promovendum, cum prefatum imperium ad presens vacare
noscatur, unanimiter absque dilationis dispendio eligatis, inten-
dentes sibi fideliter et constanter ac viriliter assistentes ad laudem
et gloriam domini lesu Christi caiholice fidei et ecclesie libertatis
augmentum et tranquillitatem totius populi christiani. Nos enim
eiusdem imperii ac vestra et aUorum principum Tlieutonie negotia
curabimus auctore Domino indefessa sollicitudine promovere.
Dat Lugduni 11 kal. maii, anno tertio.
59 (49). Sehreiben des Pabstes Urban IV über die streitige
KSnigswaU. 1363 Aug. 37.
Aus Mon. Germ. hist. Epistol» ssdCvM XIII. Bd. III (1894) S. 545—549.
Die sachlich abweichpnden Wort« des inut. mut. gleichlautenden Schreibens
an K. Alfons in eckigen Klammem. Vgl. auch Mon. Germ. hist. Constit.
Bl. II S. 522 ff.
Carissimo in Christo filio Riccardo in Romanorum regem electo.
[1] Qui celum terramque regit, is nimirum cell novit ordinem
122 59 (49). Papst ürban IV über die Königswahl 1263.
et in terra potest celestis ponere ordinis rationem. Is exempla de
superioribus ad inferiora derivans, sicut in lirmamento celi duo
luminaria magna constituit, ut mundum viribus suis illustrent, sie
et in terris maxinia dona sua, sacerdotium videlicet et imperiuni,
ad plenum spiritualium mundanorumque regimen, ad firmaraentum
ecclesie universalis instituens, utriusque potestatis ita discrevit
oftida, ut eorum offidosa diversitas nulla sibi adversitate dissentiat,
sed in commissi executione regiminis ex officii debito in voti uni-
tate concordet, et ipsorum procul dubio profutura coneordia, alter-
utrius alternis fulta presidiis ac utriusque mutuis fota favoribus,
opus iustitie liberius operetur, pacem mundo pariens, tranquilli-
tatem inducens et nutriens unitatem, Imperium siquidem ad sa-
lutem sacerdotali auctoritate dirigitur et i])sius adiutum suffragiis,
sedatis procellosis interdum immmentium tempestatum turbinibus,
tranquillum redditur et quietum. Sacerdotium vero pium et tutum
habere debet refugium imperialem mansuetudinem, cun) sua vene-
ratione coniunctam, ut injperii Romani fastigio presidens specialis
advoc>ati et defensoris precipui circa ecclesiam gerat officium, et in
ipsius fortitudine bracliii defensentur ecclesie libertates et iura
manuteneantur ipsai'um, extirpentur liereses, cultus Christiane fidei
amplietur, et inimicis constematis eiusdeni in pacis pulchritudine
sedeat populus christianus et in requie opulenta quiescat.
[2) Verum humani generis inimicus, pacis impatiens, amator
htium, discordie seminator, utriusque profectibus invidens, clare
memorie Willelmo Romanorum rege rebus humanis exempto inter
te et caiissimum in Christo filium nostrum Alfonsum regem Castelle
ac Legionis illustrem in Romanorum regem electum circa obtinen-
dam eiusdem imperii dignitatem contentionis materiam suscitavit,
ut vobis circa hoc contendentibus careret imperialis regiminis com-
modis orbis terre, et tanti brachii, tam utilis, tam necessarii, tam
cari, carentiam ex ipsius imperii vacatione diutina molestam ad-
modum et nocivam dampnosa experientia ecclesia predicta sentiret.
Sensit utique, sensit mater ecclesia tam populi sibi commissi quam
suam gravem de huiusmodi contentione iacturam; crevit namque
perversorum audacia, et ipsorum habundante malitia, dum eodem
vacante imperio ipsi ecclesie defensionis debite suffragia subtra-
huntur, liberius peccatis insistitur, hereses pullulant, scandala
ßuscitantur, multiplicantur cedes et strages, iniurie invalescunt, in
persecutionum turbinibus Petri navicula fluctuat, et interdum, qui
fidelium ipsius censeri nomine gloriantur, in arcum perversum, fidei
debitum non servando, conversi eam in suis iuribus iniuriose im-
petunt et molestant, illa nunc denegando pro libito, nunc illicite
occupando. Propter quod eadem ecclesia non inimerito huiusmodi
vacationem deplorat imperii et de animarum periculis, que pec-
candi libertas ingerit, ex intimis longa trahens suspiria ingemiscit.
Ex eo insuper quam dure, quam graviter materna eins viscera
quatiuntur, quod ipsa, tam caros filios, tam inclitos principes in
suo sentiens utero collidentes, prudenter advertit tuam et predicti
59 (49). Pabst ürban IV über die Königswahl 1263. 123
regis potentiam, in Christi blasphemos et inimicos nominis christiani
potenter et magnilice more solito exercendam, in proprium et
grande domesticorum fidei detrimentum talibus contentionibus
ünplicari.
[3J Hec igitur et alia incommoda dissensionis liuiusraodi
eadem ecclesia materno pensans alYectu, in hiis auxilii sui dexteram
non subtraxit, sed vigilavit attentius, attentione soUicita vigilanter
intendit multaque sollicitudine pervigil laboravit, ut discriminibus
tantis occurreret teque ac ipsum regem a discordiarum dispendiis
preservaret. Et licet inter vos iudicis partes assumere distulerit,
pro eo maxime quod tam tui quam ipsius regis nuntii in recor-
dationis felicis Alexandri pape predecessoris nostri, nostra et fratrum
nostrorum presentia constituti super predictis iudiciarium apostolice
sedis examen expresse usque ad hec tempora declinarint: dilatio-
nem tamen Imiusmodi illa etiam utilitatis utriusque partis consi-
deratio et paterne pietatis cautela, pro vobis consilium capiens,
persuasit, ut vestris animis habilitatis interim ad reformanda inter
vos amicitie fcdera congruentia tempora captarentur et remedia
promptiora paterent, per que discordie occasione sublata vos glu-
tinum solide caritatis uniret, ac in vestre soliditate concordie, quam
tractatus, qui super hoc inter vos dicebantur haberi, promittere
videbantur, sub sui principis ducatu pacifico daretur eidem sabatis-
mus imperio, et sedatis scandalis ipsius subditis quietis optate
iocunditas proveniret pestis exterminaretur heretica, animarum peri-
cula vitarentur, ecclesia imperiali munita presidio et ab hostilibus
erepta persecutorum incursibus respiraret ac eorum, qui sub si-
mulate fidelitatis audacia nocent fidentius, temeraria nocendi con-
tidentia refrenata suorum iurium integritate gauderet. Hoc quidem
hactenus expectavimus anxii ; hec desideravimus anxia expectatione
diutius ; in hiis predecessoris, nostra et fratrum ipsorum sollicitudo
non deifuit, secundum apostolice circumspecüonis iudicium de con-
tingentibus nil omittens. Et quamquam, ut votis nostris satis-
lieret in hac parte, hucusque non fuerit ex alto concessum, tamen
ad id semper nostra suspiravit intentio, ad id plenis desideriis
anxiamur, non proponentes a ceptis desistere, quin circa negotium
huiusmodi sub spe illius, qui facit magna et inscrutabilia, qui facit
concordiam in sublimibus, prosequi pacis semitas intendamus, quic-
quid per nuncios et procuratores partium coram nobis novissime
hiis diebus propositum, petitum fuerit et responsum.
[4J Et quidem venerabilis frater noster Laurentius episcopus
et dilecti filii Willelmus archidiaconus Roffenses [et Guillelmus de
Comeria capellani nostri] ac Robertus de Baro, procuratores et
nuntii tui, a te plenariam potestatem habentes, ut in nostro con-
sistorio tua proponerent negotia et peterent cum soUempnitate,
qua conveniret, vocationem tuam sollempniter ad coronam ac uni-
versa et singula circa hec gererent, agerent fideliter ac procurarent,
que per veros nuntios ac procuratores ad hoc specialiter deputatos
legitime possent agi, peti et etiam procurari, quibusdam consuetu-
124 59 (49). Pabst Urban IV über die Künigswabl 1263.
dinibus prelibatis, quas servandas in electione Roniani principis
asserebant, proposuerunt inter cetera (tani per electionem de te,
ubi quando et a quibus debuit, legitime eelebratam, quam per
consensum tuum in ipsa et per unctionem coronationem inthroni-
zationem in sede magnifici Karoli et alia subsecuta) tibi, electo
predictis eonsuetudinibus observatis, et nulli alii plenum ius quoad
Proprietäten! et possessionem in prefatis regno et imperio acqui-
situm ac regium nomen et imperii diadema indubitate deberi; et
supplicaverunt instanter ac inter alia humiliter petierunt tibi et
huiusmodi nomen ascribi et te, per nos inungendum consecrandum
et coronandum in ßomanorum imperatorem advocatum et defen-
sorcm ecclesie, ad ipsum diadema de nostris suscipiendum manibus
sine dispendio ulterioris more vocari, et apostolicum tibi favorem
irapendi; petitionem huiusmodi vainis tam facti quam iuris alle-
gationibus et quam pluribus nichilominus premissis protestationibus
fiilcientes ac tlicentes ipsam i)er contradictionem memorati regis
vel electionem, si qua de ipso facta fuerat (utpote contra pretactas
imperii consuetudines, post electionem tuam non cassatam nee
cassandam, etiam ab hiis, qui saltem tunc nullum ius habebant id
faciendi, presumptam), non debere aliquatenus impediri.
[5] Ex parte vero supradicti regis per venerabiles fratres
nostros Garsiam Silvensem et fratrem Dominicum Abulensem
episcopos et dilectos filios magistrum lohannem capellanum nostrum,
archidiaconum Compostellanum . et Radulphum de Podio Bonizi
ipsius regis procuratores actores et negotiorum gestores generales
€t speciales, ita quod occupantis non sit melior conditio, mandatum
habentes ab eodem rege ad petendum pro ipso et suo nomine a
hobis et predictis fratribus nostris coronam imperii et assignari
fiibi diem ad recipiendum ipsam et ad agendum respondendum
defendendum et ad tractandum iura sua et imperii et quicquid
honori suo expedire viderent, sive in ordinario sive in extra-
ordinario iudicio ageretur, [necnon et per dilectum filium magistrum
Bernardum capellanum nostrum, archidiaconum in ecclesia Com-
postellana] fuit econtra i)ropositum eundem regem ad i)redicta
rcgnum et imperium a maiori parte principum vocem in huius-
modi electione habentium electum fuisse legitime ac esse in ipso
regno et imperio potiorem ; et electionem de te factam, inunctionem
quoque, coronationem ac cetera subsecuta ex eadem electione tua
ex diversis causis tam contra te quam contra electores tuos et
electionem ipsam oppositis penitus nulla esse nee dicti regis elec-
tionem, quaraquam posterius celebratam, impedire potuisse multi-
pliciter allegantes. cum instantia postularunt ipsi regi consuetum
favorem et debitam in huiusmodi negotio iustitiam exhiberi, aper-
tius cxprimentes hanc fore iustitiam debitam, hunc esse favorem
in talibus consuetum : videlicet quod, quando aliqui ad imperium
in discordia principum eliguntur, sedes apostolica illum, qui electus
est a parte maiori, persone impedimentis cessantibus denunciat
electum canonice ac regem nominat, parte al^a non citata, et ei
59 r49). Pabst Urban IV über die Künigswahl 1263. 125
favorem prestat illique terrainimi ad reoipiendum coronani assignat^
etianisi alter taliter electonim regni possessioneni presuinpserit
occupare, sicut in electionibus Lotharii et Conradi, Ottonis et Phi-
lippi ac alioruin pluriuni observatum fuisse dicebant.
|6J Eisdem auteiii regis Castelle nuntiis petitioni predicte
super debita iustitia exhibenda porrecte insistentibiis, nos memo-
ratum Roffensera episcopum et alios tuos procuratores de predic-
torum fratnim consilio duximus requircndos, si vcllent super
premissis subire tuo nomine nostrum et apostolicc sedis examen.
Qui liabito consilio responderunt, qiiod, cum sis princeps catholicus,
nobis et ecclesie Romano devotus, ipsam caput cliristianitaüs et
fidei tuamque matrem et dominam recognoscens, nee intendas
illius declinare iudicium, in quibus illud subire debes et de iure
teneris, et in imperio ins habeas ac regni Alenmnnie et eius iurium
possessionem obtineas, parati erant, in quantum predicti mandati,
quod a te habebant, s(; vires extendunt, pro te ac tuo nomine
tamquam pro rege vero ac legitimo possessore iudicium nostrum
et ecclesie Romane subire, si (luis ai)pareret, (pii te super i)remissis
vellet impetere aut alitiuid (luocumque modo proponere, per quod
tibi posset aliquod preiudicium generari, salvis semper in omnibus
et per omnia iurisdictione potestate officio auctoritate dignitate
honore ac libertate sacri Romani imperii eiusque principum, ad
quos specialiter spectat Romani regis electio et quibus preiudicare
non intendebant vel alias quomodolibet derogare, petitionem tuo
jiremissam nomine nichilominus repetentes.
[7] Ecce, tili karissime, dum ad petitionem iustitie ab una
parte proceditur nee ab altera iudicio ceditur, sed ipsius prose-
cutioni constanter instatur, nos, qui sperabamus, quod per tuam
et ipsius regis concordiam et concordem supradicti ordinationem
imperii desiderate (piietis nobis serenitas arrideret, in iudiciorum
anfractus ingerimur, et expetite iustitie instantia in ipsorum nos
fluctus imi)ellit. Ecce pacem expectavimus, et non venit; quesivi-
mus bona, sed illorum cupitus successus nostris desideriis non
accessit. Profecto non id desiderabat ecclesie imperiali auxilio
relevanda necessitas: non id exigebant lacere partes imperii occu-
patricibus exposite manibus direptorum ; non id requirebat christia-
nitatis hiis maxime temporibus miseranda conditio, quam intrinseca
plus quam civilia bella concutiunt et inhumaniter eflFerarum im-
manitates gentium ac precipue Tartarice feritatis affligunt; quibus
potius debebatur, ut per tractatus pacificos cesarei culminis acce-
leranda provisio in unitate capitis iuribus Romani reintegratis
imperii contra tot discrimina provideret.
[8] Nos itaque, pacis cogitationes sollicite cogitantes ac de
illius sperantes onmipotentia et immensa virtute, sub quo curvantur
qui portant orbem, qui ventis imperat, et ad eius nutum stat
Spiritus procellarum, pacis tractatibus providimus insistendum. Et
ideo, hinc inde propositis a nobis et predictis fratribus nostris in
deliberationem exacte discussionis induetis, de ipsorum consilio
126 60 (50). Anzeige der Eönlgswabl Budolfs I. 1273.
tarn ad niagnificentie tue presentiam quam ad ipsum regem Castelle
nuntios deliberavimus destinandos, qui vos ad pacem invitent; ad
quod dilectum filium magistrum Guillelmum capellanum nostrum
archidiaconum in ecelesia Parisiensi virum utique providum eon-
silii maturitate conspicuum et nobis ac eisdem fratribus plurimum
merito sue probitatis acceptum, de cuius industria et fidelitate nos
et ipsi fratres plene confidimus, ad tuam magnificentiam specialiter
destinamus. Et nichilominus, cum simus omnibus in iustitia debi-
tores nee debeamus eam personis denegare sublimibus, qui super
ipsa etiam ab humilibus requisiti nostri partes officii non negamus,
te ac eundem regem Castelle citandos decrevimus, et te de sepe-
dictorum fratrum consilio peremptorie presentium tenore citamus,
ut secundo die mensis maii primo venturi apostolico conspectui
per procuratores idoneos te presentes, qui tue conscientie conscii
legitimum et plenum a te mandatum habeant ad pacis tractatum,
si Dominus dederit, ineundum et ad procedendum in ipso negotio,
prout honori ecclesie ac pensata talis et tanti co^ditione negotii
sine offensa iustitie videbimus expedire.
Dat. apud Urbemveterem, 6 kalendas septembris, anno 2.
60/6'2 (50/51). Aiizci|s;e der KOiiigswalil Rudolfs I an den
Pabst i2t:J Okt. 24. bzw. 1273 naeli Dez. 22 und Bestätigung
des Pabstes 1274 Sept. 2«.
Nr. 60 mit Hinweglassung der langen schwülstigen Einlcitun<r aus 31 on.
Germ. hist. LL. öect. IV. Constit. Bd. 111 (1904) S. 17 f.; Nr. 61 und 62
aus id. op. S. 23 bzw. 55 f.
60 (50). Sanctissimo papc etc principes electores,
[2] Vacante profecto iam pridem iniperio, ne diucius sie
oberraremus acephali, apud Frankenvort die ad hoc ab omnibus
nobis indicta et aceeptata concorditer ad providendum eidem
imperio convenientes in unum, tandem post ali(iuantulum de futuri
regis substitucione tractatum in inclitum virum dominum Rudolphum
comitem de Havealnirq (invocata primitus sancti Spiritus gracia, cum
sollempnitatibus debitis et consuetis, servato in omnibus modo et
ordine congruo) tamquam in magis utilem ad id et magis idoneum
quem agnovimus (habito ad deum precipue et ad rei publice causam
respectu potissimo) de communi consensu omnes et singuli oculos
nostros iniecimus, eum in regem Romanorum impcratorem futurum
auctore Altissimo una voce votoque unanimi unanimiter eligentes.
[31 Qua quidem electione canonice, immo divinitus procul dubio
celebrata eundem cum inenarrabilis immensitate tripudii omnium
applaudente caterva nobilium necnon populi comitiva Ictaute ac in
superne laudis canticum gratulabundius assurgente apud Aipiis-
granum utpote sedcm, que primum sublimacionis et glorie regio
gradum ponit, magnifice duximus; ubi die aposto/oium a nobis
Coloniensi archiepiscopo, cuius interest regibus ab antiquo bene-
61. Anzeige der Eönigswahl Badolfs I. 1273. 127
ticium consecracionis impendere, fuit in sede magnifici Karoli
coronatus et uuctionis sacerrime oleo delibutus.
(4) Et ut de regis electi sie et coronati persona sacrosancte
Romane ecciesie matri nostre piissimo nova congaudia cumulentur,
idem rex est fide catholicus, ecclesiarum amator, iusticie cultor,
pollens consilio, fulgens pietate, propriis potens viribus et multorum
potentum affinitate connexus, deo, ut firmiter opinamur, amabilis
et hunianis aspectibus graciosus ac insuper corpore strenuus et in
rebus bellicis contra perfidos fortunatus. Propter quod speraraus
in eo, qui reges et regna constituit, quod sub eins principatu
pacitico quies regno proveniet, pax ecclesüs, concordia plebibus et
nioribus disciplina, ita quod gladii conflabuntur in vomcres, cornu
cliristi sui a rege reguni niagnifice sublimato.
[o] Vos itaque quesunius, pater sancte, benigne suscipite
tiliuni singulareni, quem procul dubio sencietis intrepidum matris
ecciesie pugilem et invictum catholice lidei defensorem. Processum
vero tam rite, tarn provide, tarn mature de ipso sie habitum graciose
approbacionis applausu benivolo prosequentes ac ex aftiuenti
paterne duicedine pietatis opus dei perficientes in ipso, eundeni,
cum vestre sanctitati placuerit et videritis oportunum, ad imperialis
fastigii diadema dignemiui misericorditer evocare, ut sciant et
intelligant universi, quod posuerit vos in lucem gencium Dominus
et per vestre discrecionis arbitrium orbi terre post nubilum exoptata
serenitas illucescat.
Gl. Sanctissimo in Christo patri ac domino suo Gregorio
sacrosancte Romane ecciesie summo pontitici Rudolfus dei gi-acia
Komanorum rex sempcr augustus cum omnimoda tilialis obediencie
promptitudine devotissima pedum oscula beatorum.
[1] Romano vacante iam pridem imperio principes electores,
quibus in Romanorum electione regis ins competit ab antiquo, die
locoque pretixis ab omnibus convenientos in unum, post multos et
varios de futuri regis creaciouc tractatus taudem sub deliberacionis
prolixe consilio, quam negocii qualitas exigebat, licet potuerint in
nonnullos alios longo clariorum virtutum titulis insignitoslongeque
maioris meriti claritate conspicuos consensisse, nos tamen ad tam
honorabilis oneris et tam onerosi honoris fastigium nuUo prorsus
ambitu aspirantes ad imi)erii regimen erexeruiit, accepcione nostra
nichilominus importuna satis instancia postulata. |2) Nos itaque^
licet animo trepido revolventes, que et qualis esset huiusmodi
disposicionis divine vocacio, utpote nostre multiplicis insufticiencio
non ignari, formidaverinms taute speculam conscendere dignitatisf,
quodam nimirum tremore paritcr et stupore demissi, in eo tamen,
(|ui alto et ineffabili sue consilio deitatis condiciones et Status
terrestrium, prout vult, alternat etvariat, (luiijue robur multiplicat
et balbucientibus eloquenciam tribuit, confidentes et spiritum forti-
tudinis assumentes, ad laudem et gloriam regis regum ob reve-
renciam sancte matris ecciesie et catholice tidei fulcimentum tam
laboriose sollicitudinis exercicio et tam onerosi eure regiminis, no,
128 62 (51). Päbstliche Bestätigung der Wahl Rudolfs 1274.
quod siiperni consilii altitudo decreverat, scissionis aut rupture
dispendio contingeret infirniari, subiecimus humeros inbeciUes,
sperantes, quod nobis causam dei et sacrosancte niatris ecclesie
animose gerentibus non adesse non debeat paterni favoris et
apostolice gracie plenitudo. [3J lactatis igitur cogitacionibus nostris
in illo, cuius gracia vivimus, et in vobis post deuni precipuiö
anchora spei nostre totaliter collocata, piissiniaui sanctitatis vestrfe
clemenciam huraili precum instancia deprecamur, quateiius nobis
in assumpto negocio de benignitate consueta favorabiliter aspirantes
auxiliatricibus apud Altissimum liostiis adiuvare dignemini
causam nostram, immo tocius reipublice specialem, ut in suo
beneplacito dirigens gressus nostros per suorum dignetur no«
ducere semitam mandatorum. f4| Et ut salubrius et felicius ea,
que sibi sint placita et ecclesie sue sancte sint grata, iugiter
prosequi valeamus, i)laceat quesumus sanctitati vestre piissime,
nos imperialis fastigii dyademate graciosius insigniri. Nos enim
potentis animi annatura precingimur ad quecunque, que nobis vos
et alma mater ecclesia duxeritis imponenda.
ö2 (51) Greporius ejmcopm etr, carissimo in Christo filio Ru-
dolfo regi Romanorum illustri. Solent ardua precipue perpensis
digesta consiliis sentire potius ccleritatis ex directione compendium,
quam pati dispendium tarditatis. Sic longa belli preparatio celerem
consuevit afferre victoriam, sie iter festinatur instanter, dum sollicite
preparatur. Hec nos consideratio in imperialis negotii prosecutione
hucusque detinuit, hec in tui consumatione fastigii multa uti ma-
turitate suasit, hec varias vias suggessit exquirere diversaque re-
media cogitare, ut deo auspice tanto illa, (|ue instant, deducamus
securius, quanto accuratius preparamus. Licet itaque non sine
causa distulerimus hactenus regiam tibi denominationem ascribere,
cum frati'ibus tamen nostris nuper deliberatione prehabita te regem
Romanorum de ipsorum consilio nominamus. Causas autem
salubris dilationis, immo potius consulte accelerationis huiusmodi
ad totius orbis et ad ipsius maxime profuture pacem imperii, ut
si)eramus, dilectus filius . . Tridentinus electus et frater Henricus
de ordine Minorum tue eelsitudinis nuntii non solum ad veritatis
expressionem, sed ad exhortationis sollicitationem aperient, ut in
eis doctrine speculum exemplaris inspiciens et salutaris consuetu-
dinis infomiationem recipiens pnidenter satagas in cunctis tuis
processibus vitare discordias, vias tuas facere i)ro posse pacificas,
et semitas, quas princeps pacis, rex regum et dominantium dominus
docuit, quantum ipse tibi concesserit, pro viribus ambulare. Ceterum
cum inchoata feliciter ad eiusdem culmen imperii tue promotionis
ausi)itia non prosecutionis procrastinatione differri, sed festina
deinceps consumatione compleri utilitas manifesta suadeat, sereni-
tatem tuam hortamur ac sincero tibi affectu et consilio suademus,
quatenus sie te prepares, sie disponas, ut, cum te ad unctionem
consecrationem et imperialis diadematis coronationem de nostris
recipiendas manibus duxertmus evocandum (ad quod terminum in
6;]. Biscliöflichor Lohnseid 1274. 64 (52). Köhigswahl Heinrichs VIL 1808. 129
proximo, prout circumstantie pensande permiserint, intendimus
assignare), non iniprovisus, sed sicut tanti negotii sollenipnia exigunt,
paratus appareas et ad premissa non morosus, sed promptus et
festiniis occurras. Expedit autem, ut aliquem vel aüquos, qni super
eiusdem assignatione terniini, quid tue conimoditati congruat, et
alias plene tuani super hoc per omnia voluntatem nobis insinuare
valeant, cito ad presentiani nostrani mittas. Datum Lugduni 6
kalendas octobris, pontificatus nostrl anno tcrtio.
Ca.* BischSflichcr Lelinseid. [nach 1*^74 Aug. 4.]
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd, IM (1904) S. 57; vgl. das
dort vorhorgobende Mandat dos Königs.
Post rccognita, tradita et concessa et iteruni innovata per
regalem vestrani munificeuciani nobis et nostris ecclesiis illa iura,
(jue a Romano iraperio, vestris predecessoribus et a vobis pacifice
possidemus, racionis debito credinius convenire, ut et nos vobis
et predicto imperio liberaliter iinpendamus debiti famulatus honores.
Nos itaque sub presencium tcstimonio et religione iurisiurandi
promittimus et iuramus, quod in oniuibus et singulis, ad que
prestiti vobis racione homagii aut ex debito vasallatus Romano
tenemur imperio atque vobis, in omni devocionc lideles perpetuo
pcrsistemus, utilitatibus vestris et imperii intendere volumus et
dispendia, in quantum nobis possibile lüerit, omni loco et tempore
prccavere.
64 (r>2). Anzeige der KSnigsivahl Heinrichs VII an den Tabst.
1308 Novbr. 27.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Bd. II (1887) S. 490-492.
Sanctissimo in Cliristo patri ac domino suo domino Clementi
quinto sacrosancte Romane ecclesie summo pontitici Baldewinus
(lei gratia Trevirorum archiepiscopus sacri imperii per regimm
Arelatense aicliicancellarius necnon Rodoipbus eadem gratia comes
palatinus Rheni Bavarie et Rodolphus Saxonie duces ac Walde-
marus marchio l>randeburgensis, ad (juos ius una cum venerabili-
bus patribus Colonicnsi et Maguntinensi archiepiscopis eligendi
Romanorum regem in imperatorem promovondum dinoscitur perti-
nere, devotissima pcdum oscula beatorum. |1J Vacantc nupcrrimc,
videlicet anno Domini millesimo trecentesimo • octavo ipsa die bea-
torum Philippi et lacobi apostoloriim per obitum clare memorio
domini Alberti (luondam Romanorum regis Romano imi)erio ot
nobis una cum dictis dominis Henrico Coloniensi et Petro Maguii-
tinensi archiepiscopis nostris coelectoribus pro futuri regis sub-
stitutione postmodum convenientibus in diem electiouis, videlict^t
quartam feriam ante festum beati Andree aposloli, que est vicesima
AltmanD o. Berohcizn, Uvkunden. 3- Aufl. SN
130 64 (52). Anzeige der Königswahl Heinrichs VIT. 1308.
septima dies men^is novembris, concordavimus et comuniter ipsam
dieni prefiximus ad electioneni huiusniodi celebrandam. [2] Qua
die in oppido Fi-ankenvord, loco quidein ad lioc solito et consueto,
nobis Omnibus, qui debuerunt voluerunt et potuerunt electioni
celebrande coniniode interesse, itenim conveuientibus et ibidem
presentibus, deliberatione provida prehabita ad procedendum in
eiectionis negotio prelibato, ego Baldewinus Treverensis archic-
piscopus predictus in scriptis legi monitionem et protestationem
quandam vice niea et omnium ius in ipsa electione habentiuni,
monendo omnes excommunicatos suspensos ac etiam interdictos
necnon quoscunque alios, si qui forent forsitan inter eos, qui de
iure vel consuetudine interesse in ipsius eiectionis negotio noii
deberent, quod a tractatibus eiectionis celebrande et ab eadein
electione recederent, nie et alios libere eligere i^ermittentes, pro-
testans, quod non esset mea vel aliorum intentio tales adniittere
tanquam ius in electione habentes aut procedere vel eligere cum
eisdem, immo volui, quod voces talium, si qui rcperirentur post-
modum interfuisse, nuUi prestent sutfragium nee alicui afterant
nocumentum et prorsus pro non receptis sive pro non habitis
habeantur. Quam protestationem nos omnes et singuli alii nostri
coelectores ratam et gratam habentes et acceptantes consensimus
in eandem. (3J Et demum post tractatus prehabitos consideratis
sollicite et diligenter circumstantiis et statu personarum diversarum,
per quas seu per quem regno vacanti posset utilius provideri, in
illustrem virum Henricum comitem Lucemburgensem (virum utiiiue
catholicum, orthodoxe fidei fervidum zelatorem, ecclesie dei et
ministrorum eiusdem ac pacis sancte ab ineunte etate sua, expe-
rientia, que est rerum efficax magistra, attestante, devotum et
humilem amatorem, strenuum, de alto et generoso sanguine pro-
creatum, in omni morum honestate prospicuum et preclarum, affa-
bilem benignum et mansuetum ac in aliis agibilibus pro l-egimine
rei publice quam plurimum circumspectum) nostrum intuitum
divina disponente dementia convertentes, ego Baldewinus Treve-
rensis archiepiscopus pro me et nomine meo, prefatus llenricus
Coloniensis archiepiscopus pro se et nomine suo ac iam dictus
archiepiscopus Maguntinensis pro se et nomine suo, ego vero
Kodolphus dux Bawarie i)ro me et nomine meo, ego quidcm Ro-
dolphus dux Saxonie pro me et nomine meo similiter et ego
Waldemarus marchio Brandeburgensis i)renarratus pro me et
magnifico viro Ottone marchione Brandeburgensi patruo meo,
cuius vices in hac parte gero, necnon illustiium virorum lohannis
et Erici fratrum ducum Saxonie, qui etiam vices suas in hoc casu
mihi commiserunt, si de iure vel de consuetudine repertum fuerit
eos fore in ipsa electione admittendos, vice et nomine, votis nostris
et aliorum coelectorum nostiorum predictorum diligenter inciui-
sitis, nos et dicti alii coelectores nostii onmes et singuli ius in
electione dicti regis habentes consensimus concorditer in eundem
comitem et ipsum nominavimus, quilibet nostrum pro se (uuUo
64 (52). Anzeige der Königswahl Heinrichs Vn. 1908. 131
penitus ut preinittitur discrepante), in Romanorum regem eligen-
ilum et in futurum imperatorem promovendum et in advocatum
sacrosancte Romane et universalis ecclesie ac defensorem vidnarum
et orfanorum. [4] Quibus sie peractis ego Rodolphus comes pala-
tinus Rheni preaictus de mandato et voluntate speciali coelectorum
meorum omnium predictorum eundem Henricum coraitem Luzem-
burgensem elegi solemniter in hunc modum:
[folgt der unter Nr. 27 (19) abgedruckte Kürsprucli.]
[5] Electione autem huiusmodi celebrata eam omnes et sin-
guli electores alii predicti approbavimus et ,Te deum laudamus*
alta voce fecimus decantari et dictum nostrum electum, qui presens
extitit et electioni de se facte (divine nolens resistere voluntati,
interpellatus a nobis) reverenter consensit, ad ecclesiam fratrum
Predicatorum in Frankenvort deduximus et deinde electionem ipsam
clero et populo fecimus solemniter publicari.
[6J Eapropter sanctitati vestre tarn devote quam humiliter
voto unanimi supplicamus, ut ipsum Henricum sie devote et con-
eorditer electum in Romanorum regem, ut est dictum, paternis
ulnis amplectentes eidem munus consecrationis conferendo sibi de
sacrosanctis manibus vestris sacri imperii diadema dignemini loco
et tempore oportuuo favorabiliter impertiri, ut sciant et intelligant
universi, quod posuerit in lucem gentium vos Dominus, ut per
vestre sanctitatis arbitrium orbi terre post nubilum exoptata sere-
nitas illucescat. [7) Ceterum ut beatitudo vestra cognoscat evi-
dentius vota nostrum omnium in predictis omnibus et singulis
^concordasse ac in petitione huiusmodi existere unanimes et con-
cordes, presens electionis nostre decretum sanctitati vestre trans-
mittimus cum sigillorum nostrorum appensione ex certa nostra
scientia roboratum; quod etiam ad maiorem horum certitudinem
per manum Henrici Lobruoch clerici notarii infrascripti in hanc
publicam formam redigi fecimus et conscribi; quemadmodum hoc
idem decretum etiam nos Rodolphus comes palatinus Rheni et
Rodolphus Saxonie duces ac Waldemarus maixhio predicti per
Arnoldum de Puteo clericum Coloniensem publicum notarium simi-
liter de nostro et prefati Coloniensis archiepiscopi mandato publi-
cari fecimus et conscribi ac per ipsum Arnoldum et Heidenricum
de Essende notarios publicos huic decreto subscribi.
Acta sunt hec in domo fratrum Predicatorum in Frankenvort,
presentibus venerabili patre domino lohanne episcopo Argentinensi
et honorabilibus viris dominis Henrico abbate Fuldensi, Ernesto
decano Coloniensi, Simone de Marvilla thesaurario Metensi et Petro
de Esch clerico, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis ;
anno Domini die et loco predictis, indictione septima.
Et ego Arnoldus dictus de Puteo clericus Coloniensis sacro-
sancte Romane ecclesie ac sacri imperii publicus notarius monitioni
et protestationi per supradictum dominum Baldewinum Treverensem
archiepiscopum, inquisitioni votorum eligentium per dominum Hen-
132 65 (53). Ziisicheningon Heinrichs VII an Clemenä V. 1310.
ricum Coloniensem archiepiscopum factis et electioni per dominum
Rodulphum comitem palatinum Rheni subsecute et omnibus aliis
et singuHs premissis, prout hec in instruraento presenti narrantur^
una cum testibus suprascriptis presens interfui, ea vidi et audivi;
et eisdem de speciali iussu et mandato dominorum archiepiscopi
Treverensis comitis palatini Rheni ducis Saxonie et marchionis
Brandeburgensis electorum predictorum per manum Henrici Lobruch
clerici notarii supradicti in hanc publicam fonnam redactis et
conscriptis nie subscribens presens publicum instrumentum meo
signo consueto signavi et roboravi, vocatus propter hoc specialiter
et rogatus ; sub anno Domini indictione die et loco predictis.
65 (53). Zusieberiingeii Heinrichs VII an Pabst Clemens \.
l:UO Olit- 11.
Aus Baronius-Baynaid, Annaics ccclesiastici Bd. XV (1694) S. 56 ff.;
(fiiohe auch A. Th einer, Codex diplomaticus dominii temporalis sanctsB seiiis
Bd. I (1861) S. 439 Nr. 612 bezw. 433 ff. Nr. 607 und Mon. Germ, hi.^^t.
LL. II S. 501 ff.) Die Krneuerun^ des Privilegs nach der Kaiserkrünuiig
1312 Juli 6 8. Theiner 1. c. S. 455 f. Nr. 626.
Sanctissimo in Christo patri ac doniino suo domino Clemeuti
sacrosancte Romane ac universalis ecclesie summo pontitici Hen-
ricus dei gratia Romanorum re.\ semper augustus cum reverentia
debita devota pedum oscula beatorum.
[1] Ferventi desiderio cupientes sanctitatis vestre pedibus et
apostolicc sedi toto corde et animo zelum nostre reverentie fidei
et devotionis offerre, vestris sanctis monitis exhortationibus et
mandatis nos pro viribus coaptando et Iionorem vestrum ac sancte
Romane ecclesie ac aliarum ecclesiarum iura deligere et pro posse
protegere atque servare attendcntes propensius, (juod nihil est.
quod lumine clariore prefulgeat (luam recta tides in principe, nihil-
que est, (luod ita nequeat occasui subiacere quam vera religio, et
quod ad dei timorem servandum mandataque eins custodienda
factus est omnis homo, sed precipue imperialis et rcgalis potestas.
que a domino deo est, et ad eins ministerium exequendum, ad
fidem et reverentiam sui nominis dilatandam in omnes regiones
et regna, [2J i)romittimus et obligamus nos cum omni efficacia
deo omnipotenti vobis(iue domino nostro Clementi summo pontitici
vestrisque successoribus ac sacrosancte sedi apostolice et Romane
ecclesie, que ecclesiarum omnium caput est et magistra, (|U()(l
sacrosanctam catholicam et apostoücam ccclesiam lidemque catho-
licam fundatam supra fundamentum apostolorum et prophetarum
(ipso summo angulari lapide Christo Jesu, in quo omnis editicatio
constructa crcscit in templum sanctum in Domino, in cuius nomine
omne genu flectitur celestium terrestrium et infernorum, nee est
nomen aliud sub celo, in quo salvari oporteat credentes) tota
corde et animo, pura iide et sancta intentione conservabimus
65 (53). Zusicherungen Heinrichs VII an Clemens V. 1^10. 133
reverebimur atque defendemus totis viribus et toto posse, ac ora-
iiem heresira et schisuia extoUenteni se contra sanctam catholicam
et apostolicam ecclesiam exterminabimus pro viribus et oinneö
hereticos, cuiuscumque secüe et conditionis existentes, facies qui-
dem habentes diversas, sed caudas adinvicem coUigatas, quibus
vineam domini dei Sabaoth perdere et vastare nituntur, oninesque
fautores adiutores valitores et receptatores ac dofensores eorum,
et quod nuUo tempore coniungemur, confederabimur parentela vel
federe vel unione quacumque cum quocunque Saraceno vel pagano
vel schismatico rege vel principe vel quocunque alio fidei catholice
communionem non habente neque cum aliquo rebelle vel inimico
ipsius Romane ecclesie vel eidem manifeste suspecto.
[3J Item promittimus et obligamus nos cum omni efficacia
et effectu, quod personam vestram statum et honorem et succes-
sorum vestrorum contra quemcunque seu quoscumque liomines,
cuiuscumque Status preeminentie vel dignitatis existant, conserva-
bimus et defendemus et ihanutenebimus ; necnon omnia privilegia
regum et principum et imperatorum Romanorum predecessorum
iiostrorum, cuiuscumque tenoris et continentie existant, quocum-
<jue tempore concessa sancte Romane ecclesie ac Romanis ponti-
hcibus et sedi apostolice et quibuscumque ecclesiis, prelatis et
ministris ipsarum conservabimus et manutenebimus, nee aliquqk
unquam tempore contraveniemus nee aliquem, quantum in nobis
crit, venire permittemus quacumque occasione vel titulo allegato
iuris vel facti; immo ad perpetuam rei memoriam et sancte ecclesie
securitatcm atque cautelam ipsa privilegia omnia pro nobis et
successoribus nostris ratificamus et coniirmamus recognoscimus
innovamus et de novo concedimus, prout melius et plenius pos-
sumus ex certa scientia cum omnia efttcacia et effectu, volentes
ac etiam decernentes, quod ista generalis ratificatio, contirmatio,
recognitio, innovatio et de novo concessio perinde robur obtineant
l)erpetue tirmitatis, ac si omnia et singula privilegiorum verba sin-
jüjulariter et expresse ac de verbo ad verbum presentibus inserta
fiussent. (4| Specialiter autem et expresse cum omni efficacia et
effectu supradictis ratificamus coniirmamus recognoscimus et in-
novamus et de novo concedimus omnia privilegia Constantini Caroli
llenrici üthonis quarti Frederici secundi atque Radulphi regum.
et principum seu imperatorum Romanorum quocumque tempore
ooncessa super quibuscumque, cuiuscumque continentie vel tenoris
oxistant, sancte Romane ecclesie Romanisque pontiticibus et sedi
apostolice.
I5J Promittimus etiam et obligamus nos cum omni efficacia
et etfectu, omni iure et forma, quo melius et efiicacius fieri potest,
jnanutenere et conservare omnia privilegia, cuiuscumque tenoris
vel conditionis existant, et nuUo unquam tempore contravenire vel
<iUquem aliquo modo, quantum in nobis est, venire permittemus
<iuacumque occasione vel causa vel titulo allegato iuris vel facti,
l)er quoscumque reges vel principes seu imperatores Romanorum,
134 65 (58J. Zusicherangen Heinrichs Vll an Clemens V. 1810.
et precipue per supradictos Constantinum Caroluni Henricum
Othonem quartuni et Fredericuni secundum atque Radulphum con-
cessa sanete Romane ecciesie et Romanis pontiiicibus et apostolice
sedi super recognitione innovatione avoatione donatione concessione
quitatione renuntiatione et libera dimissione terrarum et provin-
darum sanete Romane ecciesie ubicumque positarum: precipue
marchie Anconitane cum omnibus civitatibus limitibus terminis et
confinibus suis integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictioni-
bus earundem, exarchatus Ravenne et Pentapolis ac Romaniole et
Brittenorii comitatus cum civitate Bononie et cum omnibus civi-
tatibus terris limitibus terminis et confinibus integraliter et cum
omnibus iuribus et iurisdictionibus earundem; vallis quoque, que
Spoletana dicltur sive ducatus, cum civitatibus Perusii atque
Oastelli et cum omnibus civitatibus terris limitibus terminis et
confinibus suis integraliter et cum omnibus iuribus et iurisdictioni-
bus earundem; masse quoque, que Trabaria nuncupatur, cum om-
nibus civitatibus terris limitibus terminis et confinibus integraliter
et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus earundem; patrimonii
etiam beati Petri in Tuscia cum civitatibus Tuderti Narnie Urbis-
veteris et Reate et cum omnibus civitatibus terris limitibus ter-
minis et confinibus integraliter et onmibus iuribus et iurisdictioni-
bus earundem ; comitatus quoque Sabine cum civitate Interamnensi
et cum arce Cesarum et terra, que dicitur Arnulpliorum, cum
omnibus civitatibus terris limitibus terminis et confinibus integra-
liter et cum omnibus iuribus et iurisdictionibus earundem ; comi-
tatus quoque Campanie atque Maritime cum omnibus civitatibus
terris limitibus terminis et confinibus integraliter et cum omnibus
iurisdictionibus et iuribus earundem.
(61 Ex superabundanti de novo et ad maiorem cautelam
supradictas omnes terras at(iue provincias cum omnibus iuribus
iurisdictionibus terminis limitibus confinibus earundem et ius ac
possessionem et i)roprietatem ipsarum cum omni plenitudine re-
rognoscimus iure plenissimo ad ius et proprietatem sanete Romane
ecciesie si)eetare ac omnimode pertinere, ac ipsas omnes terras
atque provincias de novo avoamus innovamus atque concedimus
quitamus libere et dimittimus restituimus et renuntiamus necnon
ad omnem scrui)ulum lemovendum et ut pax quies atque tran-
quillitas inter ecclesiam et imperium iugiter vigeat et futuris
dante Domino temporibus feliciter augeatur et omnis contentionis
et dissensionis cuiuslibet materia precludatur, prout melius et effi-
cacius fieri et intelligi potest, concedimus ipsas conferimus et do-
namus de novo, promittentes et obligantes nos, prout plenius et
efficacius possumus, quod nullo unquam tempore occupabimus vel
occupari, quantum in nobis est, permittemus civitates loca castra
terras et provincias supradictas vel aliquam ipsarum vel earum
l»artem; nee in ipsis vel aliqua ipsarum vel earum parte iuris-
dictionem aliquam i)er nos vel per aliuni geremus vel exercebimus;
vel iura aliqua i)ossessiones vel tenutas habebimus vel possidebimus
65 (53). Zasicherungen Heinrichs YII an Clemens V. 1810. 135
in eisdem terris vel provincüs vel aliqua ipsarum vel earum parte;
iiec ofliciuin aliquod geremus per nos vel jier alium potestarie vel
«^pitanie seu quocumque nomine censeatur in ipsis vel aliqua
ipsarum vel earum parte; et quod tanquam princeps catbolicus
advocatus et defensor sancte Romane ecclesie iuvabimus ipsam
sibique assistemus contra quoscumque occupantes invadentes vel
turbantes provincias ipsas civitates loca casti^a vel terras vel
aliquam ipsarum seu earum partem; et quoscumque inobedientes
seu rebelles ecclesie, precipue in provincüs civitatibus locis castris
et terris eisdem, in nuUo fovebimus vel manutenebimus seu per
([uoscumque foveri vel manuteneri, quantum in nobis est, perraitte-
mus, sed contra ipsos assistemus auxiliis consiliis et tavoribus
opportunis sancte Romane ecclesie ac Romanis pontificibus et
apostolice sedi, quousque rebelles et subditi ad plenam reverentiain
et obedientiam reducantur.
|7] Promittimus quoquc sanctam Romanam ecciesiam et
ecclesias alias ac libcrtatem ecclesiasticam et bona iura prelatos
et ministros ipsarum manutenere conservare ac pro viribus defen-
sare, vassallos (juoque Romane ecclesie contra iustitiam non oflFen-
dere; et quoslibet devotos et fideles ecclesie, etiam in imperio
coustitutos, benigne tractabimus et contra iustitiam non opprime-
mus neque per alium, quantum in nobis est, opprimi permittemus,
sed conservabimus in iuribus et iustitiis eorundem.
fS| Predicta autem omnia et singula inviolabiliter observare
et observari facere et nullo unquam tempore contravenire iuravi-
mus ad sancta dei evangelia, tacto libro in manibus venerabilis
patris domini P*alduini archiepiscopi Treverensis et discreti viri
loannis de Molans scholastici ecclesie Tullensis vestri capellani,
nomine Romane ecclesie et sedis apostolice ac vestro et de vestro
mandato specialiter recipientium, de qua etiam receptione tam per
alias nostras quam per ipsorum recipientium litteras seu insti'U-
mcntum publicum plene constat.
[9| Et ad predictorum omnium j)erpetuam rei memoriam et
sancte Romane ecclesie ac sedis apostolice et Romanorum ponti-
ticum securitatem atque cautelam presentes litteras regle maiestatis
sigillo munitas fecimus communiri, promitten tes et obligantes nos
cum omni efticacia et effectu, quod post imperialis diadematis co-
lonationem susceptam predicta omnia ratiticabimus confirmabiraus
vi recognoscemus et faciemus et servabimus atque iurabimus; et
de supradictis omnibus infra octo dies nostras patentes dabimus
litteras (luadruplicatas harum seriem continentes ad perpetuam rei
memoriam et ad securitatem et cautelam vestram et successorum
vestrorum et sancte Romane ecclesie et apostolice sedis, imperialis
maiestatis typario communitas.
Dat. I^usane, 5 idus octobris, regni nostri anno 2, anno
Domini 1310.
136 66/67(54,05). Sicherhoits- u. Krommgeoid Heinrichs VIT. (1309 hivr.) 1312
66 (54). SIchcrhcIteeld HeiiirUhs VII für Pabst Clemens V.
Aus dorn Protokoll der Vorhandlungen zu Avi^^ou, wo Heinrich den Eid
1309 Juni 2 durch seine Prokuratoren erstmals leisten Hess hei A. Theiner,
Codex diplomaticus dominii temporalis sanctio sedis Bd. I (1861) 8. 417 (s.
auch Mon. Germ. LL. U S. 494); Heinrich wiederholte dann denselben Eid
persönlich bei seiner Kaiserkrönun^ 1312 Juni 29, s. Th einer 1. c. S- 444
(auch Mon. Germ. LL. II S. 532 Zeile 9 ff.), selbstverständlich unter Fort-
lassnng der beiden letzton Sätze.
Nos Sifridus Curieiisis episcopus. Amedeus coiiies Sabaudie,
loannes dalphinus Viennensis et Albonensis coiiies, (Uiido de
Flandria, loannes conies de Saraponte et Simon de Marvilla
thesaurai'ius Metensis, niiucii et procuratores sercnissiini principis
Henrici Roinanorum regis, habentes ad onmia infrascripta i)lenain
et generalem ac liberam potestatem et speciale mandatuin ab
eodem, prout constat per predictas ])atentes litteras ii)sius, vobis
sanctissinio jiatri et domino, doniino Clementi divina in'ovidente
dementia pape quinto, vice et nomine dicti domiiii nostri regis
et in animam ipsius promittimus et iuramus per Patrem et Filium
et Spiritum sauctum et per hec sancta dei evangelia et per hoc
ligniim vivifice crucis et per has reliquias sanctonim, quod nun-
quam vitam aut membra neque ipsum honorem, (inem habetis,
sua voluntate aut suo consensu aut suo consilio aut .sua exhor-
tatione i)erdetis; et in Roma nullum piacitum aut ordinationem
faciet de omnibus, que ad vos pertinent aut Romanos, sine vestro
consilio et consensu; et quicquid de terra ecciesie Romane per-
venit ad ipsum aut pervenict, vobis reddet (piam citius poterit: et
quandocumque in Lombai-diam et Tusciam aliquem mittet pro
terris et iuribus suis gubernandis, quotiens mittet cum, iurare
faciet illum, ut adiutor vester sit ad defendendum terram sancti
Petri et Romanam ecclesiam secundum suum posse. Kt si per-
mittente Domino dictus dominus noster rex Romam venerit, sanc-
tam Romanam ecclesiam et vos rectorem ipsius et successores
vestros exaltabit secundum suum posse. Et cum Rome vel alibi
l)er vos in imperatorem coronandus fuerit dominus noster rex
I)redictus, dictum sacramentum et aliud fieri consuetum ad reiiui-
sitionem vestram tempore coronationis sue personaliter renovabit.
67 (55). KrOiiuugseid Heiiirlehs YII l>cl der Kaiscrkriinung.
1313 Jwiii 'i9.
Aus Thoiuer 1. c. S. 444 (auch Mon. Genn. bist. LL. 11 S. 532).
Ego Henricus rex Romauorum, futurus annuente Domino
iraperator, promitto spondeo et polliceor coram deo et beato Petro,
me de cetero protectorem et defensorein fore summi pontiiicis et
sancte Romane ecciesie in omnibus necessitatibus et utilitatibus
suis, custodiendo et consen^ando possessiones honores et iura eins,
quantum divino fultus adiutorio fuero, secundum scire ac posse meum
jecta et pura fide; sie me deus adiuvet et hec sancta dei evangelia.
68 (56). Erste Bitten 1312. 69 (57). Prozoss Johanns XXII. 1323. 137
68 (56). Kalserl. Erste Bitten an eine Kirche. 1313 Okt. 17.
Ans Ed. Winkelmann, Acte imperii inedita Bd. II (1885) S. 280 f. —
Erste Bitten bereits unter K. Budolf, vgl. Mitteilungen a. d. vatikao;
Archive Bd. II (1894) S. 17 f., 266 f. und Mo n. Germ. bist. LL. Sectio IV
Bd. 3 (1904) S. 34 ff.
Henricus dei gracia Romanorum Imperator semper augustus
lionorabilibus viris . . preposito . . decano et . . eapitulo ecclesie
in Rynowe Argentinensis diocesis devotis suis dilectis graciam suam
et omne bonum. Inclite recordacionis divorum imperatorum Ro-
manorum illustrium, qui de iure necnon antiqua et approbata con-
suetudine in singulis tam kathedralibus quam collegiatis necnon
conventualibus ecclesiis sacri imperii super provisione unius persona
habebant petere et cum promptitudine qualibet exaudiri, vestigiis
inhcrentes, vobis pro discreto viro Cunrado clerico Basiliensis dio-
cesis filio strennui viri Cunradi dicti de Wilgothein militis primarias
preces nostras duximus porrigendas, devocionem vestram rogantes
requirentes et hortantes attente, quatenus eundem Cunradum, quem
promoveri cupimus ex affectu, pro nostre imperialis coronacionis
ac precum nostrarum primariarum et imperialium reverencia in
vestrum et ecclesie vestre canonicum et confratrem recipere stu-
deatis, de prebenda, si (^ua vobis vacat ad presens vel quampri-
mum ad id se facultas obtulerit, sibi sine difficultate qualibet tam
liberaliter provisuri, quod proinde vos et ecclesiam vestram propter
observanciam huiusmodi iuris nostri et imperii graciosius pro-
sequentes oninia iura vestra ac comodum et honorem, que vobis
et dicte vestre ecclesie per imperatores vel reges Romanorum
predecessores nostros concessa sunt et matuhtsi^ favorabiliter augeat
et conservet imperialis excellencia maiestatis.
Hamm testimonio litterarum, datum in castris ante Florenciam
17 kalendas novembris, anno Doniini 1312, indictione 11, regni
nostri anno quarto, imperii vero primo.
69 (57). Sogen, erster Prozess des Pabstes Johann XXII
gegen K. Ludwig den Baiem. 1323 Okt. S.
Aus Martene und Durand, Thesaurus novus anccdotorum Tom. II
(1717) Öp. 644-647.
[1] lohannes episcopus servus servoiiim dei ad futuram rei
memoriam. Attendentes, quod, dum errori non resistitur, is, ad
quem resistere i)ertinet, illi utcumque pra^sumitur consentire quod-
(lue plcrumque iustitia? opprimitur veritas, si defensionis opportunae
illi beneficium subtrahitur, profecto nee errori damnabili consentire
per resistentia) negligentiam volumus neque pati ob defectum op-
portuna» defensionis pra^sidii iustitiam opprimi sponsa3 Christi.
[2] Dudum siquidem per obitum clarae memoria* Henrici
Romanorum imperatoris imperio Romano vacante principes ec-
clesiastici ac sjeculares, ad quos translato ab olim per sedem
apostolicam prsedicto imperio de Grsecis in personam magni-
138 69 (57). Prozess Johanns XXII gegen K. Ludwig 1323.
fici Caroli in Gernianos futuri Komani regis in iniperatoreni i)ost-
modum promovendi electio pertinebat, votis eoruni in diversa di-
visis, duos (sicut dicitur; in discordia elegerunt, quibusdani eoruni
in dilectum filiuni inagnificum viruni Ludovicuui Bavarias quibus-
dam vero in dilectum filiuni Fredericuni Austrieo duces, nonünando
et eligendo ipsos in Romanos reges, dirigentibus discorditer vota sua.
[31 Verum j)r8efatus Ludovieus a nobis, ad quem sua» elec-
tionis iiuiusmodi sicut priemittitui* in discordia celebrata» ac per-
sonod ipsius examinatio approbatio et admissio, repulsio quoque
et reprobatio noscitur pertinere, electione pra^dicta nequaquam
admissa nee eins approbata persona, sicut notoria fama notoriat
et publica facti evidentia manifestat, non quaerens, ut deberct. per
ostium ad huiusmodi regni vel imperii conscendere dignitatis fasti-
gium, sed potius aliunde, nescimur quo ductus spiritu vel verius
seductus consilio, prajfati Romani regni nomen sibi et titulum
regium usurpavit; quam vis, priusquani alterutrius eorum ])or sedem
apostolicam fuisset ap[)robata vel reprobata persona, neutri clec-
torum ipsorum assumere licuit nomen et titulum pralibatum, cum
nee interim Romani reges existant, sed in reges electi, ncc sint
habendi pro regibus nee reges etiam nominandi.
[4j Idem etiam Ludovieus eodem pra^sumto titulo non con-
tentus ad administrationem iurium regni et imperii jiraHlictorum in
gravem dei otfensam et contemtum ac manilestam iniuriam Ro-
manos ecclesiaj matris suai (ad quam eiusdem vacationis imperii
regimen, sicut et imprasentiarum vacat, pertinere dignoscitur)
necnon et plurimorum scandalum et rei turbationem et lasionem
publicöB ac sua; anima^ detrimentum prosilire sequc illi immiscere
irreverenter ac indebite prasumsit hactenus et pra*sumit. exigendo
et recipiendo sub prafato titulo regio tidelitatis in Alamannia et
nonnullis Italite partibus tam a i)ersonis ecciesiasticis ([uam sacu-
laribus vassallis imperii per se et alios iuramcnta ac de dignitati-
bus honoribus et officiis ad eiusdem Romani regni seu imperii
dispositionem spectantibus pro suo libito disponendo, sicut bis
l)roximis diebus prateritis de marchionatu yj>^ a//deburgensi, (juem
. . primogenito suo de facto publice contulit, ordinavit; necnon
alia plurima exercendo, qu* ad eiusdem Romani regni et imperii
regimen non est dubium pertinere. Eiusdem insuper ecclesia
Romana, sicut Galeatio de Vicecomitibus et eins fratribus, quamvis
sint de crimine haresis a suis comi)etentibus iudicibus exigento
iustitia per diffinitivam sententiam condemnati, et nonnullis aliis
praafata ecclesia rebellibus se exhibere fautorem et defensorem
contra dictam ecclesiam, prosequentem adversus eosdem rebelies
iura imperii et negotium fidei ipsius, in gravem divina» maiestatis
iniuriam contemtum eiusdem ecclesiaj et anima sua3 i)erniciem
non est veritus nee veretur.
[5j Xos itaque tam temerariis ausibus, ne mos tam perniciosus
invalescat in posterum, obviare ac, prout ad apostolatus nostri spectat
officium, iustitiam spons« Christi in hac parte defendere dictumque
69 (57). Prozess Johanns XXII gegen K. Ludwig 1323. 13^
Ludovicuin a tarn periculoso erroris devio ad veritatis callem redu-
cere cupientes ac considerantes, quod ad eius pra?sentiam ad pro-
l)onendum corani eo priesentialiter, per qu« posset et deberet
retrahi a pranlictis, nequaquain tutus patet accessus, quodque in
praemissis formidatur, quod mora periciüum et dissiraulatio dani-
num forent procul dubio allaturjv, ad providendum super prae-
missis excessibus et obviaudum eisdem, subscriptum moduin de
fratrum nostroruni consilio ac ex certa scientia ac de ai)ostolicai
l»otestatis plenitudine eligentes, praefatum Ludovicuin pnesente
fidelium multitudine copiosa praesentium tenore monenius, eidem
sub virtute sancta^ obedieutiao ac excommunicationis poena (quam
ipsuin, nisi cum effectu huiusmodi monitioni nostr« [)aruerit, in-
currere volumus ipso facto) auctoritate apostolica nihilominus in-
iungentes, ut infra triuni mensium spatium a data praisentium
computandum, cjuos ei de eorumdem fratrum nostroruni consilio
I»ro peremtorio tennino assignamus, ab administratione fautoria
et defensione pra^dictis prorsus abstineat ac desistat, administra-
tionem ipsam per so vel alium seu alios non resumturus ulterius,
nisi tunc dem um, cum et si electionem suain huiusmodi, quae de
ipso dicitur celebrata, ac personam eiusdem per sedem apostolicam
approbari contigerit et admitti, quodque gesta per eum post prae-
sumtum ab eo titulum memoratum circa praemissa, quatenus pro-
cessere de facto, cum de iure non teneant, velut ab ipso, cui ins
faciendi non competebat nee competit, attentata curet infra prae-
dictum terminum, (luantum patietur possibilitas, realiter revocare
aperte, per ])ra'sentium seriem intimantes eidem, quod, si in prae-
missis per euni infra praefatum terminum exequendis negligens
fuerit vel remissus, nos contra ipsum ad publicationem poeuarum,
in qua propter pnemissos excessus notorios iucidisse noscitur vel
incidet in futurum et alias, quantum suadebit iustitia, eius non
obstante absentia procedemus.
[G] Universis insuper patriarchis archiepiscopis episcopis et
aliis personis ecclesiasticis quibuscumque sub poena suspensionis
ab officio et beneficio, quam eos incurrere volumus ipso facto, nisi
post i)ra*scriptum terminum infrascripta» inhibitioni nostrae effica-
citer studuerint obedire, et tarn ipsis quam onmibus et singulis
civitatibus comitatibus et universitatibus necnon personis singulari-
bus quibuscumque, cuiuscumque conditionis aut Status existant,
etiamsi regali aut alia quacumque dignitate pnefulgeant, in virtute
sancta* obedientiae et sub poenis excommunicationis in personas et
interdicti in terras eorum necnon privationis privilegiorum quorum-
cumque apostoiicorum et imperialium ac feudorum, quaö ab ecx^lesia
vel imperio obtinent, districtius inhibemus, ne pr^edicto Ludovico
in pru'missis vel aliis regni seu imperii tangentibus regimen tam-
<iuam regi seu in regem Romanorum electo, nisi et quousque dictam
electionem ac personam ipsius per sedem eamdem approbari con-
tigerit vel admitti, in aliquo pareant seu Intendant neve eidem in
quibuscumque ad regimen pra^libatum spectantibus praebeant auxi-
140 70 (58). Stellung: der Kurie zur Wahl Wenzels 1376.
lium consilium vel favorem, non obstante, si ipsi vel eoruni aliqui
ad hoc se dicto Ludovico ut regi seu in regem Roinanorum electo
astrixerint per fidelitatis vel alterius cuiuslibet generis iuramenta
(quae quidein cum pni^stita fuerint ei, cui minime pra^stari debue-
runt, nee servari sine ajterna? salutis valeant detrimento pra^stantes
eadem non astringunt, qme nihilominus ad cautelam auctoritate
apostolica relaxamus illaque cassa et irrita nunciantes decernimus
penitus non tenere nee fore aliquatenus observanda) seu si pra-
fato Ludovico vel quibusvis aliis communiter vel divisim jier lit-
teras sedis eiusdem foret sub quacumque verborum forma vel ex-
pressione concessum vel concederetur in posterum, (juod excom-
municari suspendi vel eoruni terno seu loca interdici non possint,
quas contra pra^sentem processum nostruni in nullo eis volumus
suffragari, sed ipsas quoad hoc viribus volumus omnino carere.
Ex pra»missis autem nos nequaquam intendinms nee volumus obli-
gare, quin äd publicationem dictarum i)oenarum et alias contra
dictum Ludovicum ])0ssimus pendente huiusmodi dilatione proce-
dere, prout iustum fuerit et nobis visum fuerit expedire.
[7J üt autem huiusmodi Processus noster ad ipsius Ludovici
et aUorum quorum interest comnmnem notitiam deducatur, cartas
sive membranas processum continentcs eunulem in Avinionensi
ecclesia appendi vel aftigi ostiis seu superliminaribus eiusdem
ecclesiic faciemus, qu« processum i])sum suo (juasi sonoro pneconio
et patulo indicio publicabunt, ut idem Ludovicus et ahi, quos Pro-
cessus ipse contingit, nullam possint excusationem pra'tendere,
quod ad eos non pervenerit vel quod ignoraverint eumdem, cum
non Sit verisimile, quod ad ipsos remaneret incognitum vel occul-
tum, quod tam patenter omnibus publicatur. Volumus autem et
apostolica auctoritate decernimus, quod huiusmodi Processus eum-
dem Ludovicum et alios supradictos a])prehendat et arctet, ac si
eisdem personaliter publicatus et insinuatus solemniter extitisset,
constitutione quacumque per priudecessores nostros Romanos
pontifices in contrarium edita non obstante. NuUi ergo onmino
hominum liceat hanc paginam nostrm monitionis mandati inhibi-
tionis relaxationis et constitutionis infringere vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attentare praesumserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eins se
noverit incursurum. Datum Avinione in palatio episcopali 8 idus
octobris, pontificatus nostri anno octavo.
70/71 (58/59). Die Stellung der Kurie zur Wahl Wenzels
1376/77.
Nr. 70 aus Deutsche Reichstagsakten Bd. 1 (1867) i^. 1^9 f-
Kr. 71 ebendaraus 8. 148.
70) Forderungen der Kurie.
Litere infrascripte videntur necessarie:
[1] Primo quod a domino . . imperatore liabeatur litera suo
sigillo auctentico sigillata et de data longe antequam electio . .
71 (59). Versprechen Karls IV. bzw. Wenzels 1377. 141
regis Boemie in regem Romanorum fuerit celebrata, continens
quomodo dominus Imperator petit a domino nostro papa, quod sua
sanctitas electioni fiende de filio suo in regem Romanorum ad
imperium postmodum promovendum prestare dignetur suam gra-
ciam beneplacitum et favorem ac consensum. Et notandura, quod
dicta electio fuit celebrata die 10 iunii anno Domini 1370 sexto,
indictione 14. Fiat igitur de data anteriori tribus mensibus.
Litera vero alias transmissa fuit de data 2 nonas aprilis.
[2| Item fiat una bulla apostolica sub data ad minus per
mensem ante electionem predictam, dirigenda domino imperatori,
responsiva ad predietam, continens dicti domini nostri pape erga elec-
tionem prefatam fiendam graciam beneplacitum favorem et assensum.
[3] Item i)romittat et iuret tarn pater quam filius, quod num-
quam eis viventibus procurabunt aliquem eligi etc.
[4J Item secreto et ad partem promittant, quod contenta-
bimtur, ut tempore opportuno fiat per dominum nostrum papam
declaratio, quod vivente imperatore alius non eligatur sine Romani
pontificis gracia beneplacito favore et assensu.
5] Item habeatur litera super facto . . regis Francie etc.
6] Item quod litere auctentice et sigillate alias Avinionem
portate per . . cpiscopum Wormaciensem et sotios imperatoris
nuntios, quas dominus Conradus decanus Spirensis secum minus
caute reportavit, remittantur domino nostro pape.
71) Versprechen Karls IV. zugleich im Namen Wenzels.
Karolus quartus divina favente clemencia Romanorum Im-
perator semper augustus et Boemie rex. Notum facimus tenore
presencium universis, quod animo deliberato in presencia testium,
videlicet venerabilium lohannis Pragensis archiepiscopi apostolice
sedis legati consiliarii, Galehardi episcopi Spoletani apostolice
sedis nuncii principum necnon Conradi decani Wissegradensis
capellani et secretarii devotorum nostrorum dilectorum et notarii
pubiici infrascripti, corporaliter promisimus et iuravimus et de
certa sciencia promittimus et iurauius, quod, nobis imperatore ac
serenissimo principe doniino Wenceslao tilio nostro caiissinio rege
Romanorum vel ipso post nos imperatore existentibus, nunquam
procurabinius aliquem alium in Romanorum regem ad imperium
promovendum eligi, nee super hoc cum principibus electoribus,
eciam si vellent eligere, intererimus, immo impediemus pro posse,
necnon hoc domino nostro summo pontifici et successori suo tunc
ecclesie presidenti tali tempore notificabimus, quod super hoc
possit et valeat commode provideri. Presencium sub imperialis
nostre maiestatis sigillo testimonio literarum, datum Tangermunde
anno Domini millesimo trecentcsimo septuagesimo septimo, indic-
cione quinta decima, 9 kal. octobris, regnorum nostrorum anno
tricesimo secundo, imperii vero vicesimo tercio.
De mandato domini . . imperatoris
Nicolaus Camericensis prepositus.
142
72 (60). Das sogen. Wiener Konkordat zwischen
Kaiser Friedrieh III and Pabst Nleolans Y. 1448 Febn 17.
Nach dem Orig. (bereits für die 2. Aufl.) Wien Haus- Hof- u. Staats-
Arch.; Tgl. auch Fontes ioris occlesiastici ed. F. Walter (1862) S. 109 bis
114 sowie das (unvollständige) Facsimile in Kaiser Urkunden in Abbildun-
gen Liefrg. XI (1891) Taf. 19».
In nomine Doniini amen. Anno a nativitate eiusdem mil-
lesimo quadiingentesimo quadragesimo octavo die decima septinia
mensis lebruarii inter sanctissinium in Cliristo patreni ac dominum
nostrum dominum Ni(M)laum divina Providentia papam quintum
Äpostoli(Ämque sedem ac nationem Alamanicam sanctissimi domini
nostri et seclis eorundem nominibus per reverendissimum in Christo
patrem ac dominum dominum lohannem sacrosancte Romane
ecclesie cardinalem legatum ad nationem Germanicam de iatere
raissum plcna in ea parte auctoritate et i)otestate munitum et pro
ipsa natione Alamanica per gloriosissimum principem ac dominum
nostrum dominum Fridericum Romanorum regem semper augustum
etc plurimoruni sacri Romani imperii electorum aliorumque eius-
dem nationis taui ecclesiasticorum quam secularium principum
consensibus accedcntibus conclusa laudata et acceptata sunt con-
cordata subscripta.
Sanctissimus dominus noster Nicolaus papa quintus super
provisione ccclesiaium bcnetitiorunuiue (|uorumcunque utetur reser-
vationibus iuris scripti et constitutionibus ,execrabilis' et ,ad re-
gimen* modilicatis, ut sequitur:
[1] Ad regimen ecclesie generalis (luamquam immeriti su-
pema dispositione vocati gerimus in nostris desideriis, ut debemus,
quod per nostre diligentie Studium ad (piarundibet ecclesiarum et
monasteriorum regimina et alia beneticia ecclesiastica iu.xta divinum
beneplacitum et nostre intentionis afl'ectum viri assumantur idonei,
qui presint et prosint committeudis eis ecclesiis monasteriis et
beneficiis prelibatis. Premissorum itaque consideracione inducti
et suadentibus nobis aliis rationabilibus causis nonnullorum prede-
cessorum nostrorum Romanorum pontilicum vestigiis inherentes
omnes patriarchales archiopiscopales episcopales ecclesias mona-
steria prioratus diguitates i)ersouatus et ofticia necnon canonicatus
et prebendas et ecclesias ceteraque beneticia ecclesiastica cum cura
vel sine cura secularia et regularia, (piecunque et qualiacunque
fuerint, etiamsi ad illa ])ersone consueverint seu debuerint per
electionem seu quemvis alium niodum assumi, nunc apud sedem
apostolicam quocunque modo vacantia et in posterum vacatura
necnon per depositionem seu privationem seu translationem per
nos seu auctoritate nostra factas et inantea faciendas ubilibet
necnon ad <|ue aliqui in concordia seu discordia electi vel postu-
lati fuerint, quorum electio cassata seu postulatio repulsa vel per
eos facta renuntiatio et admissa auctoritate nosti'a extiterit seu
quorum eh^ctorum vel postulatorum et inantea eligendorum vel
postulandorum electionem cassari seu postulationeiu repelli aut
72 (60). Wiener Konkordat 1448. 143
reuuntiationem adinitti per nos aut auctoritate nostra continget,
apud sedem predictam vel alibi ubicunque, et etiaiii per obitum
cardinalium eiusdem ecclesie Romane aut officiariorum dicte sedis,
quanidiu ipsa officia actualiter tenebunt, videlicet vicecancellarii
camerarii, septein notariorura, auditorum litterarum contradictarum
et apostolici pallacii causarum auditorum, correctorum, centura et
unius scriptorum litterarum apostolicarum et viginti quatuor poe-
nitentiare prefate sedis et viginti quinque abbreviatorum necnoa
verorum commensalium nostrorum et aliorum viginti quinque
capellanorum sedis eiusdem in ephitaphio descriptorum et etiam
quorumcunque legatorum seu coUectorum ac in terris Romane
ecclesie rectorum et tbesaurariorum deputatorum seu missoruni
hactenus vel deputandorum aut mittendorum imposterum vacantia
et inantca vacatura, ubicunque dictos legatos vel collectores seu
rectores aut tliesaurarios, antequam ad Romanam curiam redierint
seu venerint, rebus eximi contigerit ab humanis, necnon quorum-
übet pro (juibuscunque negociis ad Romanam curiam venientium
seu etiam recedentium ab eadem, si in locis a dicta curia ultra
duas dietas legales non distantibus iam forsan obierint vel eos
inantea ab hac luce trafisire contigeviU etiam simili modo quorum-
cun([ue curialium peregrinacionis infirmitatis seu recreationis vel
alia quacunque causa ad quevis loca secedentium, si eos, antequam
ad dictam curiam redierint, in locis ultra duas dietas ab eadem
curia, ut premittitur, non remotis, dummodo eorum proprium do-
micilium non existat ibidem, iam forsan decesserint vel imposterum
eos contigerit de medio submoveri et nunc per obitum huiusmodi
vacantia vel imposterum vacatura, rursus monasteria prioratus et
decanatus dignitates personatus administraciones officia canonicatus
prebendas et ecclesias ceteraque benelicia ecclesiastica secularia et
regularia cum cura vel sine cura, quecunque et qualiacunque fue-
riut, etiamsi ad illa persone consueverint seu debuennt per electio-
nem seu quemvis alium modum assumi, que promoti per nos vel
auctoritate nostra ad patriarchialium archiepiscopalium et episco-
palium ecclesiarum necnon monasteriorum regimina obtinebant
tempore promociouum de ipsis factarum, nunc quocunque modo
vacantia aut imposterum vacatura necnon etiam que per assecu-
cionem pacificam quorumcunciue j)rioratuum dignitatum personatuum
ofticiorum canonicatuum prebendarum ecclesiarum aut beneticiorum
aliorum per nos seu auctoritate nostrarum litterarum immediate
collatorum seu conferendorum imposterum, preterquam si virtute
gratie expectative assecutio Hat, nunc vacantia et inantea vacatura,
plena super ])reniissis omnibus et singulis cum fratribus nostris
collatione prehabita et matura deliberatione secuta ordinacioni
disi)Osicioni ac promissioni nostre de ipsorum fratrum consilio
auctoritate apostolica reservamus, decementes exnunc irritum
et inane, si secus super premissis et quolibet eorum per quoscun-
(|ue (juavis auctoritate scienter vel ignoranter contigerit attemptari.
Item in ecclesiis metropolitanis et cathedralibus etiam
144 72 (60). Wiener Konkordat 1448.
apostolice sedi immediate non subiectis et in monasteriis aposto-
lice sedi immediate subiectis tiant electiones canonice, que ad
sedem apostolicam deferantur, quas etiam ad tempus constitutum
in constitucione Nicolai, que incipit ,cupientesS papa expectet; quo
facto si non fuerint presentate vel si presentate minus canonice
fuerint, papa provideat; si vero canonice fuerint, pai)a eos contir-
met, nisi ex causa rationabili et evidenti et de fratrum consilio de
digniori et utiliori persona duxerit providendum, [»roviso, quod
conlirmati et provisi per papam nichilominus metroi)olitanis et
aliis prestent debita iuramenta et alia, ad que de iure tenentur.
[2''] In monasteriis, que non sunt immediate subiecta sedi
apostolice, necnon in aliis beneficiis regularibus, super quibus pro
confirmatione seu provisione non consuevit liaberi recursus ad
sedem apostolicam, non teneantur venire electi seu illi, quibus
providendum est, ad curiam ad liabendum confirmacioncm vel
Provisionen!; nee eciam dicta beneficia regularia cadant in graciis
expectativis. Ubi autem in monasteriis ad curiam Komanam
venire seu mittere consueverunt, ibi papa aliter non confirmet
seu provideat, (juam superius de cathedralibus ecclesiis est ex-
pressum. De monasteriis monialium papa non disponat, nisi sint
exempta, et tunc per commissionem in partibus.
1'6] De ceteris dignitatibus et beneficiis quibuscunque secu-
laribus et regularibus vacaturis ultra reservationes iam dictas
(maioribus dignitatibus post pontilicales in cathedralibus et prin-
cipalibus in collegiatis exceptis, de quibus iure ordinario pro-
videatur per illos inferiores, ad quos alias pertinet) idem sanctis-
simus dominus noster per quamcunque aliam reservacionem
graciam exspectativam aut quamvis aliam dispositionem sub qua-
cunque verborum forma per eum aut eins auctoritate factam vel
fiendam non impediet, quominus de illis, cum vacabunt de men-
sibus februarii aprilis iunii augusti octoljris et decembris, libere
disponatur per illos, ad quos collatio provisio presentatio electio
aut alia quevis dispositio pertinebit, reservationibus aliis a pre-
missis ac dispositionibus auctoritate eiusdem domini nostri pape
factis vel tiendis non obstantibus quibuscunque. Quociens vero
aliquo vacante beneficio de mensibus ianuarii marcii maii iulii
Septem bris et novembris spccialiter dispositioni apostolice sedis
reservatis non apparuerit infra tres menses a die note vacationis
in loco beneticii, quod alicui de illo apostolica auctoritate fuerit
provisum, extunc et non antea Ordinarius vel alius, ad quem illius
dispositio pertinebit, de illo libere disponat. [3''] Item ad finem,
ut hec ordinatio collationis beneticiorum non reservatorum per
alternos menses possit per nationem publicari, et omnes, ([ui ipsa
gaudere voluerint, tempus congruum liabeant eandem acceptandi,
tunc quoad apostolicam sedem in kalendis iunii proxime futuris
ipsa currere incipiet durabitque deinceps, nisi in futuro ooncilio do
consensu nationis aliter fuerit ordinatum.
[4| Item circa provisionem apostolice sedi ordinandam modus
72 (CO). Wiener Konkordat 1448. 145
annatarum hoc modo currat: de ecclesiis cathedralibus omnibus
et monasteriis virorum cftiintaxat vacantibus et vacaturis solventur
pro fructibus primi auiii a die vacacionis summe pecuniarum in
libris camere apostolice taxate, que communia servitia nuncupantur.
Si que vero exccssive taxate sunt, retaxentur; et provideatur spe-
cialiter in gravatis regionibus secundum qualitatem rerum temporum
et regionum, ne nimium pregraventur; ad quod sanctissimus do-
minus noster petentibus dabit commissarios in partibus, qui dili-
genter inquirant et retaxent. Taxe autem predicte pro media
parte infra annum a die habite possessionis padfice totius vel
maioris partis solvantur et pro media parte alia infra sequentcm
annum. Et si infra annum bis vel pluries vacaverit, semel tantum
solvetur; nee debitum huiusmodi in successoreui in ecclesia vel
monasterio transeat.
[4*'| De ceteris dignitatibus personatibus ofKciis et beneliciis
secularibus quibuscunque et regularibus, que auctoritate sedis apo-
stolice conferentur vcl de quibus providebitur preterquam vigore
graciarum cxpectativarum aut causa permutacionis, solvantur an-
nale seu medii fructus iuxta taxam solitam a tempore possessionis
infra annum; et debitum huiusmodi in successorem in beneficio
non transeat. De beneliciis vero, que valorem viginti quatuor
tiorenorum de camcra non excedunt, nihil solvatur. Cuiratque
hec observantia deinceps, nisi eam similiter in futuro concilio de
consensu nationis inmutari contingat.
[5J In aliis autem, que per felicis rccordacionis dominum
Eugenmm papam quartum pro natione prefata usque ad tempus
futuri generalis concilii permissa concessa indulta atque decreta et
I)er memoratum sanctissimum dominum nostrum papam Nicolaum
confirmata fuere, in quantum illa concordie prcsenti non obviant,
ista vice nihil extitit immutatum.
[6J Voluit etiam memoratus dominus legatus, quod super
concordatis presentibus singuli metropolitani predictie nationis
petentibus quibuscunque, quantum opus eis videbitur, sub suis
sigillis transsumpta concedere valeant, quodque transsumtis eisdem
in iudicio et extra stetur et adhibeatur tanquam huic originali carte
per omuia plena fides. Per hoc autem, quod in concordatis huius-
modi sive quibusvis aliis eorum occasione conficiendis litteris propter
competentiorem descriptionem Alamania specialis appellatur natio,
ipsa censeri non debet a Germanica natione distincta seu quo-
modolibet separata.
Ad fidem igitur et robur ac testimonium omnium premissorum
nos Fridericus Romanorum rex et nos lohannes cardinalis legatus
supradicti cartam presentem nosH'is appensis mandavimus commu-
niri sigillis. Ad mandatum domini regis in consilio.
lUmaiiB n. Bembcina, Urkunden. 3. Aufl. 10
146
III.
Ständische Verhältnisse.*
73 (Gl). Kaiser!. Kapitiilare gegen Frellieltsbestrebuns:en
der Sklaven [996- 1002J.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. B«l. I (lsy:3) 8. 47 f.
Magnis oj)us (v>t consuitibus, dum nostri injpcrii principes
IKiblici oftitii et ecclchiiastici ordinis divites et i)aui)eres, niaiores
et minores, diuturnis (luerimcmiis rausentur, se a servis suis propriis
viris debitum et j^roprium non posse habere obsequium. Alii liberos
se ideo mentiuntur, (juia domini eorum servitutem, (|uem captiose
more ac ai)i)robati()ne evaderc lemptant, nequeunt (Utsepetit) ap-
probare. Alii autem ideo ad honorem libertatis moliuntur ascen-
dere, quia domini eorum diversis nejiotiis imi)e(liti (ut forte tit)
longo temjxn'e eos ignorant neo ad solitum sunt coadi servitium
nee ullam saltim vocem nidirem ad mcmoriam servitii exsolverint;
et hac occasione se contemknt liberos et clamant se vixisse lege
et usu libertatis, (|uia oftitio servili ali(|uantulum (juieverunt. Ob
haue rem placuit imi^erio nostro sie:
[Ij Si servus luoj^ter api^etitum lil)ertatis liberum se voca-
verit, liceat dommo, si sibi ita melius visum fuerit i)ropter difti-
cultatem api)robationis insidiosa', aut i)er se aut per suuni cam-
pionem litem dirimere. Liceat autem servo pro se eamphionem
dare, si morbus aut ivtas eum ])ugnare iirohibuerit.
|2i Ut autem servus propter ullam remissi(mem non oecultet^
hoc nostro aedieto deo volente in ieternum vaÜturo statuimus, ut
deinceps unusquisipie ad ostendendam suiv» servitutis condictionem
in kalendis deeend)ris unum i)ub]iea' moneta» i)ersolvat denarium
aut ipsi domino aut eins ministro ad hoc oftitium deputato.
\'^\ Servorum autem tilii et tilia^ similiter pra'scriptum censum
servitutis memorem in vieesimo quinto a-tatis sua» anno Statute
termino j^ersolvere incipiant. Kt nulla temporis indulta [U'olixitas
servitutem aboleat.
[4] Quod si ali(|uis servus a^eclesia» hoc nostrum a'dietum
servare neglexerit, omnium bonorum suorum medietate mulctetur
et SUH^ ^eonditione subiaccat servitutis. Non enim licobit servo
a'cclesia' Servitute unniuam exire; «lueni neque ipsi pra^sidentes
* Betreffs der privatreclitlichon Seite der ständischen Voriinderun^,'en v<r].
die Beisj»iele bei H. Loerscii Ar Kich. Schröder, Urkunden z. Geach. des
dtschn Frivatrcrhtö. 1». Aull. (IsXij S. 2:>6.
74 (62). Hofrecht Biirchards von Worms 1023. 147
ipcclesiis poteriint libertäre. Servos igitur ecclesiarum liberos fieri
omni modo interdicimus, et liberos quolibet ingenio factos ad iuB
€t Servituten! iecclesiarum revocari j)recipimus.
74 (02). Das Uosetz (Hofrecht) des Bisehofs Bureliard
von Worms [1023-1025].
Aus Moii. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 640—644; der
Prolog aus Urkundenbuch der Stadt Worms, horsg. von Ueinr. Boos
Bd. I il886) Ö. 39.
Incipit i)rologus de privilegiis Burchardi Wormatiensis ecclesie
episcopi:
Dccursis venerabilium antistitiim temi)oribus, cjuibus ecclesiam
Wormatien-sem sibi a deo commissam in undis diversarum pro-
cellarum secundum debitum oftitii sui pervigili cura gubernabant
et eam vel propria hu'gitione vel reguni seu imperatorum tra-
ditione facultatibus honoribus e.xuberantem reliquerant, accedendum
nobis est ad introitum ])ii pastoris et tempora Burchardi episcopi,
€uius memoria propter prerogativam meritorum ai)ud homines est
celebris et in conspectu altissimi immortalis, qui qualiter se ia
episcopatu habuerit, non est necessarium verbis exponere, cum
iama virtutum eins ubiijue terrarum comprobata sit oi>eruin atte-
statione et, ut pace omnium dicam, licet plures precessennt eum
viri mire sanctitatis in sede Wormatiensi, respectu eins plantationis
et superediticationis ecclesia ista tam in spiritualibus quam in
temporalibus erat (juasi informis. Hoc testatur clerus et populus
paterna dilectione educatus, hoc civitas adornata et adaucta, hoc
universus episcopatus rebus et largis i)Ossessionibus ditatus, hoc
testantur congregationes huius ecclesie, (juas ipse j)ermodicas
inveniens largitionibus habundanter ampliavit vel ex novo instituit;
corpus canonum in unam faciem castorum eloquiorum multo labore
collegit; legem si)ecialem familie sancti Petri ut infra videtur dedit
€t, ut breviter concludam, ecclesiam Wormatiensem in meridiano
ii])lendore omnibus bonis lucentem feliciter reliquit, unde 13 ka-
lendas septembris in i^ace factus est locus eins et a[)ud sanctum
Laurentium sepultus.
Lex familie Wormatiensis ecclesie.
In nomine sancte et individue trinitatis. Ego Burchardus
AVormatiensis ecclesie episco])us proi)ter assiduas lamentationes
miserorum et crebras insidias multorum, qui inore canino famiiiam
sancti Petri dilacerabant, diversas leges eis imponentes et intir-
miores quosque suis iudiciis opprimentes, cum consiho cleri et
jnilitum et totius famihe has iussi scrii)ere leges, ne aliquis ad-
\ocatus seu vicodominus aut ministerialis sive inter eos alia
aliqua locpiax persona supradicte familie novi aliquid subinferre
posset, sed una eadem(|ue lex diviti et pauperi ante oculos pre-
notata omnibus essQt communis.
10*
148 74 (62). Hofrecht Burchards von Worms 1028.
■
, • [1] Si quis ex fainilia sancti Petri ad sociam suara legitime
yenerit, quicquid in dotem dederit et lioc ipsa annuiii et diem
non proclamatum possidet, si vir prior nioritur, uxor eius totam
habeat dotem usque ad finem vite sue; si autem ipsa moritur
sine liliis, proximi heredes mariti sui dotem recipiant. Similiter
liat, si uxor prior moriatur. Et quicquid simul acquisierant, si
quis eorum alterum supervixerit, totum habeat in sua potestate
et quicquid inde facere velit, faciat Quod autem mulier secum
ad maritum adtulerat, ambobus mortuis, si tilios habuerint, ii)si
matris hereditatem possideant; si autem filios non habuerint, nisi
il)sa traditione prepediat, post vitam eius totum ad proximos
mulieris redeat; et si tilios simul genuerint et mater prior obierit,.
si quid hereditatis ex matre filiis devenerat et ipsi obierint, here-
ditas ad proximos matris redeat.
[2] Lex erit famili«: si quis predium vel mancipia in here-
ditatem accei)erit et in paupertatem inciderit et ex hac necessitate
hereditatem vendere voluerit, prius proximis heredibus suis cum
testimonio proponat ad emendum; si autem emere noluerint,
vendat socio suo cui voluerit. Si autem aliquis mansus in manum
episcopi iudicio iudicum pervenerit, et si heredum aliquis super-
sessum ins emendare voluerit, detur sibi potestas, ut tali con-
ditione hereditatem accipiat. Si autem nullus heredum satisfacere
. ■" . voluerit, illius loci minister cuicumque ex familia mansum illum
»^'- ^*'* dederit, hie postea firmus heres erit; si autem aliquis venerit post
;■; ^ , duos annos aut post tres aut plus et dicit: ,ego sum heres, pauper
/. ' eram, orphanus eram, non habui qui me pasceret, ideo extra
- o^ ^ patriam ivi et ibi usque modo me meo labore conduxi* et vult
;cum solo testimonio illum, qui iussione episcopi heres elfectus est
' ; et qui suum mansum bene excultum et hmatum habet, expellere,.
; < - constituimus, quia prius nullus heredum erat, qui supersessum iu&
,i. / -emendare voluisset, ille firmus heres sit, qui a ministeriali heres
' ■:: '^^effectus est; si heres erat, cur aufugerat, cur domi non sederat,.
,. ut hereditatem suam custodiretV volumus, ut nuUa vox eius de
hoc amplius audiatur, nisi iusta atque rationabilis causa ibi intelli-
/ / v^ gatur. Si autem aliquis, qui hereditalem mansum habet, moritur
' .y et parvulum heredem reliquerit, et ille heres non potest debitum
servitium persolvere, si est aliquis proximior, qui velit debitum
;- servitium de predicto manso facere, quousque heres ille ad suos
dies pervenerit, ne propter teneritatem heredis exheredetur heres,.
concedimus et constituimus; ut misericorditer de eo agatur, rogamus.
[3J Si quis in dominicata nostra hereditatem habens moritur,.
heres sine obkttione hereditatem accipiat et postea debitam servi-
tutem inde provideat
[4] Si qui§ ex familia moritur, quicquid indotatum reliquerit,.
lüsi traditione prepediatur, proximi heredes possideant.
[5] Si quis cum manu coniugis sue cum testimonio bona
aliquam traditionem sive in dote sive in aliis quibuslibet rebus,
fecerit, hoc finnum erit, nisi alia res prepediat
'i
74 (62). Hofrecht Burchards von Worms 1023. 149
[6] Si quis prediuin vel hereditatem suam infra familiam
vendiderit et aliquis heredum suorum presens fuerit et nichil con-
tradixerit, vel si absens aliquis heredum est, postea resciverit et^
si infra spatium illius anni hoc reticuerit, postea iure carebit.
[7] Lex erit familie: si quis ex aliquo commisso in manus
episcopi cum iuditio sotiorum suorum pervenerit, ipse cum Om-
nibus suis possessionibus eo diiudicetur.
[8] Si quis cum aliis, quos secum adduxerit, alicui ex so-
cietate sua aliquid iniusticie fecerit, ius erit familie: ut se tantum
et suos viros una satisfactione reconciliet et unusquisque aliorum
semetipsum propria satisfactione reconciliet. : .
[9] Ius erit familie: ut de werep;eldo fisgilini hominis quin-
que libre ad cameram reddantur et due libre et dimidia amicis
eins contingant.
[10] Ius erit: si ex familia vir aliquis et uxor eins obierint
et filium cum filia reliquerint, filius hereditatem servilis terra
accipiat, filia autem vestimenta matris et operatam pecuniam ac-
cipiat; reliqua que remanserint in omnibus equaliter inter se
parciantur.
[11 j Ilec etiam lex erit familie: si quis i)redium vel man-
cii)ia in hereditatem acceperit et in lectum egritudinis ita inciderit,
ut equitare aut per se ambulare non possit, predium suum vel
inancipia heredibus suis alienare non possit, nisi pro anima
sua aliquid inde dare libuerit; alium suum questum det cuicum- jji,
que libeat. ^^7,*,,.. h
[12] Ut in omnibus locis, ubicunque fieri possit, declinentury^^^tV,,,
periuria, qualiscumque sit ex familia, qui cum sotio suo sive iny^i^y.^.
agro sive in vineis sive in illis levioribus rel)u.s aliquid iniuste v^Qu/,
fecerit et se ad raagistrum loci proclamaverit, volumus, ut illius r^-^'^f^
loci minister cum subiectis concivibus suis sine iuramento hoc
<leterminet.
[13] Et hoc est constitutum: ut, si quis fisgilinus homo ex
familia rem aliquam magnam vel parvam ad iniusticiam patraverit,
ad bannum episcopi quinque solidos ut dagewardus vadietur et
quinque solidos componat ei, cui iniquitas facta est, si de eadem
societa'te est; et si extra suam sotietatem est, una uncia vadietur
et nichil iuret. , . -
[14] Et si quis nupserit ex dominicata episcopi in beneficium '^
alicuius suorum, iuris sui respondeat ad dorainicatam episcopi; .
si autem ex beneficio in dominicatam episcopi nupserit, iuris sui
respondeat domino beneficii.
[15] Si quis ex familia alienam uxorem acceperit, iustum est,
ut, quando obierit, due partes bonorum suorum assumantur ad
nianum episcopi.
[16] Ius erit: si fisgilinus homo dagewardam acceperit, ut
filii, qui inde nascantur, secundum peiorem man um vivant; simi-
liter si dagowardus fisgilinam mulierem acceperit.
[17] Ius erit familie: si quis in placito iniustum clamorem
150 74 (62). Hofrecht BurcJjards von Worms 1023.
fecerit aut iratus de sua sede recesserit vel in tempore ad placitiiiii
non venerit et in hoc a consedei;itibus superatus non fuerit, nichil
iuret, sed in testimonio scabinorn^f : sii.
[18] Lex erit familie: iit urius^uisque cum sotio siio iurot
cum una manu; si propter faidani erit, cum 7, et ei)iscopo similiter.
[19j Habuerunt et hoc in consuetudine: si quis alteri pecu-
niam suam prestiterat, redderet quantum voluisset, et qnod no-
luisset cum iuramento ne^aret. Sed ut declinentur periuria, con-
sütuimus: si ille, qui pecuniam suam i)restiterat, iuramentum eins.
pati noluerit, ipse contra euni duello pugnaturus negatam pecuniam
acquirat, si voluerit; si autem tam digna persoija. est, cpie iiugnan»?
^^. . .^^;tiim eo pro tanta re dedignetur, vicarium siiöin ponat.
^' ^\)i ^^ l"^l ^^ ^'^"^ ^" civitate Wormatia duello convictus ceciderit^
r»'"'' '^ ßexaginta solidos vadietur, extra civitatem vero infra familiam, si
--V>**^)t^ duello occubuerit, illi, quem impugnaverit, pro i>ugna iniuste
lUata suam iustitiam tripliciter componat, hannum episc()i>o j^or-
solvat, advocato 20 solidos tribuat, aut nitem et caiiillos amittat.
[21] Si quis ex familia sancti Petri predium vel mancipiu
a libero homine comparaverit vel alicjuo modo acquisiverit, extra
familiam necpie cum advocato neipie sine advocato, nisi commutet^
dare non liceat.
[22] Si quis fiscali viro iustitiam suam infringere voluerit, id
est ad dagowardum vel ad ceusum iniustum, tiscalis vir cum
Septem proximis suis non mercede conductis iusticiam sibi innatam
obtineat; et si ex patris i)arte vitui)eretur, ex eadem i)arte due
cognatorum suorum et tercia ex matre assumatur; similiter erit
ex parte matris, nisi cum iuditio scabinorum aut j^roximorum
testimoniis superari i)ossit.
[23] Lex erit familie: si quis eorum domum alterius cum
armata manu introierit et tiliam eins vi rapuerit, cuncta vestimenta^
quibus tunc induta fuerat, ciuando rapta est, singulariter in trii)lum
patri eius vel mundiburdo restituat et i>er singulas vestimentorum
partes bannum episcopo componat; postremum ipsam triplici sua
satisfactione cum banno episcopi patri representet, et quia legitime
eam secundum canonica precepta habere nequiverit, amicis illius 12
Bcuta et totidem lanceas et unam libram denariorum pro recon-
dliatione persolvat
[24] Et hoc constituimus: si quis debitum alicuius rei coram
ministro conütetur et minister in illa die locum non habet difli-
nire, et hie, qui debitum in priori die confessus est, alia die negare
voluerit, minister, si testimonium pristine confessionis habet, ut
equum est, de se faciat, sicut antea debuisset.
|25] Et hoc lex erit: si (luis de aliqua re ministeriali con-
fitetur et hoc ad placitum dilfertur, sicut tunc in placito confessus
fuerit, iudicetur, si minister eum cum testimonio de priori con-
. fessione ibi convincere non potuerit.
' [2G] Lex erit concivibus: ut, si quis in civitate hereditalem
aream habuerit, ad manus episcopi diiudicari non poterit, nisi tres
74 (62). Hofrecht Burchards von Worms 1023. 151
annos censum et aliani suani iusticiam inde supersederit; et i)Ost ^
hos tres annos ad tria legitinia placita invitetur et, si supersessum
ius pleniter einendare voluerit, ipse eani sicut antea possideat; et i
si domum in eivitate vendiderit, areaui perdat. ^< ■ -.
[27] Et lex erit: ut, si quis in eivitate aliquem ita i^ercusserit,
ut ad tcrrani de^idat, ad banniim ejuscopi 00 solidos coniponat;
si auteni cum pugYio'äut aliquo levi Hagfello, quod bluatlirani vocant,
aliqueni i)erciisserit et non deciderit, o solidos tantuni coniponat.
|281 Lex erit: si quis in eivitate ad aliqueni occidenduni
gladium suuni evaginaverit vel arcum tetenderit et sagittam nervo
iniposuerit vel lanceani suam ad ferienduni protenderit, GO solidos
coniponat.
|29J Lex erit: si episcopus fiscaleni hoininein ad servitium
suum assuniere v^uerit, jit ad aliud vSgryüiuni eum i)oner^^nmi/ ^^
debeat ni^u acLcaiifeYaninu aut ad i)mcemani vel ad inferto/em ' ^^'
vel ad agasbnenrvel ad luinisterialeni, et, si eum ad tale servitiuin
facere noluerit, cpiatuor denarios persolvat ad regale servitium et
6 ad ex])editionem et tria iniussa placita querat in anno et serviat
cuicumque voluerit.
[HO] Propter liomicidia autem, (jue quasi cottidie fiebant infra
familiam sancti Petri more beluino, <iuia sei)e pro nichilo aut per
ebrietatem aut i)er superbiam alter in alterum insana mente ita
insevie^at, ut in curriculo unius anni 3ö servi sancti Petri sine
culpa ex servis eiusdem ecelesie sint interemi)ti, et ipsi interfec- '^c.
tores magis inde gloriati sunt et elati, (|uam aliquid penitudinis
I)rei)uissent, i)roin(le ob illud maximum detrimentum nostre ecelesie
cum consilio nostrorum lidelium hanc correctionem tieri decrevimus,
ut, si quis ex familia consotium suum sine necessitate, id est sine
taii necessitate, si se ipsum mterticere voluerit aut si latro erat,
se et sua defendendo, sed sine istis supradictis rebus interfecerit,
constituimus, ut ci tollantur corium et cai)illi et in utracjue maxilla
ferro ad hoc facto cond)uratur et weregeldum reddat et cum
proximis occisi more solito pacem faciat; et ad hoc constringantur
proximi, ut accii)iant. Proximi autem occisi, si persequi voluerint
proximos occisoris, si quis illorum ])roximorum consilii et facti
iuramento sese expurgare potuerit, a proximis interfecti tirmam
et perpetuam pacem habeat; si autem proximi occisi istud con-
stitutum contempnere volunt et supradictis insidias i)arant, tameu
nichil nocent, nisi quod insidiantur, corium et capillos amittant sine
combustione; si autem aliquem illorum interfecerint sive vulnera-
verint i)er contemptum, corium et capillos amittant et supradictam
combustionem patiantur. Si autem occisor aufugerit et capi non
potest, quicquid habet ad tiscum redigatur, et proximi eins, si
inculpabiles sunt, tirmam pacem habeant. Si autem homicida non
aufugerit, sed cum i)roximo occisi suam innocentiam per duellum
defendere voluerit et vicerit, weregeldum reddat et cum proximis
pacem faciat. Si autem nullus occisi proximorum cum occisore
pugnare voluerit, ipse se bullienti aqua adversus episcopum ex-
152 75 (63). Das Recht der Limburger Klosterlouto 1035.
purget et weregeldum reddat et pacem cum proximis faciat, et
ipsi cogantur, ut accipiant. Si auteiii propter timorem istius con-
stitutionis vadunt ad alienam familiam et incendunt eam coDtra
proprlos consotios, et si non est aliquis, qui contra aliquem illorum
duello pugnare audeat, singuli bullienti aqua adversus episcopuin
se expurgent, et si quis victus fuerit, ea patiatur, que supra scripta
sunt. Si quis autem ex familia in civitate sine supradictis neces-
sitatibus aUquem ex familia interfecerit, coriuni et capillos perdat
et combustionem suprascripto more patiatur et bannum i)ersolvat
et weregeldum reddat et pacem cum i>roximis faciat, et illi con-
stringantur, ut accipiant Si autcm aliquis de aliena familia terram
sancti Petri colet et tale presumptum fecerit, id est, si ali(iuem
ex nostra familia sine necessitate iam suprascripta interfecerit, aut
ista supramemorata patiatur aut nostram terram perdat et familie
et advocati insidias habeat. Si autem noster servitor, qui in nostra
curte est, aut noster ministerialis talia audet presumere, volumus,
ut hoc Sit in nostra potestate et consilio nostrorum fidelium, (lua-
liter talis presumptio vindicetur.
[31 1 Si quis ex familia contenderit cum sotio suo de una
<]ualibet re sive de agris sive de vineis sive de mancipiis sive de
pecunia, si potest ex utraque parte cum testimoniis utrorumque
sine iuramento discerni, laudamus; sin autem, ut devitentur i)cr-
iuria, volumus, ut ex utraque parte ostendantur illorum testimonia,
//', if,v,f^t ita collaudent testes, quasi gratum liabeant; et ex supradictis
duobus testimoniis duo eligantur ad pugnam et cum duello litem
decernant; et cuius campio ceciderit, perdat, et eins testimonium
talia j)atiatur propter falsum testimonium, quasi iuratum haberet.
(32| Si quis ex familia furtum fecerit, et hoc non pro ne-
cessitate famis, sed propter avaritiam et cui)iditatem et proi>ter
consuetudinem fecit, et quod furatus est, si 5 solidis api)reciari
potest, et superari potest, quod aut in macello i)ul)lico aut in con-
ventu concivium debitori vadiatus sit supra dictum furtum, ad
correptionem malorum constituimus, ut legem sibi annatam propter
furtum perditam habeat, et si ab aliquo de aliqua re inculpatus
fuerit, non se expurget iuramento, sed aut duello aut bullienti
aqua aut ferventi ferro. Similiter faciat ille, qui in periurio pu-
blico captus est; similiter et ille, qui in falso testimonio captus
est; (similiter et ille, qui propter infamiam furti in duello ceciderit;)
similiter et ille, qui contra seniorem suum, episcopum videlicet,
cum suis inimicis consiliatus est sive contra eins honorem sive
contra eins salutem.
75 (63). Das Becht der Limburger Klosterlouto. 1035 Jan. 17.
Aus Mon. Gorm. bist. LL. Sect. IV. Bd. 1 (1893) S. 87 f.
In nomine sancte et individue trinitatis. Chuonradus divina
favente dementia Romanorum Imperator augustus. Notum sit
Omnibus Christi nostrisque Adelibus tarn presentibus quam futuris,
76 (63). Das Recht dor Limbnrger Klostorleute 1035. 153
qualiter ego Clmonradus una cum Gisela imperatrice coniuge nostra
l)ro remedio anime nostre ad hoc templum, quod ad gloriara et
laudem dei construximus, nostri iuris predium Durincheim Wachin-
heim Seiferstat Greudentheim et in pago Wetereibie in comitata
Ottonis comitis situm Eichine Sundelingen Fuirbach Sulzbach in
proprium tradidimus cum omnibus appendiciis suis, hoc est man-
cipiis areis edificiis terris cultis et incultis agris pratis pascuis aquis
aquarumve decursibus molendinis piscacionibus campis silvis vena-
donibus exitibus et reditibus, viis et inviis, quesitis et inquirendis
necnon cum omni utilitate, que scribi aut nominari potest, ea
videlicet ratione, quatenus abbas huius loci eadem, potestate et
iitilitate qua nos habuimus, deinceps libere habeat et quicquid inde
provenerit in usum ecclesie et fratrum disponat. Et ut hec nostre
tradicionis auctoritas stabilis et inconvulsa permaneat in seculum,
hanc cartam inde conscriptam manu jiropria confirmantes sigilli
nostri impressione iussimus insigniri.
Sed ne quis superventurorum abbat um plus quam debeat ab
ecclesie familia extorqueat, neve familia vetustate temporum sui
iuris oblita contra abbatem superbiendo ecclesie debita exolvere
negligat, visum est nobis signare, quid abbas si opus fuerit ex-
quirat, quidve familia exolvere debeat. jlj Singuli virorum sin-
gulos solidos, mulieres vero sex denarios omni anno persolvant
aut unum diem septimane ad curtem abbatis tam viri quam mu-
lieres serviant [2] Habet cciam j)ot(5Statem abbas super filios
illorum nondum uxoratos, ut quem voliioiit in coquina, quem vo-
luerit in pistrina ponat, (luem volucrit inutntoria abluat, quem
voluerit equaricia custodiat, et ad ciueli'oet niinisteria quoscunque
voluerit deputet. [3] De uxoratis auteni, (luoscunque et ubicunque
iusserit abbas, sint cellarii frumentarii thelonearii forestarii. [4] JSi
vero abbas quenpiam prescrij)torum in suo obsequio habere voluerit,
faciens eum dapiferum aut pincernam sive niilitem suum, et aliquod
beneticium illi prestiterit, quamdiu erga abbatem bene egerit, cum
eo Sit, cum non, ins quod ante habuit habeat. 15] Post obitum
viri preciosius animal, quod illic fuerit, ad curtem abbatis pertinebit;
post obitum mulieris i)reciosior vestis. [6J Si quis conservura suum
interfecerit, Septem libras et dimidiam addito eciam obulo pro eo
exolvet. |7| Mulier si extra villam nupserit, censum suum scilicet
sex denarios dabit.
fSJ Tale ins habent Durencheimarii, Eichcnarii, Sundelingarii,
Fuirbacharii. [9] Ipsum ins habent Sciferstatarii, nisi quod post
obitum suum nulluni ins dabunt. [10 1 Sulzbacharii ipsum ius
habent, exceptis illis, qui dicuntur lazi; (\uu si beneficium habuerint^
quocunque iusserit abbas, cotidie equitare debent; qui autem bene-
ficium non habuerint, vinum et annonam abbatis transducere debent
a littore Sundelingen usque Wormaciam ad portam que dicitur
porta pavonis. [11] (ireudentheimarii ipsum ius habent quod et
Durincheimarii, nisi quod propter cotidianam servitutem nee in
vita sua nee post obitum suum dabunt aliquem censum.
154 7t> (B4). Lehnsgesetz Konrads II. 1037.
(12) Onminni vero prenoniinatorinn ins est, qiiod, si coniiu])ia
de aliena faiiiilia sortiti fuerint et si abbati placuerit, cum sacra-
mento divorciuiii facere i^oterit. Quod si siiiiul perinanserint, post
obituin vii'i due partes substancie eius ad eurteiu abbatis perti-
neant, terciam iixor et filii eius obtiiieant.
Signum domni Chuonradi invictissimi Romanorum imi)eratoris
augusy.
Burchai'dus cancellarius vice Bardonis arohicapellani rocognovit.
Data IG kal. fel)ruarii, anno dominice incarnacionis 1035, in-
dictione 3, anno autem domni Chuonradi secundi rcjrnantis 11^
imperantis vero nono. Actum est Lintburcli; felicitcr amen.
76 (64). Lohiisgosetz Koiirads II. 1037 Xal iH.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Soct. IV. IM. I (189;{) S. 90 f.
In nomine sanctie et individua» trinitatis. Chuonradus gratia
dei Romanorum imperator augustus.
l] Omnibus sancta^ dei eccIesiiP fidelibus et nostris tam pre-
sentibus ijuam et futuris notum esse volumus, (juod nos ad reconci-
liandos animos seniorum et militum, ut iidinvicem semper mve-
niantur concordes et ut fideliter et perseverant(»r nohis et suis
senioribus serviant devote, jnecipimus et tirmiter statuimus: ut
nullus miles episcoporum abbatum abbatissarum aut marchionum
vel comitum vel omnium, (pii l)enetitium de nostris i)ul)licis bonis
aut de ecclesiarum i)rediis tenet nunc aut tenuerit vel hactenus
iniaste perdidit, tam de nostris maiorii»us valvasoribus (juam et
eorum militibus, sine certa et convicta culpa suum beneticium
perdat nisi secundum constitucionem antecessorum nostrorum et
iudicium i)arium suorum.
[2J 8i contentio cmerscrit inter seniores et milites, quamvis
pares adiudiciiverint illum suo beneticio carere debere, et si ille
dixerit hoc iniustc vel odio factum esse, ipse suum beneticium
teneat, donec senior et ille, (piem culpat, cum paribus suis ante
nostram presentiam veniant et ibi causa iuste finiatur. Si autem
pares culpati in iudicio senioribus defecerint, ille qui culpatur
suum beneticium teneat, donec ipse cum suo seniore et paribus
ante nostram presentiam veniant. Senior autem aut miles qm
culpatur, qui ad nos venire decreverit, sex ebdomadas, antequam
iter incipiat, ei cum quo litigatur innotescat. Hoc autem de ma-
ioribus valvasoribus observetur. [3] De minoribus vero in regno
aut ante seniores aut ante nostrum missum eorum causa finiatur.
[4] Precipimus etiam, ut, cum aliquis miles sive de maioribus
ßive de minoribus de hoc seculo migraverit, filius eius beneficium
habeat. Si vero fiUum non habuerit et abiaticum ex masculo filio
reliquerit, pari modo beneficium habeat, servato usu maiorum val-
vasorum in dandis equis et armis suis senioribus. Si forte abia-
77 (65). Bambergor Dienatrecht 1057. 155
ticum ex filio non reliquerit et fratreni legittimum ex parte patris
habuerit, si seniorein offensuni habuit et sibi vult satisfacere et
iiiiles eins eftici, beneficiuiii quod patris sui fiiit liabeat.
f5| Insui)er etiani omnibus niodis prohibeinus, ut nullus senior
de beneiicio suoruiii militum cambiuni aut precariain aut libellum
sine eoruni consensu facere presumat. lila vero bona, (|ue tenent
proprietario iure aut per prccepta aut per rectum libellum sive
per i)recariam, nemo iniuste eos divestire audeat.
[i)\ Fodrum de castöpllis, quod nostri antecessores habuerunt,
habere volumus; illud vero, quod non habuerunt, nuUo modo
exigimus.
[7| Si (piis lianc iussionem infre^erit, auri libras centum com-
ponat, medietatem kameni^ nostra^ et medietatem illi, cui dampnum
illatum est.
Signum domni Chuonradi Serenissimi Romanorum impera-
toris augusti.
Kadolohus cancellarius vice Ilerimanni archicancellarii re-
cognovit.
Datum r> kal. iunii, indictione T), anno dominic<T incarnacionis
1037, anno autem domni Chuonradi regis 13, imperii 11; actum
in obsidione Mediolani; fehcitcr amen.
;T (Cjo). Das Bainbereer Dienstrecht. [1057— 1064J.
Ans (Mi»nuinenta Bamber^en^iia) Bibliotheoa rerum Germani-
canim lhI. Pli. Jaffö T. V (1869) S. 50-52.
Notum Sit omnibus Christi hdelibus tam posteris quam mo-
deriiis, qualiter Fridericus rogatu domini sui Guntheri, quinti
sancttv Babenbergensis tecclesice episcopi, alodium quoddam
AVuouezesdorf et Haga, quod idem prenominatus episcopus antea
l)er manum advocati sui in manum eiusdem Friderici legaverat,
cum omnibus ad ea loca pertinentibus (hoc est quicquid supra-
dictus ei)iscopus predii inter duos fluvios, videlicet Isiam, quam
nos vulgariter ,Fiinsam* dicimus, et Ibisiam habuerat) ad adtare
sancti Petri maioris monasterii in Babenberc legavit pro remedio
aniniio eiusdem prenominati episcopi Guntheri necnon patris et
matris.
Legavit etiam ministeriales ad idem predium pertinentes ad
supradictum altare sancti Petri in Babenberc; eo deinceps sibi
suisque posteris retento iure, quod veri ministeriales habent eius-
dem öRcclesiie; (juod etiam infra subscriptum est:
Ilivc est iusticia ministerialium Babenbergensium:
flj Si quem ex his dominus suus accusaverit de quacumque
re, licet illi iuramento se cum suis cosequahbus absolvere; ex-
ceptis tribus, hoc est: si in vitam domini sui aut in cameram eius
aut in munitiones eins consilium habuisse arguitur. Coeteris vero
156 78 (66). Freiheitsbrief des Bischofs v. Speier für Juden 1084.
homlnlbus de quacuraque obiectione absque advocato cum suis
coaequalibus iuramento se poterit absolvere; et coeteris hominibus
non plus debent quam 7 personas, suis vero sociis 12.
ri2j Si occisus fuerit, reconpensatio eius 10 libra* sunt, quae
ad alium non pertinent nisi ad agnatos occisi.
[3] Si beneficium ab episcopo non habuerit et representa-
verit se in eius ministerio et beneficium non potuerit obtinere,
militet cui vult non beneficiarius, sed hbere.
[4J Si absque liberis obierit et uxorem pregnantem habuerit,
expectetur, dum pariat. Et si masculus fuerit, ille habeat bene-
Acium patris; si non, proximus agnatus defuncti vel loricam suam
vel equum, quem meliorem habuerit, domino suo offerat et bene-
ficium cognati sui accipiat
[5] In expeditionem iturus ex suo sumptu ad dominum
veniat; deinceps ex eius inpensa alatur.
[6] Si expeditio est in Italiam, dominus per singulas loricas
unum equum det et 3 libras. Si vero aliö, duo ex iliis tercio
dent inpensas, beneficium habentes.
[7| A domino suo non constringantur nisi äd 5 ministeria;
hoc est: ut aut dapiferi sint aut pincerna^ aut cubicularii aut
marescalchi aut venatores.
Legavit etiam prenominatus Fridericus aliud predium inter
Trunam et Isiam situm, quod item prenominatus episcopus Gun-
therus illi per manum advocati sui legaverat, cum utriusciue sexus
mancipiis ad supradictum altare sancti Petri maioris monasterü
in Babenberc pro remedio aninu^ eiusdem Guntheri episcopi nec-
non patris et matris eius.
Harum ergo traditionum testes per aurem tracti sunt: Pala-
tinus comes Chuono et filius eius Chuono. Noppo Eberhart Peren-
hart Timo milites eius. Megenhardus comes de Charinthia. Adal-
bero comes; Hartwigus comes miles eius. Perehctolt signifer et
milites eius Marcwart Egelscalc Gozpreht. Gebeliardi milites
Huc Werenhart. Gotescalc et milites eius Garehere Adalbero
Chuonerich Ascwinus Liutpoldus Wolferam Chuono Lagep. Hart-
wigus frater patriarchae et milites eius EinNvic Rcgil Perehctolt
Milites episcopi Ruotpreht Immo Wolfdrigel Aribo Regil Aribo de
Tanna Heinricus Reginhart. Miles advocati Timo. Milites Ilere-
manni Wecil Hereman. Fridericus de Carinthia et milites eius
Adelbero Eppo Perehctolt Altman.
78 (66). Freiheitsbrief des Bischöfe von Spdor für die ron
Ihm aufgenommenen Juden. 1084 Sept. 1*3.
Aus A. Hilgard, Urkunden z. Gesch. der Stadt Speyer (1885) S. 11 f.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Ego Riidegerus,
qui et Huozmannus cognomine, Nemetensis qualiscumque epi-
scopus, cum ex Spirensi vlUa urbem facerem, putavi milies ampli-
79 (67). Freiheitsbrief Heinrichs IV für die Speierer Juden 1090. 157
ficare honorem loci nostri, si et ludeos eolligerem. CoUeetos
igitur locavi extra conmunionem et habitacionera ceterorum civium
et, ne a pecoris turbe insolencia facile turbarentur, muro eos eir-
cumdedi. Locum vero habitacionis eorum, quem iuste acquisieram
(primo namque clivum partim pecunia partim conmutacione, vallem
autem dono coheredum accepi), locum inquam illum tradidi eis ea
condicione, ut annuatim persolvant tres libras et dimidiam Spi-
rensis monete ad conmunem usum fratrum. [2] Attribui eis
eciam intra ambitum habitacionis sue et e regione extra portum
usque ad navalem portum et in ipso navaU portu liberam potesta-
tem conmutandi aurum et argentum, emendi vero et vendendi
omnia que placuerint. Eandein quoque licenciam tradidi eis per
totam civitatem. f3j Dedi insuper eis de predio ecclesie locum
sepulture sub hereditaria condicione. [4] lUud quoque addidi, ut,
si quis ludeus aliunde apud eos hospitatus fuerit, nullum ibi solvat
thelonium. [5] Deinde sicut tribunus urbis inter cives, ita archi-
synagogus suus omnem iudicet querimoniam, que contigerit inter
eos vel adversus eos. At si quam forte determinare non potuerit,
ascendat causa ante episcopum civitatis vel eins camerarium.
[6] Vigilias tuiciones municiones circa suum tantummodo exhibeant
ambitum, tuiciones vero conmuniter cum servientibus. [7] Nutri-
ces quoque et conducticios servientes ex nostris licite habeant
[8] Garnes mactatas, quas viderint sibl illicitas secundum legis
sue sanctionem, licite vendant christianis, licite emant eas cristiani.
[9{ Ad summam pro cumulo benignitatis concessi Ulis legem,
quamcumque meliorem habet populus ludeorum in qualibet urbe
Theutonici regni.
Quam tradicionem atque concessionem ne aliquis meorum
successorum eis peiorare vel ad maiorem censum eos constringere
valeat, tamquam ipsi hanc condicionem sibi usurpaverint et non
ab episcopo acceperint, hanc cartam predicte tradicionis idoneam
testem reliqui eis. Et ut eiusdem rei memoria per temporalia
secula permaneat, manu propria subscribendo corroboravi ac sigilli
mei impressione, ut infra videri potest, insigniri perfeci.
Data est hec carta idibus septembris, anno dominice incarna-
cionis 1084, indictione 7, mediante fere ianuario [?] anno 12, ex quo
cepit presidere in eadem civitate prenominatus episcopus, cuius
est caracter iste.
79 (67). Freiheitsbrief K* Heinrichs lY für die Speierer Juden.
1090 Febr. 19.
Aus A. Hilgard, Urkunden z. Gesch. der Stadt Speyer (1885) S. 12 ff.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Heinricus divina
favente clemencia tercius Romanorum imperator augustus. Omni-
bus episcopis abbatibus ducibus comitibus necnon omnibas regni
nostri legibus obnoxiis uotum sit^ qualiter quidam ludei, ludas
158 79 (67). Freiheitsbrief fUr die Speierer Juden 1090.
iiliiis Calonimi, David filius Massulaiii, Moyscs filiiis (luthihel cum
sodalibus suis venerunt in presenciani nostraiii Spire et rogaveruut,
quo cum infantibus eorum seu cum omnibus, qui i)er eos le^bus
sperare videntur, sub tuicionem nostram reciperemus et teuerenms.
(juod ita fecisse omnium fidelium nostrorum cojj;noscat industria.
Propterea per interventum ac i>eticionem Huozmanni Spircnsis
episcopi hanc nostram auctoritatem eis concedi et dari iussimus.
Unde regia nostre celsitudinis indictione i)recipiinus at(iue iubemus,
ut de cetero nullus, qui sub nostra regia ])0testate alicjua diguitate
vel potestate sit preditus (non parvus non magnus non über aut
servus), eos inquietare quibuslibet iniustis occasionibus aut attemp-
tare presumat neque de rebus eorum, (juas iure hereditario jjossi-
dent in areis in casis in ortis in vineis in agris in mancipiis seu
in ceteris rebus mobilibus et immobilibus, eis auferre (|uid(iuani
audeat. Si quis vero contra hoc edictum ali(|uam violenciam eis
intulerit, cogatur persolvere ad palacii nostri erarium sive ad
cameram episcopi libram unam auri, rem (juoque, (|uam eis abstu-
lerat, dupliciter restituat
[2) Habeant eciam liberam facultatem, res suas cum (|uibus-
libet hominibus iusto concambio mutare et intra amliitum regni
nostri libere et pacifice discuirere, negocium et mercimonium suum
exercere, emere et vendere; et nullus ab eis thelonium exigat vel
aliquam exactionem publicam vel privatam repetat. In domibus
eorum hospites sine eorum conseiisu non mittantur; nullus ab eis
equum ad profectionem regis vel episcoi)i aut angariam regie ex-
pedicionis requirat. Si auteni res lurtiva a[)ud eos inventa fuerit,
si dixerit ludeus se emisse, iuramento jjrobot secundum legem
•suam, quanti emerit, et tantundem accii)iat et sie rem ei, cuius erat,
restituat
[3] Nullus lilios aut tilias eorum invitos baptizare presumat
et, si coactos aut furtim raptos aut vi captos baptizaverit, 12 libras
ad erarium regis aut episcoju persolvat. Si alicjui eorum sponte
baptizari velint, triduo reserventur, ut integre cognoscatur, si vere
Christiane religionis causa aut alicpia illata iniuria legem suam
abnegent; et sicut patrum legem reli(|uerunt, ita eciam et jjosses-
sionem eorum. Mancijna quoipie eoruiH jjagana nullus sub obtentu
Christiane religionis baj)tizans ab eorum servicio avertat. Quod si
fecerit, bannum, hoc est libras 3 argenti, coactus iudiciaria potestate
persolvat et insuper domino suo absque dilacione scrvum reddat,
servus vero per omnia domini sui i)rccepta deserviat, salva nichi-
lominus Christiane fidei, cuius sacramentis inbutus est, observacione.
Liceat eciam christianos homines ad opera sua facienda conducere.
«xceptis diebus festis et dominicis: nee eis liceat christiauum
«mere servum.
[4] Quod si christianus contra ludeum vcl ludeus . contra
cristiaimm litem ali(|ua pro re vel contencionem habuerit, utenjue,
l)rout res est, secundum legem suam iusticiam faciat et causam
suam probet, et nemo ludeum aut ad ignitum ferrum aut ad
80 (68). Kolonistenrecht 1106. 159
aqiiam calidam aut frigidam cogat nee flagellis cedat nee in car-
cereni mittat, sed iuret tantum seeunduni legem siiam post qua-
draginta dies, nee uUis testibus i)ossit eonvinei (lualibet de causa.
Kt (|uiciim(|ue contra hoe edictum nostrum eos ultra cogere voluerit,
bannum unum, id est 3 libras argenti, persolvere cogatur. Si vero
eum vulneraverit, si non ad mortem, libram unam auri conponat,
et si Sit servuR, (pii eum occiderit vel vulneraverit, dominus eius
aut sui)ra taxatam composicionem impleat aut servum ad penas
tradat. Si quis autem inopia depressus prescrii)tum i)ersolvere
nequiverit, eadem plectatur pena, (jua ille punitus est tempore
Ileinrici imperatoris i)atris mei, qui Iu<leum nomine Vivum inter-
fecit, scilicet ut ei oculi eruantur et dextra manus amputetur.
[t}\ Quod si ludei litem inter se aut causam habuerint dis-
cernendam, a suis i^aiibus et non aliis couvincixntur et iudieentur.
Et si aliquis eorum perfidus rei alicuius inter eos geste occultare
voluerit veritatem, ab eo, (jui ex i)arte ei)iscopi preest Synagoge,
iuxta legem suam cogatur, ut de eo (juod queritur verum fateatur.
Si quando aut inter eos aut contra eos difficiles orte fuerint
questiones vol lites, salva interim j^ace eorum ad prcseneiam refe-
rantur ei)iseopi, ut eins valeant iudicio terminari.
\i)\ Habeant i)retorea licenciam vinum suum et pigmenta et
antidota vendero christianis, et sicut prediximus nullus ab eis
exigat vel mancosos vel palefredos vel angariam vel exaetionem
ali«iuam jmblicam vel privatam.
Et ut hec concessionis auctoritas omni evo inviolata permaneat,
haue cartam inde conscribi et sigilli nostri imi)ressione iussimus
insigniri.
Signum domini Ileinrici tercii Romanorum imperatoris augusti.
llumbertus canccllarius vice Ruthardi archicanccllarii recognovL
Data est 11 kal. marcii, anno ab incarnacione Domini millesimo
nonagesimo, indictione KJ, anno autem domini Heinrici regni quidem
;U), imperii vero 0. Actum Si)ire; in Christi nomine felieiter amen.
80 (ti.sj. Kolonistciireelit. IIOG.
Aus Bremisches Urkundenbuch Bd. I (1^73) S. 2<s f.
[IJ In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus dei
gratia Hammenburgensis ecclesie antistcs universis tidelibus in
Christo prcsentibus et futuris perpctuam benedictionem. Pactionem
quandam, quam quidem eis Renum commanontes, qui dieuntur
Ilollaudi, nobiseum pepigerunt, omnibus notam volumus haberi.
|2| Prefati igitur viri niaiestatem nostram convenerunt obnixe
rogantes, quatenus terram in episcoj)atu nostro sitam actenus in-
cultam ])aludosamque nostris indigenis supertluam eis ad excolen-
dnm concedercmus. Kos itaque tali petitione nostrorum usi eoa-
160 80 (68). KoloDistcnrecbt 1106.
silio fidelium, perpeudentes rem nobis nostrisque successoribus
profuturam, non abnuende petitioni eorum assensura tribuimiis.
[3] Huius autem petitionis talis liebat pactio, ut de prefate terre
singulis inansis singulos denarios singulis annis nobis darent.
Mansi vero mensionem, ne discordia in posterum in populo habe-
retur, que niensio in longitudine septingentas et viginti, in latitu-
dine vero 30 habet regales virgas, cum rivulis terram inlerfluenti-
bus. quos eis siniili modo concedimus, hie inscribi necessariuni
duximus. [4] Condixerunt denique secundum decretum nostruni
decimam se daturos, ita videh'cet, ut de frugibus terre 11 mani-
pulum, de agnis 10, de porcis similiter, de capris similiter, de
anseribus similiter, necnon decimam mensuram mellis et de lino
simili modo darent; pullum equinum educatum usque ad festivi-
tatem sancti Martini solo denario, vitulum oboio redimerent.
[5] Ad sinodalem iustitiam secundum sanctorum decreta patrum
et canonicam iustitiam et institutionem Traiectensis ecclesie nobis
se semper omnia obtemperaturos promiserunt [6] ludicia et placita
secularis legis, ne ab extraneis preiudicium paterentur, ipsi, ut
omnes rerum dissentiones inter se diffinirentur, de singulis centum
mansis 2 marcas singulis annis se persolvere asseruerunt. Maiorum
placita sive iudicia rerum, si ipsi inter se diffinire nequirent, ad
episcopi audientiam referrent eumque secum ad causam diffinien-
dara ducentes, inibi quamdiu moraretur, de suo ipsimet procura-
rent, eo tenore, ut de placitali questu duas partes haberent,
tertiam vero episcopo preberent. [7] Ecclesias in prefata terra,
ubi eis congruum videretur, constitui concessimus. Quibus ecclesiis
decimam decimarum nostrarum parrochiarum ecclesiarum earundem
distincte in usus sacerdotis inibi deo servituri prebuimus. Par-
rochiani vero nichilominus singularum ecclesiarum suis ecclesiis
niansum unum in dotem ad predictos usus sacerdotis se daturos
confirmant. [8J Nomina virorum, qui nos ob hanc pactionem
faciendam conhrmandamque convenerant, hec sunt: Hcinricus sa-
cerdos, cui prefatas ecclesias in vita sua concessinms, ceterique
laici: Helikinus Arnoldus Hiko Fordolt Referic; quibus iam sepe
dictam terram secundum seculi leges et prefatam conventionem
concedimus et ipsorum heredibus post ipsos. [9J Huius conven-
tionis astipulatio fiebat anno dominice incarnationis 1 106, indictione (>
\so statt 14], regnante domno Henrico IUI Romanorum imperatore
augusto. Ad cuius pagine decretum coniirmande cum astipulatione
nostra nostri impressione sigilli hie annecti nobis complacuit. Si
quis ista contradixerit, anathema sit. [10] Huius pagine contir-
mationi ego Wernherus prepositus interfui et subscripsi. Ego
Marquardus prepositus. Ego Hasoko prepositus. Ego Hujo pre-
positus. Ego Adelbero. Ego Thieto interfui et subscripsi. Ego
Gerungus advocatus interfui et recognovi. Ego Hericus interfui.
Ego Thidericus. Ego Willo interfui. Ego Erpo interfui et re-
cognovi. Ego Adelbertus. Ego üerwardus. Ego Ermbertus.
Ego Reinwardus. Ego Ecelinus.
81 (69). Lohnsgesetz Lothars 1136. 82. Hofrecht v. Münchwcier 1150. 161
81 (69). Lehnsgesetz Lothars IIL 1136 NoThr. 6.
Aus MoD. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 175 f.
Lotharius divina favente dementia tercius Romanorum Impe-
rator pius felix inclitus triumphator semper aiigustus universo
popiilo.
Imperialis beuivolentie proprium iiidicamus commoda subiec-
torum investigare et eorum diligenti cura raederi calamitatibus,
ßimulque publicum bonum statum ac dignitatem imperii omnibus
privatis coramodis preponere. Quocirca omnium fidelium nostro-
rum tarn futurorum quam i)resentium noverit universitas, qualiter,
dum apud Runcalias secundum antiquorum imperatorum consue-
tudinem i)ro iustitia ac pace regni componenda consederemus,
oumia, que ad honorem imperii spectare videntur, solliciti indagantes,
perniciosissimam pestem et rei publice non mediocre detrimentum
inferentem rescc^re proposuimus. Per multas etenim interpella-
tiones ad nos factas didicimus, milites beneficia sua passim distra-
here ac ita omnibus exhaustis suorum seniorum servitia supter-
fugere; per quod vires imi)erii maxime attenuatas cognoviraus,
dum proceres nostri milites suos omnibus beneficiis exutos ad fe-
licem nostri nominis expeditionem minime transducere valeant.
Hortatu itaque et consilio arclüepiscoporum episcoporum dueum
marchionum comitum palatinorum ceterorumque nobilium simul
etiam iudicum liac edictali lege in omne evum deo propicio vali-
tura decernimus: nemini licere beneficia, que a suis senioribus
habet, absque ipsorum permissu distrahere vel aliquod commodum
adversus teuerem nostre constitutionis excogitare, per quod imperii
vel dominorum minuatur utilitas. Si quis vero contra saluberrime
nostra> legis precepta ad huiusmodi illicitum commercium accesserit
vel aliquid in fraudem legis machinari temptaverit, precio ac be-
neficio se cariturum agnoscat. Notarium vero, qui super tali con-
tractu libellum vel aliud instrumentum composuerit, post ammissio-
nem officii Infamie periculum sustinere sanccimus.
Data sexto die mensis novembris, indictione quintadecima^
anno dominice incarnacionis millesimo centesimo 3G.
82.* Hofreeht ron Mliiieliweler, Froiihof des Klosters Etten-
heim Im Elsass. Ige^ii 1150].
Aus Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins. Neue Folge Band XV
(1900 ( S. 422 ff y^l. die dort vorhergehenden Erläuterungen von H. Bloch
und W. Wittich; auch vgl. G. Seeliger, Die soziale und politische Be-
deutung der Grandherrschaft im früheren Mittelalter: Abhdl^en der philologisch-
historischen Klasse der kgl. sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften Bd. 22
(1903) S. 191 flF.
[1] Haec sunt iura, quae CcTnobium sanctse Mariae per iura-
m^ta nobilium et popularium ab antiquis temporibus obtinuit; et
ea confirmata sunt secundum statuta Argentinensis ecclesiie.
[2j Curia sanctae Marias in Munchwilare — quie ob hanc
AlttDaan n. Bcrnlteioi, Urkniideb. t. Aufl. 11
T
162 82. Hofrecht von Manch weier 1150.
causam hoc vocabulum sortita est, quia monachis inile niagis est
serviendum quam aliunde, ut et ipsi serviant sancüB Mariaß —
heec, inquam, sie statuta est, ut habeat omnia iura sicut quaslibet
curia Argentinensis ecclesisß habens omnia iura.
[3] Quod ea iura qua^renda sunt a populo ex statuto sub
ambitu et terminis eiusdem parrochia^ et invenienda mit azulihe
mit banne mit gerwange per omnem eandem parrochiam.
[4] Quod habet cum omni iure ea iura, qua» nuncupantur
ebirweide stßtweide pfarreweide, ita ut hoc obtineant caenobiales
sibi ipsis nee possunt accommodari nee donari.
[5] Abbas ca?nobii sive nunciu^ ca^nobii iudicare debet con-
culcationem segetum vinearum pratorum et depastionem eorundem
et transgressionem eorundem, insectionem frugum et perarationem
agrorum, et debitoribus, quod vulgo dicitur dratunge azunge
bivangon unde gulten. [6| Quod omnia, qutjcunque sunt ibidem
iudicanda, iudicare debet nuncius abbatis et ca?nobialium, tribus
exceptis: furto scilicet, et qui fuerit inobediens abbati sive nuncio
ipsius pro qualibet iusta causa et vulgo hoc dicitur widerhore,
quicunque quidquam pra:»sumptuose contra ins pra^sumpserit facere
et hoc nuncupatur fravile. [7J Qu<estus autem, qui tit de furto
et de praesumptione ab advocato sive nuncio ii)sius, qui iudicare
debet heec tria, dabuntur duii^ partes abl)ati sive nuncio ipsius;
tertia pars erit advocati. Et hoc de causa.
[8J Curia debet habere ex iure scipi)um, id est stoc. Capto
igitur füre tradendus est in curiani cum omni substantia, quao
reperitur apud eum, summaque vestis erit weibilis vel pra?conis.
AHi qui rei videntur in curiam custodiantur, donec exeant cum
iure. [9] Rei autem sive fures sie sunt custodiendi: qui habent
mansus sive scopozas facientes opera dierum, id est tagewane,
debent custodire hos per diem pro opere unius diei, ein tagewan,
et per noctem pro opere duorum dierum ; et si vult habere focum,
secum ferat ligna custos. Si rcus autem vel für fugit, postquani
deputatus est his custodibus, deputabitur custodibus et non curia\
[10] Cum nuncius advocati venerit volens educere furem, veniet ad
portam curiie poscens ibidem cai^tum, quem adducet pneco stans-
que in porta reddens furem cum una manu, recipiens V solidos
Argentinensis monetae cum altera; sicque advocatus abducet furem
iudicabitque secundum legem statutam.
[11] Abbas cum iure potens est cogere unumquemque
hominem, qui est sanctoe Maria' et non dat censum de suo cor-
pore, in suam curiam. [12] Huic datur prabenda talis: CXX mani-
puli post triticum optimi frumenti, similiter avena. Huic etiam
deputantur III iugera in unoquoque campo pro vestitu, quod dicitur
vulgo gewerland; huic etiam deputatur vacca cum vitulo et cum
limo, quem faciunt ista duo animalia; et quicquid verritur de domo,
stercorabit iugera hac. 1131 Et bubulcum habebit, et huic datur
plena prabenda. [14] Hi quo mutuabunt ita culturam iugerura
suorum: uni iiet aratio in uno sabbato, alii in altero.
83 (70). Das KOlnor Dienstrecht 1154. 163
[15] Prfterea statutum est, quod abbas habeat tria iudicia
qua} djcuntur dinc. Ha&c autem ante pr^cipienda sunt in vespera
et in crastino peragentur. Omnes autem, qui habent domus in
eadem parrochia, debent convenire ante praesentiam abbatis, ut
perficiantur iura statuta; et iudicabit sibi primo, deinde omnibus
qui quierimoniam aliquam habuerint; et iura curise sunt recitanda.
[16] Post hffic III dinc statuta sunt III dingis tagedinc, in quo
sunt iudicanda quie prius iniudicata reUnquebantur, et citandi sunt
qui in priori non aderant
[17] Quicunque habet luansum statutum, ita ut debeat reddere
omnia iura, ille persolvet ca^nobio in festo sancti Andrese unum
porcum qui dicitur höbswin, de quo fratres et servitores sanctae
Mariie habituri sunt sagimen, et hie accipiendus est cum iuramento
<;oci et villici et hominum ca^nobii, qui visu et auditu perceperunt
quantitatem et preciuni eins et sciunt, quantus et quanti debeat
esse. [18] Uxor eiusdem debet intrare caenobium et accipere a
pripposito monasterii lanam sive linum paratum ad colum et unum
panem, qualis est dominorum, et eminam vini, id est stöif; et inde
parabit telam sive pannum liabentem in longitudine VII ulnas et
in latitudine III uhias: et eundem paratum feret in cronobium,
reaccipiens a cellerario II panes, quales dantur dominis in con-
ventu. 119] De eodem mansu dantur II modii avenae in festo
sancti Thoma?; quod datur de eo bannecins et maiecins, id est
galina} et ova. Qui habet eundem mansum, faciet opus II dierum
in hebdomada.
[20] Omnes, qui faciunt tagewane, id est libaclie, debeiit secare
fcjönum secundum iura statuta.
[21] Unaqua^que domus in eadem parrochia, id est husröchi,
faciet opera duorum dierum, id est duas ahche, unam cum secatur
triticum sive siligo, alteram cum secatur avena. [22] Qui autem
habet aratrum cum bubus, faciet IUI ahche, id est quater in anno
arabit curiae sanctie Mariae.
83 (70). Das KSlner Dienstrecht [e. 1154].
Aus Mitteilungen aus dem Stadtarchiv ?on Köln 2. Heft [Bd. 1]
(1883) S. 4-10.
In nomine sancte et individue trinitatis. Hec sunt iura mini-
sterialium sancti Petri in Colonia ab antiquo ordinata et statuta,
servata et servanda:
[1] Ministeriales beati Petri domino suo archiepiscopo fideli-
tatem sine aliqua exceptione facient et eam ei contra omnem ho-
minem servabunt.
[2] Si aliquis hominum terram Coloniensem et terminos epi-
scopatus invadere voluerit, universi ministeriales beati Petri tarn
11*
164 33 ^70). Das Kölner Dienstrecht 1154.
beneficiati quam non beneficiati ad defendendam terram doroina
suo archiepiscopo assistere et usque ad terminos episcopatus eum
cum armis sequi debent; si auteni archiepiscopus ultra procedere
voluerit, ipsi eum longius sequi non tenentur, nisi hoc de volun-
täte sua faciant aut dominus eorum apud eos hoc promereatur.
Si autera redditus archiepiscopi, ubicumque extra terminos epi-
scopatus siti sunt, ab aliquo violenter invasi fuerint, ipsi ad haue
violentiam reprimendam dominum suum illuc sequi debent.
[3] Item si archiepiscopus alicui ministerialium suorum qua-
curaque occasione offensus fuerit, ita quod gratiam suam ei de-
negat et bonis suis eum exheredat, ille ministerialis nobiles tcrre
et eos precipue, qui summi officiales curie vocautur, precibus et
obsequio invitare debet, quatinus ipsi apud dominum suum pro-
recuperanda gratia eius intercedant. Quodsi ipse infra annum
eam recuperare non valuerit, expleto anno ad alium dominum se^
transferre poterit, ut illi serviat, ita tamen ut nee rapinas nee
incendia contra dominum suum archiepiscopum exerceat Si
autem archiepiscopus eum non exheredat, sed tantummodo gratiam
ßuam ei denegat, ipse post predictum annum exi)letum servitium
suum domino suo archiepiscopo subtrahere potest, donec gratiam
suam recuperet.
[4] Item ministeriales beati Petri ad coronationem impera-
toris cum domino suo archiepiscopo ultra Alpes in expeditionem
ire tenentur, illi specialiter, qui 5 marcas vel amplius in reditibus-
de eo tenent, preter solum advocatum Coloniensem et camerarium.
Hü siquidem duo domi manere debent: advocatus, ut reditus cur-
tium episcopalium colligat et conservet, camerarius reditus telonii
et monete. Reliqui vero omnes, qui f) marcis vel amplius bene-
ficiati sunt, si archiepiscopus voluerit, sine omni occasione ad
hanc expeditionem ibunt, et archiepiscopus cuilibet eorum 10 mar-
cas ad se prepai'andum dabit et 40 ulnas panni, qui ,schorlot^
dicitur, ut servos suos inde vestiat, et duobus militibus souma-
rium unum cum sella et cum omnibus pertinentibus ad sellam
et duas bulgas cum tegmine, quod .dckhut* dicitur, et 4 ferramenta
equi cum 24 clavis. Cum ad Alpes ventum fuerit, debet cuilibet
militi deinceps per mensem marca una de camera archiepiscopi
dari pro expensa sua; hec marca quandocumque et cuicumque
tempore debito denegata fuerit, ille miles officialibus curie hoc
notificabit et per eos si potest hunc defectum stipendii sui re-
cuperabit; si vero per eos recuperare non valuerit, baculum ex-
corticatum super lectum domini sui cum testimonio domesticorum
suorum circa noctem deponet, nee baculum illum aliquis ammo-
vebit, donec archiepiscopus dormitum vadens eum illic repi)eriat.
Si archiepiscopus quesierit, quis hoc fecerit, et miles ille Stipen-
dium suum per hoc recuperaverit, ipse cum domino suo procedat;
sin autem, idem miles in mane ad dominum suum veniet et ilexis
coram eo genibus cum testimonio duorum domesticorum suorum
horam pallii sui deosculabitur et sie licite repatriabit, quod nec:
83 (70\ Das Kölner Dienstrecht 1154. 165
iuris nec honoris sui nee rerum detriraentum exinde patietur.
Si autem archiepiscopus iratus pallium deosculari euni passus
non fuerit, ipse testimonium illorum duoruni domesticorum suorum
super hoc invocabit et sie similiter lieite reeedet. Uli autem, qui
minus quam 5 raarcas de archiepiseopo tenent, si voluerint, in
expeditionem istam non ibunt, sed quilibet eoruin hersturam sci-
licet medietatem redituum feodi sui dabit. Hiis autem omnibus
tarn cum 5 marcis quam infra vel supra beneficiatis archiepiscopus
hanc expeditionem ante annum et diem denuntiabit.
[5] Item omnium ministerialium beati Petri nullus sententiam
archiepiseopo dieet preter solum advocatum Coloniensem, si pre-
sens fuerit; et si presens non fuerit, sententiam dieet alius mi-
nisterialis beati Petri, de quo arcliiepiscopus eam requisierit.
[6] Item advoeatus Coloniensis has 12 curtes: Elvervelde
Helden Zunze Nyle Duze Merreche Pinnistorp Lunreehe Dekstein
Blatsheim Merzenich Kudinsheim in sua habebit potestate et pro-
curatione, ut villicos in eis ponat et deponat, prout doraino suo
expedire viderit; et quia Merzenich et Rudinsheim a reditibus
episcopalibus alienate sunt et dominis aliis in beneficio concesse,
ideo Burche et Bardenbareh advocato pro eis sunt deputate. Re-
liquas curtes omnes episcopales ipse dominus archiepiscopus in
sua tenebit potestate, ut de villicis pro sua voluntate in eis ordinet
et disponat.
[7j Item nullus ministerialium beati Petri cum altero mini-
steriali sancli Petri monomachiam inire potest, quicquid unus
adversus alium fecerit. Quodsi unus alterum pro libitu suo et
sine iusticia oeeiderit, proximi illius oecisi querimoniam coram
domino suo archiepiseopo de oecisore deponent, et si occisor factum
confessus fuerit, ipse in potestatem domini sui iudicabitur; si
autem factum negaverit, archiepiscopus testimonio 7 condomesti-
corum suorum, qui nec oecisi nec oecisoris cognati sint, eum de
homicidio convineet, eonvietus in potestatem domini sui iudica-
bitur. Postquam in potestatem domini sui iudicatus est, sequetur
dominum suum omni tempore, quocumque dominus ierit, cum
tribus ecjuitaturis et duobus servis, ita quod nullo tempore se
conspectui domini sui sponte ostendat, nisi forte inscienter vel in
via, ubi dominus ex inoi)inato per viam quam venit subito rever-
titur. V^ictualia et pabulum sibi et duobus servis curia ei pro-
videbit. Sic autem dominum suum continue sequetur, ut seniper
apud priores Colonienses et dominos terre et apud omnes quos
potest studiose laboret pro recuperanda gratia domini sui et ut
inimicis suis de morte oecisi reconcilietur. Quodsi hoc infra
annum et diem obtinere non valuerit, tune advoeatus Coloniensis
et camerarius pariter recludent eum in camera que proxima est
capelle beati Thome sub palatio archiepiseopi, ideo proxima capelle,
ut per fenestram in capellam intrantem singulis diebus divinum
officium audire possit Sic autem reeludetur: filum stamineum
de poste ad postem per medium hostii tendetur et in utroque fine
166 B8 (70). Das Kölner Dienstrecht 1154.
sigillum cereum appendetur, et quando sol in niane ortus fucrit^
hostiuin camere aperietur et usque ad occasum solis apertum
stabit Toto die sub protectione et pace archiepiscopi securus
ab hostibus suis manebit. Post occasum vero solis hostium suum
ita ab intus firinet, ut ab hostibus suis illesus et indempnis
maneat. In hac camera ipse propriis expensis sustentabitur, ita
quod curia nichil ei providere debet Numquam etiam omnibus
diebus vite sue inde egredietur, nisi prius recuperata gratia do-
mini sui et amicitia inimicorum suoruni, quos de morte occisi sibi
comparavit. Archiepiscopus tarnen numquam eum in gratiam suani
resumet, nisi prius cum amicis occisi composuerit. Numquam
ßiquidem, prout dictum est, inde egredietur nisi certis temporibus
anni, scilicet in nativitate Domini, in pascha et in festo sancti
Petri; habet etenim licentiam egrediendi in natali Domini per
tres dies, in pascha per tres dies, in sollempnitate beati Petri,
quando synodus episcopalis celebratur, per tres dies, ut tunc
universos priores ecclesie et dominos terre ac omnes amicos et
condomesticos suos moneat et roget, quatinus pro eo intercedant,
et post hoc triduum statim in cameram suam non inpetrata gratia
revertetur et sicut prius illic inclusus permanebit. Quodsi alio
modo egressus fuerit, penitus totius iuris sui tarn sinodalis quam
secularis expers efficitur et ab omni honore et christianitate sua
destituitur; et si postmodum in ecclesia vel in sanctuario vel in
urbe vel exti'a urbem vel sub pacis tempore vel extra pacem sive
quocumque loco quocumque tempore fugatus captus occisus fuerit^
illud omni vindicta carebit et mortuus in cimiterio non sepelietur.
Quamdiu autem in camera perseveraverit, per totum diem amici
et cognati et noti sui ad eum licite ingredi et egredi poterunt
et loqui et esse cum eo, ita tamen ut ingredientes et egredientes
filum et sigilla neque rumpant neque ledant; uxor quoque sua
poterit ad eum ingredi et mauere cum eo, si tamen prolem de
ea intus genuerit, proles illa legitima non erit et secularis iuris
expers manebit.
[8J Item si ministerialis beati Petri ministerialem impcrii ad
monomachiam coram archiepiscopo vocaverit, infra 15 dies illos,
quando pugnaturi sunt, archiepiscopus utrumque eorum ad im-
peratorem transmittet, ut coram eo pugnent et ministerialis beati
Petri illuc iusticiam suam prosequatur ; versa vice Imperator faciet,
si ministerialis imperii ministerialem beati Petri coram se ad
pugnam traxerit, ipse ambos ad archiepiscopum transmittet, ut
archiepiscopus inde iudicet. Et quia hoc modo Imperator mini-
steriales beati Petri non iudicat, sed eos ad dominum ipsorum
remittit, evidens est et manifestum, quod nobiles terre Coloniensis>
qui iurisdictionem in locis et terminis suis habent, nuUa ratione
habeant iudicare ministeriales beati Petri de allodiis et de capitibus
suis. Sed si aliquid contra eos habuerint, quod vel personas vel
allodia eorum tangat, coram domino suo archiepiscopo querimo*
niam de eis proponant et iusticiam suam ibi prosequantur.
83 (70). Das Kölner DieDstreoht 1154. 167
[9] Item nuUus archidiaconus, nullus decanus, nullus eccle-
siasticus ministeriales beati Petxi iure synodali citabit vel ex-
comnmnicabit super aliqua re, quam aliquis eorum in persona
propria commiserit, nisi forte decimas vel res ecclesiarum iniuste
invaserint vel sibi usurpaverint Si hoc fecerint, coram archi-
diacono vel decano vel ecclesiastico de iniuria respondeant, in
cuius terminis eam commiserunt Alio modo si dignum correctione
aliquis eorum quicquam egerit, cappellarius archiepiscopi hoc de
eis emendabit. Qui cappellarius proximo die post festum sancti
Petri synodum suam celebrabit in veteri domo archiepiscopi ante
capellam beati lohannis et in lapidea cathedra ibidem sita ipse
residebit, eruntque presentes illic beati Petri ministeriales omnes,
ut de excessibus suis, quos personaliter commiserint, cappellario
tamquam patri suo spirituali respondeant
[10] Item singuli et onmes ministeriales ad certa officia curie
nati et deputati sunt. Officia 5 sunt ; in hiis officiis servire debent
solummodo ministeriales beati Petri et specialiter illi, qui inter
eos seniores inveniuntur. Uli autem servient hoc modo: quilibet
eorum per 6 ebdomadas continuas serviet in suo officio, ad quod
natus est; finitis his 6 ebdomatibus ipsi cum licentia domini sui
domum ad propria redibunt et alii loco illorum, prout ordo ex-
petit, succedent. Quicumque autem licentiam domum redeundi
quesierit, sie eam queret: veniet in presentiam domini sui et ibi
(licet 6 septimanas suas expletas esse et licentiam domum rever-
tendi postulabit; que si ei a domino denegata fuerit, osculabitur
horam clamidis eins et sie recedet nee in hoc oflFendisse debet
dominum suum. Si autem dominus nullatenus eo carere voluerit
et benignitas domini illum ad manendum induxerit, dominus eum
in curia sua honeste, in quocumque servitio sibi placuerit, retinebit,
neque tamen ei deserviet in aliquo horum 5 officiorum, donec
iterum terminus suus 6 septimanarum per ordinem eum contingat.
fllj Item in tribus sollempnitatibus anni, scilicet in nativitate
Domini, in pascha, in festo sancti Petri, archiepiscopus 30 milites
de familia sua de novo vestire debet; vestes tales erunt: in nati-
vitate Domini, quia frigus est, dabit ipse cuilibet eorum pennam
griseam gulatam cum merdrino limbo et circumductam lato corio
et sculpto quod ,erg* dicitur et pellicium griseum cum latis rubeis
gulis et amplis manicis; in pascha et in festo sancti Petri, quia
tunc calor est, cuilibet pennam variam et pellicium varium. Quod
si vestes dare noluerit, 6 marcas cuilibet pro vestibus dabit. Has
autem vestes illi 5 officiales, qui tunc temporis per septimanas
suas serviunt, certo loco accipient; reliqua 25 paria dominus pro
voluntate sua reliquis militibus de familia sua distribuet
[12] Item quicumque ministerialis beati Petri filios habuerit^
mortuo patre senior filius beneficium patris recipiet et ins servi-r
endi in curia archiepiscopi in suo officio, ad quod natus est, ob-
tinebit. Quicumque frater suus miles fuerit nee adeo dives, quin
servire eum oporteat, ille cum dextrario suo clippeo et lancea in
168 84 (71). Jndenprivileg K. Friedrichs I. 1157.
curiam archiepiscopi ante porticuui beati Petri veniet et, si servo
caruerit, ad lapidem descendat, qui perforatus illic iacet; tunc
habenas freni sui circa forainen lapidis deponet et lanceam per
medium in foramen defiget et clippeum appodiabit, et hec omnia
sine custode salva erunt et pacem ex parte archiepiscopi usquo
ad reditum suuni habebunt. Deinde ecclesiaui beati Petri ad
orandum intrabit et facta oratione ecclesiam egrediens doniuni
archiepiscopi ascendet ibique coram domino suo stans se militem
esse et ministerialem beati Petri profitebitur atque fidclitateui et
servitium suum domino suo oflFeret, et si dominus eum in curiam
et fanüliam suam tunc receperit ac postmodum ille per integrum
annum domino suo laudabiliter servierit, dominus pro gratia et
beneplacito suo eum inbeneficiare tenetur et ille ei in posterum
serviet. Si autem dominus eum neque curaverit nee in familiam
suam eum receperit, ille liexis genibus cum testimonio astantium
horam pallii sui deosculabitur et ad dextrarium suum regredietur
et eo ascenso quocumque voluerit eat et cuicumque voluerit serviat.
Si postmodum alicui domino servierit et dominus ille gerram contra
archiepiscopum conceperit, miles ille, si voluerit, ad hoc domino
propter dominum suum archiepiscopum non recedet. Si etiam
archiepiscopus illius domini castrum obsederit et miles iste in hoc
Castro inventus fuerit, propter presentiam domini sui archiepiscopi
non dimittet, quin illi domino serviat et castrum eins sicut melius
potest defendat, ita tamen quod nee rapinas nee incendia contra
dominum suum archiepiscopum agat.
84 (71). Judenprlvllcg K. Friedrichs I. 1157 April C.
Aus Mon. Gorm. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (189'^) S. 227—229.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fredericus divina
favente clemencia Romanorum imperator semper augustus. Om-
nibus episcopis abbatibus ducibus comitibus necnon onmibus regni
nostii legibus obnoxiis notum sit, qualiter ludeis de Wormacia et
ceteris sodalibus suis statuta proavi nostri imperatoris Henrici
tempore Salmanni eorundem ludeorum episcopi nostra quoque
auctoritate lege semper valitura confirmamus.
[1] Quia ergo volumus, ut de omni iusticia ad nos tantum
habeant respicere, ex nostre regie dignitatis auctoritate precipimus,
ut nee episcopus nee camerarius nee comes nee scultetus nee quis-
quam penitus, nisi quem ipsi de se elegerint, de aliqua re vel
iusticie alicuius exaccione cum eis vel adversus eos tractaro pre-
sumat, nisi tantum ille, quem ex eleccione ipsorum, ut prefati sumus,
ipse imperator eis prefecerit, presertim cum ad cameram nostram
attipeant, prout nobis complacuerit.
[2] De rebus eciam, (juas iure hereditario possident in arei.s
in ortis in vineis in agris in mancipiis seu in ceteris rebus mobi-
libus vel inmobilibus, uullus eis quicquam auferre presumat. Xu
84 (71). JudeDprivileg K. Friedrichs I. 1157. 169
comoditate, quam habent in edificiis in muro civitatis, infra vel
extia, nullus eos impediat Si quis vero contra hoc edictum nostrura
eos in aliquo inquietare temptaverit, in graciam nostram reus sit,
ipsis autem rem, si quam abstulerit, duplo restituat
|31 Habeant eciam liberam potestatem per totam civitatem
cum quibuslibet hominibus canbire argentum, excepto tantum ante
domum monetaream vel sicubi alibi monetarii ad cambiendum
consederint.
[4] Intra ambitum regni nostri libere ac pacifice discurrant
negocium et mercimonium suum exercere, emere ac vendere; et
nullus ab eis theloneum exigat, nullam exaccionem publicam vel
privatam repetat.
[5] In domibus eorum sine consensu ipsorum hospites noa
recipiantur; nullus ab eis equum ad profectionem regis vel epi-
scopi aut angariam regie expedicionis requirat.
[6] Si autem res furtiva apud eos inventa fuerit, si dixerit
ludeus se emisse, iuramento probet secundum legem suam, quanti
emerit, et tantundem recipiat et rem ei, cuius erat, restituat.
[7] Nullus filios aut Alias eorum invitos baptizare presumat,
aut, si captos vi vel furtim raptos vel coactos baptizaverit, duo-
decim libras auri ad erarium regis persolvat. Si autem aliquis
eorum sponte baptizari voluerit triduo reservetur, ut integre co-
gnoscatur, si vero Christiane religionis causa aut pro aliqua illata
sibi iniuria legem suam deserat; et sicut legem patrum suorum
reliquerunt, ita eciam relinquant hereditatem.
[8] Mancipia quoque eorum pagana nullus sub obtentu Chri-
stiane religionis baptizans a servicio eorum avertat; quod si fecerit,
bannum, id est tres libras argenti, persolvat et servum domino
suo reddat, servus vero per omnia preceptis domini sui obediat,
salva nichilominus Christiane fidei observacione.
[9J Liceat eis ancillas et nutrices christianas habere et chri-
stianos ad opera facienda conducere, exceptis diebus festis et domi-
nicis; nee hoc contradicat episcopus vel aliquis clericus.
10] Non liceat eis christianum servum emere.
11 J Quod si ludeus contra christianum vel christianus contra
ludeiim contenderit, uterque, prout res est, secundum legem suam
iusticiam faciat et rem suam probet Et sicut licet unicuique chri-
stiano per suum et unius testis utriusque legis publicum iuramen-
tum probare, fideiussores ludeo per eum positos absolvisse, sie
eciam ludeo liceat per suum et unius ludei et unius christiani
publicum iuramentum probare, fideiussores Christiane per eum po-
sitos absolvisse, nee amplius ab actore vel iudice sit cogendus.
[12| Et nemo ludeum ad ignitum ferrum vel ad calidam
aquam vel frigidam cogat nee Üagellis cedat nee in carcerem mittat,
set iuret secundum legem suam post quadraginta dies. Nullus
testibus nisi simul ludeis et christianis convinci possit qualibet de
causa. Pro quacunque re regiam appellaverint presenciam, inducie
170 85 (72). Lehnsgesetz Friedrichs I. 1158.
eis concedantur. Quicunque eos contra hoc edictum nostrum fatiga-
verit, bannum, id est tres libras auri, persolvat imperatorL
[18j Si quis ad versus aliquem eorum consiliuni fecerit aut ei
insidiatus fuerit, ut occidatur, uterque et consiliator et occisor duo-
decira libras auri ad erarium regis persolvat. Si vero euni vulnera-
verit, et non ad mortem, libram unam auri componat Et si sit
Bervus, qui illum occiderit vel vulneraverit, dominus eius aut supra-
dictam composicionem impleat aut servura ad penas trahat. Quod
si pre paupertate predictum solvere nequiverit, eadem pena plec-
tatur, qua ille punitus est tempore Henrici imperatoris proavi nostri»
qui ludeum nomine Vivum interfecit, scilicet oculi eius eruantur
et dextra manus amputetur.
[14] Quod si ipsi ludei litem inter se vel causam aliquani
habuerint determinandam, a suis paribus et non ab aliis iudicentur.
Et si aliquando inter eos perfidus alicuius rei inter eos geste oc-
cultare voluerit veritatem, ab eo, qui est episcopus eorum, veritatem
fateri cogatur. Si autem de magna inculpati fuerint, inducias ad
iraperatorem habeiint, si voluerint.
[15j Habeant preterea vinum suum pigmenta et antidota
vendere christianis licenciam, et sicut predLximus nullus ab eis
exigat palefridos vel angariam vel aliquam exaccionem publicani
vel privatam.
Et ut hec concessionis auctoritas onmi evo inviolata permaneat,
haue cartam inde conscribi et sigilli nostri inpressione iussimus
insigniri.
Huius rei testes sunt : Arnoldus Moguntinensis archiepiscopus,
Cunradus Wormaciensis episcopus, Gunterus Spirensis episcopus,
Hermannus Fardensis episcopus, Cunradus palatinus comes Reni,
Fredericus dux Suevorum ülius Cunradi regis, comes Emiclio de
Liningen, Ulricus de Hurningen, Marquardus de Grunbach.
Signum domini Frederici Romanorum imperatoris augusti.
Ego Renaldus cancellarius vice Maguntinensis archiepiscoi)i
recognovi.
Datum Wormacie 8 idus aprilis, regnante domino Frederico
Romanorum imperatore invictisslmo, indictione quinta, anno domi-
nice incarnacionis 1157, anno regni eius 5, imperii vero secundo.
Actum in Christo feliciter amen.
85 (72). Lehiisgesetz Friedrichs I. 1158 Xovbr.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. 1 (1893) S. 247 ff.
Fridericus dei gratia Romanorum Imperator et semper augustus
universis nostro subiectis imperio.
[1] Imperialem decet sollertiam ita rei public« curam gerere
et subiectorum commoda investigare, ut regni utilitas incorrupta
persistat et singulorum Status iugiter servetur illesus. Quapropter
dum ex predecessorum nostrorum more universali curiae Roncaliae
85 (72). Lehnsgesetz Friedrichs I. 1158. 171
pro tribunali sederemus, a principibus Italicis, tarn rectoribus ec-
clesiarum quani aliis üdelibus regni, non modicas accepimus que-
relas, (|uod beneficia eorum et feuda, quae vassalli ab eis tenebant^
sine dominorum licentia pignori obligaverant vendiderant et qua-
dain collusione nomine libelli vendiderant, unde debita servitia
arnittebant et honor imperii et nostraö felicis expeditionis comple-
inentum minuebatur.
[2] Habito igitur consilio episcoporum ducum marchionuni
et comitum simul etiam palatinorum iudicum et aliorum procerum
hac edictali lege deo propitio perpetuo valitura sanccinius, ut nuUi
liceat feudum totum vel partem aliquam vendere vel pignorare vel
quoquo modo alienare vel pro anima iudicare sine permissione
maioris doniini, ad quem feudum spectare dinoscitur. Unde Im-
perator Lotharius tantum in futuro cavens, ne fieret, legem pro-
mulgavit.
[3] Nos autem ad pleniorem regni utilitatcm providentes,
non solum in posterum, sed etiam huiusmodi prius illicitas alie-
nationes hactenus perpetratas hac presenti sanccione cassamus et
in irritum deducimus, nullius temporis prescriptione impedient^
emptori bonae lidei de precio actione contra venditorem competente.
Callidis insuper quorumdam machinationibus obviantes, qui precio
accepto, quasi sub colore investiturae quam sibi licere dicunt, feuda
vendunt et in alios transferunt, ne tale figmentum vel aliud ul-
terius in fraudem huius nostrae constitutionis excogitetur, omnibus
modis prohibemus, pena auctoritate uostra inminente, ut venditor
et emptor, qui tam illicita contraxisse reperti fuerint, feudum amit-
tant, et ad. dominum libere revertatur; scriba vero, qui super hoc
instrumentum sciens conscripserit, post amissionem officii cum
infamiac periculo manum amittat.
[4] Preterea si quis infeudatus maior 14 annis sua incuria
vel negligentia per annum et diem steterit, quod feudi investituram
a proprio domino non petierit, transacto hoc spatio feudum amittat,
et ad dominum redeat.
[5] Firmiter etiam statuimus tam in Italia quam Alemannia,
ut quicumque indicta publice expeditione vocatus a domino suo
ad eandem expeditionem spatio competenti venire temere super-
sederit vel alium pro se domino acceptabilem mittere contempserit
vel dimidium reditus feudi unius anni domino non subministra-
verit, feudum, quod ab episcopo vel ab alio domino habet, amittat,
et dominus feudi in usus suos illud redigendi omnimodis habeat
facultatem.
[G] Preterea ducatus marchia comitatus de csetero non divi-
datur. Aliud autem feudum, si consortes voluerint, dividatur, ita
ut omnes, qui partem feudi habent iam divisi vel dividendi, fideli-
tatem domino faciant; ita tamen, ut vassallus pro uno feudo plures
dominos habere non compellatur, nee dominus feudum sine volun-
täte vassallorum ad alium transferat.
[7J Insuper si filius vassalli dominum offenderit, pater a do-
172 ^ (73). Erhebung eines Grafen zum BeichsfÜrsten 1184.
mino requisitus cleducat filium ad satisfaciendum domino vel a so
filium separet, alioquin feudo privetur. Si vero pater vult eum
deducere, ut satisfaciat, et filius contempnit, patre mortuo in feu-
dum non succedat, nisi prius domino satisfecerit ; parique modo
vassallus pro omnibus suis domesticis faciat.
[8J lUud quoque precipimus, ut, si vassallus de feudo suo
alium vassallum habuerit et vassallus vassalli dominum domini sui
offenderit, nisi pro servitio alterius domini sui hoc fecerit, quem
sine fraude ante habuit, feudo suo privetur, et ad dominum suum,
a quo ipse tenebat, revertatur, nisi requisitus ab eo paratus fuerit
satisfacere maiori domino quem offendit; et nisi vassallus idemque
dominus a suo domino requisitus eum, qui maiorem dominum
offendit, requisierit ut satisfaciat, feudum suum amittat.
|9] Preterea si de feudo inter duos vassallos sit controversia»
domini sit cognitio, et per eum controversia terminetur. Si vero
inter dominum et vassallum lis oriatur, per pares curia? a domino
sub debito fidelitatis coniuratos terminetur.
[10] lUud quoque sanccimus, ut in omni sacramento fideli-
tatis nominatim Imperator excipiatur.
86 (73). Erhebung eines Grafen zum Itclehsf ttrsten. 1184 Mal.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Soct. IV. Bd. I (1893; {<. 423 f.
In nomine Domini. Hec est conventio facta et ordinata inter
dominum Fridericum Romanorum imperatorem et Kaldewinum
comitem Hainoensem:
[1] Baldewinus comes Hainoensis disponet et efficaciter promo-
vebit, quod Universum allodium Henrici comitis Naniucensis et de
Lucelburc avunculi sui, sicut illud tenet et tenuit, cum onmi inte-
gritate et iure cum abbatiis et ecclesiis et universis appendiciis per
manum suam vel avunculi sui imperio legitime conferatur. Et
quandocumque comes Hainoensis hanc donationem i)erfecerit, do-
minus Imperator comiti Hainoensi iam dictum allodium et insuper
Universum feodum, quod Henricus comes Naniucensis et de Lucel-
burc tenet et tenuit ab imperio, in feodo concedet, et coniunctis
tarn feodis quam allodiis iam dictis dominus imperator marchiam
imperii ex eis constituet. quam marchiam comes Hainoensis a do-
mino imperatore accipiet et ex ea princeps imperii et ligius
homo censebitur et principum imperii gaudebit privilegio.
[2J Item universi ministeriales Henrici comitis Namucensis
et de Lucelburc dignitati . marchie tradentur eo tenore, quod a
marchia nequaquam possint alienari.
[3| Illo vero, qui marchiam tenebit, decedente filius suus in
dignitatem marchie illi succedet; si vero filius decesserit, frater eius
ipsi succedet, et sie de fratre in fratrem successio durabit, si filii
defuerint. Porro si filii et fratres defuerint, filia illius igitur mar-
chiam tenebit. Si filium habuerit, filius ille a domino imperatore
dignitatem marchie suscipiet
87 (74). Erhobung z. Ritter 1220. 88 (75). Judenprivileg 1236. 173
[4] Häc donatione completa comes Hainoensis tenebitur sol-
vere domino imperatori et domino Henrico regi filio eins et curie
octingentas marchas argenti et domine imperatrici quinque mar-
chas auri.
[5] Si vero dominus imperator ante huius rei consummationem
decesserit, dominus rex iiiius eius idem negocium debito eifectui
mancipabit.
[G] Omnibus hiis consummatis dominus imperator et rex
filius eius hec omnia composita privilegiis suis sepedicto comiti
conünnabunt et ei legitima compositione conferent
Ut autem hec omnia premissa rata et inconvulsa habeantur,
placuit ea auctoritatis sue sigillo et scripto cerogralizato domino
imperatori conlirmare subnotatis testibus, quorum nomina sunt:
Otto Babenbergensis episcopus, Herinannus Monasteriensis epi-
scopus, Godefridus imperialis aule cancellarius, Raulfus prothono-
tarius, Gerhardus comes de Los, Henricus comes de Dietse; de
niinisterialibus imperii Wernherus de Bonlant, Cuno de Mincim-
berg, Philippus de Bonlant, Guillelmus advocatus Aquensis; de
hominibus comitis Hainoensis Eustachius de Ruez, Almannus de
Provi, Nicholaus de Baarbentum, Hugo de Croiz, Polin« de Vileirs.
Acta sunt hec anno Domini 1184, mense maio, indictione 2.
87 (74). Erhebung zum Kltter [1220-501.
Aus Epistolarum Petri de Vineis cancellarii qiiondam Friderici II
imperatoris . . . libri YI. (1566) S. 732. £ihebun»ren durch K. Rudolf von
Habsburg s. Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV Bd. III (1904) Nr. 289. 290. 392.
Frideidcm etc. Notum facimus universis, quod A. de N.
maiestati nostre humiliter supplicavit, ut, cum velit lieri miles et
pater suus miles non esset, sibi exinde largiri licentiam dignare-
mur. Nos autem, ut iidei sue meritum et suorum per imperialis
gratie premium imperialiter compensemus, supplicationibus ipsius
benignius inclinati de potestatis nostre plenitudine sibi concedimus
potestatem, quod (quanquam pater suus miles non fuerit, et nostris
constitutionibus caveatur, quod milites fieri nequeant, qui de genere
inilitum non nascuntur) ipse tamen de culminis nostri licentia
decorari valeat cingulo militari, manda«f<?s, quatenus nullus est^
qui ipsuni super hoc de cetero molestare vel impedire presumat
88 (75). JudcnpriTUeg Kaiser Friedrichs IL 1236 Juli.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. H (1896) S. 274 ff.; v|?l.
Zeitschrift für die Geschichte der Juden in Deutschland Bd. I (1887)
S. 187—144.
|1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus se-
cundus divina favente clemencia Romanorum imperator sempe]^
174 88 (75). Judenprivileg Kaiser Friedrichs IT. 1236.
■
augustus lerusalem et Sicilie rex. Etsi augustalis preeminencia
dignitatis teneatur ad orones imperio Romano subiectos brachium
sue defensionis extendere et tamquam ad tutamen tidei de superna
dispensacione provisa fideles Christi favore fovere deceat speciali,
nichilominus tarnen ad iusticie moderaniina constituta infidelibus
debitum est, eos velut peculiarem cominissum sibi populum pie
regere ac iuste tueri, ne cum fidelibus in culminis nostri proteccione
degentes a potencioribus per violenciam opprimantur. Hinc est
itaque, quod presentis scripti serie noverit presens etas et suc-
cessiva posteritas, quod universi Alemannie servi camere nostre
nostre celsitudini supplicarunt, quatenus Privilegium divi augusti
avi nostri Friderici felicis memorie indultum Wormaciensibus
ludeis et consodalibus eorum dignaremur de nostra gracia universis
ludeis Alemannie confirmare. Cuius privilegii tenor talis est:
(fulfft die Urkunde K. Friedrichs I. ob«n Nr. 84 (71)].
[2] Nos itaque indempnitati et quieto statui ludeorum Ale-
mannie providentes omnibus ludeis ad cameram nostram imme-
iliate spectantibus hanc specialem graciam duximus faciendam,
videlicet quod imitantes et inherentes statu tis predicti avi nostri
Privilegium suprascriptum et ea que continentur in eo, quemad-
modum divus augustus avus noster Wormaciensibus ludeis et
consodalibus eorum concessit liberaliter et indulsit, eis de innata
demencia confirmamus.
[3J Preterea notum esse volumus modernis et posteris uni-
versis, quod (cum de nece quorundam Vuldensium puerorum
ludeis in eadem civitate tunc temporis degentibus foret impositura
grave crimen, per quod adversus ceteros ludeos Alemannie propter
miserabilem casum emergentis infortunii oborta generaliter gravis
opinio vicini populi minabatur, etsi acciones clandestini maleficii
non patebant) ad elucidandam super predicto crimine veritatem
principes et magnates et nobiles quamplures imperii abbates et
viros religiöses undique ad nostram presenciam evocatos providi-
inus consulendos. Quibus super eo diversa sencientibus, ut di-
versis nee sufficienciam consilii super hoc invenire valentibus, ut
decebat, consciencie nostre providimus de archano in ludeos supra-
dicti criminis infamatos procedi non posse commodius quam per
€0S, qui ludei fuerant et conversi ad cultum fidei Christiane, qui
velut oppositi quidquid inde scire possent in eos vel in libros
Mosaicos vel per veteris testamenti seriem non tacerent. Quam-
quam vero per plurium librorum auctoritates, quos maiestas nostra
didicerat, consciencia nostra predictorum ludeorum innocenciam
habuit racionabiliter excusatam, ad satisfaccionem tamen non minus
rudis populi quam et iuris, de proviso nostro salubri consilio ac
principum magnatum nobilium abbatum et virorum religiosorum
ipsorum unanimi concordia super eo ad universos reges occiden-
talium parcium legatos misimus speciales, per quos de regnis
«orum peritos in lege ludaica neophitos quam plures ad nostram
presenciam destinatos habuimus. Quibus in curia nostra non par-
88 (75). Ju(lenpri?ileg Kaiser Friedrl<^8 n. 1236. 175
vani trahentibus moram, ad indagandam veritatem eiusdem rei
edLximus, ut diligenter inquisicionis Studium haberent et conscien-
ciani nostrain instruerent, si qua ipsis super huniano sanguine
superesset opinio ad aliud inde forte facinus perpetranduiu, qua
ludeos ipsos ad committendum predictum maleficium inducere
potuisset. Quorum^ super hoc assercionibus publicatis, quia coni-
pertum non est in' testamento veteri vel in novo ludeos avidos
esse humani sanguinis hauriendi, immo (quod est predicto prorsus
contrarium) quod ab omnis omnino sanguinis fedacione caveant
in biblia, que dicitur Ebraice ,Berechet*, preceptis Moisi datis, de-
cretis ludaicis, que dicuntur Ebraice ,TalmillohtS expressius habea-
nius, presumentes eciam presumpcione non modica, hiis, quibus
sanguis prohibitus est et animalium pernüssorum, sitim non posse
humani sanguinis superesse, rei horribilitate nature prohibicione
ac speciei comunitate, qua christianos eciam amplectuntur , et
quod pro eo, quod expositum de animalibus de virorum inorüdnio
liabere possent pro nichilo, non exponerent periculo substancias et
personas, ludeos loci predicti ab obiecto crimine ac alios ludeos
Alemannie a tam gravi infamia dictante sentencia principum pro-
nunciavimus penitus absolutos.
[4] Quapropter presentis privilegii auctoritate sanccimus ge-
neraliter inhibentes, quatenus nuUa persona, sit ecclesiastica vel
mundana, alta vel humilis, sub pretextu predicacionis vel occa-
sionis alicuius sculteti advocati civis vel alii, predictos ludeos
specialiter vel generaliter de predicta infamia impetat vel aliquid
super hoc eis obiciat notabile vel molestum, scientibus universis,
quod, cum in servis suis dominus honoretur, quicunque se ludeis
servis nostris favorabiles et benivolos exhibuerint, nobis deferre
non dubitent, ceteris, qui contra presentis confirmacionis et abso-
lucionis nostre paginam venire presumpserint, oflFensam nostre celsi-
tudinis incursuris.
[5] Ut autem presentes confirmacio et absolucio inconcusso
robore perpetuo perseverent, presens Privilegium inde fieri et bulla
aurea typario nostre maiestatis inpresso iussimus insigniri. Cuius
rei testes sunt Sifridus Maguntinensis Eberhardus Salzburgensis
Theodericus Trevirensis archiepiscopi; Egbertus Wabenbergensis
Conradus Spirensis episcopi; Wladislaus rex Boemie, . . dux Ba-
varie, . . marchio de Brandenburgh, . . lantgravius Turingie, . .
dux Saxonie, . . marchio de Baden, C. burgravius de Nurenberg,
C. de Hohenloch, E. pincerna de Windersteten, frater Hermannus
magister domus hospitalis Theutonicorum, frater B. de Davronden
et alii quamplures.
Signum domini Frederici secundi dei gracia in victissimi Ro-
manorum imperatoris semper augusti lerusalem et Sicilie regis.
Acta sunt hec anno incarnacionis dominice 1236, mense iulii,
none indictionis, imperante domino nostro Frederico dei gracia
invictissimo Romanorum imperatore semper augusto lerusalem et
Sicilie rege, Romani imperii eius anno septimodecimo, regni leru-
176 89. Graf 1278. 90 (76). Hörige u. Freibauern 1282. 91. Familiaris 1285.
salem undecimo, regni vero Sicilie tricesimo octavo; feliciter amen.
Datum apud Augustam anno mense et indiccione prescriptis.
89.* Erhobung zum Grafen. [1273-1281].
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV Bd. III (1904) S. 294 Nr. 29K
Regie claritatis titulos ad amplioris preconii decus extoUimus
et honorem, dum merita subditorum, eo quo accepciora fore
studuerint, preconiis pocioribus prevenimus et personas choruscantes
virtutibus ac strennuitate laudabiles insignimus condicionis prestancia
dignioris. Sane cum talis miles gratis et fructuosis obsecjulis in
nostris et imperii comodis fidelitatis sue dederit operosam et in-
violabilem constanciam adeo laudabiliter experiri, quod ipsin&
honores et i)rofectuum incrementa i)rospicere et intendere merito
debe^t regalis benignitas et affectus, nos eundem ad nostra et
imperii continuanda servicia forcius astringentes, ipsum talem de
plenitudine regio potestatis ad statum comitum promovemus sibi-
que prerogativam et Privilegium comitum liberaliter et graciose
duximus concedendum, ut ipsorum numero, titulo dignitatis et
consorcio aggregatus tamquam nativalis et legittimus comes honori-
bus, iuribus, libertatibus et graciis comitum libere gaudeat et
fruätur.
98 (76). Verhältnis zTifsehen HSrigcn und Freibaueni.
1282 Febr. 13.
Ans Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV Bd. III (1904) S. 300.
Nos Rudolfus dei gratia Romanorum rex semper augustus ad
universorum noticiam tenore presentium volumus pervenire, quod
nobis apud Germershem in die cinerum pro tribunali sedentibus
ex parte nobilis viri Adolli comitis de Monte dilecti nostri fidelis
per sententiam coram nobis extitit requisitum, si rustici vel rustice^
qui liberi dicuntur, cum hominibus advocaticiis vel aliarum superi-
orum aut inferionim conditionum contraxerint, quam conditionem
sequi debeat partus ex huiusmodi commixtione susceptus. Et est
sententialiter diffinitum applaudentibus universis, qui fuere presentes,
quod partus conditionem semper sequi debeat viliorem. Hanc
itaque sententiam utpote rationabilem approbantes ipsam tenore
presentium confirmamus.
Datum apud Germershem idus februarii, indictione 10, anno
Domini 1282, regni vero nostri anno 9.
91.* Ernennung zum kSnIglichen Familiaris. 1285 Juli 12.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sectio IV Bd. III (1904) 8. 350 Nr. 367.
Rudolfus Dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
92. Beichssproch übet weibliche Erbfolge 1299. 177
versis sacri Romani imperii fidelibns presentes litteras inspecturis
graciam suam et omne bonum.
Spectabilis vir Ludewicus comes Sabaudie fidelis noster di-
lectus nuper apud Magunciam nos accessit et cum diligencia nostre
celsitudini supplicavit, ut ipsum in servitorem et farailiarem nostrum
recipere dignaremur. Nos autem videntes prelucide aflfectum suum
purissimum et fidei puritatem, quibus nos prosequitur incessanter,
et volentes obinde sibi in onmibus suis desidcriis placide conpla-
cere, ipsum in nostrum familiärem recipimus hilariter et benigne
ac in protectlonem nostram et eiusdem imperii specialem. Et
quia idem comes nobis bona fide promisit suum servicium fideliter
exhibere, nos sibi tanquam ei, quem in specialem nostrum familiärem
et protectionem suscepimus, promisimus vice versa, quod sibi,
sicut ftdeli nostro tenemur merito, consilio et auxilio fideliter
assistemus et ipsum defendemus ac manutenebimus contra iniuria-
tores et quoslibet turbatores. Et quia multa debent inmunitate
fulciri hü, qui sunt regie familiaritatis participes, vobis universis
et singulis damus hoc edicto regio firmiter in mandatis, quatinus
ipsum comitem contra nostre protectionis tenorem non presumatis
aliqualiter perturbare, sed nos in ii)so specialiter honoretis, si
nostram indignacionem volueritis evitare. In cuius rei testimonium
presens scriptum maiestatis nostre sigillo fecimus conmunirL
Datum Maguncie, 4. idus iulii, indictione 13, anno Domini
1285, tegni vero nostri anno duodecimo.
93.* Keiehssprueh Über weibliehe Erbfolge In Lehen.
1299 Febr. 20,
Aus Mon. Germ. kist. LL. Band II (1837) S. 471.
Nos Albertus dei gratia Romanorum rex semper augustus ad
universorum sacri Romani imperii fidelium notitiam volumus per-
venire, quod anno Domini 1299, indictione 11, 10 kalendas martü,
nobis apud opidum Pinguiense pro tribunali sedentibus, per vene-
rabilem Wicboldum archiepiscopum sententialiter quesitum fuit,
utrum filia in bonis feodalibus iure hereditario suis parentibus
succedere possit vel non. Quod ibidem per principum, nobilium,
ministerialium et militum tunc nostro consistorio astantium sen-
tentiam extitit diffinitum, quod nuUa filia vel mulier possit in bonis
feodalibus succedere nisi de plenaria voluntate domini feodi et
consensu. Nos itaque huiusmodi sententiam tanquam legitime
diffinitam et a predictis principibus et nobilibus laudatam et appro-
batam authoritate regia confirmamus, dantes has litteras nostre
maiestatis sigillo sigillatas in dicte confirmationis testimonium
super eo.
Datum die, anno Domini, indictione superius annotatis, regni
vero nostri anno 1.
Altmann n. Bernheim, Urkvnden. S. Aufl. 12
178
93 (77). Das Teeklenburger Dienstreeht [Tor 1303.]
Für die 3. Aufl. nach Eop. (16. Jdt?) in Münster. Staats-Arcb. (Grafisch.
Tecklenbarj?. Lehen. Gener. 1»); vgl. A. von Fürth, Die Ministerialen (1886)
S. 528—532 aus J. P. Ludewig, BeliquisB manuscriptoruni (1720) Bd. II
8. 297 ff.
Otto dei gratia comes in Tecklaburg omnibus hoc scriptum
intuentibus utriusque vitae salutem. Notum sit omnibus prsesentem
paginam inspecturis, quod ius nostrum et ministerialium nostrorum
tale est et perpetuo cum haeredibus nostris tale esse decrevimus:
fl] Primum est, quod cum ministeriales nostri infeodati, cum
per nuncium nostrum infeodatum ante ad quatuordecim dies eos
ad nostri castri munitionem vocamus, venire tenentur et per quatuor
septimanas in Castro nostro residentiam facere propriis expensis,
et per hoc per circulum illius anni libertatem nos serviendi sunt
consecuti.
[2J Secundum est, quod, si fortior nobis vel quicunque nobis
vellet inferre violentiam, si de consilio nostrorum ministerialium
ipsi iustitiam facere volumus, quamdiu iuris ordinem hoc modo
prosequimur, praefati nostri infeodati corpore et rebus nobis ser-
vire tenentur. Si vero iuris ordine praetermisso potestatem agere
vellemus praeter nostrorum consilium, a servitio hoc modo nostro
sunt immunes.
[3] Et licet praedicto modo nobis in castris servire teneantur,
si tamen extra castra cum ipsis facta nostra disponimus, in ex-
pensis nostris eosdem exhibere tenemur. Uli v^ro, qui loco mi-
nisterialium nostrorum sunt infeodati, eorum iure censentur, ex-
cepto iure haereditali, quod ,herwede' dicitur.
14] Ministeriales vero nostri a nobis infeodati, si in neces-
)us se nobis exhibuerunt, in servitio nostro in omnU>it8*)
necessariis procurare tenemur, et per hoc, quod sic^) nobis exlu-
buerunt, fidem suam salvaverunt.
[5J Si vero ex detrectarione alicuius ministerialis noster fuerit
diffamatus apud nos, ipso ad nos vocato et ministerialibus nostris
indicato ipsum audire tenemur et secundum eorum sententiam
causam eins iuste terminare. Si vero contrarium facere vellemus,
dapifer noster per annum et diem ipsum in coquina cum familia
nostra procurabit, *) comministerialibus suis cum ipso et pro iure
et pro gratia apud nos intercedentibus. Si vero his contemptis
contrarium vellemus, in palatio episcopali Oßnaburggae per annum
et diem est procurandus, Oßnaburgensi episcopo cum sua ecclesia
cum ipso et pro ipso ius et gratiam medio tempore a nobis
postulante. Si vero nee hoc vellenms, iuri et libertati ministerialium
nostrorum contradicimus, hac observata disciplina, quod in praedictis
duobus terminis talis, de quo agitur, faciem nostram evitabit, tali
reverentia gratiam nostram captando.
[6J Si vero ministerialis noster ausu temerario succensus,
a) Hds. urbis. b) Hds. «^uodsi. c) Hds. addit: cum.
93 (77). Das Tecklenburger Dienstrecht vor 1803. 179
absque lumine et camerario dormitorium uxoris nostraB dicatnr
introiisse et super hoc fuerit infamatus et iure quo convenit fuerit
convictus, bona, qusß a nobis tenuit, libere ad nos redibunt, et
gratia nostra carebit. Item si serarium nostrum absque camerario
nostro introivit et ibi deprehensus fuerit, si super hoc convictus
fuerit, bona^ quae a nobis tenuit, libere '') ad nos redibunt, et nostra
gratia carebit Item si mortem nostram machinatus fuerit vel in honoris
nostri depressionem conspiraverit et iure super hoc convictus
fuerit, bona sua ad nos redibunt, sicut prsedictum est, et gratia
nostra carebit.
[7] Item si ad aulam imperialem ire disponimus, ministeriali-
bus nostris pluribus vel paucioribus assumptis, ipsos in expensis
nostris exhibere tenemur et in omnibus necessariis eisdem provi*
dere. Profecti vero in pedem Alpium, si transalpare volumus»
ipsis liberum est redire ad sua, nisi de bona voluntate nos sequi
voluerint trans Alpes; revertentes exhibere tenemur usque in sua.
|8] Si vero ministerialibus nostris aliquis violentiam vult in-
ferre, et ipsi, quod iuri pareant, coram nobis fuerint protestatio
ipsos in castrum nostrum recipere tenemur et, quamdiu iuri
paruerint, corpore et rebus iuvare tenemur.
[9] In bonis vero haereditariis, in quibus nostri nascuntur
ministeriales, quamdiu in cognatione sive genealogia vir vel mulier
invenitur, cui talium bonorum ius vel actio competere possit, hsec
bona ad nos tanquam vacantia redire non possunt Eodem iure
censentur, qui loco ministerialium a nobis bona tenent, excluso eis
iure haereditatis, quod ,herwede' dicitur.
[10] Si vero filius ministerialts nostri vel haeres legitimus, si
Alius non est, patre praemortuo, infra annum et diem ius quod
,herwede* dicitur in Castro nostro nobis vel camerario nostro, si
praesentes non sumus, prajsentaverit, ius bonorum suorum per hoc
salvavit; si vero praBsentatum nee per nos nee per camerarium
nostrum recipere vellemus, sub testimonio castellanorum hoc relin-
quit, et sie iterum ius bonorum suorum salvavit. Per equum
meliorem praemortui vel cum dimidia marca, si equus non est, her-
wadium exsolvit, dummodo loco et tempore hoc exhibeat, sicut
praedictum est. Si vero infra annum et diem ex contumacia vel
ex aliis causis exhibere hoc noluerit, bonorum suorum ius perdit.
Qui vero propter legitimam necessitatem exhibere non potuerit, vel
quia est peregrinus vel ex legitimis causis detentus, si necessitatem
evadit, qua hora de premortuo sibi innotuerit, ab eadem terminua^y
anni et diei competit ad herwadium exhibendum eo modo, quo
praedictum est.
[11] Item si ministerialis noster moritur sine legitimo haerede^
et unus de cognatione, de qua plures agere possunt pro haeredi-
täte, alios in dolo praevenerit, equum praemortui pro herwadio
exhibendo, si quilibet aliorum, quibus haec actio competit, dimi«
a) fehlt in der Hds. h) Hds. pradictum.
12*
180 93 ^77). Das Tecklenbarger Dienstrecht vor 1308.
diam ntarcam exhibuerit nobis debito loco et tem])ore, sicut prae-
dictum est, eodem modo illos audiemus, sicuti illum, qui primo
nobis exhibuit equum. Item exhibitio herwadü per tutores eorum^
qui sunt minorennes, eodem modo loco et tempore completur^
sicut per ha^redes ipsos, qui sunt legitimse aetatis.
[12] Item ministerialis noster proprietatem ha»reditalem non
potest plus alienare quam nobis infeodata.
[13] Item si duo ex nostris matrimonium contrahunt haben-
tes duas hereditates, si sine haerede moriuntur, ha^reditates rever-
tuntur ad stipitem, a quo processeruut.
[14] Item si duo ex nostris contrahunt, transacta nocte quam
condormierunt mane ususfructus bonorum viri est dominae, ac si
ipsum a nobis in feodo recepisset
[15] Item si aliquis ex nostris ditioribus suum comministe-
rialem vellet opprimere vel iniuriose tractare, et oppressus suas.
i^iiurias suis comministerialibus notificaret, deinde necessitate com-
pulsus querelam coram nobis proponeret, et iniuriatorem tribus
nostris nunciis infeodatis ad iudicium legitime vocaremus et venire
contemneret, iniuriator tenetur nobis pro emenda in dimidio talento
et ministerialibus nostris in dimidio, acsi*) reus de culpa querelaa
convictus esset
[16] Item ministeriales nostri vel ipsorum servientes vel
homines pertinentes in locis, quibus nostra aguntur iudicia, obligari
non debent; item currus ministerialium nostrorum cibaria deferentes.
a quolibet telonio nostro sunt immunes.
[17] Item si pro iure ministerialium nostrorum iudicio prae-
sidemus et contingat diversas a diversis proferri sententias, nolu-
mus alicuius prseiudicare sententiam, nisi a progenitoribus suis
noster sit natus ministerialis.
[18] Item bona nostra infeodata, in quibus xognati ins haeredi-
tarium expectant, bonorum illorum proprietatem alienare non de-
bemus, nisi voluntate et permissione eorum, qui haec bona expec-
tant. [19| Item recipere non debemus in ministerialem aliquem,.
ut hacreditatem subintret, qme primis haeredibus patre praemortuo-
debetur. [20 1 Item inter legitimos cobaeredes iunior principaleni
domum haereditatis possidebit.
[21] Item si ministerialis servo vel censuali condormierit^
puer, qui ex eis nascitur, camerlingus erit; si vero consequenter
cum ministeriali contraxerit, legitimae libertatis eins iura retinebit.
Ut autem haec iuris nostri et ministerialium nostrorum appro-
batio rata et inconvulsa permaneat, nee nullo unquam tempore
de ea nobis dubitari valeat, praesentem paginam approbationis.
seriem continentem sigillo nostro duximus roborandam.
- — -
•) Hds. et.
94 (78). Adelabrief 1360. 95 (79). Judenprivileg K. Sigmunds 1415. 181
94 (78). Adelsbrief. 1360 Sept 30.
Aus J. F. Böhmer, Codex diplom. Moonofrancofurtanus I (1836) S. 675.
Karolus quartus divina favente dementia Romanorum Impe-
rator semper augustus et Boemie rex honorabili Wyckero scolastico
ecclesie sancti Stephan! Moguntinensis capellano {amiUari commen^
sali et domestico devoto suo dilecto gratiam suam et omne bonum.
Devote dilecte; quam vis secundum genus et reputationem seculi non
censearis ex nobilium exivisse prosapia neque de numero secu-
larium militum computeris, quia tamen utriusque iuris tam canonici
quam civilis clara scientia decoraris et, quidquid naturalis nativitas
in te minus fecisse creditur, supplet utique notabUis et famanda
scientia literarum : quapropter ad instar celebris ac recolende me-
morie divorum cesarum, qui nos precesserunt feliciter, scientiam
et virtutis industriam insigni nobilitati prudentius adequantes te
nobilem et militarem et cuiuscunque nobilis sive militaris gradu
honore et conditione potiri de imperatoria decernimus plenitudine
potestatis. Mandamus igitur principibus ecclesiasticis et secularibus
coniitibus proceribus nobilibus et ceteris fidelibus nostris et sacri
Eomani imperii universis nobis dilectis, ad quos presentes per-
venerint, sub obtentu favoris cesarei firmiter et attente, quateuus
te in Omnibus locis tanquam talem habeant teneant et pertractent
«c äd singulos actus, quibus talis consuevit gaudere nobilitas, te
admittant ad nostram et sacri imperii reverentiam singularem.
Presentium sub imperialis maiestatis nostre sigillo testimonio
literarum datum Moguntie anno Domini millesimo trecentesimo
sexagesimo, indictione 13, 2 kal. octobris, regnorum nostrorum
anno quinto decirao, imperii vero sexto.
95 (79). Jadenprivlleg KSnIg Sigmunds. 1415 Juni 6.
In unserer 2. Aufl. zum ersten Male mitgeteilt aus Eeichsregistratur-
buch £ f. 175v u. 176^ des Wiener Haus-, Hof- u. Staats- Archivs.
Wir Sigmund etc bekennen etc. und ob wir von unser kunig-
liehen angebornen gutikeit aller unser und des richs undertanen
frummen und nutz zu schaffen pflichtig sin, iedoch sin wir euch
willig der Judischeit, die in unser und des richs camer gehöret
und unser camerknechte sind, friheite und nütz vorzuwenden, da-
mit si under unser und des richs schilte vor iren leidigem gnedic-
lich bedecket und beschirmet werden. Dorumb haben wir allen
und iglichen Juden und Judinnen in dem heiligen Romischen
riche wonhafdgen unsem camerknechten dise nahgescbriben friheit
und recht von unsem sundem gnaden gegeben und geben in die
euch von Romischen kuniglichem gewalt mit disem brief:
[1] Zum ersten das wir noch niemand ander, wer der si, kein
bede noch steure ußgenommen die gewonliche jerliche judenstewer
von in nemen oder heischen sollen wider iren guten willen.
[2] Item wer den Juden oder Judinnen schuldig ist oder
182 95 (79). Jadenprivileg König Sigmands 1415.
schuldig Wirt, dieselben schuld sollen noch wir noch niemantz
anders abtun ledig sagen oder Satzung dorinne machen.
[3] Item es sol die vorgenant Juden oder Judinne niemand
laden furtriben oder heischen noch laden furtriben oder heischen
laßen für unser und des richs hofgerichte oder lantgericht, sunder
wer zu in einem oder mer zu sprechen hat, der sol das tun mit
dem rechten an den steten, da si gesessen sind, als sich das danne
geburet; wurden si aber doruber geladen an solich gericht, so
sullen si gewist werden an die gericht, da si gesessen sin ; und da
sol man in rechts behulfen sin on verzihen.
[4J Item welher Jud oder Judinne einer oder mer fert reit
ligt oder wandert, von des oder der selben leibe sol man keinen
zoll nemen oder si dringen geleit zu werben und gelt dorumb zu
geben anders danne von cristen, aber von irer zolbar habe sol
man zol und geleit nemen als von cristen an steten, di zolle sin
und die vom riebe rurent.
[51 Item ob die herren und stete in dem rieh mit einander
zu kriege quemen, was danne Juden oder Judinne in denselben
herscheften und steten seßhaftig sin und in dem krieg begriflFen
und gefangen wurden, die sollen nit pfant sin für dieselben herren
oder stete, wanne si uns und dem riebe zu versprechen steen und
in unser camer geboren.
[6j Item ob man uns oder das rieh angriffen wurd mit pfan-
dunge, so sollen dieselben Juden oder Judmnen dafür oueh nit
pfantniß sin.
[7] Item das diße Juden und Judinnen, in weihen herschef-
ten oder steten die wonhaftig und gesessen sin, bi iren alten zinsen»
di si jerlich iren herren und steten geben, beliben und doruber
nit gehohert werden sollen, als von alter herkomen ist.
18 1 Item das niemant sol der Judenseheit kein Satzung machen,
wie si ir gelt sollen ußlihen anders, danne von alters herkomen ist.
[9] Item als etliche unsere und des richs fursten und stete
unser kunighche camer zu erstorn die Juden under in geseßen
vertriben haben, also setzen wir, das dieselben fursten und stete
Juden und Judinnen wider ufnemen haben und halden sollen und
mögen, als von alter herkomen ist.
[10] Item ob wir iemand einen oder mer Juden oder Judinne
oder ir habe gegeben oder über si erloubt oder brief gegeben
hetten oder geben wurden in künftigen ziten, das sol alles kein
kraft noch macht haben, ußgenonien was si uns von des richs
wegen pflichtig sin zu tünd.
[llj Item man sol ouch der Judiseheit kinder mit gewalt
nit nemen noch cristen doruß machen, die also jung sin, das si
nit versten übel noch gut.
[12] Ouch wollen wir der Judiseheit riehter geben und setzen,
die sie*j in den vorgeschriben friheiten rechten und gnaden haut-
*) Vorlage: in.
95 (79). Jadenprivileg König Sigmunds 1415. 183
haben und schirmen mögen, an und in weihen steten merkten
dorfern oder enden si des begert und des notdurftig ist, und den-
selben richtern macht geben zu richten nach unsers und des richs
hofgericht recht biß uf unser widerrufen ; wenne wir aber derselben
richter einen widerrufen, so wollen wir in einen andern an des
stat setzen.
[13] Und das die vorgenant Judischeit umb solh gnad und
friheit, die wir in getan haben, als obgeschriben stet, uns und
unsern nachkommen an dem riche Romischen keisem und kunigen
billicher zu dienen und zu gewarten pflichtig sin sollen, dorumb
mit wolbedachtem mute gutem rate und rechter wissen haben wir
gesatzt und geordnet, setzen und ordnen ouch in krsrft diß briefa
und Romischer kuniglicher macht volkomenheit, das alle und igliche
solhe Juden und Judinnen, die irselbs gewerb und genieß haben,
uns nü hinfür von allen iren varenden haben, ußgenomen zierung,
die zu iren leiben gehören, Wunder und hüsgereth, alle jar jerlichen
geben und bezalen sollen den zehenden pfenning, der*) in unser
kuniglich camer gevallen sol ane alle widerred hindernüß und
irrung halp uf sant Waltpurg und halb uf sant Michels tag one
gevcrde bi verliesung aller obgeschribner gnad recht und friung.
und ouch unser und des richs hulden.
/ [14J Dorumb gebieten wir allen und iglichen fursten geist-
lichen und werntlichen greven frien herren rittern knechten laut-
vogten vogten houptluten landrichtern pflegern amptluden richtern
schultheissen burgermeistern reten und gemeinden aller und iglicher
stete merkte und dorfer und sust allen andern unsern und des
richs undertanen und getruen ernstlich und vesticlich mit disem
brief, das si di vorgenant Judischeit bi solhen iren gnaden fri-
helten und rechten hanthaben schützen schirmen und beliben lassen
und si doran nit irren noch hindern noch in dorin grifen noch
sprechen sollen in dhein wis, sunder si der geruUch gebrouchen
und geniessen lassen, als lieb in sei unser und des richs sware un-
gnad zu vermeiden und bi einer pene fünfzig mark lotigs goldes^
der ein iglicher, der dawider tut, in unser künigliche camer ver-
fallen sol sin unleßlich zu bezalen.
Mit urkund etc sub majestate anno etc 15, des nech«tea
donerstags nach Erasmi.
Ad mandaturn domini reffte
Jodocus Rot.
*) Vorlage: die.
184
IV.
Heerwesen.
96 (80). Kapitolare Karls des Grossen, [nach dem Jahre 805.]
Ava Mon. Germ. bist. LL. 8ect. II: Capitularia regum Franc.
Bd. I (1881) S. 187 f.
Brevis capitalorum quam missi dominici habere debent ad
exercitum promovendum.
[1] Ut omnis über homo, qui quatuor rnansos vestitos de
proprio suo sive de alicuius beueficio habet, ipse se prseparet et
per se in hostem pergat sive cum seniore suo, si senior eins per-
rexerit, sive cum comite suo. Qui vero tres mansos de proprio
habuerit, huic adiungatur qui unum mansum habeat et det illi
adiutorium, ut ille pro ambobus possit. Qui autem duos habet de
proprio tantum, iungatur illi alter qui similitcr duos mansos habeat,
et unus ex eis altero illum adiuvante pergat in hostem. Qui etiam
tantum unum mansum de proprio habet, adiungantur ei tres qui
simüiter habeant et dent ei adiutorium, et ille pergat tantum; tres
vero, qui illi adiutorium dederunt, domi remaneant
|2J Volumus atque iubemus, ut idem missi nostri diligenter
inquirant qui anno prseterito de hoste bannito remansissent super
illam ordinationem, quam modo superius comprehenso de liberis
et pauperioribus hominibus fieri iussimus; et quicumque fuerit in-
ventus, qui nee parem suum ad hostem suum taciendum secundum
nostram iussionem adiuvit neque perrexit, haribannum nostrum
pleniter rewadiet et de solvendo illo secundum legem lidem faciat.
[3J Quodsi forte talis homo inventus fuerit, qui dicat, quod
iussione comitis vel vicarii aut centenarii sui hoc, quo ipse semet-
ipsum praeparare debeat, eidem comiti vel vicario aut centenario
vel quibuslibet hominibus eorum dedisset et propter hoc illud
demisisset iter et missi nostri hoc ita verum esse investigare
potuerint, is, per cuius iussionem ille remansit, bannum nostrum
rewadiet atque persolvat, sive sit comes sive vicarius sive advo-
catus episcopi atque abbatis.
[4] De hominibus comitum casatis isti sunt excipiendi et
bannum rewadiare non iubeantur: duo, qui dimissi fuerunt cum
iixore illiuSf et alii duo, qui propter ministerium eins custodiendum
et servitium nostrum faciendum remanere iussi sunt In qua
causa modo prsecipimus, ut, quanta ministeria unusquisque comes
habuerit, totiens duos homines ad ea custodjenda domi dimittat praeter
ülos duos, quos cum uxore sua; ceteros vero omnes secum ple-
97 (81). Aufgebotsschroibon Karls des Gfossen 805. 185
niter habeat vel, si ipse domi remanserit, cum illo, qui pro eo
in hostem proficiscitur, dirigat Episcopus vero vel abbas duo tan-
tum de casatis et laicis hominibus suis domi dimittant.
[5] De hominibus nostris et episcoporum et abbatum, qui vel
beneficia vel talia propria habcnt, ut ex eis secundum iussionem
in hostem bene possunt pergere, exceptis his, quos eis secum domi
remanere permisimus, si aliqui inventi fuerint, qui vel pretio se
redemissent vel dominis suis permittentibus domi remansissent,
bannum nostrum, sicut superius dictum est, rewadierd et fidem
faciant, ut persolvant. Domini vero eorum, qui eos domi remanere
permiserint, vel ministeriales eorum, qui ab eis precium acceperunt,
4äimiliter bannum nostrum rewadient et fidem faciant, usque dum
nobis nuntiatum fuerit
[6J Volumus, ut missi nostri diligenter inquirant, in quibus
locis hoc factum sit, quod ad nos pervenit, quod quidam homines,
postquam secundum nostram iussionem sociis suis, qui in hostem
perrexerunt, de stipendia sua adiutorium fecerunt, iubente comite
vel ministerialibus eins propter se redimendum pretium dederunt,
ut eis domi remanere licuisset, cum Uli in hostem Ire non deberent,
quia iam sociis suis constitutum a nobis adiutorium dederunt; hoc
fiat investigatum et nobis nuntiatum.
[7] Volumus, ut isti missi nostri, qui hac legatione fungi
debent, ab his hominibus coniectum accipiant, qui in hostem per-
gere debuerunt et non perrexerunt; similiter et a comite vel vicario
vel centenario, qui ad hoc consenserunt, ut domi remansissent,
necnon et ab omnibus prsedictum coniectum accipiant, qui anno
prseterito constitutam a nobis exercitalis itineris iussionem irritam
fecerunL
[8] Istius capitularii exemplaria quatuor volumus ut scribantur:
€t unum habeant missi nostri, alterum comes, in cuius ministerüs
haec facienda sunt, ut aliter non faciant neque missus noster neque
€omes, nisi sicut a nobis capitulis ordinatum est; tertium habeant
missi nostri, qui super exercitum nostrum constituendi sunt; quar-
tum habeat cancellarius noster.
[9] Volumus, ut homines fidelium nostrorum, quos nobiscum
vel ad servitium nostrum domi remanere iussimus, in exercitum
ire non compellantur, sed et ipsi domi remaneant vel in servitio
dominorum suorum. Neque haribannum rewadiare iubeantur Uli
homines, qui anno praeterito nobiscum fuerunt.
97 (81). Aufgebotsschreiben Karls des Grossen, [nach 805J
Ads Mon. Germ. 1. c. S. 168.
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Carolus Serenissi-
mus augustus a deo coronatus magnus pacificus Imperator, qui et
per misericordiam dei rex Francorum et Longobardorum, Fulrado
abbatl
186 9^ i^^)' Anschlag für einen Bomzng aas der Zeit Ottos IL
Notum Sit tibi, quia placitum nostrum generale anno presenti
condictum habemus infra Saxoniam in orien^ parte super fluvium
Bota in loco, que dicitur Starasfurt Quapropter precipimus tibi,
ut pleniter cum hominibus tuis bene armatis ac preparatis ad
predictum locum venire debeas 15 kal. iuL, quod est Septem die-
bus ante niissam sancti lohannis baptiste. Ita vero preparatus
cum hominibus tuis ad predictum locum venies, ut inde, in quam-
cumque partem nostra fuerit iussio, et exercitaliter ire possis; id
est cum armis atque utensilibus necnon et cetero instrumento bei-
lico, in victualibus et vestimentis: ita ut unusquisque cabalarius
habeat scutum et lanceam et spatam et semispatum, arcuni et
pharetras cum sagittis; et in carris vestris utensilia diversi generis,
id est cuniada et dolaturia tarratros assias fosorios palas ferreas
et cetera utensilia, que in hostem sunt necessaria, utensilia vero
ciborum in carris de illo placito in futurum ad tres menses, arma
et vestimenta ad dimidium annum. Et hoc omnino precipimus,
ut observare facietis, ut cum bona pace pergatis ad locum pre-
dictum, per quamcumque partem regni nostri itineris vestri recti-
tudo vos ire fecerit, hoc est ut preter herbam et ligna et aquam
nichil de ceteris rebus tangere presumatis; et uniuscuiusque vestri
homines una cum carris et caballariis suis vadant, et semper cum
eis sis usque ad locum predictum, qualiter absencia domini locum
non det hominibus eins mala faciendi.
Dona vero tua, quae ad placitum nostrum nobis presentare
debes, nobis medio mense maio transmitte ad locum, ubicumque
tunc fuerimus; si forte rectitudo itineris tui ita se conparet, ut
nobis per te ipsum in profectione tua ea presentare possis, hoc
magis optamus. «Vide, ut nullam negligenüam exinde habeas, sicut
gratiam nostram velis habere.
98 (82). Ansehlag fUr einen Komzng aas der Zelt Ottos IL
Aus Mo n. Germ, h ist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 633.
Herkenbaldus episcopus [ArgentiJiensis] 100 loricatos mittat.
Abbas de Morebach secum ducat i20. Episcopus [Spirensis] Balzzo
mittat 20. Ildebaldus episcopus f Wormatiensüs] ducat 40. Abbas
de Wizenburg mittat 50. Abbas de Lauresam ducat 50. Archi-
episcopus Maguntinus mittat 100. Coloniensis archiepiscopus
mittat 100. Wirzeburgensis episcopus mittat 60. Abbas Erols-
feldensis 40 mittat Heribertus comes ducat 30, et fratris filius
aut veniat cum 30 aut mittat 40. Megingaus iuvante Burchard
ducat 30. Cono filius Cononis ducat 40. De ducatu Alsaciense
mittantur 70. Bezolinus tilius Arnusti duodecim ducat. Azolinus
Rodulfi filius mittat 80. Oddo frater Gebizonis 20 mittat. Hezel
comes ducat 40. Abbas Vultensis mittat 60. Guntramus comes
ducat 12. Ungerus ducat 20. Domnus Sicco imperatorius frater
ducat 20. Otto 40 ducat. Adelbertus 30 ducat.
99 (83). Aafgebotsschreiben K. Heinrichs V. 1107. 187
Carolus dux [Lotliaringice 'inferiorü] custos patriae domi di-
inissus Bosonem cum 20 mittat Leodicensis episcopus 60 mittat
cum Hermanno aut Immone. Episcopus Camaracensis 12 mittat
Geldulfus cum adiutorio abbatum [luäemis et Stabideiisis] 12 ducat
Deodericus comes filium suum cum 12 mittat Ansfredus comes
10 mittat Gottefredus et Arnulfus marchiones 40 mittant Filius
Sicconis comitis 30 secum ducat Abbas Brumiensis 40 ducat
Archiepiscopus Treverensis 70 ducat. Verdunensis episcopus 60
ducat Tullensis 20 mittat
Archiepiscopus Salceburgensis 70 mittat Ratebonensis epi-
scopus totidem mittat Abraham [ FrUlngeims episcopus] 40 mittat
Reginaldus episcopus [Elstetemis] 50 ducat Alboiw?is episcopus
[iSabionensis] 20 ducat Episcopus Augustöe civitatis 100 ducat.
Constanciensis episcopus 40 mittat Curiensis episcopus 40 ducat
Augensis abbas 60 ducat Abbas Sancti Galü 40 ducat. Abbas
de Eloganga 40 ducat, Abbas de Kembeduno 30 ducat
99 (83). Aufgebotsschreiben K. Heinrichs V,
[1107 vor Novbr.]
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect IV. Bd. I (1893) S. 133.
Heinricus dei gratia Romanorum rex Ottoni Babenbergensi
episcopo suo fideli karissimo gratiam et omne bonum. Cum dei
Providentia et magna) pietatis eius consilio de nostro regno ubique
pacificato congauderemus, advenerunt nobis nuntii ex parte Gode-
fridi [J^tharwgl(e\ ducis et Balduini [IJaiianiensül comitis aliorumque
fidelium nostrorum marchiae Flandrensis, intimantes eos diutius
non posse sustinere molestias Roberti [Flandrke] comitis, qui regnum
nostrum invasit et ad ignominiam omnium, qui in eo sunt, sibi
nostrum Cameracensem episcopatum usurpavit. Unde, quemad-
modum res hortabatur, nostros principes convocatos consuluimus
et ab eis sapienter re notata constituimus eorum consilio nos fac-
turos expeditionem in Flandriam supra tam pra^sumptuosum hostem,
qui noster miles debet esse, ne diutius de inminutione et dedecore
regni nostri impune superbiat. Hoc siquidem tam manifestum et
tam commune regni nostri dedecus tibi tieri, si tuum honorem
diligis, pensare debes cordetenus. Ut igitur tideliter hoc facias et
prudenter, rogamus te sub spe remunerationis tibi gratissim« et
per fidelitatem, quam nobis et regno debes, ammonemus, ut omni
occasione destructa, sicut honor est regni atque tuus, ad expedi-
cionem venias, sciens, quod in proximo festo sanctorum omnium
Tungris iuxta Leodium conveniemus parati super Flandriam equi-
tare. Nee mireres mutatum esse adventum nostrum Radisponam,
sicut intellexeras, quando nobiscum eras, quia huius rei necessitas
intervenit et utiliter ad decus regni firmiter est laudata ab Omni-
bus nostiis expeditio nostra super hostes in Flandriam.
188
100 (84). Die Constitatio de cxpedltione Romana.
(Kein Gesetz Karls des Grossen, sondern eine private, zu Beichenau
entstandene Festsetzung aus dem Jahr c. 1160).
Ans Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) 8. 661—663. Zar
Erklärung vgl. P. Scheffer-Boichorsts Aufsatz in der Zeitschrift f. d. Ge-
achichte des Oberrheins, Neue Folge Bd. 3 S. 173 ff.; wieder abgedruckt in:
Historische Studien veröffentl. von E. Ehering Heft 8 (1897). . Dass Coria
Gallorum in art. 3 Churwalchen bedeute, erörtert A. Schulte in der ge-
nannten Zeitschrift Bd. 12 (1897) S. 353 f.
In nomine sancte et individue trinitatis. Karolus dlvina
favente gratia rex Francorum et Romanorum.
[1] Si predecessorum nostrorum morem sequimur, non solum
presentibus, sed et succedentibus subvenire nitimur. Hac de causa
<x)gnoscat universorum experientia, quaiiter, dum pro nostra con-
secratione coroneque perceptione proficiscendi tempus ad apostoli-
cam sedem instaret, cum multis principibus annum Wormatie
transegimus ibique omnem reipublice statum utilem et honestum
confirmare, nocivum atque contrarium radicitus exstirpare decrevi-
mus. Interim dum hec agerentur, casu contigit principes cum
militibus de Romana expeditione, que tunc instabat, acerbe con-
teiidere, distringentes eos multo plures halspergas de beneficiis
suis sibi ducere, quam Uli faterentur se posse vel iure debere.
Sed quoniam hoc non ab aliquo antecessorum nostrorum termina-
tum fiiit, dignum duximus, ut eorum altercationi finem et modum
imponeremus atque decretum et certam aliquam legem super omni
Romana expeditione ederemus.
[2] Statuimus ergo et decernimus cum consensu omnium
tam spiritualium quam secularium principum ibidem nobiscum
assidentium: quando pro Corona nostra vel pro aliqua regni utili-
täte aut honore Romana expeditio a nobis vel a successoribus
nostris preparetur, ad omnium nobiscum euntium preparationem
annus cum 6 ebdomadibus pro induciis detur et taliter per totum
regnum fidelibus nostris indicetur.
[3J Cuicumque autem secundum hanc legem eadem expeditio
imperetur, si ad Curiam Gallorum, hoc est in campum, qui vulgo
Rungalle dicitur, dominum suum non comitetur et ibi cum militari
apparatu non representetur, feodo, preter hos qui cum gratia do-
minorum suorum remanserint, in conspectu nostro absque spe
recuperationis privetur.
[4] Qui autem per hominium, sive liberi sivi servi seu üamuli,
dominis suis adheserint, quot decem mansos in beneficio possi-
deant, tot brunias cum duobus scutariis ducant, ita tamen, ut pro
balsperga tres marcas et pro singulis scutariis singulas marcas
accipiant; et sie eundo ac redeundo cum hoc stipendio sine omni
dominorum damno vel expensa, nisi quantum ipsis dominis pla-
«uerit, fideliter serviant.
[5] Si autem forte, quod absit, accidat^ ut idem milites di-
versos dominos propter diversa acquirant beneficia, ne aliquod
100 (84). Die Constitutio de ezpeditione Eomana c. 1160. 189
beneficium indebitum vel sine servitio remaneat, singuli singula
debita stipendia singulis dominis persolvant; videlicet quantum ab
ipsis, si irent, accepturi erant, tantum se daturos cognoscant; vel
in prefato loco, ut dictum est, feodum amittant, nisi aliqui a nobis
vel a regno sint inbeneficiati ; hi si nobiscum vadant, nolumus, ut
feodum amittant, sed stipendia nisi voluntate dominorum non
pretermittant.
[6] Similiter de ecclesiarum filiis vel domesticis, id est nii-
nisterialibus, vel quorumcunque principum clientela, qui cottidie
ad serviendum parati esse debent, statuimus, ut, quicunque 5 man-
80S in beneficio possideant, domino suo, ad quem pertinent, bruniam
cum uno scutario ducant.
[7] Et hoc in arbitrio dominorum pendeat, quos ducant, a
quibus stipendia accipiant, quibus halspergas concedant.
|8] Ipsis etiam ad itineris preparationem 5 libre sue monete
in Stipendium tribuantur et duo equi, unus currens et alter am-
bulans, addantur, ac duobus sociis soumarius victualibus bene one-
ratus committatur, qui ab ipsis ad opus dominorum diligenter
custodiatur.
[9J Ipsi quoque in dominorum tamdiu vivant procuratione,
quamdiu in incepta vadant expeditione.
[lOJ Et quicquid a rebellibus regni pugnando acquisierint^
duas partes ad dominos deferant, terciam sibi pro consolatione
retineant. Quos autem non pascunt domini, ad ipsos reportent
terciam partem sui acquisiti.
[11] Singuli vero principes suos habeant officionarios spe-
ciales: marscalcum dapiferum pincernam et kamerarium. Qui 4
quanto plus sunt laboraturi, tanto plus in stipendio in vestitu in
equitura pre ceteris sunt honorandi, scilicet unicuique istorum ,10
libre cum tribus equis tribuantur, quartus marscalco addatur»
quorum unum ad currendum, alterum ad pugnandum, tercium ad
spatiandum, quartum ad loricam portandum.
[12| Isti vero tales reraanere cupientes, si apud dominos
impetrare valeant, quot mansos possideant, tot libras sue monete
vel totum fructum feodi in illo anno pro stipendio persolvant
113 1 Ut autem regale nostrum imperium ab omnibus habeat
supplementum, hoc constituimus et firmiter precipimus, ut singuli
buringi decem cum 12 funibus de canapo solides dominis suis
impendant et insuper soumarium cum capistro concedant, quem»
si domini voluerint, ipsi ad primam navalem aquam usque per-
ducant. Mansionarius 5 solides, absarius 30 denarios, bunuarius
15, quorumlibet larum possessores 6 suppleant
Et ut hec nostri decreti auctoritas inviolabilem et incorruptam
in dei nomine apud omnes successores nostros obtineat munitatem,
cunctis principibus qui aderant adstipulantibus manu propria subter
eam roborare decrevimus et anuli nostri signo assignari iussimus.
Signum Karoli gloriosissimi regis.
Hernustus notarius ad vicem Lutwardi cancellarii recognovL
190 101. Aa&eichnung über die Komzagspfiichten 1154.
Data 8 idus iunii anno incarnationis domini nostri lesu Christi
790, regni autem eius 22 ante consecrationem ; actum Wormatie;
feliciter amen.
101.* Aufeelchnung Über die Romzugspfllehten der Yasallen
des Bischofs Ton Yereelll, vom KSn!^ oestSti^. 1154 Mal 15
und [1189 Herbst — 1190 Herbst].
Aus Paul Scheffer -Boichorst, Zur Geschichte des 12. n. 13. Jahr-
hunderts (= Historische Studien, heraus^, von £. Ehering, Heft 8, 1897) S. 20 ff.
Henricus dei gratia Romanorum rex et semper augustus uni-
versis imperii fidelibus, quibus presentis pagine continencia inno-
tuerit, gratiam suam et bonam voluntatem.
Notum esse volumus universis, ad quos presentes littere per-
venerint, quod nos publicum istud instrumentum, quod pro
serviciis, que vasalli episcopi Vercellensis in expeditione nostra
Romana facienda sibi tenentur exibere, anno Dominice incarnationis
1154, idus maii, indictione 2 per sententiam datum est, regia auc-
toritate nostra et presenti celsitudinis nostre confirmamus edicto,
sub obtentu nostri favoris gratieque prohibentes, ne aliqua persona
humilis vel alta, secularis vel ecclesiastica contra eiusdem instru-
menti teuerem agere presumat Cuius quidem instrumenti tenor
talis est:
[1] Illam securitatem, quam dominus fecerit regi secundum
suum ordinem, illam securitatem debent facere vasalli super evan-
gelio domino episcopo de expeditione Romana. [2] lUe, qui nescit,
quid feudum suum facere aut dare debeat, ita faciat: si discordia
merit inter dominum et vassallum de servitio vel datione, in laude
atrie debet terminari ; si dominus et vasallus nesciunt, quid feudum
facere debeat, pro centum modus 40 solidos veteris monete solvat ;
nos autem dicimus de magnitudine modiorum Buielle neque
S. Agathe neque Vercellensis neque consimilis; si plus vel minus
annone fuerit, secundum quantitatem plus minusve tribuat; si de-
narii fuerint Mediolanenses, quos vasallus pro redditu habeat, soli-
dus pro modio reputabitur. [3J Si qui vasalli, vocati a curia, de-
dignantur securitatem facere et perseveraverint, quousque rex veniat
et episcopus cum rege iverit aut verbo regis remansit, feudum
amittant [4] Uli, qui fecerkit securitatem et a sociis non poterint
habere debitum auxilium, secundum partem feudi sui faciant. Et
si totum servitium integraliter de paterno feudo fecerint, eis totum
feudum aperiatur, et si non fecerint, episcopo aperiatur. Et si
infi^ annum et diem ille, qui fecerit debitum servitium episcopo
de paterno feudo, voluerit episcopo solvere dampnum, paternum
feudum debet recusare. [5J Si episcopus fecerit pactum cum rege et
non iverit in expeditione, secundum peradegum [•=» paragiumj feudi
episcopo [Uds. episcopus] solvat. [5*J Si miles emisset pro itinere ali-
qua ornamenta, episcopus pro eodem precio, quo emerat, debet
recipere. [6J Uli, qui fecerint securitatem, si non dederant epi-
102. Aufgeboteschreiben E. Rudolfs I. 1278. 191
scopo (sicut supra dictum est) et episcopus mutuo acceperit quod
ei debebatur dar/, si infra annum et diem non solverint episcopo
sine dampno ipsius, si in episcopo non steterit aut iusto tV^ipedi-
niento, feudum perdant
[8] Quod sicut de vassallis episcopi laudaverunt erga epi-
scopum, ita de vassallis capitaneorum erga capitaneos et omnium
ordinum. [9] Et laudaverunt, quod episcopus debet adiurnare
[Hds. adiuvare] vassallos suos singulariter et specialiter.
Lata est autem sententia ab eis, quorum nomina subscripta
sunt: Ogerius vexillifer, Vala advocatus, Albertus de Rodobio,
Vala Casalensis, Martms de Castello, Aycardus de Ciriono, Gua/a
Ru/us, Jacobus de Bondomio, Manfredus de Mungurato, Jacobus
de Lenta, Alesius de Montaldo, Tebadus de Locent, Julius de Casali.
102.* Aofgebotssehrelben K. Rudolfe I (an den Grafen toh
Hohenberg). [1278 Mal.]
Aqs Mon. Germ. bist. LL. Sectio lY Bd. 3 (1904) S. 175 f. Nr. 189.
Vgl. ibidem Nrr. 188. 190. 191.
Quia, prout ex coniecturis certissimis coUigimus et effectibus
operum de die in diem evidencius experimur, cum antiquo hoste
nostro rege Bohemie guerrarum nos oportet discrimina denuo
inchoare, fidelitatem tuam sub indissolubili affinitatis idemptitate,
que te pre ceteris nobis unit, ac fidei debito, quo racione imperii
nostro te astringi eulmini recognoscis, requirimus et fiducialiter
obtestamur, quatenus attendens provide, quanta cunctis consanguini-
tatis seu affinitatis nobis astrictis debito, tibi autem precipue de
fortunatis regalium successuum auspiciis accrescit gloria, meditans
quoque circuraspecte, si quod future de nobis promocionis et
exaltacionis beneficium prestolari volueris, ostendens eciam in hac
parte dilucide, si ea, quam de te presumimus, dilectionis sinceritate
felicem negociorum nostrorum exitum concupiscis, tocius diligencie
tue ad hoc convertas Studium nullis prorsus parcens laboribus vel
expensis, quod collecto quanto decentiore potes milicie et aliorum
armatorum exercitu maiestatis nostre presencie te acceleres pre-
sentare. Contidimus enim et speramus in eo, qui hactenus nostra
et imperii negotia direxit feliciter in salutem, quod mediantibus
tuis et aliorum, de quibus specialiter presumimus, auxiliis et con-
siliis oportunis contumacem predicti liostis nostri superbiam, qua
contra nos insurgit et vehitur incessanter, sie potenter succulcare
debeamus, succulcatam sie radickus extirpare, quod nuUa sibi
facultas inantea suppetat contra nos et Imperium quid contumelie
vel gravaminis attemptandi. Ceterum sciat tua strennuitas pro
constanti, quod si (quod absit) in hoc negocio, a quo nostrorum
et imperii ac inclite A. contectalis nostre, tue sororis, ac liberorum
nostrorum sutcessuum felicium quoad presencia summa dependet,
desidem te prebueris et remissum, nos revera vice versa hiis, que
192 lOS/104 j(85/86). Aofgebotsschreiben K. BuprechU 1401.
tois et tuomm profectibus visa faerint expedire, ea mentis alacri-
tate, ea gracie no8tre affluencia et favoris prerogativa sicut hactenus
Dullo uinquam tempore intendemus.
103/104 (85/86). Anfgebotsschrelben K. Ruprechts.
1401 Joll 13 bzw. 8.
Aus Deutsche Beichstagsakten Bd. IV (1882) S. 414 ff.
Der Text 103) repräsentiert die Art der Ansschreiben an die freien und
Beichsstädto; der Text 104) ist ein allgemeines Kanzleiformolar Air die Aus-
8chreiben an Fürsten und ßerren. die darin angegebene Zahl der gewünschten
Truppen ist daher beispielsweise zu verstehen.
103) An die Stadt Strassburg.
Buprecht von gots gnaden Romischer kunig zu allen ziten
merer des richs.
Lieben getrüwen. Als ir lehst zu Mencze von uns gescheiden
ßint von uwers dinstes wegin uns zu dun zu unserni zöge über
berg gein Lamperten, lasßen wir ucli wisßen, daz wir haben be-
slosfien an der samenunge und herberge zu sin umbe Augspurg
uf dem Leche uf unser frauwen tag als sie geborn ward, nativitas
zu latine, nehstkumpt, also fürbaß über berg zu ziehen. Und her-
umbe begern wir und bitden uch mit ernste, daz ir wollent be-
stellen, daz uwer folke, daz ir uns zu dem egenanten unserm zöge
zu dinst werdent schicken, bi uns sin an der samenunge uf di^
obgenante zit und stat, also fürbaß u)it uns zi\ zihen. Und wol-
lent des nicht sumcn, als wir uch genzlich gleuben und geti'uwen.
Daz ist uns von uch zu sunderm danke und gefallen.
Datum Heidelberg in die beate Margarete virginis anno
Domini millesimo 400 primo, regni vero nostri anno prinio.
[in rerso] Den ersamen unsern lieben Ad mandatum domini regis
getrüwen meister und rat zu Straßpfirg. Nicolaus Buman.
104) An Fürsten und Herren.
Ruprecht etc.
Edeler lieber getruwer. Wir laßen dich wißen, daz wir mit
unsern kurfursten und etlichen andern unsern und dez richs
fursten graven und herren zu rate sint worden, daz uns und dem
riche nutzlich und bequemlich si, daz wir uns erheben über berge
gein Lamparthen zu ziehen unser keiserlich cronunge zu entphaen,
so wir allerschierst mögen. Und daz meinen wir also mit der
gots hilf zu tun und stellen uns auch genzlich darzu. Herumbe
begeren wir und bitten dich zümale fruntlich mit ganzem ernste,
daz du uns zu dem egenanten zuge wollest zu dinste kommen
mit din selbs libe mit 40 mit gleven guter gewapenter und wol
erzugter lute, also daz igliche gleve zum minsten habe dru pferde
und selbander wol gewapent, und bi uns an der herberge sin
105 (87). Heeresmatrikel 1422. 193
umbe Augspurg of dem Leche of unser frauwen tag, alz sie ge-
borne wart nativitas zu Latin nehstkompt, also furbaz mit uns
gein Lamparten zu ziehen. So wollen wir dir mit der egenanten
zale gleven zfi solde geben dez mandes dusent Rinischer guldin
in der maß alz andern unsern frunden und mitridern, die mit uns
werden ziehen, daz der solte angee, wann du
zu uns an die egenante herberge | vor Wirzburg kummen wirdest,
kummest. alz du zu uns an die egenante
herberge will riten.
Und wann du zu uns also an die herberge kumest, so wollen
wir dir den solte uf einen nianet bevor geben. Und wir wollen
dich also mit der egenanten zale gleven in unserin solte behalten
zum minsten vier manede. Lieber getrewer; wollest uns heran
nit laßen, als wir dir dez genzlich gleuben und getruwen, wann
dA wol versteest, daz uns noit ist, daz wir in diesen sachen dich
und andere unsere frunde und getruwen bi uns haben, so wir
meiste mögen. Daz wollen wir gein dir nicht vergeßen und auch
allzit gnediclich und gerne bedenken. Und laße uns heruf din
beschrieben antwurt wieder wißen mit diesem botten, darnach wir
uns eigentlich mögen gerichten.
Datum Heidelberg Kiliani et sociorum eins martyrum anno
Domini millesimo quadringentesimo prinK), regni vero nostri anno
primo.
105 (87). Heeresmatrikel. 1423.
(Gesetz betr. die Stellung von Kontingenten zum täglichen Krieg
in Böhmen 1422 vor Aug. 30. Ntihiberg.)
Aus Deutsche Keichsta^Makten Bd. VIII (1883) S. 157—165.
Anslag des teglichen kriegs zu Beheim.
[Die kurfursteri] Erzbischove: zum ersten Menz 50 mit gleven,
Colin 40 mit gleven, Triere 40 mit gleven. Pfalzgrave 50 mit
gleven. Sachsen 20 schuczen gerittner. Brandenburg 50 mä gleven.
Die bi schote. Der erzbischof von Meidburg 30 gleven 10
schuczen. Der von Hildesheim 5 gleven 5 scliuczen. Der von
Wirzburg 20 mit gleven. Der von Bamberg 20 mit gleven. Der
von Eisteten 10 mit gleven. Der von Strasburg 5 mit gleven.
Der von Costenz 8 mit gleven. Der von Basel 2 mit gleven.
Der von Chur 2 mit gleven. Der von Bisonz 6 mit gleven. Der
von Augspurg 2 mit gleven. Der von Mecze 6 mit gleven. Der
von Toll 3 mit gleven. Der von Virdun 6 mit gleven. Der von
Losan 6 mit gleven. Der von Spire 8 mit gleven. Der von Worms
2 mit gleven. Der von Verden 3 gleven 6 schuczen. Der von
Swerin 8 gleven 8 schuczen. Der von Halberstat 6 gleven
6 schuczen. Der von Bremen 10 gleven 10 schuczen. Der von
Camin 6 gleven 6 schuczen. Der von Regenspurg 5 gleven.
Der von Munster 10 gleven.
▲UBBann n. Beraheim, Urknndeii. 8. Aufl. 13
194 105 (87). Heeresmatrikel 1422.
Herzogen und werntliche fursten. Der von Lothringen
20 mit gleven. Der von Baer 20 mit gieven. Der von Saphoy
50 mit gleven. Marggraf von Baden 10 mit gleven. Lantgraf
von Hessen 20 gleven 10 schuczen. Herzog Ott von der Leyne
10 gleven 10 schuczen. Erich von Brunswig 5 gleven 5 schuczen.
Herzog Ott von Hirsberg 5 gleven 5 schuczen. Bernhart und
Wilhelm von Brunswig mit iren steten nemlich Brunswig und
Lunenburg zehen gleven 10 schuczen. Johan von Meckelburg
10 gleven 10 schuczen. Albrecht von Meckelburg 10 gleven
10 schuczen. Herzog Ulrichs kinder mit dem lande zu Stargarden
10 gleven 10 schuczen. Otto, Casmer von Stetin 20 gleven
12 schuczen. Wartislaff von Wolgast 15 gleven 12 schuczen.
Erich von Sachsen von Lawenburg 3 gl. 6 seh. Ludwig von
Ingelstat von Beyern 16 gleven. Ernst, Wilhelm von Beyern
10 gleven. Heinrich von Beyern 20 gleven. Johans von Beyern
10 gleven. Steflfan von Beyern 5 gleven. Ott von Beyern
5 gleven. Adolf von Cleve 20 gleven. Herzog von Berge 6 spiss.
Der bischof von Utricht mit Deventer Kampen und SwoUe und
Utricht 40 gleven.
Herren und graven in dem Niderlande. Der herzog
von Gulche, und die ritterschaft zu Gulch und zu Gelre, und die
vier stete Romunde Nymegen Arnheim und Zutphen 60 gleven.
Die dri stete von Brabant 100 gleven. Die stete von Lutich
100 gleven. Banirherren ritter und knechte in Hollant 60 gleven.
Banirherren ritter und knechte in Hennegow, die stete von Henne-
gow, der graf von Namen 20 gleven. Herren und ritterschaft in
Flandern, die stete in Flandern 20 gleven.
Graven und herren. Gerhart grave zu der Marke 3 gleven.
Wilhelm grave zu Kavensperg 2 gleven. Grave von Teckelnburg
2 gleven. Die graven vom Riedenberge 1 gleven. Der herre von
der Lippe 2 gleven. Der herre von Ditfolt 1 gleven. Der grave
von Benthem l gleven. Der graf von Schawenburg 1 gleven.
Der graf von Aldemburg 1 gleven. Fridrich, Wilhelm von Hennen-
berg 4 gleven. Der giave von Reneck 2 gleven. Der von Castel
2 gleven. Der von Hohenloch 2 gleven. Der von Winsperg
2 gleven. Der von Heydeck 1 gleven. Ott, Erick von der Heuw
6 gleven. Die von Wiilemberg 20 gleven. Der von Schalun
15 gleven. Der marggraf von Rotein 3 gleven. Der von Tocken-
burg 5 gleven. Conrad von Fryburg 5 gleven. Hugo meister
sant Johans ordeus 10 gleven. CristotFel von Wenden 6 gleven
6 schuczen. Albrecht, Ja?rge von Anhalt 5 gleven 5 schuczen.
Bernhart von Anhalt 4 gleven 4 schuczen. Bemhart von Rein-
steim 3 gleven 3 schuczen. Der von Werningerode 4 gleven
4 schuczen. Emich von Liningen 3. Friderich von Liningen 2.
Philipps von Nassau 4. Johan von Spanheim 5. Fridrich von
Veldenz 3. Johan, Fridrich die Ringraven 2. Philipps, Emich
herren zu dem Obernsteine 2. Der von Hohenfels 1. Niclas voit
zu Honoltstein 1. Johan von Kaczenelnbogen 8. Adolf von Nas-
105 (87). Heeredmatrikel 1422. 195
sow 2. Wilhelm von Wiede 3. Philips, Salentin herren zu Isem-
bürg 3 gleven. Johan von Wiede, Reinhart herre zu Westerburg 2.
Dietrich herre zu Runckel 1. Johan, Heinrich graven zu Nassaw
herren zu Bilstein 2. Bernhart, Johan graven zu Solms gebruder 3.
Johan von Witgenstein 1. Ruprecht von Virnenburg 2. üotfrid.
Eberhart herren zu Eppenstein 4. Reinhart herre zu Hanow 3.
Diether herre zu Büdingen 3. Michel von Wertheim 1. Wilhelm
von Eberstein 1. Der herre von Arberck 3. Wilhelm von Blancken-
«tein 1. Johan herre zu der Sleiden 1. Fridrich von Moerse 4.
Johan herre zu Heinsberg 4. Walrave von Moerse 1. Wilhelm,
Craft herren zu SaflFenberg 2. Johan herre zu Rodenmachen 2.
Johan, Gotfrid graven zu Ziegenhain 2. Heinrich von Waldecke
und die andern von Waldecke 4. Johan, Heinrich von Vinstingen 2.
Der herre von Wibelkoben 1. Schenk Eberhart, Schenk Conrat
•der alter, Schenk Conrat der junger von Erpach 3. Conrat herre
zu Bickenbach 1. Der herre von Nuwenare 1. Eberhart von
Limberg herre zum Hartenberge 2. Der grave von Limburg 1.
Der herre von Hurne 2. Johan von Sar werden 1. Die gebrudere
Ton Bitsch 1. Der grave von Salmen 1.
Die epte. Der abt von Fiilde 6. Der von Weissenburg 2.
Der von Selße 1. Der von Murbach 3. Der von Mulbrunn 5.
Der von den Einsideln 2. Der von Biebenhusen 3. Der von
Salmenwilre 5. Der von Albe 2. Der von Kempten 2. Der von
Schafhusen 2. Der von Petershusen 2. Der von Konzlingen 2.
Der von Wingarten 4. Der von Elchingen 2. Der von Sant-
Blesii 2. Der von Balbüren 2. Der von Zwifelten 2. Der von
Isenei 1. Der von Sant-Jorgen 1. Der von Sant-Johan 1. Der
von Pfefirß 1. Der von Kunigsbrunn 1. Der probst von Schußen-
riet 2.
Die stete. Die eidgenossen von Bern Luzern Zurch Fri-
burg in Uchtland etc 250 pferd. Costenz Lindow Buchhom
Ravenspurg Überlingen Zelle am Undersee Dissenhoven 50 mit
gleven oder 200 gerittner gewappenter. Schafhusen Waldshut
Lauffenberg Seckingen Rinfelden Wintertur Rapolßwilr Frawenfelt
26 schuczen. Kempten Isny Wangen Lutenkirch Memmingen
Augspurg Bibrach Pfullendorf Kaufburen Ulme Giengen Nord-
lingen Bopfingen Alun Gmünd Dinckelspuhel Esslingen Rutlingen
Rottwile Wile Buchaw 100 mit gleven und 100 schützen. HaUe
12 mit gleven und schuczen 12. Heilprunn Wimpfen Winsperg
24 gewappenter die geriten sin. Basel 16 mit gleven. Straspurg
20 gleven. Mulhusen Colmar Munster in Sant-Gregoriental Keysers-
berg Durinkeim Sletstat Oberehenheim Roßhein Hagnow Wissem-
burg 30 gleven. Friburg Nuwemburg Brisach Kenzingen Endin-
gen 10 gleven. Mecz 20 gleven. Toll 5 gleven. Virdun 10 gleven.
Koufmanssarburg 3 gleven. Triere 4 gleven. Spir Worms Menz
24 gleven. Colin Ache 30 gleven. Dorpmund 6 gleven. Frank-
furt 15 gleven. Fridberg 2 gleven. Geilnhusen 3 gleven. Weczilar
.2 gleven. Nuremberg 30 gleven 30 schuczen. Rotemburg
13*
196 106 (88). Reicbskriegssteuergesetz 1427.
gleven 12 schuczen. Windsheira 6 gleven 6 schuczen. Wißemburg
zu Franken 5 gleven 5 schuczen. Swinfurt 5 gleven 5 schuczen.
Regenspurg 15 gleven 15 schuczen. Lübeck 30 gleven 30 schuczen.
Hamburg 20 gleven 2^) schuczen. Mulhusen 8 gleven 6 schuczen^
Northusen 15 gleven 10 schuczen. Goßler 10 gleven 6 schuczen.
Aschirßlewe 10 gleven 10 schuczen. Halberstat 10 gleven 10
schuczen. Quedlenburg 10 gleven 10 schuczen. Summa totalis
754 gleven 777 gewappenter roß von den steten.
106 (88). Relchskrlegsstenergesetz. 1427 Bez. 2.
Auri Deutsche Reichstagsakten Bd. IX (1887) S. 91— 110, woselbst
auch die gleichzeitige lateinische Ausfertigung.
Anslag zu Frankfurt begriffen.
Gerattschlagt und beschloßen durch unsern herren den cardinal
von Engeland unsers heiligen vaters des pabst legaten, unser
herren die kürfursten und ander fursten, geistliche und werntliche»
fursten- und herren - pottschaft prelaten graven und herren ritter
und auch knecht, die auf dem tag zu Frankfürt auf den suntag
nach sant Merteinstag nechstvergangen pei einander gewesen seind :
wie man den Hußen und keczern zu Beheim widersten mftg, die
keczerei zu verdiigen und auszurewten.
[A. Alliiomeine Geidsteuer]
Zum ersten haben sie besunnen und betrachtet, das die sachen
die heiligen gemein kirchen und die ganzen kristenheit antreffen^
dorumb auch ein iglich cristenmensch, jung und alt, reich und
arme, niemant ausgenumen, pillich nach seinem stad und vermugen
dorzu beraten und beholfen sein schuUen, das sulcher keczerei
widerstanden und ußgerewtet werde, sie haben auch besinnen
und betrachtet, das der heiligen cristenheit nicht verfenglich sei
oder staden bringe einen kriek mit den Hußen anzuheben, der
nicht goharret und vollenbracht werde, und darumb, auf das man
den kriek die vorgenante keczerei zu tilgen und außzurewten ge-
treiben beharren und vollenbringen möge, so bedunket sie der
heiligen kirchen und cristenheit allernuczlichst und bequemlichst
sein, Volke umb gelte zu bestellen, die den kriek gen den keczeren
treiben und harren solange, biß das die saclie mit gottes hilfe zu
guttem ende kummen muge. und haben dorumb besloßen, das
nucze götte und bequeme sei, ein gelt in der cristenheit aufzuheben
in der maßen, als hernach geschriben stet soliche volk zu einem
teglichen kriege und gemeinen zuge und anders, wie das der
cristenheit allerbeste zu nucze kummen mag, zu bestellen, dadurch
nimaiid beswert werde und doch iederman nach markzale oder an-
jaüe mitleide und beholfen sei die keczerei zu vertilgen.
[a. Anlegung der Geistlichen.]
|lj Zum ersten das ein igliche persone, die geistlich prela-
turen pfrunden pfarkirchn beneiicia officia oder g<e hat, die er
106 (88). Keichakriegssteuergeeetz 1427. 197
\on nuczen und reuten geistlicher gaben kauft hett, es sei auf den
merern und hohen stiften oder auf anderen stiften in pfarkircha
clostem claüsen capellen oder wie die dann desgleichen nainen
habent, von solcher jerUcher gulte, die dieselbig persone hat, ie
von zweinzig gülden oder von zweinzig gülden wert an renten
oder gulten ein gülden geben schol, oder nach anzale minder oder
mer er es dan hat und schol das steen zu seiner gewißen.
[2| und das epte eptisin und klostre, sie seind Benedicten oder
Oraes ordens Premonstratenser oder Cartheiiser Johanns -herren
oder Teutschherren Prediger Barfüßer Augustiner Unsrer-frawen-
bruder Wiihelnüten, es sei manne- oder frawen-clostere oder
welches ordens sie sind, sie sin exempt oder nicht, und auch
Beghart Begin, oder welcherlei geistlich stad oder wesen die sint,
nimand außgescheiden , von allen iren jerlichen gulten renten
nuczen und vellen, wie und welcherlei die sin, es sei an gelte
fruchte wein oder anders, ie von zweinzig gülden oder zweinzig
gülden wert an renten oder gulten einen gülden geben schollen,
und schol das steen zu iren gewißen. [3] wer's auch das etliche
priester oder geistliche persone weren, die kein goczgaben und
doch erbgütter hetten, die schullen von denselben gutten geben,
äIs von den leien hernach gescliriben stet. |4J wem auch etliche
geistliche persone, die nicht erbgütter oder auch goczgabe hetten,
■der schol iglicher zwen behemisch geben.
[b. pjinziehung und Bostellung der Steuer von Geistlichen.]
[5] Und das in iglicher stat, da ein bistume innen ist, zwen
«anoniken von dem merern und hohen stiften und zwen von den
andern stiften, und dorzu zwen ritter oder knechte, die der bischof
derselben stifte mit ratte wißen und willen seiner rette graven
und herren ritter oder knechte die er dann hat ungeverlich darzu
^eben schol, die sie dann bequemlichen und gute darzu bedunken
sein, soliche gelte von der pfaflFheit, geistlicher und werntlicher,
derselben stifte und auch manne- und frawen-clostere als vor ge-
schriben stet aufheben und einnemen schullen. |G1 und die vor-
genanten sechs sullen in gegenwertikeit des bischof und des capitels
<ler merern und hohen stifte zu den heihgen sweren, soliche gelte
in vorgeschribener maße aufzuheben und einzunemen getrewlichea
und an alle geverde. und daz sie auch soliche gelte zu einer
iczlicher zeite in eine gemeine kisten, die in der sacristigen der
merern und hohen stifte oder an einem anderen ende in derselben
«tat, do sie dann allersicherst und bast bewarte ist, sten schol,
legen schullen. und zu derselben kisten schol der vorgenanten
Sechser iglicher einen schlüßel haben, und sie schullen auch so-
Jich gelte nindert anderswohin wenden geben oder keren weder
von zerünge noch dheinerlei ander sache wegen, sunder sie
schullen soliche gelte zu iglicher zeite in die lasten legen und
das darinnen beleiben laßen, darzu schullen sie ein reigister
machen und zu einer iglicher zeit einen iglichen mit seinem namen
schreiben, wievil er gegeben hat, und sie schullen demselben des
198 106 (88). Beichskriegssteuergesetz 1427.
auch ein zeddel und erkentnuß geben, auch schullen die vorge-
nanten sechs ir iglicher seinen schlußel bei im behalten, und keiner
schol dem anderen seinen schläßel leihen noch nimand anders in
dheine weise, und wann die zeite kümpt, das man die kistea
aufstießen und gelte darauß nemen schol, das furbas zu antwürten
an die stete, der sie bescheiden werden und hernach geschriben
stet, so schullen die vorgenanten sechs sammentUch mit einander
geen und von den capiiteln der merern und anderen stifte mer
zu in nemen und die vorgenante kisten mit kuntschaft aufsließen
und das gelte darauß nemen und zeln, wievil des sei. und sie
schullen den capitteln der merern und andrer stifte ein zeichnuH
geben, wieviel des geltes ist. und schullen dan dasselbe gelte hin
wekfuren und antwürten an die stete und ende, als hernach ge-
schriben stett. [7] wer's auch das der vorgenanten sechßer einer
oder mer kranke oder swache wurden, ußers land füren, von tods
wegen abgiengen oder siinst untuglichen wurden, so schol zu einer
iglichen zeit und als dicke des not gescheen wirdet andere, die
tuglichen darzu sein, an derselben stat in vorgeschribener maß ge-
kom und gegeben werden, die auch thun schullen als vor ge-
schriben stet on alle geverde.
[c. Anlegiinff der Woltlichon.]
[8] Das gelt von den werntlichen personen. Item das eia
iglich cristenmensch, nimand davon gesünderet oder außgeschiden.
das fi\nfzehen jar oder darüber alt ist, wie das nanien oder weßen
hat, es sei mannes oder weii)lich pild, einen behemischen groJien
oder eines großens wert an ander münz dorfur geben schullen.
[9| welch auch manne oder weiblich pild zweihundert gülden wert
guttes oder darüber, doch unter thausent gülden wert, über schult
hat, das schol geben einen halben gülden, und der behemisch
schol auch gegen demselben mensch bezalt sein, welch auch
mann oder weiblich pild thausent gülden wert gutz oder darüber^
es sei vil oder wenig, über schuld hat, das schol einen gülden
geben, und der behemisch schol domit auch bezalt sein, und
siilch bezalung schol sten zu eines iglichen menschen gewißenhcit
an ander beswerung. wolt auch iemand von sein selbs wegen,
umb großem aplas und genad zu verdinen, mer darzu geben, das
ste zu im. [lOJ item so sind angeslagen graven herren ritter und
inecht darzu zu geben, als hernach geschriben stet: zum ersten
das ein grave geb funfuudzweinzig gülden, ein herre funfzehen
gülden, ein ritter fünf gülden, ein edelknecht drei gülden, wel-
diem herren denn es also gelegen wer', das er funfzehen gülden
nicht wol gegeben möcht, der schol zehen gülden geben; und
schol das steen zu seiner gewißen. und welcher edelknecht der
dreier gülden nicht wol gegeben mocht, der geb min^/er nach seiner
gewißen. w61t aber imand von sein selbs wegen, umb größeren
aplas und genad zu verdienen, mer darzu geben, das stee zu im.
[llj und in welchem bistum iglicher grave und herre ritter oder
Knecht geseßen ist, der schol sülch gelt den sechsen, die in dem-
106 (88). Beichskrlegssteuergesetz 1427. 199
selben bistum darzu gesalzt sind, das gelt von der Hußen und
keczere wegen als vor geschriben stet aufzuheben, antworten,
und sie schullen denselben auch zu ein igliche zeit in ire reigister
schreiben was er gegeben hat, und im auch des ein zeddel und
erkentnuß geben. [12J als die Juden angeslagen sind, item das
ein iglich Jud, es sei manne oder weipiich pild jung oder alt,
einen gülden geben schol. und in welcher stat markt oder dorf
Juden geseßen sind, da schullen die, die das ander gelt von den
eristen einnemen, dasselb gelt von den Juden auch einnemen ant-
worten anschreiben und anzeichnen und erkentnuß darvon geben
als vor geschriben stet
[<?. Einziohun;; und BestoUunsr der Steuer von den Weltlichen.]
[13] Item ist gerattslagt das gelt aufzuhebn und einzunemen
zu thün und zu bestellen als hernacli geschriben stet: zum ersten
das ein iglicher herre in iglicher seiner stat nach rat seiner ret
graven und herren ritter und knecht den pfarrer derselbigen stat
und darzu zwen auß dem rat und zwen auß der gemein, das
frumm erber und unversprochen leut seind, kies und den den
amptman derselbigen stat zugeb, und das die sechs zu den heili-
gen swern, sulch gelt in maßen als vor geschriben stet einzunemen
und aufzuheben getrewlichen und an all geverd, und das sie daz
auch zu einer iglicher zeit in ein gemein kisten, die da in der
sacristien der pfarkirchen oder sünst an einem anderem end in
derselben stat, do sie dann allersicherst und bast bewart ist. steen
schol, legen schullen. und zu derselben kisten schol der vorge-
nanten Sechser iglicher einen schlußel haben, und sie schullen
auch sulch gelt nindert anderwohin geben wenden oder keren
weder von zerung nocli dheinerlei ander sach wegen, sunder sia
schullen sulch gelt zu iglicher zeit in die kisten legen und das da
innen beleiben laßen, und darzu schullen sie auch ein reigister
machen und zu einer iglicher zeit einen iglichen mit dem namen
anschreiben, wievil er gegeben bat, und demselben des auch ein
zeddeln und ein erkentnuß geben, auch schullen die vorgenanten
sechs ir iglicher seinen schlußel bei im wol behalten, und keiner
schol dem anderen seinen schlußel leihen noch ieniand anders in
dhein weis, und wann die zeit kümpt, das man die kisten auf-
slißen und gelt darauß nemen schol -das furbas zu antworten an
die stet, dohin sie bescheiden werden und hernach geschriben stet,
so schullen die vorgenanten sechs sammentlichen mit einander
geen und die vorgenante kisten mit kuntschaft erber leut, die sie
dann dorzu nemen schullen, aufsüßen und das gelt dorauß nemea
und zeln wievil des sei und den purgern des ratts derselben stat
ein zeddel und zeichnuß geben wievil des geltes ist; und schHllen
domit dasselb gelt hinwekfuren und das den sechsen desselben
bistums, die dann darzu gekorn geordent und geseczt sind, ant-
worten, das furbas zu behalten zu bebaren und damit zu thun,
als hie vor und hernach gescliriben ist. [14] item das man in
iglichem dorf, sulch gelt aufzuheben und einzunemen, zwen schöpfen
200 106 (BS). Reichskriegssteuergesetz 1427.
von dem gericht oder, ob nit schöpfen da weren, zwen kircli-
gesworn, und zwen auß der gemein desselben dorf, das fhimm
erber unversprochen leut sind, kiesen und denselben den pfarrer
nnd den amptman desselben dorf zugeben schuUen, domit zu ge-
üaren und zu thün in aller maßen, als hie vor von den steten ge-
schriben stet. [151 item ist gerattslagt, sulch gelt in den freien
und reichsteten aufzuheben und einzunemen in maß als hernach
geschriben stet: item zum ersten das der rat auß iglicher freien
und reichstat drei auß dem rat, die zu der zeit in dem rat siezen»
und drei auß der gemein derselben stat, das frumme erber unver-
sprochen leute sind, kiesen und die darzu geben und ordenen
schullen, die dann den rat der stat darzu bequemlichen und gut
dAnket sein, die sechs schullen ^or dem gemeinen rat zu den
heiligen sweren, solich gelt in vorgeschribener maß aufzuheben
und einzunemen getrewlichen und an all geverd. und das sie
auch solich gelt zu einer iglichen zeit in ein gemein kisten, die in
der sacristeien der pfarrkirchen derselbigen stat oder an einem
anderem end in derselben stat, da sie dann allersicherst und bas
bewart ist, sten schol, legen schullen. und zu derselben kisten
schol der vorgenanten sechser iglicher einen schlußel haben, und
sie sullen auch solich gelt nindert anderswohin geben wenden oder
keren weder von zerung noch dheinerlei ander sach wegen, sunder
sie schullen sulch gelt zu einer iglichen zeit in die kisten legen
und das darinnen bleiben laßen, darzu schullen sie auch ein
reigister machen und zu einer iglichen zeit einen iglichen mit
seinem namen anschreiben, wievil er gegeben hat, und sie schullen
demselben des auch ein zeddeln und erkentnuß geben, auch
sullen die vorgenanten sechs ir iglicher seinen schluJJel bei im wol
behalten, und keiner schol dem anderem seinen slußel leihen noch
imand anders in dhein weis, und wan die zeit kumjit, das man
die kisten aufslißen und gelt dorauß nemen schol daz furbas zu
antworten an die stet, der sie bescheiden werden und hernach ge-
schriben stet, so schullen die vorgenanten sechs samentlich mit
einander geen (und der rat derselben stat schol in auch alsdann
me zugeben, die mit in geen) und die vorgenante kisten mit kunt-
schaft aufslißen und das gelt darauß nemen und zeln wieviel des
sei. und sie sullen dem rat derselben stat ein zeddel und ein
zeichnuß geben, wievil des geltes ist. und schullen dann dasselb
gelt hinwekfürn und antworten an die stat und ende, als hernach
geschriben stet, item wer's auch das der vorgenanten sechser einer
oder mer krank oder swache wurden, ußers lands füren, von tods
wegen abgingen oder sunst untuglichen wurden, so schol der rate
derselben stat zu einer iglichen zeite und als dicke des not ge-
schehen würdt ander, die tuglich darzu sein, an derselben stat in
vorgeschribener maße kiesen ordenen und seczen und geben, die
audi thun schullen als vor geschriben stet an alles geverde.
[e. Die fünf Legstätten und ihre Bezirke.]
[16] Item das man soliche vorgeschriben gelte alles hie
106 (88). Beichskriegssteaergesetz 1427. 201
zwischen und sant Jorgentag nechstkumpt einfodern und einge-
winnen schol, und das gen Cölne gen Nurenberg gen Ertfürt gen
Salzburg oder gen Breßlaw der fünf stete eine, als danne von
iglicher tenninien unterscbeidenlichen hernach geschriben stet,
füren und liinter die, die in iglicher stat des zu warten darzu gekorn
sind, mit gutter kuntschaft legen. [17] mit namen was könifcreiche
und herzogthum bistum ept eptisin prelaturen und pfaffheit her-
schaft stete dorfer und lande und aller ander, sie sind geistlich
oder werntlichen, nidwendig Cölne gelegen sind, und auch die die
in die provincien und bistum zu Colne gehören, die alle schullen
soliche vorgeschriben gelte alles den, die in iglichem bistum stat
uiarkt oder dorf darzu gesaczt siiit das einzufodern und einzu-
gewinnen, antworten, und dieselben suUen dann das den sechsen,
die in dem bistum zu Colne darüber gekörn sein, oder dem mererm
theil unter denselben antworten, und dieselben suUen dann das
hirbas gen Nürenberg antworten. [181 was auch erzbischof und
herzog bischof ept eplisin prelaten und pfaffheit geistleicher und
werntlicher herschaft stet dorfer und aller ander, wie die dann
namen haben, obwendig Colne und in den bistumen und provincien
Trir und Meinz gelegen sint, und das bistum Babenberg, doch
außgescheiden ließen und Türingen, die sullen all solioh gelt den,
die in iglichem bistum stat oder dorf darzu gesaczt sint das ein-
zunemen und einzufordern, antworten, und dieselben schullen
das dann in vorgeschribener maJJ furbas gen Nürenberg antworten.
[19J desgeleichen schulin auch alle erzbischof bischof die herzogen
von Sophoy und von Meilant der prinz von Arenge ept ei)tisin
closter und auch die conmüne zu Venedige und Florenz Janue
Berren Zürch und ir eidgenoßen und alle ander stet merkt und
dorfer, die zu in geliorn und in denselben landen gelegen sint, die
all sullen auch solich gelte den, die in iglichem bistum stat oder
dorf darzu gesaczt sint das einzunemen und einzufodern, ant-
worten, und dieselben sullen das dann in vorgeschribener maß
furbas fien Nürenberg antworten. (20J auch sullen unser herren
herzog Ludwig mit seinem land zu Beyern und all ander herzogen
von Beyern, die in Beyern geseßen sint, und dorzu die bischof
von Wirzburg von Regenspurg von Passaw von Constenz von
Augspurg von Kure von P^istedt von Frisingen von Basel von
Strospurg von Si)eyr von AVorms und auch ept eptisin prelaten
pfafflieit und all und iglich graven herren ritter und knecht stet
merkt dorfer zu in gehörig und in denselbigen bistumen und
landen geseßen, sie sint geistlich oder werntUchen, sulch obge-
schriben gelt in iglichen bistum stat markt oder dorf den, die
dozu gesaczt sint daz einzunemen und einzufodern, antworten*
dieselben schullen dan daz auch furbas in vorgeschribener maß
gen Nürenberg antworten. [21 1 auch schullen unsers herren des
erzbischof von Meinz stet merkt dorfer land und leüt in Heßen
Westvalen in Turingen auf dem Eisfeld gelegen und darzu alle
erzbischof und herzogen und bischof ept eptisin prelaten und all
202 106 (88). Reichskriegssteucrgesetz 1427.
andre pfaffheit als vor geschriben stet in den landen Sachsen
Meißen Turingen und Heßen die conmunen der Hennstet und die
zu in gehom solich gelt in iglicheni bistura stat markt oder dorfe
den, die dorzu gesaczt sint daz einzufodern und einzunemen,
antworten, und dieselben schullen das dann in vorgeschribener
maß gen Erfurt antworten. [22] es schullen auch der erzbischof
von Salzbürg und alle herzogen von Osterreich und auch all
bischof ept eptisin prelaten graven und freienherren ritter und
knecht und pfaffheit geistleich und werntleich stet merkt und
dorfer und lande und leüte, die in die provincien und erzbistum
zu Salzburg gehorn, ausgenumen die bistuni zu Freisingen zu
Regenspurg, solich gelt alles den, die in iglichem bistum stat
markt oder d«rfe darzu gesaczt sint das einzufodern und einzu-
gewinnen, antworten, und dieselben sullen das dann denselben
Sechsen furbas gen Salzburg antworten, und dieselben sullen das
dann behalten und außgeben als hernach geschriben stet. |23| auch
Süllen die koniginne von Dennenmarkt Sweden Norweigen und
von Polant herzog Weitolt der herzog von Bommerin und all her-
zogen in der Slesien und all ander herzogen, darzu all erzbischof
bischof ept eptisin prelaten pfaffheit graven und herren ritter und
knecht stet merkt dorfer land und alle ander, si sint geistlich
oder wernthch, wie die dann namen haben, in den vorgenanten
konigreichen erzbistumen bistum herzogthum herschaft und landen
geseßen und die dorin und dorzu gehörig, schullen all solich vor-
geschriben gelt in iglichem bistum stat markt oder dorfe den, die
dazu gesaczt sint daz einzufodern und einzunemen, antworten,
und die sullen das dann in vorgeschribener maß furbas gen Bress-
law antworten den sechsen, die darzu gegeben und gekoren sint
oder dem mererm teil unter in, di auch das alles also behalten
und außgeben schullen in maßen als vor geschriben stet.
[f. Verkündi^nniT des A blasses. |
[24] Item das man die briefe, die über solichen aplas und
genade von unserm herren dem cardinale gegeben werden, alle
suntag und alle heiligtage als weite das laut ist in allen den ptarren
dem Volke an der einzeln otfenliche verkünden und darzu in dem
besten reden schullen, als sich dan gepüret, sich darnach wißen
zu richten.
[^^. Der Rat der Neune zu Niimberc]
[25] Auch schullen unser herren die sechs kürfursten, mit
namen her Conrat zu Meinz herre Otto zu Trier und herre Diet-
rich zu C61ne erzbischofe und herre Ludwig pfalzgraf bei Rein etc
und herzog in Beyern und herre Fridrich herzog in Sachßen und
markgraf zu Meißen etc und her Fridrich markgraf zu Brande-
burg und burggraf zu Nurenberg, iglicher seiner rete einen und
die stete von ir aller wegen drei auf den suntag reminiscere nechst-
kumpt und darnach auf ein iglichen suntag zu außgang einer ig-
lichen fronfasten gen Nurenberg zusammenschicken, und der ge-
meine oberste hauptman schol zu einer iglichen zeit zu ine da-
106 \ßS). Heichsl^riegssteuergesetz 1427. 203
selbsthin gen Nurenberg kommen, es wer' dann, das er solich
treffliche sache in dem lande zu Bebem vor banden hett, doüß er
auf die zeite nicbt kümmen konde, umb beßers nucze willen daselbst
im lande zu Behem zu schicken, so schol er einen anderen seiner
meinung genzlich unterweiset an sein stat dahin schicken mit sei-
nem gelawbs- und gewalts-briefe. und wes dann die newn, oder
als vil der dahin kumpt, und der gemeine oberst hauptman, oder
der den er also mit seinem gelaubs- und gewalts-briefe in vor-
geschribener maß dahin schicken wirdet, oder das merer teil unter
in zu einen iglichen zeite zu rate werden und auf ir eide uber-
kummen, es sei umb leute zu bestel/en oder leuten gelt zu geben
oder anders was sich dann zu den Sachen und gemeinem nucze
treffen mag, das disen Sachen und dem heiligen gelauben allernucz-
lichste sei: dem sullen sie nachgeen und daz also thun. |26] wer*
auch das dem gemeinem obersten hauptman geraten nuczlioh und
bequemlich bedeucht sein, das unser herren der kurfursten und
stete freunde von notturft wegen der vorgeschriben sache ee oder
dicker und vor der egeschriben fronfasten und Zeiten zusamen
schölten kumen, wenn und als dicke er dann unsern herren den
kurfursten und steten das enbüte und verkündet mit seinem ver-
sigelten briefe, so schuUen sie also dahin schicken und dem nach-
geen und thun in maß als ob geschriben stet.
[h. Verpflichtung des Rats der Stadt Nürnberg.]
[27] Auch schol der rate zu Nurenberg unsern herren den
kurfursten einen briefe mit irer stat anhangendem insigel geben,
dorinnen si sich verschreiben und versprechen soliche gelte getrew-
lichen einzunemen zu behalten und außzugeben in der maßen, als
dann davon vor und nach geschriben stet.
[i. Hanptrechnung der Jiinf Legstätten.]
[28J Auch schuUen die sechs, den das genant gelte zu Colne
geantwort sol werden als vor geschriben stet, ein reigister machen,
und der rate zu Cölne sol zwcn auß irem rate, die sie bedunket
gutte darzu sein, darzu geben, desselben auch ein reigister mit
inne zu machen, so sol der rate zu Nurenberg, der das gelt da-
selbst einnemen schol, auch ein reigister machen, und der comen-
thör des Teuthschen hauß auch ein reigister mit in machen, so
schol der rat zu Erfurt auch ein register machen, und der techant
zu Unser-frawen-kirchen daselbst sol eins auch mit in machen, so
sullen die sechs, den das gelte zu Salzpurg befolhen ist aufzu-
heben, auch ein reigister machen, und der rate der stat zu Salzburg
sol zwen auß inne darzu geben, die sie dann bequemlich und gutte
darzu bedunken sein, die in derselben maß auch ein reigister mit
den Sechsen machen, so sullen die sechs zu Breßlawe, den das
vorgeschriben gelte aufzuheben befolhen ist, auch ein reigister
machen, und der rate zu Breßlaw sol zwen auß in, die sie be-
dunken darzu gutte sein, auch darzu geben, die auch ein reigister
mit inne machen, und die vorgeschriben zwen auß dem rate zu
Cölne der comenthur des Theuthschen hauß zu N&renberg der
204 lOG (88). Beicbskriegssteuergesetz 1427.
techant zu Unser -frawen zu Erfurt die zwen auß dem rate zu
Salzburg und die zwen auß dem rate zu Breßiawe sullen von
unser herren der kurfursten und ander forsten wegen mit den,
den das befolhen ist in iglicher vorgeschriben stat solich gelt zu
enphahen und einzunemen, von allen und iglichen, die in gelt
antworten und pringen, mit einander anschreiben, also daz unser
herren die kurfursten und ander fursten und a&ch die stet wißen
mugen wievil geltes geantwort wert.
[k. EiDÜeforun^ <Ier Steuerkassen und Verausgabun$r d^s Geldes.]
[29j Auch schullen alle die, den in erzbistumen bistumen
steten merkten und dorfern befolhen ist solich vorgeschriben gelt
aufzuheben und furbas den sechßen in iglichem erzbisthum oder
bistum oder aucli gen Colne gen Nurenberg gen Erfurt gen Salz-
burg oder gen Breslaw zu fiiren, bestelln und versorgen, das so-
lich gelt zu einer iglichen zeit sicher bewart und gefurt wert an
die stat und ende, da es hin gehöret, als es vor geschriben stet
und was solich gelt zu füren und zu antworten kosten wirdet, das
doch dieselben zum nechsten und beciuemlichsten begreifen und
anslagen schullen an all geverd, das man zu iren gewißen stellet:
das sullen und mugen sie von demselben gelt nemen ongeverd-
lich, doch also das sie den, den sie sulch gelt zu einer iglichen
zeit antworten werden, ein rechnung dovon thun und beschriben
geben schullen, was das kostet hat, das dann dieselben, die das
gelt enphahen, in ire reigister schreiben und den, die in das ant-
worten, ein zeddel und ein erkentnuß darvon geben. [30] auch
schol der rat zu Nurenberg und die sechß, die in den steten zu
Erfurt zu Salzburg und zu Breßlaw darzu gekorn und gegeben
werden sulch gelt zu enphahen einzunemen und zu behalten als
vor geschriben stet, dasselb gelt alles also getrewlich und wol
behalten und bewarn und nimand iczig dovon geben, es sei dann
daz die newn, die von unsern herren den kurfursten und der
stet wegen auf den suntag nach außgang iglicher fronfasten gen
Nurenberg zusammen schullen kummen, als vor geschriben stet,
und der gemein oberst hauptman oder das merer teil unter inne
inne schreiben und sie heißen in iren otfen besigelten brifen sulch
gelt hinwek ze geben, und was in die dann zu einer iglicher zeit
also schreiben und sie heißen, dem sullen sie gehorsam sein und
das also thun.
|B. Vorbereitung des Feldzu<?e8.]
[31] Item so haben unser herren die kurfursten und ander
fursten gerattslagt als luirnach geschriben stett:
Zum ersten das alle fursten, geistlich und wemtlich, graven
und herren ritter und knecht und auch die stet daran sint mit
ganzem Heiß, das solich gelt, so dann einem iglichen aufgesaczt
ist zu geben, so man allererst mag bezalt und aufgehaben und
zwischen hie und dem suntag reminiscere gen Nurenberg Erfurt
Salzburg Breßlaw als dan verzeichent ist geantwort wert.
[32j Item man schol auch hie-z wischen offenlich sagen: ist
106 (88). Beichskriegssteuergesetz 1427. 205
iemand, der do solt neinen und leüt füren wol, das der auf den
obgenanten suntag reminiscere zu Nurenberg sei. mit den schullen
der Oberst hauptman und unser herren der kurfursten freünt
reden und untersten eins zu werden unib seinen solt im zu geben
und wie er sich halten und thun schiil, es sei mit gefangen man
oder anders.
[33] Item als dann unser herren die kurfursten auf den-
selben suntag reiuiniscere die iren daselbs zu Nurenberg haben
sollen, zu rat werden was dann notturftig sei ze bedenken und
fftrzuwenden noch außweisung diser zeichnuß, da schullen der
vorgenanten unser herren ret erfarn, wievil geltes gen Nurenberg
gen Salzburg gen Erfurt und gen Breslaw kummen sei. und
nochdem sie dann erfarn und versten werden, wievil geltes an
iglich der vorgenanten stet kummen ist, darnach schullen si sich
richten reisig leüt und volk zu bestel/n und an die end, do es
not sein wirdt, schicken und zulegen, daselbst zu bleiben und zu
ligen, biß das man einen gemeinen zug thun wirdet
[34j Item darzü haben unser herren di kurfursten und ander
fursten gerattslagt, das unser herre der cardinal und der mark-
graf von Brandenburg oberst hau])tleut sein schullen.
[35j Item es ist geratslagt einen zug zu thim gen Beheim,
und daz man sein schul mit allen häufen und bersten an dem
Behemer walt, an enden do man des zu rat wirdet, do es am
besten sei, auf sant Johanns baptisten tag schirstkumment.
Geben zu Frankfurt auf den dienstac nach sant Andresen tag
des heihgen zwelfpoten anno Domini millesimo quadringentesimo
vicesimo septimo.
206
V.
Gerichtswesen.
107 (89). Lex Sallea. [c. 490.]
Aus J. Fr. Behrend, Lex Salica (2. Aufl. 1897 von B. Behrend), uuter
Zuziehung von Heinrich Geffcken, Lex Salica zum akademischen Gebrauche
hrsfr. u. erläutert (1898), und zwar vollständig die wichtigsten Titel, welche
Gerichtsverfassung, Strah-echt, ständische Verhältnisse betreffen, sowie einige
<ler merkwürdigen privatrechtlichen SatziinRon, im übrigen nur die Titelüber-
«chriften zur Veranschaulichung des ganzen Inhalts, unter Fortlassung der
sogen. Malbersrischen Glosse, wovon nur eine Probe in Titel I gegeben ist.
Der Prolog ist beträchtlich später hinzugefügt. — Ober die Sprache vgl. die
Notiz bei Nr. 1.
Incipit prologus legis Salicae:
Gens Francorum inclita, auctore deo condita, fortis in arma,
firraa in pacis foedere, profunda in consilio, corpore nobilis, in-
columna candore, forma egregia, audax velox et aspera, ad catho-
lica fide conversa, emunis ab herese, dum adhuc teneretur bar-
bara, inspirante deo inquirens sciencise clavem, iuxta morum suorum
qualitatem desiderans iustitiam, custodiens pietatem, dictaverunt
Salica lege per proceris ipsius gentis, qui tunc tempore eiusdem
aderant rectores, electi de pluribus viris quattuor his nominibus:
Wisogastis, Bodogastis, Salegastis et Widogastis, in loca nominan-
cium Salchamaj, Bodochama?, Widocliamae, qui per tres mallos
convenientes omnes causarum origines sollicite discuciendum trac-
tandis de singulis iudicibus decreverunt hoc modo. At ubi deo
favente rex Francorum Chlodeveus torrens et pulcher et primus
recepit catholicam baptismi et quod minus in pactum habebatur
idoneo per proconsolis regis Clilodovehi et Hildeberti et Chlotarii
fuit lucidius emendatum. Vivat qui Francos diligit Christus, eorum
regnum custodiat, rectores eorum lumen suie graciae repleat, exer-
citum protegat, fidei munimenta tribuat, pacem gaudia et felici-
tatis tempora dominancium dominus lesus Christus pietate con-
cedat. Ha)c est enlm gens, quae fortis dum esset et valida, Ro-
manorum iugum durissimum de suis cervicibus excusserunt pugnan-
dum, atque post agnitionem baptismi sanctorum martyrum corpora,
quae Romani igne cremaverant vel ferro truncaverant vel bestiis
lacerandum proiecerant, Franci super eos aurum et lapides prse-
tiosos ornaverunt
I. De mannire. [1] Si quis ad mallum legibus dominicis
mannitus fuerit et non venerit (malb. ,reaptem* hoc est), 600 di-
narios, qui faciunt solides 15, culpabilis iudicetur. [2] Ille vero,
qui alium mannit et ipse non venerit, si eum sunnis non trica-
107 (89). Lex SaUca c. 490. 207
verit, ei qui manebit 15 solidos culpabilis iudicetur. [3] Et ille,
qui alium inannit, cum testibus ad domum illius ambulare debet,
et si praesens non fuerit, sie aut uxorem aut quaecumque de fa-
milia illius appellit, ut illi faciat notum, quod ab eum mannitus
est [4J Nam si in dominica ambasia fuerit occupatus, mannire non
potest [5) Si vero infra pago in sua ratione fuerit, sicut superius
diximus, mannire potest
IL De furtis porcorum.
IIL De furtis animalium.
IV. De furtis ovium.
V. De furtis caprarum.
VI. De furtis canum.
VII. De furtis avium.
VIII. De furtis apium.
IX. De damnum in messe vel qualibet clausura inlatum.
X. De servis vel mancipiis furatis. [1] Si quis servo aut
caballo vel iumentum fura verit, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30,
culpabilis iudicetur. [2] Si servus aut ancilla cum ipso ingenuo
de rebus domini sui aliquid portaverit, für, praeter quod eins man-
cipia et res restituat, et insuper 600 dinarios, qui faciunt solidos 15,
culpabilis iudicetur.
XI. De furtis ingenuorum vel efracturis. [1] Si quis ingenuus
de foris casa quod valit duos dinarios furaverit, 600 dinarios, qui
faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur. [2J Si vero foris casa
furaverit quod valent 40 dinarios, et ei fuerit adprobatum, praeter
capitale et dilaturam 1400 dinarios, qui faciunt solidos 35, culpa-
bilis iudicetur. |3) Si ingenuus homo efractura fecerit, quod valit
2 dfnarios, et ei fuerit adprobatum, solidos 15 culpabilis iudicetur.
[4J Si vero supra 5 dinarios quod valet furaverit, et ei fuerit ad-
probatum, excepto capitale et dilatura 1400 dinarios, qui faciunt
solidos 35, culqabilis iudicetur. [5] Si vero clavem effrigerit aut
adulteraverit, sie in domo ingressus fuerit aut exinde furtum ali-
quid tulerit, excepto capitale et dilatura 1800 dinarios, qui faciunt
solidos 45, culpabilis iudicetur. [6] Si vero nihil tulerit aut fugiens
evaserit, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudicetur.
XII. De furtis servorum vel efracturis. [IJ Si servus foris
casa quod valit 2 dinarios furaverit, excepto capitale et dilatura
120 flagellus exten tus accipiat [2] Si vero quod valit 40 dinarios
furaverit, aut castretur aut sex solidos reddat. Dominus vero servi,
qui furtum fecit, capitale et dilaturam requirenti restituat
XIII. De rapto ingenuorum. [1] Si tres homines ingenuam
puellam rapuerint, tricinus solidus cogantur exsolvere. [2J Illi, qui
super tres fuerint, quinos solidos solvant [3] Qui cum sagittas
fuerint, temos solidos culpabiles iudicentur. [4] Raptores vero
2500 dinarios, qui faciunt solidos 63, exigantur. [5] ISi vero puella
ipsa de intro clave aut screuna rapuerint, praecium et causa
superius compraehensa culpabiles iudicentur. [6] Si vero puella,
qui trahitur, in verbum regis fuerit, fritus exinde 2500 dinarios,
208 107 (89). Lex Saüca c. 490.
qui faciunt solidos 68, est [7J Si vero puer regi vel litus in-
genuam feniinam traxerit, de vita culpabilis esse debet. [8| Si vero
ingeniia puella de illis suam voiuntateni servum secuta fuorit, in-
genuitatem suaiii perdat. [9J Ingenuus si ancilla aliena prisserit,
similiter paciatur. [lOJ Si quis sponsam älienam tulerit et eaiu
ßibi in coniugio copulaverit, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63,
culpabilis iudicetur.
XIV. De supervenientibus vel expoliatis. [1] Si quis homineni
ingenuuin in superventum expoliaverit, cui fuerit adprobatuui, 2500
dinarios, qui faciunt solidos 63, culpabilis iudicetur. |2J Si vero
Ronianus barbarum Salico expoliaverit, legem superioreni conpra»-
hensa convenit observare. |3| Si vero Francus Romano expolia-
verit, solidos 35 culpabilis iudicetur. |4J Si quis hominem, qui
migrare voluerit et de rege habuerit prujceptum et abbundivit in
malum publico, et aliquis contra Ordinationen! regis testare pr«-
sumpserit, 8000 dinarios, qui faciunt solidos 200, culpabilis iudi-
cetur. [5] Si quis hominem migrante adsalierit, quanti in contu-
bcrnio vel superventum, 2500 dinarios, qui faciunt solidos 63,
culpabilis iudicetur. |6j Si quis villa aliena adsalierit, quanti in eo
contubemio probantur, solidos 63 culpabilis iudicetur.
XV. De homicidiis vel si quis uxorem alienam tulerit. Si
quis hominem ingenuum occiderit aut uxorem alienam tulerit a
"vivo marito, 8000 dinarios, qui faciunt solidos 200, culpabilis
iudicetur.
XVI. De incehdiis.
XVII. De vulneribus. [1| Si quis alterum voluerit occidere
et colpus falierit, cui fuerit adprobatum, 2500 dinarios, (lui faciunt
solidos 63, culi>abilis iudicetur. |2{ Si quis alterum de sagitta
toxigata percutere voluerit et pra^tersclupaverit, et ei fuerit ad-
f>robatum, 2500 dinarios, (jui faciunt solidos 63, culpabilis iudicetur.
3j Si quis alterum in cai)ut plagaverit, ut cerebrum apareat et
exinde tria ossa, qua» super ipso cerebro iacent, exierint, 1200 di-
narios, qui faciunt solidos 30. culpabilis iudicetur. [4| Si vero
inter costas fuerit aut in ventrem ita. ut vulnus appareat et usque
ad intrania perveniat, 12(0 dinarios, qui faciunt solidos 30, culi)a-
bilis iudicetur, praeter medicatura solidos 5. [51 Si quis hominem
plagaverit ita, ut sanguis in terra cadat, et ei nierit adprobatum.
600 dinarios, qui faciunt solidos 15, culpabilis iudicetur. [6] Si quis
ingenuus ingenuum de fuste percusserit, ut sanguis non exeat, usque
tres colpus semper pro unoquoque iecto 120 dinarios, qui faciunt
solidos 3, culpai)ilis iudicetur. [7| Si vero sanguis exierit, tale
culpa conponat quantum, si eum de ferro vulneraverit. [8] Si quis
de clauso pugno alio percusserit, 360 dinarios, qui faciunt solidos 9,
culpabilis iudicetur ita, ut per singulos iectos ternos solidos reddat.
[9) Si quis alterum in via expoliare temptaverit et ei per fuga
evasserit, cui fuerit adprobandum, 2500 dinarios, qui faciunt soli-
des 63, culpabilis iudicetur.
107 (80). l.*^x Salica c. 490. 209
XVIII. De eiim, qui innocentein honiinem ad regem accusat.
Si quis ad regeui innocentem hominem absentein accusaverit, 2r>00
clinaiios. qui faciunt solides G3, culpabilis iudicetur.
XIX. De iiialeticiis.
XX. De euiii, qui ingenua niulicre maimm vel brachio aut
digilo extrinxerit
XXI. De navibus luratis.
XXII. De furtis in molino conmiissis.
XXIII. De caballo extra consiliuni domini sui ascensu.
XXIV. De lioniicidiis parvoloruni.
XXV. De adultcriis ancillaruni. |1] Si quis ouui ingeuua puclla
.])er virtuteui mechatus fucrit, solides G3 culpabilis iudicetur. [2j Si
quis cum ingenua puella spr)ntaneii voluntate ambis convenientibus
iiiechati fucrint, 1800 dinarios, qui faciunt solidos 45, culpabilis
iudicetur. (8J 8i «piis ingenuus cum ancilla aliena mechatus fuerit,
et ei fuerit adprobatum, doniino ancilla» GOO dinarios, qui faciunt
solidos 15, culpabilis iudicetur. |4| Si quis vero cum regis ancilla
mechatus fuerit, 1200 dinarios, (|ui faciunt solidos 30, culpabilis
iudicetur. [oj 8i vero ingenuus ancilla aliena publice se iunxerit,
ipse cum ea in Servitute permaneat. |G| Similiter et ingenua, si
^ervo alieno in coniugio acceperit, in sservicio i)ermancat. [7J Si
servus cum ancilla aliena mechatus fuerit et ex ipso crimine an-
cilla mortua fuerit, servus ipso aut 210 dinarios, qui faciunt so-
lidos G, domino ancilla» reddat aut castretur. Dominus vero servi
capitale ancilhe in locum restituat. I?") Si ancilla ex hoc moilua
non tuerit, servus aut 300 ioctos Hagellorum accipiat aut 120 di-
narios, qui faciunt solidos 3, domino reddat. [8J Si servus ancilla
aliena invita traxerit, 120 dinarios, (pü faciunt solidos 3, domino
ancillre reddat.
XXVI. De libertis demissis. [IJ Si quis homo ingenuus alie-
num letum extra consilium domini sui ante rege per dinario di-
miserit et convictus fuerit, 4000 dinarios, i\m faciunt solidos 100,
culpabilis iudicetur. Res vero leti ipsius legitime reformetur. [2j Si
quis servo alieno per denario ante regem dimiserit, cui fuerit
adprobatum, precium servi domino et insuper solidos 35 culpa-
bilis iudicetur.
XXVII. De furtis diversis.
XXVIII. De clocationibus.
XXIX. De dibilitatibus. [1] Si quis alterum manum vel
pedem debilitaverit aut oculum vel nasum amputaverit, 4000 di-
narios, qui faciunt solidos 100, culpabilis iudicetur. [2) Si cui vero
manus ipsa mancata ibi pendiderit, 2500 dinarios, qui faciunt so-
lidos G3, culpabilis iudicetur. [3] Si quis de manum vel pedem
policem excusserit, 2000 dinarios, qui faciunt solidos 50, culpabilis
iudicetur. [4J Si ibidem ipse polix mancatus pei)enderit, 1200 di-
narios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudicetur. f5J Si vero
secundum digito, id est unde sagittatur, excusserit, 1400 dinarios,
qui faciunt solidos 35, culpabilis iudicetur. [6J Sequentes vero
AltMUtttB 1). Bernli«iw. Vr1ciiB(i#«ii. S. Aitfl. 14
*210 107 (89). Lex Salica c. 490.
digitis, id est tres, si pariter in unum iectum inciderit, solidos 50
culpabilis iudicetur. [7J Si duos excusserit, solidos 35 culpabilis
iudicetur. [8J Si vero unum inciderit, solidos 30 culpabilis iudi-
cetur. [9] Si quis hominem ingenuum c^astravcrit, 8000 dinarios,
qui faciunt solidos 200, culpabilis iudicetur.
XXX. De conviciis.
XXXI. De via lacina.
XXXII. De ligauiinibus ingenuoruni.
XXXIII. De venationibus furatis.
XXXIV. De sepibus furatis.
XXXV. De honiicidiis servorum vel expoliatis. [1] Si ([uis
servus servum occiderit, homicida illuni domin i inter se dividant.
[2] Si quis ingenuus servum alienum expoliaverit et ei supra 40
dinarios cjuod valet tulisse convincitur, 1200 dinarios, qui faciunt
solidos 30, culpabilis iudicetur. [3] Si vero minus (juam 40 di-
narios expolia eins valuerint, GOO dmarios, i\\ü faciunt solidos 15,
culpabilis iudicetur. [4] Si quis homo ingenuus letum alienum
expoliaverit, et ei fuerit adprobatum, 1400 dinarios, qui faciunt
solidos 35, culpabilis iudicetur. [5] Si servus alienus aut la^tus
hominem ingenuum occiderit, ipse homicida pro medietate com-
positionis illius hominis occisi parentibus tradatur, et dominus servi
aliam medietatem compositionis se noverit solviturum. [6] Si quis
vasso ad ministerium aut fabrum ferrarium vel auritice aut por-
cario vel vinitorem aut stratorem furaverit aut occiderit, cui fuerit
adprobatum, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culi)abilis iudi-
cetur, |7J Inter fredo et faido sunt 1800 dinarios, qui faciunt solidos
45, excepto capitale et dilatura; in summa sunt simul solidos 75.
XXXVI. De quatrui)e(libus, si hominem occiderunt. Si quis
homo ex quolibet quadrupedem domesticum fueiit occisus et hoc
per testibus fuerit adprobatus, medietatem compositionis dominus
ipsius (juadrupedis cogatur exsolvere. Ijise vero ciuadrupedem pro
alia medietatem requinmtem restituat.
XXXVII. De vestigio minando. Si quis bovem aut caballo
vel qualibet animal per furtum perdiderit et eum, dum jier vestigio
se<|uitur, conscquutus invenerit, ut in tres noctes ille, qui eum
ducit, emisse aut cumbiasse dixcrit vel pra'clamaverit, ille, (pii per
vestigio se(]uitur, res suas i)er tercia manu agi*amire debet. Si
vero iam tribus noctibus cxactis qui res suas requiret eas invenerit,
ille, apud (luem inveniuntur, si eas emisse aut cambiasse dixerit,
ipse liceat agramiji*e. Si ille vero, qui i)er vestigio sequitur. quod
se agnoscere dicit ilH alii reclamantem ncc offerre per tertia uianum
voluei'it nee solem sccundum legem colocaverit et tulisse convin-
citur, 1200 dinarios, qui faciunt solidos 30, culpabilis iudicetur.
XXXVIII. De furtis caballorum vel equorum.
XXXIX. De i)lagiatoribus.
XL. Si servus in furtum fuerit inculpatus.
XLI. De homicidiis ingenuorum. [IJ Siquis ingeuuo Franco
aut barbarum, (pii legem Salega vivit, occiderit, cui fuerit adpro-
107 (89). Lox Salica c. 490. 211
batum, 8000 dinarios, qui faciunt solides 200, culpabilis iudicetur.
[2J Si vero eum in poteum aut sub aqua iniserit aut de rammis
aut de quibuslibet rebus celaturus texerit, 24000 dinarios, qui
faciunt solides 600, culpabilis iudicetur. [3| Si vero euiu, qui in
truste donünica fuit, aut niulierem ingenuam occiderit, 24000 di-
narios, qui faciunt solides 600, culpabilis iudicetur. [4] Si vero
€am in aquam aut in poteum niiserit aut de quibuslibet celaturis
texerit, 72000 dinarios, qui faciunt solides 1800, culpabilis iudicetur.
Si vero eam cum alesum percoperuerit, 600 solides iudicetur.
(5] Si quis vero Romano homine conviva regis occiderit, cui fuerit
adprebatum, 12000 dinarios, qui facmnt solides 800, culpabilis
iudicetur. [6j Si vero Romano pessessore et conviva regis noa
fuerit, qui eum occidej-it 4000 dinarios, qui faciunt solides 100,
culpabilis iudicetur. [7] Si vero Romanum tributarium occiderit,
solides 63 culpabilis iudicetur. |8| Si quis vero liominem in
quadruvie invenerit sine manus et sine pedes, quem inimici sui
demisserunt, et eum perocciderit, cui fuerit adprebatum, 4000 di-
narios, qui faciunt solidos 100, culpabilis iudicetur. |9J Si q»is
homiiiem ingenuum in poteum iactaverit et vivus inde exierit, 4000
dinarios, qui faciunt solidos 100, culpabilis iudicetur.
XLII. De homicidie in contubernio facto. [1] Si quis celecto
centubernio homincm ingenue in domo sua adsalierit et ibi eum
occiderit, si in truste dominica fuit ille qui occisus est, 72000 di-
nai'ios, qui faciunt solidos 1800, culpabilis iudicetur. [2| Si vero
in truste dominica non fuit ille qui occisus est, 24000 dinarios,
qui faciunt solidos 600, cul])abilis iudicetur. |3| Si vero corpus
occisi hominis tres vel ami)lius habuerit piagas, tres. quibus incul-
patur, qui in eo contubernio fuisse i)robantur, legem superius cen-
pneliensa cogantur exsolvere. Alii vero tres de eo centubernio
3600 dinarios, hoc est uonaginus solidus, solvant. Et tres adhuo
in tertio loce de eo contubernio 1800 dinarios, (jui faciunt solidos
45, culpabiles iudicentur. |4j De Romanis vero vel letis et pueris
Ikvc lex superius ceni)r«?hensa ex medietate selvatur. If)] Si quis
villam alienam expugnaverit et res ibi invaserit, si tameu probatio
certa non fuerit, cum 25 iurateres medius electus exsolvat; si iura^
teres non potuerit invenire, 250() dinarios, qui faciunt solides 63,
culpabilis iudicetur.
XLIII. De homicidie in convivio \/tzn\ contubemioj tacte.
XLIV. De reipus. [IJ Sicut ailsolit homo moriens et viduara
dimiserit, qm eam voluerit accipere, antequam sibi cepulet, ante
thunginum aut centenario, hoc est ut thunginus aut ccntenarius
malle indicant; et in ipso malle scutum habere debet et tres ho-
mines tres causas demandare debcnt. Et tunc ille, qui viduam
accipere debet, tres solidos irque jiensantes et denario habere debet;
et tres erunt, qui solides illius pensare vel prebare debent; et hoc
factum, si eis convenit, accipiat. [2] Si vero istud non fecerit.^t
sie eam acciperit, 2500 dinarios, qui faciunt solides 63, cui reipi
debentur exsolvere debet. [3J Si vero qued superius dlxünus omni^
14*
212 107 (89). Lex Salica c. 490.
Becunduin legem inipleverit, tres solidos et denaiio ille, cui reipi
debentur, accipiat. |4] Si nepus sororis iilius fuerit, senussiinus
ipsc eos accipiat. |o| Si uepus non fuerit» neptis filius senior
reipus illus accipiat. [6] Si vero neptis lilius non luerit, consobrine
tilms, qui ex materna? genere venit, ille eos accipiat. [7] Si vero
nee consobrine filius fuerit, tunc avunculus frater niatiis reipus
üle accipiat (8] Si vero nee adhuc avunculus fuerit, tunc frater
iilius, qui eani niuliereni ante babuit, si in hereditateni non est
venturus, ipse eos reipus accipiat. (9| Et si nee ipse frater fuerit^
qui proximior fuerit extra superiores nominatos, singillatim dicti
secundum parentilla usque ad sextuin genuculuni, si hereditateni
illius niariti defuncti non accipiat, ille reipus illus accipiat [lOJ lam
post sexto genuculum si non fuerint, in fiseo reipus ipse vel causa
qua3 exinde orta fuerit colligatur.
XLV. De niigrantibus. fl] Si quis super alteruni in villa
migrare voluerit, si unus vel aliqui de ipsis, qui in villa consistunt,
cum suscipere voluerit, si vel unus exteterit, qui contradicat nü-
granti, ibidem licentiam non habebit. [2J Si vero contra inter-
dicfo unius vel duorum in villa ipsa adsedere prtesunii)serit, tunc
ei testare debet, et si noluerit inde exire, ille qui testat cum
testibus sie ei debet testare: Jlic tibi testo in liac nocte proxima
in hoc quod lex \coc/(L add, est| Saliga habet sedeas; et testo tibi»
ut in 10 noctes de villa ipsa egredere debeas'. Postoa adhuc post
decem noctes itcrum veniat ad ii)sum et ei testet, ut iterum in
decem noctes exeat. Si adhuc noluerit exire, item tertio deceni
noctis ad placitum suum addatur, ut sie 30 noctes impleatur. Si
nee tunc voluerit exire, tunc maniat eum ad mallum et testes super
singula placita qui fuerunt ibi pra^stos habeat Si ipse, cui testa-
tum est, noluerit inde exire, et eum aliqua sunnis non tenuerit
et ista omnia qme sui)erius diximus secundum legem est testatus»
tunc ipse, qui testavit, sui)er furtuna sua i>onat et roget grafionem»
ut accedat ad locum, ut eum inde expellat Et quia legem noluit
audire, quod ibi laboravit, demittat et insuper 1200 dinaiios, qui
fiaciunt solidos 30, culpabilis iudicetur. [3J 6i vero quis migiaverit
et infra 12 menses nuUus testatus fuerit, securus sicut et alii
yicini maneat.
XLVI. De adfathamire [codd. al. acfatmiiej. [1] Hoc con venit
observare, ut thunginus aut centenarius mallo indicant et scutuni
in illo mallo habere debent et tres homines tres causas demandare
debent Postea requirent hominem, qui ei non perteneat, et sie
iistucam in laisum iactet Et ipse, in cui laisum fistucam iactavit»^
de furtuna sua dicat verbmn quantum voluerit aut totam furtunam
ßuam cui voluerit dare« Ipse, in cuius laisum tistucam iactavit, in
casa ipsius mauere debet Et hospites tres vel amplius collegere
debet et de facultatem quantum ei creditum est in potestatcm
€uam habere debet Et ])ostea ipse, cui isto creditum est, ista
omnia cum testibus coUectis agere debet Postea aut ante rege
aut in mallo illius, cui furtuna sua depotavit, reddere debet et
107 (89). Lex Salicyi c. 490. 213
accipiat fistucam in mallo ipso. Ante 12 menses quos heredes
appellavit in laisum iactet; nee minus nee maius nisi quantum ei
creditum est. [2J Et si contra hoc aliqnis aliquid dicere voluerit,
debent tres testes iurati dicere, quod ibi fuissent in mallo, quem
thunginus aut centenarius indLxerit, et quomodo vidissent hominem
illum, qui furtuna sua dare voluerit m laisum ilUus, quem iam
elegit, fistucam iactare; debent denotninare illo, qui fortuna sua
in laiso iactat, et illo, quem heredem appellit, similiter nominet;
et alteri tres testes iurati dicere debent, quod in casa illius, qui
furtuna sua donavit, ille, in cuius laisu fistuca iactata est, ibidem
mansisset et hospites tres vel amplius ibidem coUegisset, et in
beodum pultis manducassent et testes collegissent et illi hospites
ei de susceptione gratias egissent. Ista onmia illi alii testes iurati
dicere debent, et hoc quod in mallo ante regem vel legitimo mallo
publico ille qui accepit in laisum furtuna ipsa aut ante regem aut
in mallo publico legitimo, hoc est in mallobergo ante teoda aut
thunginum, furtunam illam quos heredes apellavit publice coram
populo fistucam in laiso iactasset, hoc est novem testes ista omnia
debent adfirmare.
XLVII. De filtortis. [1] Si quis servum aut caballum vel
bovem aut qualibet rem super alterum agnoverit, mittat eum in
tertia manu. Et ille, super quem cognoscitur, debeat agramire; et
si eis Ligere aut Carbonariam ambo manent et qui agnoscit et apud
quem cognoscitur, in noctis 40 placitum faciant, et inter ipso pla-
eito qui interfuerit, qui caballo ipso aut venderit aut cambiaverit
aut fortasse in solutionem dederit, omnes intro placito isto com-
muniantur, hoc est ut unusquisque cum negotiatoribus alter alterum
admoneat. [2| Et si quis commonitus fuerit et eum sunnis non
tenuerit et ad placitum venire distulerit, tunc ille, qui cum eum
negotiavit, mittat tres testes, quomodo ei nunciasset, ut ad placitum
veniret, et älteres tres, quod publice ab eo negociasset. Istud si
fecerit, exuit se de latrocinio. Et ille, qui non venerit, super quem
testes iuraverunt, ille erit latro ilUus, qui agnoscit, et precium reddat
ille, qui cum illo negociavit, et ille secundum legem conponat illij
qui res suas agnoscit. Ista omnia in illo mallo debent fieri, ubi
ille est gamallus, super quem res illa primitus fuit agnita aut inter-
tiata. Quod si trans Legerem aut Carbonaria mannent, cum quibos
res illa agnoscitur, 80 noctis lex ista custodiatur.
XLVIII. De falso testimonio.
XLIX. De testibus.
L. De fides factas. [1] Si quis ingenuus aut letus alteri
fidem fecerit, timc ille, cui fides facta est, in 40 noctes aut quch
modo placitum fecerit» quando fidem fecit, ad domum illius, ^ui
fidem fecit, cum testibus vel cum illis, qui prsecium adpreciare
<lebent, accedere debet. Et si ei noluerit fidem factam solvere,
solides 15 super debitum quod fidem fecerit culpabilis iudieetur.
[2j Si adhuc noluerit conponere, debet eum ad mallum manire^
et sie nexti canthichius mallare debet: ,Rogo te, thungine, ut nexti
canthichus gasacio meo illo, qui mihi fidem fecit et debitum debet* ^
2 14 107 (89). Lex Salica c. 490.
et nominare (lebet, quäle ei debitum debeat, unde ei fidern fecerat.
Tunc thunginus dicere debet: „Nexthe gantlüchio ego illum in hoc,
quod lex Salega ait*'. Tunc ipse, cui fides facta est, testare debet,
ut nulli alteri nee solvat nee pignus donet solutionis, nisi ante
ille impleat, quod ei fidem fecerat. Et festinanter ad domum illius
illa die, antequam sol collocet, cum testibus ambulare debet et
rogare sibi debitum solvere. Si hoc noluerit facere, solem ei col-
locet; tunc si solem collocaverit, 120 dmarios, qui faciunt solidos 8,
super debitum adcrescant. Istud usque ad tres vices per tres.
nondinas fieri debet et in tercio ista omnia facta si noluerit com-
ponere, usque ad 360 dinarios, hoc est solidos novem, adcrescat,
id est ut per singulas admonitiones vel solem collocatum tenü
ßolidi super debitum adcrescant. [8] Si quis ad i)lacitum legitime
fidem factam noluerit solvere, tunc ille cui fides facta est ambulet
ad grafionem loci illius, in cuius pago manet, et adpreliendat
fistucam et dicat verbum: ,Tu grafio, homo ille mihi fidem feciu
^uem legitime habeo iactivo aut admallatum in hoc, quod lex Saliga
tontinet; ego super me et furtuna mea pono, quod securus mitte
in furtuna sua manum'; et dicat, de qua causa aut quantum ei fidem
fecerat Tunc grafio collegat secum Septem rachineburgius idoneos,
et sie cum eos ad casa illius, qui fidem fecit, ambulet et dicat:
„Qui ad praesens es, voluntatem tuam solve homine isto, quod ei
iSdem fecisti; et elege tu duos quos volueris cum rachineburgius
istos, de quo solvere debeas adpreciare debeant ; et hit^c qua» debes
secundum iustum pnvcium satisfacias". [4J Quod si audire noluerit
praesens aut absens, tunc rachineburgii pra^cmm quantum valuerit
debitus quod debet hoc de furtuna sua illi tollant; et de ipsa se-
cundum legem qua^ debet duas partes, cuius causa est, tertia grafio
frito ad se recolligat, si tamen fritus iam ante de ipsa causa non
fiiit solutus. f5J Si grafio rogitus fuerit et sunnis eum non tenuerit
aut certa ratio dominica, et si distulerit, ut non ambulet neque in
rem mittat, qui cum legem et iustitiam exigere debeat, de vita
culpabilis esse debet aut quantum valet se redemat
LI. [Ohne Titelüberschrift.] |1] Si quis grafionem iniuste ad
res alienas tollendas invitat et rogaverit ambulare et legitime eum
iactivum aut admallatum non habuerit aut fides ei facta fuerit.
8000 denarios, qui faciunt solidos 200, culpabilis iudicetur. [2] Si
Yero grafio invitatus supra lege aut debitum iustum aliquid amplius
tollere pra^sumpserit, aut se redimat aut de vita conponat
LII. De rem pristita.
LIII. De manu ad ineum redemendam. [1] Si quis ad hinneum
admaUatus fuerit, forsitan convenit, ut ille qui admallatus est manum
snam redemat et iuratores debeat dare; si talis causa est, unde
legitime 600 dinarü, qui faciunt solidos 15, si adprobatus fuerit,
reddere debuerat, 120 dinarios, hoc est solidos 3, nianum suam
redemat. [2] Si plus ad manum redemendum dederit, fritus gra-
fioni solvatur quantum de causa illa, si convictus fuisset [3J Si
yero fuerit causa, que 35 solidus, si adprobatus fuisset, poterat cui-
107 (89). Lex Salica c. 490. 215
pabilem iudicare, et si convenerit, ut manum suani redimat, 240 di-
irarios, qui faciunt solidos 6, manum suam redemat. [4| Quodsi
amplius dederit, fretus grafione solvatur, quantum de causa illa,
si convictus luisset, erit redditurus. Ista redemptio de manu rede-
menda usque ad leudem sie permanet. [5) Si vero leodem alteri
impotaverit et eum ad hinneum admallatum habuerit et convenerit,
iuratores donet et manum suam redemat, 1200 dinarios, qui faciunt
solidos 30, manum suam redemat [6J Quod si amplius dederit,
fretus de leodem grafionem solvat.
LIV. De grafione occisuni. [1] Si quis grafionem occideriU
24000 dinarios, qui faciunt solidos 600, culpabilis iudicetur. [21 Si
quis sacebarone aut obgrafionem occiderit, qui puer regius liiit,
12000 dinarios, qui faciunt solidos 300, culpabilis iudicetur. [3] Si
quis sacebarone, qui ingenuus est, occiderit, 24000 dinarios, qui
faciunt solidos GOO, culpabilis iudicetur. |4| Sacibaronis vero in
singulis mallibergiis plus quam tres non debent esse, et de causas
aliquid de quod eis solvuntur factum dixerint, hoc ad grafionem non
requiratur, unde ille securitatem fecerit.
LV. De corporibus expoliatis.
LVI. De eum, qui ad mallum venire contemnit. [1] Si qui»
ad mallum venire contcmpserit aut quod ei a rachineburgiis fuerit
iudicatum adimplere distulerit, si nee de compositione nee hineo
nee de ulla legem fidem facere voluerit, tunc ad regis priesentia
ipso manire debet. Et ibi duodicem testes erunt, qui per singulas.
vices tres iurati dicant, quod ibi fuerunt, ubi rachineburgius iudi-
cavit, ut aut ad hineo ambularet aut fidem de conpositione faceret
et ille dispexerit. Iterum alii tres iurare debent, ut ibi fuissent
die, quando rachincburgii iudicaverunt, ut aut per hineo aut i)er
coni)ositione se deducerit, hoc est de illa die in 40 noctis in
mallobergo iterum ei solem collocaverit et nuUatenus legem voluerit
adimplere. [2J Tunc eum debet manire ante regem, hoc est in
noctes 14, et tria testimonla iurare debent, quod ibi fuerunt, ubi
eum manivit et solem collocavit. Si nee tunc venit, ista novem
testimonia iurati sicut superius diximus dicant. Similiter illa die,
si non vcnerit, collocet ei solem, et illa tria testimonia, qui ibi
fuerunt, ubi collocavit solem, iterum iurare debent. Tunc si ille,
qui admallat, ista omnia impleverit et qui admallatus est ad nulluni
placitum venire voluerit, tunc rex, ad (luem manitus est, extra ser-
monem suum ponat eum. Tunc ii)se culpabihs et omnes res suas
erunt. Et (luicumque eum aut paverit aut hospitalem dederit,
etiam si uxor sua proxima, 600 dinarios, qui faciunt solidos 15,
culpabilis iudicetur, donec omnia que imputantur conponat
LVII. De rachineburgiis. [1] Si quis rachineburgii in mallo-
bergo sedentes, dum causam inter duos discutiunt, legem dicere
noluerint, debet eis dicere ille, qui causa prosequitur: ,Hic ego vos
tancono. ut legem dicatis secundum legem Salegam'. Quod si Uli dicere
noluerint, septem de illos rachineburgios 120 dinarios, qui faciunt
solidos 3, ante solem collocatum culi)abiles iudicentur. [2J Quod
216 107 (89). Lex Salica c. 490.
si nec legem dicere noluerint nee de ternos solidos fidem facerent,
solem Ulis coUocatum, 600 dinarios, qui faciunt solidos 15, culpa-
biles iudicentur. [H] Si vero illi rachineburgii non secunduin legem
iudicaverint, is, contra quem sententiam dederint, causa sua agat,
et si potuerit adprobare, quod non secundum legem iudicassent,
600 dinarlos, qui faciunt solidos 15, quisque illorum culpabilis
iudicetur.
LVIII. De chrenecruda. [IJ Si quis hominem occiderit et
totam facultatem data non habuerit, unde tota lege conpleat. 12
iuralores donai-e debet, quod nec super terram nec subtus terrara
plus facultatem non habeat, quam iam donavit. P]t ])Ostea debet
in casa sua introire et de quattuor angulos terram in pugno colle-
pere et sie postea in duropullo, hoc est in limitare, stare debet
mtus in casa respiciens, et sie de sinistra man um de illa terra trans
scapulas suas iactare super illum, quem proximiorem parentem
habet Quod si iam pater et fiatres solserunt, tunc sui>er suos
debet illa terra iactare, id est super ties de generatione matris
et super tres de generatione patiis, qui proximiores sunt. Et sie
postea in camisia discinctus, discalcius, palo in manu, sepe sallire
debet, ut pro medietate quantum de conpositione diger est aut
quantum lex addicat illi tres solvant, hoc est illi alii, qui de pa-
tema generatione veniunt, facere debent. |2| Si vero de illis qui-
cumque proximior [t^odd. aL pauperior] fuerit, ut non habeat, unde
integrum debitum solvat, quicumque de illis plus habet iterum
super illum chrenecruda ille qui pauperior est iactet, ut ille tota
lege solvat. Quodsi vero nec ipse habuerit, unde tota persolvat,
tunc illum, qui homicidium fecit, qui cum sub fidem habuit in
mallo pra^sentare debent, et sie postea eum per quattuor mallos
ad suam fidem tollant. Et si eum in conpositione nullus ad
fidem tullerunt, hoc est ut redimant, de quo non persolvit, tunc
de sua vita conponat.
LIX. De alodis. [1] Si quis mortuus fuerit et filios non di-
niiserit, si mater sua superfuerit, ipsa in hereditatem succedat
|2] Si mater non fuerit et fratrem aut sororem dimiserit, ipsi in
hereditatem succedant [3] Tunc si ipsi non fuerinl>. soror matris
in hereditatem succedat. [4] Et inde de illis generationibus, qui-
cumque proximior fuerit, ille in hereditatem succedat. [5| De
terra vero nulla in muliere hereditas non pertinebit, sed ad virilem
sexum qui fratres fuerint tota terra perteneat
LX. De eum, qui se de parentilla tollere vult. fl] In mallo
ante thunginum ambulare debet et ibi tres fustis aininus super
Caput suum frangere debet. Et illos per quattuor partes in mallo
iactare debet et ibi dicere debet, quod iuramento et de hereditatem
et totam rationem illorum se tollat. [2] Et si postea aliquis de
suis parentibus aut occidatur aut moriatur, nulla ad eum nec
hereditas nec conpositio perteneat, sed hereditatem ipsius tiscus
adquirat
LXI. De charoena.
108 (90). Lex Prancorum Cliama?orum 802. 217
LXII. De conpositione homicidii. [1] Si ciiiuscumque pater
occisus fuerit, medietate conpositionis filii collegant, et alia medie-
tate parentes, qui proximiores sunt tarn de patre quam de matre,
inter se dividant. [2] Quod si de una parte, paterna scu materna,
nullus parens non fuerit, illa portio io fisco colligatur.
LXIII. De homine ingenuo, qui in oste occiditur. [1] Si quis
hominem ingenuum in oste occiserit et in truste dominica non
fuit, ille, qui occisus est, 24000 dinarios, qui faciunt solidos 600,
culpabilis iudicetur. [2] Si vero in truste dominica fuerit ille, qui
occisus est, cui fuerit adprobatum, 1800 solidos culpabilis iudicetur.
LXIV. De herburgium.
LXV. De caballo mortuo extra consilium domini sui decotato
108 (SO). Lex Franeorum ChamaTonim [S03J.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Bd. V (1883) S. 271—276.
Notitia vcl commemoratio de illa ewa, qu« se ad
Amorem [d. i. Amorland « HamalandJ habet
[1] In primo capitulo de causis ecclesi» et de illis servis
dei, qui ibidem deserviunt, sie habemus, quomodo et alii Franci
habent
[2] De banno dominico similiter liabemus, sicut alii Franci
habent.
[3] Qui hominem Francum occidcrit, solidos 600 componat.
Ad opus dominicum pro tredo solidos 200 componat. [4J Qui
hominem ingenuum occiderit, solidos 200 componat et exmde in
dominico terciam partem componat. \f)] Qui lidum occiderit, com-
ponat solidos 100, et exinde in dominico terciam partem. [6] Qui
servum occiderit, solidos 50 componat. Exinde in dominico, sicut
diximus, terciam partem. [71 Si quis comes in suo comitattt
occisus fuerit, in tres weregiklos, sicut sua nativitas est, compo-
nere faciat. |8| Si quis missum dominicum occiderit, quando in
missatico directus fuerit in tres weregildos, sicut sua nativitas est,
componere faciat. |91 Si quis wargengum occiderit, solidos 600
in dominico componat
[10| Si quis hominem ingenuum ad servitium requirit, cum
12 hominibus de suis proximis parentibus in sanctis iuret, et se
ingenuum esse faciat, aut in servitium cadat. [llj Qui per hantra-
dam hominem ingenuum dimittere voluerit, sua manu duodecima
ipsum ingenuum dimittere faciat. [121 Q^i P^^ cartam aut per
hantradam ingenuus est et se ille foris de eo miserit, tunc ille
leodis in dominicum veniat, et suus peculiaris traditum iam dicto
domino non fiat []3| Qui per cartam est ingenuus, sie debet in
omnia pertinere sicut alii FrancL [14] Qui de mundeburgio aliqnid
h'ibuerit, ad illum seniorem, qui cum ingenuum dimisit, sua peculia
reverti &ciat
218 108 (90). Lex Francorum ChamaVorum 802.
[15] De quali causa quod sacrainentuni i)ermiserit et ad
placitum non iuraverit, ipsaiu causam reddere faciat.
[16] Qui honiini alio adframivit per wadiuiu, et ii>se homo
eum dampnuin incurrere dinüttit, ille, qui sua wadio adhramivit,
de suo oninia coiuponät super noctes 7. Ille, qui precat adhramire,
dupluni coinponere faciat.
[17] Si quis hominein Francuui sine culpa ligaverit, solidos
12 componat et in fredo doniinico solidos 4. [18] Qui per capillo.s
Francum priserit, solidos 12 et in doniinico solidos 4. Et qui
ei sanguinem sine culpa effuderit, solidos 12 componat et in fredo
dominico solidos 4. 119] Si quis hominis Franci casam infregerit,
solidos 12 componat et in dominico solidos 4. [20] Si quis ho-
minis Franci curtem infregerit, solidos 6 comi)onat, in dominico
solidos 4. Suam manum aut suum ])edem aut suum oculum pro
quarta parte de sua leode et in fredo dominico semi)er de una-
quaque re solidos 4.
[21] De ingenuo homine in emendatione sua solidos 8, nisu
sicut superius diximus, in fredo dominico solidos 4. [22] De lido
in emendatione solidos 4, in fredo dominico solidos 4. [23] De
servo in emendatione solidos 2, in fredo dominico solidos 4.
[24] Quidquid involant, 9 geldos componere faciat, et de
unoquoque latrocinio in dominico fredo solidos 4. [2o] Quicquid in
casa furaverit, in wirdira solidos 7. De warnione in wirdira soli-
dos 7. De spadato caballo solidos 7. De servo solidos 7. De
spata 7. De iumenta solidos 4. De bove solidos 2. De vacca
solidos 2. De porcis et vervecis et animalibus iuvenibus et de
capris terciam partem quantum valet in wirdira.
[26 1 Quiajuid in Amore in alterum furatum habent, in duos
geldos componere faciat, in wirdira uncias duas, in fredo solidos 4.
|27] Et quicquid in Mashau furaverit, duos geldos componere
faciat, in wirdira uncias duas, in fredo dominico solidos 4.
[28] Quicquid in Amore Fresiones iniuste tulerint, per aliud tan-
tum componere faciat, in fredo solidos 4. [29] Quicquid Saxones
contra rectum tulerint, cum alio Tantum eum emendare faciat, in
fredo solidos 4.
[30 1 Si quis infra pagum latronem comprehenderit et ante
illum comitem eum non adduxerit aut ante suum centenariunu
solidos 60 componere faciat. [31 1 Si quis latronem viderit cum
furtu ambulantem et cognitum non fecerit, in fredo dominico soli-
dos 4 solvere faciat.
[32] Si quis in sanctis reliquiis se i)eriuraverit, manum suam
perdat aut eam redimat quarta i)arte de sua leode in dominico.
[33] Quicquid contra rectum fecerit, cum solidis 4 in fredo
dominico componere faciat.
|341 Si quis cum armis bannitus fuerit et non venerit ibi,
solidos 4 in fredo dominico componere faciat [35] Si quis cum
caballo bannitus fuerit, in fredo dominico solidos 4 componere
faciat. [36] Si quis wactam aut wardam dimiserit, quando ille
109 c91). (jiraüicbea Gericht 807. 219
comes ei cognitum fecerit, in fredo doniinico solidos 4 componere
faciat. [37] Quisquis audit arma claraare et ibi non venerit, in
fredo dorainico solidos 4 componere faciat. \'\S] Si quis sclusam
dinüserit, quando suus comes ei commendat facere, in fredo soli-
dos 4 componere faciat. Quando rumpit et eam emendare noluerit,
solidos 4 in dominico componere faciat. [89 1 Si quis ad pontem
publicum bannitus fuerit et ibi non venerit, solidos 4 in fredo
componat [401 Si quis comes ad placitum suum hominem bannit
et ibi non venerit, in fredo solidos 4. [41] Si quis viam publicam
dauserit, in fredo dominico solidos 4.
[42] Si quis Francus homo habuerit filios, hereditatem suam
de Silva et de terra eis di mittat et de mancipiis et de peculio.
De materna hereditate similitcr in filiam veniat.
[43] De ingenuis liominibus, ciuomodo aut qualiter ad placi-
tum per banuum debcant venire: iugenuus, si per comitem aut
per missum suum bannitus fuerit infra comitatum de maxima
causa, super noctes 14 ad placitum veniat; si minor causa exti-
terit, super noctes 7 ad placitum veniat.
[44 1 Si quis de lido suo pro aliqua causa in rationeT fuerit
inventus, super noctes 14 ipsum lidum ad placitum adducat, si
senior suus in ipso comitatu est. Si in alio comitatu est, ipse
lidus suum seniorem ad placitum adducat super noctes 25. Si in
tercio comitatu est, super noctes 42. Si in alio ducato est, super
noctes 84 cum suo seniore veniat ad ipsum placitum.
[45] De raptu. Si quis ingenuus cum lidis raptum fecerit,
cum uno wadio et una manu emendare studeat.
[4GJ Si quis hominem in mordro occiderit, tunc exeat ^ ad
iudicium, aut suus senior per sacramentum eum liberet.
|47] Si cuius puellam sponsatam alius priserit, solidos 20O
componere faciat, in fredo solidos GO.
[48] Si für de 7 ktrociniis comprobatus fuerit, exiet ad iudi-
cium. Si ibi inciderit, tradant eum ad mortem. Et posteaquam
ad iudicium ambulaverit, si ibi non inciderit, tunc liceat tsuo
seniori wadio suo illum adhrammire et pro eo emendare ac de
morte liberarc.
109 (91). Gräfliches Gericht. KaiikwU 807 Febr. 7.
Aus H. Wartmann, Urkundenbuch der Abtei St. Gallen. Bd. I (1863)
8. 177. — Botreff» der Sprache vgl. die Note zu No. 1.
In dei nomine. Cum resederet ünfredus vir inluster Reciarum
corais in curte ad Cami)os in mallo publice ad universorum causas
audiendas vel recta iudicia terminanda, ibique veniens homo ali-
quus nomine Hrothelmus proclamavit eo, quod in contradrictum
suum mansum ei tollatum fuisset, quod ei advenit a parte uxoris sue,
simul et Flavino, et propreuj/i s«um fuisset et legibus suum esse
220 110 k92\ Kapitulare betr. Gerichtswesen 811-813.
deberet, quia iam de tritavio [cod, tradavio] uxoris sue fuisset;
idcirco suum esse deberet. Tunc praedictus comls, convocatis illa
testiraonia, qui de ipso pago erant, interrogavit eos per ipsam fide
et sacramento, qua nostro domno data haberent, quicquid exinde
scirent veritatera dicerent At Uli dixerunt: ,Per ipsum sacramen-
tuiD, quod domno nostro datu habemus, scimus, quia fuit homo
quidam nomine Mado, qui ibi habuit suum solu propriu, cuius con-
tiniu nos scimus, qui adiacet et confinat ad ipso raanso, unde iste
proclamat, in quo illi arboredus est, et de uno latus aqua cingit
et inter eos terminu est in petris et in arbores; ipse est dominus ;
nam sicut illa edificia desursum coniungunt, istorum hominum
proprium est et illorum legibus esse debet de parte avii illorum
QuintiS Tunc prsedictus comis iussit, ut ipsa testimonia supra
irent et ipsos terminos ostenderent, quod dicebant; quod ita et
fecerunt et ipsos terminos firmaverunt, qui inter illa dua mansa
cernebant. Sed et plurimi ibidem adfuerunt nobiles, quos ipse
comes cum eis direxerat; quod et omnia pleniter factum fuit
Ut autem haec finita sunt, interrogavit ipse comes illos scabinios,
quid illi de hac causa iudicare voluissent. At ille dixerunt: ,Se-
cundum istorum hominum testimonio et secundum vestra inqui-
sitione iudicamus, ut, sicut divisum et finitum est et terminls po-
sitis inter ipsos mansos, ut, isti homines illorum proprium habeant
sbsque ullius contradictionc in perpetuum; et quod in dominico
dictum et terminis divisum coram testibus fuit, receptum sit ad
parte domni nostri*. Propterea oportunum fuit Hrothelmo et Fla-
vino cum heredibus eorum, ut exinde ab ipso comite vel scabinis
tale scriptum acciperent, qualiter in postmodum ipso manso absque
ullius contrarietate omni tempore valeant possedere.
Actum curte ad Campos, mallo publico, anno 7 imperii
Caroli augusti et 39 regni eins in Francia et 34 in Italia. Datum
id. febr. sub Umfredo comite; feliciter amen.
Haec nomina testium: Valeriano, Burgulfo, Ursone, Ste&no,
Maiorino, Valerie, Lioncio, Victore, Maurettone, Fonteiano, Florencio,
Sipfone, Valenciano, Quintello, Stradario. Et haec nomüia scabi-
niorum : Flavino, Orsicino, Odmaro, Alexandre, Eusebio, Maurencio
qua etiam et aliis plurimis.
Ego itaque Bauco rogitus scripsi et subscripsL
110 (92). Kalserllelies Kapitulare. [811--813].
Aus Mon. Germ, bist, LL. sect. II: Capitnlaria regnm Franc. Bd. I
(1881) S. 176 f.
Capitula qusß pro iustitiis infra patriam faciendis constituta sunt:
[1] De termino causarum et iitium statuimus, ut, ex quo
bona; memoriae domnus Pippinus rex obiit et nos regnare coepi-
mus, causac vel lites inter partes factae atque exortae discu-
tiantur et congruo sibi iudicio terminentur; prius vero, id est
110 (92). Kapitulare betr. Gerichtswesen 811—813, 221
ante obitum priedicti dorani Pippini n-epfis, caus» conniiissie vel
omnino non nioveantur vel salvae usque ad interrogationem nostram
reserventur.
[2] Ut episcopi abbates comites et potentiores quique, si
causam inter se babuerint ac se pacificare noiuerint, ad nostram
iubeantur venire praesentiam, neque illorum contentio aliubi diiudi-
cetur, neque propter hoc pauperum et minus potentium iustiti^e
remaneant. Neque conies [lalatii nostri potentiores causas sine
nostra iussione finire prajsumat, sed tantum ad pauperum et minus
potentium iustitias faciendas sibi sciat esse vacandum.
[3] üt quandocumque testes ad rem quamlibet discutiendam
quierendi atque eligendi sunt, a misso nostro et comite, in cuius
ministerio de rebus qualibuscumque agendum est, tales eligantur,
quales optimi in i])so pago inveniri possunt. Et non liceat liti-
gatores per pra?mia falsos testes adducere, sicut actenus fieri solebat*
[4] Ut nullus homo in placito centenarii neque ad mortem
neque ad libertatem suam amittendam aut ad res reddendas vel
maneipia iudicetur, sed ista aut in pra^sentia comitis vel missorum
nostrorum iudicentur.
[5] Ut missi nostri diligenter inquirant et describere faciant
unusquisque in suo missatico, quid unusquisque de beneücio habeat
vel quot homines casatos in ipso beneficio.
6j Quomodo eadem beneficia condricta sunt, aut quis de
beneücio suo alodem comparavit vel struxit
[7] Ut non solum beneficia episcoporum abbatum abbatis-
sarum atque comitum sive vassallorum nostrorum, sed etiam nostri
fisci describantur, ut scire possimus, quantum etiam de nostro in
uniuscuiusque legatione habeamus.
|8J Volumus, ut propter iustitias, (luae usque modo de parte
comitum remanserunt, quatuor tantum mensibus in anno missi
nostri legationes suas exerceant, in hieme ianuario, in vemo aprili^
in flBState. iulio, in autumno octobiio. Ceteris vero mensibus unus-
quisque comitum placitum suum habeat et iustitias faciat Missi
autem nostri quater in uno mense et in quatuor locis habeant
})lacita sua cum illis comitibus, quibus congruum fuerit, ut ad eum
ocum possint convenire.
[9] Ut quicquid ille missus in illo missatico aliter factum
invenerit, quam nostra sit iussio, non solum illud emendare iubeat^
sed etiam ad nos ipsam rem, qualiter ab eo inveuta est, deferat.
[10] Ut missi nostri census nostros perquirant diligenter^
undecumque antiquitus ad partem regis exire solebant, similiter
et freda; et nobis renuntient, ut nos ordinemus, quid de his in
futuinim tieri debeat
[11] Ut de rebus, unde census ad partem regis exire solebat^
si ad ahquam ecclesiam traditae sunt, aut reddantur propriis here-
dibus, aut qui eas retinuerit, illum censum persolvat.
[12] Ut unusquisque missorum nostrorum in placito suo
notum faciat comitibus, qui ad eins missaticum pertinent, ut in
222 in CÖ3^- Gräfliched Gericht 968.
illis meosibus, quibus ille legationem suain non exercet conveniant
inter se et communia placita faciant tarn ad latrones distringendos
quam ad ceteras iustitias faciendas.
[13] Ut inissi nostri populum nostruni iteruin nobis fideli-
tatem promittere faciant secundum consuetudinem iamdudum ordi-
natam ; et ipsi aperiant et interprctentur illis hominibus, qualiter
ipsum sacramentuni et tidelitatem erga iios servare debeant
111 (93). Gräfliches ücrleht- [968] Febr. 19 u- Jnnl 28.
Aus Urkandoubuch der Stadt und Landschaft Zürich. Bd. I (1888)
S. 102 — 104; das Tagosdatura orgiebt das Jahr 968.
Haec est enirn notitia de concilio Cotifridi comitis in civitate
Turicina publice et legitime facto, ubi erga canonici fratres coram
ipso comite et populo illuc congregato talem propnetatem ad
Coldbrigam quesierunt, qualem Engilbold filius Herichi in villa,
<[U§ dicitur Feniclanda, et in ipsa marcha i)otestative visus est
habere et sine ulla contradictione possidere. Quam etiam heredi-
tatem ob gratiam dei et redemptionem sue anini§ parentumque
ßuorum ad ecclesiam, (pi^ ad honorem sanctorum martyrum Felicis
et germane eins Regule constructa est, ubi 40 cubitis abscisa capita
suis manibus portaverunt, et ad ipsum altare, ubi canonici deo
videntur servire, cum omni integritate donavit atque vestivit, id
est cum mancipiis, iediticiis, agris, pratis, pascuis, siivis et omnibus
appendiciis ad ipsam hereditatem pertinentibus, ea scilicet ratione
ut ipse hec onmia, usque dum vivisset, sub usufructuai'io habuisset,
post suum discessum autcm Iiabuisset Ileiza coniunx eins et post
illam Iiabuisset Uto clericus tihus sororis sur Perinwige et post
illorum tiium obitum canonici ad alimentum suum cuncta predicta
habuissent perpetualiter possidenchi. Quapropter ergo in ipso pre-
fato conciUo duo habuerunt testimonia ad testiticandum ecclesie et
Iratribus unum in principibus de tisco paratum, aherum de familia
sanctorum. De tisco veii) tuerunt isti his nominibus et adhuc
sunt: Rodfrid, Kichpert, Cundpert, Witilo, Yrmmger, Westirman,
Adilhclm, Amilpeit. De monte: Sigimunt, Raffoh, Heidine et alii
contitentes plurimi. De familia autem sanctorum coniurato iura-
mento sunt isti electi: Wiso, Liutfrid vetus, Herich allius, Thegin-
zilin, Cozi)ert, Ortire, Liubinzo, item Ezo, Liuzihn, llerich, Liubilin.
Hanc descrii)tiouem nominum iussit ipse comes scribi, donec in
presentia nostri senioris lUnchardi (hicis consummaretur. Et
propter hoc distulerunt iustum iudicarc iudicium, quia Albirich et
Eckihart cum iniquo munere id est 15 soHdis nostros testes de
monte a nobis per mahim Ingenium averterunt, qui prius nobis
cum firmitate facta rectos testes fuisse promiscrunt, id est Wichart,
Thiethart, Kacholf, Fridiger, Ymmo, Palzihn, Kuopihn, Ilunolt,
Willielm, Sigilin, Katfrid, item Thiethart. Factum est autem 1k)c
xioncilium comitis post septuagesima in ipsa proxima leria 4, 11
112 (94). Gottosfriede für dio Kölner Kirchenprovinz 1Ö8B. 223
kal. mart., et quibusdam ibidem presentibus legem scientibus dis-
l)licuit propter eclesiam sanctoruin ita factum esse, et hoc sine
voluntate comitis remansit. Necnon et ibi in fratrum adiutorio
Landiri(!h, Perichger, Franclio, Thietirich presentes fuerunt.
His vero omnibus ita peractis tunc denuo senior noster dux
Burchardus iussit Manigoldo potestativo nuncio et nigro Cozperto,
Landirico, Wiperto, Thietiiicho, ut ob omnipotentis dei gratiam et
suam in legitimum venirent concilium predicti comitis Cotifridi in
Turego positum et ita ibi, sicut ii)se debuisset, verissimam exinde
perpetrassent sententiam. Tunc utique cunctis in Turicina civitate
in publico mallo presidis manentibus et ipsis nunciis ducis iudi-
cantibus conplacuit, ut septem fidissimos et verissimos de fammilia
coniurassent in presentia prefate Coldbirg^ et coram tilios et amicos
eius, ut de ipsa i)roprietate, quam Engilbold in Fenihlanda pro su^
aninn» et i)arentum suorum remedio post suum obitum et coniugis
sue Heildrude et nepotis sui Utoni clerici manu potestativa ad
altare sanctorum martyrum Felicis et Regule tradidit cum manci-
piis iMÜficiis, agris, i)ratis, pascuis, silvis, aquis, piscationibus et
omnibus ad ipsam ])roprietatem pertinentibus atque vestivit, ita
dicerent, sicut ipsi ex visu verum esse scirent. Tunc isti 7 con-
iuraverunt in signo sanctr crucis, primum Wiso, Liutfrid vetus,
Richine, Theginzo, P>ich albus, Cozpert, Erich nunnile. Post iura-
mentum vero interrogati a comite testificati sunt singuli quique,
cuncta jfredicta ita ab Engilboldo esse peracta: et alii multi de ipsa
fammilia et de monte ipsum iuramentum confessi sunt se scire
ita verum esse. Tunc comes cum iudicio principum et aliorum
populorum cum manu ipsius Coldbirge reddidit ad ecclesiam Sanc-
torum et clericis ipsam proprietatem et wadiavit iniquitatem et
statin! in i)resentia dedit istos nuncios ipsam ad domum sanctorum
et clericis revestimendam proprietatem: Cozpertum, ducis et senioris
nostri Kurchardi nuncium, atque Utonem et Trutmannum ministros
et alios multos seciuentes. In quorum presentia ibidem in loco
Fenichlanda cum domo et mancipiis facta est vestitura, et proprius
servus sanctorum Adilmunt possedit. De monte: Sigimunt, Raffolt,
item Sigimunt, Fridiger, Sigifrid, Liubinzo, Hebnirath, Reginzo.
, De Turego : Erich, Liutfrid. Engilbold, Rubo, Cozpert, Reginbold,
Penno, Ripilin, Ruopilin, Liuzilin, Thietilo, Reginzo, Ortire, Hezilin,
Liubinzo.
Actum 4 kal. iul, die dominico, in vigilia sancti Petri et Pauli,
anno 29 regnante inclito ca'sare Ottone augusto, sub duce Bun-
cliardo et comite Cotifrido; anno Domini 974.
112 (94). üottcsfrlcdc für die KJJlner Klrclicnprovlnz.
1083 April 20.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Scct. IV. Bd. 1 (1^93) S. 603 5.
Sigiwinus sanctu» Colonicnsis lecclesia» solo nomine episcopus
Fritherico confratri et coepiscopo [von Münster] voluntariam tarn
devotissimi oraminis quam serviminis sui e.xhibitionem.
224 112 (94 j. Gotteßfrioao für die Kölner KirchenproTinz 1083.
[1] Cum nostris teniporibus ultra modum tribulationibus
Tariisquc angustiis sancta U3cclcsia in suis membris a£9igeretur,
adeo ut tranquillitas et pax ex integro desperaretur, compatiendo
tot pressuris totque periculis subvenire illi deo propitiante tracta-
viuius et hoc tandem illi remedium eonsilio nostroruin iidelium
providinius, ut paceni, quam peccatis nostris exigentibus continuaie
non potuimus, iutermissis saltem diebus quantum nostri iuris fuit
aliquatenus recuperaremus. Fecimus enim hoc et profecimus.
[2] Convocatis igitur parrochianis nostris ad legitime condictum
concilinm, quod Colonia; in sancti Petri matrica^ aicclesia anno
dominica; incamationis 1083, indictione 6, 12 kal. maii habitum
est, ordinatis aiiis, quod de bis faeere disposuimus, in ]»ublico
recitari fecimus. Quod postquam ab omnibus aliquamdiu diverso
modo tractatum est et retractatum, deo mediante in unum tandem
conventum est, et tam clero quam populo pari voto consentientibus,
quomodo et quibus per annum spaciis observari debeat edocuimus:
videlicct ut a primo die adventus Dommi usque ad exactum diem
epiphanio» et ab intrante septuagesima usque in octavas pente-
costes et per totam illam diem et per annum omni die dominica
feriaque sexta et in sabbato addita quatuor temporum feria 4 omni-
que apostolorum vigilia cum die subsecuta, insuper indifferenter
omni die canonice ad ieiunandum vel feriandum statuta vel sta-
tucnda hoc pacis decretum teneatur; ut itinerantibus domique
manentibus securitatis et quietis tutissima sit traditio, ut cedes et
incendia, predas et assultus nemo faciat, nemo fuste et gladio aut
aliquo armorum genere quemquam ledat, et ut nemo quamvis
culpa faidosus ab adventu Domini usque in octavas epiphaniae et
a septuagesima usque in octavas pentecostes tollere presumat arma,
scutum gladium aut lanceam vel cuiuscumque prorsus armatui»
sarcinam. |3j In reliquis vero diebus, id est in dominicis et 6.
ferüs omnique apostolorum vigilia cum die subsecuta et omni die
ad ieiunandum vel feriandum statuta vel statuenda, arma illis ferro
licebit, ea tamen conditione ut nulli quolibet modo lesionem infe-
rant |4] Si necesse fuerit aUcui infra spacium conditae pacis, id
est ab adventu Domini usque ad octavas epiphania? et a septua-
gesima usque ad octavas i>entecOötes, exire de nostio episcopaiu
in alium, quo ista pax non tenetur, arma ferat, ita tamen ne alicui
noceat, nisi inpugnetur, ut se defendat; reversus autem in epi-
scopatum nostrum, statim arma deponat |5| Si contigerit, ut de-
beat obsideri castellum aliquod, i>er dies, qui infra pacem compre-
hensi sunt, ab impugnatione cessent, nisi ab obsessis impugnentm*
et repugiiare cogantur.
|6J Et ne ha;c pacis statuta traditio a quavis persona temere
et impune violetur, huiusmodi violatoribus in commune ab omni-
bus est dittata sententia: Si liber vel nobilis eam violaverit, id
est si homicidium fecerit aut aliquem vulneraverit vel quolibet
alio modo defectaverit , absquc onmi sumptuum aut amicorum
intcneiltione a tinibus confinium suorum expellatur totumquc pra^-
112 (94). Gottesfriede für die Kölner Kirchenprovinz 1083. 221
dium eius heredes siii tollant; et si beneticium habuit, dominus,
ad quem pertinet, illud recipiat. Si vero heredes aliquod illi,
poBtquam expulsus fuerit, sustentaculum vel solatium irapcndisse
inventi fuerint et convicti, prediuni illis auferatur et regiac ditioni
inancipetur. Quod si se imrfrare de obiectis voluerint, cum duo-
decim, qm eque nobiles vel eque liberi fuerint, iurent.
[7] Si servus occiderit hominem, decolletui*; si vulneraverit,
manu jiuniatur; si alio modo vel pugno sive fuste vel lajnde per-
cutiendo defectaverit, detondeatur et excorictur. Si autem cui im-
putabitur forefactum negaverit et sc innocentem probare voluerit,
iudicio aquie frigida* se expuiget, ita tarnen ut ipse et nullus alius
pro eo in aquam mittatur. Si autoui timens vindictaiu. qua* in
eum dictata est, aufugerit, f)erpetuie excommunicationi subiacebit
et in quocumque loco auditus fuerit, mittantur illuc litterae, per
quas denuncietur onmibus, quod exeommunicatus est et quod cum
eo communicare nulli licitum est. [8| Xon debet truncatio manftum
in pueris tieri, i\m nondum duodecini annorum etatem impleverint.
8ed in illis, ([ui ab liac etate, id est a duodecim annis, ad maiorem
pervenerunt. Pueri tarnen si pugnaverint, verberibus castigentur
et a puguando deterreantur.
|9| Nou ledit paceni. si ([uis delinqueutem servum suum vel
discipulum vel quolibet modo sibi subditum scopis vel fustibus cedi
iusserit. |10| Kxcipitur etiam ab hac jmcis constitutione, si domi-
nus rex publice expeditionem tieri iusserit projjter ai)petendos regni
inimicos vel concilium sibi habere idacuerit ]»ropter diiudicandos
iusticia» adversarios. |11| Non violatur pax, si interim dux vel alii
comites vel advocati vel «lui vice illorum funguntur ])Iacita habue-
rint et secundum (|Uod lex habet in fures et predones et ahos
nocentes iudicia exercuerint.
|12| Securitatis gratia omnibus precipue faidosis huius domi-
nica? pacis statuta traditio est, sed non ut post expletam paceni
rapere et predari per villas et per domos audeant, quia quie in
illos, antequam ista pax statneretur, lex et sententia dictata est,
legitime tenebitun ut ab ini(iuitate prohibeantur, quia predatores
et grassatores ab hac divina et ab onmi i»rorsus pace excipiuntur.
|18| Si quis huic piie institutioni contraire nititur, ut nee
pacem cum aliis deo [iromittere nee etiam observare voluerit, mis-
sam illi nullus presbiterorum in nostro episcopatu cantare presu-
mat et nullam salutis curam impendat: et si intirmatur, nullus eum
christianorum visitare audeat, et viatico etiam in fine, si non resi-
piscit, careat |14| Summa vero deo promissa» pacis et communiter
collaudatie ista erit, ut non solummodo nostris temporibus, sed in
Perpetuum apud posteros nostros observetur, quia, si quis eam
irritare vel destruere aut violare prtcsumpserit, sive hoc tempore
seu qui post mukös anuos circa finem seculi nasciturus erit, a
nobis inrecuperabiliter exeommunicatus est,
|15| Non magis in comitum aut tribunorum vel potentum
quam in totius communiter i>opuli potestate et arbitrio constabit,
lUiDAsi) tt. Btfrnlieiin, Urknnd««. S. AhA. 15
226 na (95). Kaiser!. Beichs-IiandfHede 1103.
ut vindictas superius dictatas violatoribus sancte pacis inferant; et
hoc diligentissime caveant, no in puniendis amiciciam vcl odium vel
aliud, quod iustidae contrarium sit, exerceant, ne, si abscondi posh
sunt, deUcta aliquorum abscondaiit, sed potius in publicum deferant
Nullus pro redimendis qui in culpa deprehensi fuerint pecuniam
accipiat nee favore quopiam culimbiles adiuvare contcndat, quia
qui fecerit intolcrabile animte sua; iudiciuni incurrit; ac per omn«s
iideles meminisse oportet, non homini sed soli deo banc pacem
promissam fuisse et tanto tenacius firmiusque observandam esse.
Quocirca universos obsecramus in Clu*isto, ut ista pacis necessaria
t^xatio inviolabiliter custodiatur, ut, si quis eam deinceps violare
presumpserit, omnino a sanctro aecclesia? filiis sequestretur et banno
excommunicationis inrecuperabilis et anathemate mansura; perdi-
tionis dampnetur.
[16| In «cclesiis vero et a^cclesiaruni ciniiteriis Uonor et
reverentia deo probeatur, ut, si illuc confugerit raptor vel für, mi-
nime interficiatur vel capiatur, sed tarn diu inibi obsideatur, donec
fame urguente ad deditionem cogatur. Si aliqua persona reo arma
victum vel fugam moliri presumpserit, [lequalem poenam sicut reus
sustinebit [17J Clericos vero et omnes sub hoc ordine vitam de-
gentes banno nostro interdicinius laicali vindicta puniri, sed mani-
festo crimine deprehensi episcopo ipsorum prwsententur. ünde
laici decollentur, inde clerici degradentur; unde laici detruncentur,
inde clerici ab ofißciis suspendantur et cum consensu laicorum
crebris ieiuniis et verberibus usque ad satisfactionem affligantur.
113 (95). KaiserL Rclehs-Landfrlcde. 1103 Januar 6.
Aus Mon. Germ, liist. LL. Soct. IV. Bd. I (1893; S. 125; ein Referat,
in dem nur ein Teil des Fricden&instrumcntcs wörtlich an|,'efühit ist.
Anno ab incamatione Domini 1103 Heinricus imperator Mo-
gontite pacem sua manu firmavit et instituit, et archiepiscopi et
episcopi propriis manibus firmaverunt. Filius regis iuravit et pri-
mates totius regni, duces marchiones comites et alii quam multi.
Dux Welfo et dux Pertolfus et dux Fridericus iuravcrunt eandem
pacem usque ad pentecosten et inde per quatuor annos, iura-
vcrunt, dico, pacem »cclesiis clericis monachis laicis mercatoribus
muUeribus ne vi rapiantur ludeis.
luramentum tale est : Kullus alicuius domum hostiliter invadat
nee incendio devastet, nullus aliquem capiat propter pecuniam nee
vulneret nee percutiat ncc interficiat. Et si quis hoc fecerit, oculos
vel manum amittat. Si quis euni defenderit, eandem poenam pa-
tiatur. Si in castrum fugerit, per tres dies obsessum a coniura-
toribus disperdatur. Si quis eftügerit hoc iudicium, beneficium si
habet, dominus suus sibi auferat, Patrimonium cognati sui Uli
auferant. Si quis furtum fecerit valens quinque soHdos vel plus,
oculos vel manum amittat. Si furtum commiserit valens minus
114 (96). Provinxial-Lsndfriedd 1104. 227^
quinque solidos, capillos amittat et virgis ccdatur et furtum reddat;
€t si ter tale furtum fecerit vel rapinam tercia vice, oculos vd
manum amittat. Si in via occurrerit tibi inimicus tuus, si possis
illi nocere, noceas; si fugcrit in domum vel in curtem alicuius,
illesus maneat.
Hoc iuramento utuntur amici regis pro scuto, inimicis vero
nequaquam prodest.
114 (96). PrOTlnzIal-LandfHede. [1104? 1108?]
Aus MoD. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. J (1893) S. 614/5; der
Schluss unvollständig überliefert.
Talis pax iurata est a duce Friderico et a multis comitibus,
cpiscopo Augustensi et Eistetensi episcopo et utriusque prioribus
consencientibus :
|1] Clerici et ecclesiab et cimiteria et dotes aecclesiarum pacera
habeant; similiter omnes homines pacem habeant in domibus et
in quolibet aedificio et in curiis etiam infra legitimas areas do-
muum, quas ,hovestete' vulgo vocamus, sive sint septae seu nulla
sepe sint circumdata». Mulieres nullius violentiam paciantur.
Mercatores et agricohe pacem habeant. Nullus omnino pro sola
causa pecunia; capiatur. Si quis predictam pacem infregerit, manum
perdere debet.
[2] Si quis inculpatus fuerit pro furto vel pro aliqua culpa
istius corruptse pacis, ille, in quo pax corrupta est, vadat ad par-
rochiam accusati et dicat populo: ,IlleN. in hac re corrupit pacem
in m&. Et det sibi inducias per quatuordecim dies. Si non ha-
buerit iusticiam inA-a quatuordecim dies, secundo indudetur sibi
per quatuordecim dies, et tercio det sibi inducias per quatuordecim
<iies; et si inculpatus ad satisfactionem non venerit, reus sit cor-
jupt« pacis.
[3] Keoc pax hinc usque pascha et a proximo pascha usqae
ad sequens pascha permanere debet
[4J Si quis minus quam sexaginta denarii valeant furetar,
<iepiletur et virgis excorietur et in utraque maxilla ferro usque ad
<lentes uratur. Si quis sexaginta denarios vel plus quam sexa-
ginta denarii valeant furetur, manus ei abcidatur.
[5] Hanc pacem unusquisque ante proximum festum sanctse
Marise debet iuraro, vel cum iuramento Septem veradum susß
condicionis virorum debet se expurgare, quod ipse non andient
ab aliquo hanc pacem esse iuratam; qui hoc non fecerit, manum
perdat
[6] Si quis corruperit istam pacem et aufugerit et latere vo-
luerit, donec ista pax transierit, si quandoque reversus fuerit, ean-
<lem penam paciatur, quam modo pati deberet.
[7] Si quis noluerit iurare dicens: ,nulli noceo, nee quisquam
nocet mihi*, et qui sciens corruptorem pacis paverit vel receperit
15*
228 115 (97). König). ßeichs-Laudfricde 1152.
Vel tutatus fuerit vel pro pecunia vel aliquo modo aufugere eum
perniiserit, eandeiii penam quam violator pacis subire debet
[8] Si quis corruptor pacis aufugerit, dux vel coraes vel ad-
vocatus vel quilibet rector, sub cuius regimine prius fuerat, predia
violatoris pacis auferat et obtineat tam diu, quam diu corruptor
pacis vivat, et post corruptoris pacis mortem hereditatem heredes
eius asscquantur. Dominus autem, a quo beneficia violator pacis-
obtinuit, beneficia auferat
[i)| Si corruptor pacis se in aliqua municione absconderit, ille^
in quo pax fuit corrupta, faciat apud populum proclamationem et
persequatur reum per unum diem et per noctem et cum populo
municionem obsideat per tres dies et per tres noctes : et si municio
expugnari non potcst infra tres dies, dux vel comes cum maioribus
ad destruendum CÄStellum advocetur.
[10] Si quis cum laqueis vel cum jiedica, quam vulgo »drüch*-
dicimus, silvestria animalia, scilicct cervos liinnlos cajireas capreolos.
lepores et cetera ceperit, douiinus suus omnia quai lial)et ei auferat,.
posscssor vero tcrra% in qua fera capta fuerit, manum eidem vel
dimidiam libiam denariorum pro manu auferat. Excipiuntur ad-
vociitio . . .
115 (97). KSiilgl. Keielis-Landfrledc. [1LV2.]
Aus MoD. Gorm. hist. LL. Sect. IV. Bd. 1 (1893) S. 105—198.
Frcdericus dei gratia Romauorum rex episcopis ducibus comi-
tibus marchionibus rectoribus, ad quos literic ista? perveneriut^
gratiam suam et pacem et dilectionem.
Quoniam divina prieordinante dementia soliuni regia* maie-
statis conscendimu>, dignum est, ut cuius pro'cellimus munere, illi
omnino pareamus in uporatione. Inde est, cpiod nos tam divinas^
quam liumanas leges in suo vigore mauere cupiontes et ecclesias.
sive ecclesiasticas personas sublimare et ab incuj\su et invasione
quorumlibet defensare intendentes, (juibuscunque personis ius suum
observare volumus et jiacem diu desideratam et antea toti terr»
necessariam per universas regni partes habendam regia auctoritate^
indicünus. Qu^^i^^i* autem eadem pax sit tenenda et servanda, ia
Sübsoquentibus declarabitur evidenter:
[1] Si quis hominem infra pacem eoustitutam oeciderit, capi-
talem subeat sententiam, nisi per duellum hoc probare possit, quod
vitam suam defendendo illum oeciderit. Si autem omnibus mani-
festum sit, quod non necessario sed voluntate illum oeciderit, tunc
neque per duellum ncque quolibet alio modo se cxcusabit, quin,
capitali danmetnr sententia.
12] Si vero violator pacis a facie iu<li(*is fugerit, res eius-
mobiles a iudice in populum publicentur et dispensentur; heredes
autem eius hereditatem, quam ille tenebat. reci])iant tali conditione
iiiterposita, ut iureiurando spondeant^ quod ille viohuor pacis nun-
^15 (97), Königl. Reichs-Landfriedo 1152. 229
quam de cetero ipsorum voluntate aut consensu aliquod emolu-
inentum inde percipiat Quodsi heredes neglecto postniodum iuris
rigore liereditatem ei dimiserint, comes eandeni hercditateni rcgi»
ditioni assignet, et a rege iure beneficii recipiant.
|3] Si quis aliuni infra pacis edictum vulneraverit, nisi duello,
quod vitam suam defendendo hoc fecerit, probaverit, manus ei
aniputetur et, sicut superius dictum est, iudicetur et iudex in causa
ipsum et res eius secundum vigorem iustitia) strictius consequatur.
[4] Si quis alium ceperit et absque sanguinis effusione fusti^
bus percusserit vel crines eius aut barbam expilaverit, decem libras
€1, cui iniuria illata esse videtur, per conpositionem inipendat et
iudici viginti libras persolvat. Si vero temerarius absque percus-
sione eum invadat, quod vulgo dicitur ,asteros hant*, calida mann,
ac verberibus contumeliisque male tractaverit, 5 Ubras pro tali ex-
cessu persolvat.
[5J Quicunque iudici suo pro excessu viginti libras invadia-
verit, prajdium suuin pro [»ignore illi tradat et infra quatuor septi-
manas invadiatam ])ecuniam persolvat; quodsi infra quatuor septi-
manas praedium suum solvere neglexerit, heredes sui, si voluerint»
hereditatem recipiant et coiniti infra sex scptimanas viginti libras
persolvant; si auteni comes eandem hereditatem regiie potestati
consignet, proclamatori ctiani damnum restituat et praedium a rege
beneficiali iure obtineat
|6j Si clericus de pacc violata pulsatus fuerit aut pacis \4ola-
torem in contubernio suo liabuerit et de his in priesentia sui epi-
scopi sufficiente testimonio convictus fuerit. comiti, in cuius comitatu
clericus hoc facinus perpetravcrit, viginti libras persolvat et de
tanto excessu secundum statuta canonum episcopo satisfaciat Si
autem idem clericus inobediens exstiterit, non solum officio et bene-
ficio ecclesiastico privetur, verum etiam tanquam proscriptus habeatur.
1 7] Si iudex clamore populi aliquem pacis violatorem ad castrum
alicuius domini secutus iiierit, dominus, cuius castrum idem esse
dignoscitur, ad faciendam iustitiam illum producat; quodsi de sua
fuerit diftisus innocentia et ante conspectum iudicis venire formida-
verit, si mansionem in Castro habet, dominus eius omnia mobilia
sua sub iuramento iudici repra»sentet et eum de cetero in domo
sua tanquam proscriptuni non recipiat; si vero mansionem in Castro
nou habuerit, dominus eius secure eum adducere faciat, et post-
modum iudex cum populo eum tanquam pacis violatorem persequi
non desistat.
|8] Si duo homines pro uno beneficie contendunt et unus
super eodem beneticio investitorem producit, illius testimoniura,
cum investitor donum investiturae recognoscit, comes primo reci-
piat; et si idem probare poterit idoneis testibus, quod absque
rapina hoc idem benefidum habuit, remota controversise materia
illud obtineat; quodsi de rapina praesente iudice convictus fuerit,
rapinam dupliciter solvat, beneficio vero careat, nisi iustitia et
iudicio dictante illud in posterum requirat.
230 115 (97). KOoigl. Beichs-Landfriede 1152,
[9] Si tres vel plures contendunt de eodein beneficio pro-
ducentes uterque diverses investitores, iudex, in cuius prassentia
«ausa ventilatur, a duobus requirat boni testimonii hominibus in
provinda eorundem litigatorum cominorantibus per sacramentum
qaod iuraverint, quis illorum absque rapina eius beneficii possessor
exstiterit, et cognita ex ipsorum testiiiionio rei veritate possessor
benefidum suum quiete obtineat, nisi iudido et iustitia dictante
alter de manu sua illud eripiat.
[10] Si rusticus niilitem de violata pace pulsans manu sua
iuraverit, quod non voluntarie sed necessitate hoc fecit, manu
quarta se milcs expurgabit Si miles rusticum de violata pace
pulsans rusticus manu sua iuraverit, quod non voluntarie sed ne*
cessitate hoc fecit^ de duobus unum rusticus eligat: aut divino aut
humano iudicio innocentiam suam ostendat, aut septem testibus
idoneis, quos iudex elegerit, se expurgct. Si miles adversus niilitem
pro pace violata aut ali(iua capitali causa duellum committero
voluerit, facultas pugnandi ei non concedatur, nisi probare possit^
quod antiquitus ipse cum parentibus suis natione legitimus miles
exsistat.
[11] Post natale sanctii? Maiire unusquisque comes septem
boni testimonii vires sibi eligat et de (]ualibet provincia sagaciter
disponat et, quanto pretio secundum qualitatem temporibus anona
Sit vendenda, utiliter provideat; quicunque vero contra delibera-
tionem ipsius infra anni tenninum altius medium et carius vendere
prffisumpserit, tanquam violator pacis habeatur et totidem viginti
fibras comiti persolvat, quanti modios altius vcndidisse convictus
iiierit
[12] Si quis rusticus arma vel lanceam portaverit vel gladium,
iudex, in cuius potestate repertus fuerit. vel ai'ma tollat vel viginti
solides pro ipsis a rustico accipiat.
[13 1 Mercator negotiaudi causa provinciam transiens gladium
SQum sue seile alliget vel super veliiculum suum ponat, ne un-
quam Isedat innocentem, sed ut a pra^done se defendat.
[14] Nemo retia sua aut laqueos aut alia quöplibet instru-
menta ad capiendas venationes tendat, nisi ad ursos apros vel
lupos capiendos.
[15] Ad palatium comitis nullus miles arma ducat nisi ro-
gatus a comite.
fl6] Publici latrones et convicti vel conpacti antiqua dam-
nentur sententia.
[17] Quicunque advocatiam suam vel aliquod aliud beneücium
iBomate tractaverit et a domino suo admonitus fuerit nee resi-
pnerit et in sua perseverans insolentia, ordine iudiciario tam ad-
vecatia quam beneficio exutus fuerit, si postmodum ausu temeraiio
advocatiam vel beneticium invaserit, pro violatore pacis habeatur.
[18 1 Si quis quinque solides valens vel amplius fuiatus fuerit,
laqueo suspendatur ; si minus, scopis et fordpe excorietur et tondeatur.
119] Si ministeriales alicuius domini inter se guerram habu-
116 (98). Eaiserl. Provinzial-Landfriede 1179. 231
«rint, comes sive iudex, in cuius regimine eam fecerint, leges et
iudicia exinde prosequatur.
[20] Quicunque per terram transiens equum suum pabulare
voluerit, quantum propinquius secundum viam stans amplecti po-
tuerit ad refectionem et respirationem equi sui, impune ipsi equo
porrigat. Licitum sit etiam, ut herba et viridi silva sine vastatione
et noxa quilibet utatur pro sua cominoditate et usu necessario.
116 (98). Kalsorl. ProrlnzIal-LaiidfHocle. 1179 Febr. 18.
(Erneuerung eines alten Landfriedens angeblich Karls des Grossen.)
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 381/3.
Fridericus dei gratia Romanoruni iinperator et semper augustus.
Ex debito imperialis officii tenemiir per Universum imperium no-
ßtruni pro necessitatc et statu provinciarum pacein ordinäre, ordi-
natani nostra auctoritatc contirmare. Cum itaque in prima dominica
quadragesime, que fuit 12 kal. marcii, in opido Wizenburc ad
faciendas iusticias pro tribunali sederemus, assidentibus nobis
principibus et nobiUbus illius terre, astantibus etiam ministeria-
iibus et provincialibus cunctisque siraul devote postulantibus pa-
cein antiquam a prcdecessore nostro Karolo divo augusto insti-
tutam, renovavinius ipsam H a proximo pasca ad duos annos
inviolabiliter observandam indiximus. Huius autem pacis forma est:
|1J Ville villarum habitatores clerici monachi feminae mer-
catores agricolc niolendina ludei, qui ad fiscum imperatoris perti-
nent, venatores et ferarum indagatores, quos ,weidelude' dicimus,
omni die pacem habeant, nisi hü qui laqucos tendunt et compedes
ponunt, qui nuUo die aut loco pacem debent habere.
|2| Si quis habet inimicum, quem persequi voluerit, perse-
quatur eum in campo absque dampno rerum suarum aut capiat
eum, statim iudici ipsum represeutans iudicandum. Quodsi reus
ad aratrum molendinum seu villam confugerit, firma pace potiatur.
13) Persequi vero inimicum nuUi conceditur nisi certis diebus
in septimana, videlicet feria sccunda tercia quarta usque in occa-
sum solis; aliis quatuor diebus pienam pacem habeat.
[4J Si quis fugientem inimicum insequitur usque ad villam
et inpetu equi, noii sua sponte in villa delatus fuerit, in porta
ville Janceam et arma, (juibus absolvi potest, abiciat; in villa autem
sacramento asserere tenetur, non propria voluntatc, set inpetu
equi villam intrasse ; alioquin violator pacis erit.
jr>J Si quis hanc pacem homicidio infregerit, si capitur, capi-
talem. sententiam subibit; si aliquem vulneraverit, manus eins
ampu etur.
16] Si reus perpetrato maleficio effugerit, per trinas qua-
tuordecim dierum inducias citetur. Si venerit, septima manu se
^xpurget, nisi forte occisi vel vulnerati aliquis amicus eum duello
super hoc inpetere voluerit; in quo si ceciderit accusatus de homi-
232 116 m). KaiscrI. Provinzial-Landfriede 1179.
citlio, collo plectatur; de effusione sanguinis accusatus si ceciderit,
manum aniittat.
[7] Si Iiouiicida vel vulnerator in facto deprehensus fuerit
et pretenderit, quod hoc in defensione vite sue fecerit, cum viris
bonis et probatis septinia manu se expurget, nisi prcdicto modo
amicus occisi vel vulnerati eum duello convincere voluerit.
fSJ Si (|uis aliquem expoliaverit, confessus aut inde convictus
ablata integre restituat et iudici componat; si voluerit expurgari,
sola manu se expurget.
[9] Si malefectores legitime citati ad ternas inducias quatuor-
decim dierum veniie contemj^serint, ipsi et eorum receptatores seu
hospites vel etiam fautores proscribantur, nisi de hoc accusati sola
manu se expurgaverint. ludices malefactorum proscriptores ad
presentiam imi)eratoris debent venire et a sua dementia i>ostulare^
ut illos proscribat sua auctoritate. Probabunt etiam cum septem
viris ternas quatuordecim dierum inducias et earum (juaslibet
legitime datas fuisse.
(lOJ Si vero proscripti in [)roscrii)tione imperatoris per annum
et diem fuerint, exleges erunt et omni iure de cetero carebunt
nee ius aliquod in beneticiis et allodiis habebunt. Taliter pro-
scriptos nee imperator nee iudex alius a proscriptione absolvere
debet, nisi prius actori satisfecerint.
[llj Violator pacis a iudice citatus ad iudicium veniat cum
triginta gladiis tantum nee plures (luam 29. ut ipse sit tricesimus,
secum habeat, qui nulla arma preter gladios ferant. In arbitrio
iudicis sit, quot homines et que arma habere voluerit,
[12| ludices ipsi, si aliquem contra huius pacis institutionem
lesennt vel alicui iniuriati fuerint, de se ipsis iusticiam faciant;
alioquin gravatus liberam habeat potestatem super eo (|uerimoniam
movendi coram iudice superiori.
[13J Si viator equitans necesse habuerit pascere equum suum,
pedem unum ponat in via et falce vel cultio quantum expedit de
frugibus resecet et in via equum suum reficiat et inde nil de
frugibus deferat; gramen non incidat, sed in ipso gramine equum
suum quod satis est pascat Qui aliter fecerit, pacis violator erit.
[14] Kustici et eorum condicionis viri extra villas euntes
nulla arma preter gladios ferant; in villis autem neque gladios
neque alia arma portent. In domibus autem quelibet arma habe-
ant, ut, si iudex ad emendationem violate pacis eorum auxiliis in-
diguerit, cum armis parati inveniantur, quoniara in hoc articulo
iudicem sequi tenentur pro iudicis arbitrio et rei necessitate.
fl5] Si quis in aliqua villa vel in alio loco quam in civitatis
bus habuerit hominem, quem asserat suum proprium esse vel ad-
vocaticium, illius loci iudici querimoniam moveat. Iudex conque-
renti iusticiam faciat. Si vero iudex illum per vim defendere
voluerit, ne domino conquerenti satisfaciat, ipse iudex teneatur
actori coram superiori iudice respondere.
[16J Statuimus etiam et imperiali auctoritate precipimus prin-
117 (90). Hofff*»richt38pruch 11^4. 233
cipibus nobilibus liberis et niinisterialibus, ut persequantur pre-
doncs fures latrones falsarios inonetaruin et <|ui eos hospitantur,
qui dieuntur ,cern*. [=- zeren, verköstigen.)
[17] Item (luandani sententiam antiquam iustain set diu so-
pitam renovavinius, cuius promulgationi curia nostra assensum
dedit. Hec auteni sententia talis est: qui nocturna incendia com-
iniserint et ea conunisisse non negaverint, omni iure priventur nee
in beneficiis sive allodiis ab'(iuod ius ol)tiiieant.
|18j Hec pacis statuta in his tinibus observanda indiximus
et extendenda: usque ad ponteni Lutherichewilre, ubi finitur epi-
scoi)atus Spirensis et potestas iurisdictionis langi'avii in terra Spir-
chowe 6t desccndet ultra Musellam usque in terraui Mcinevelt et
ubi duo episcopatus iunguntur, Coloniensis et Treverensis; hinc
usque ad Saram fiuvium et ultra Kenuni, ubi linitur comitatus
comitis Bertoldi de Creigowc et comitis Heinrici de (irezengen, et
desc^nsu per totani niontanani stratani, que IJcrcstrate noniinatur;
inde usque Eichenluihel, ubi incipit episcopatus Wirceburgensis;
indß usque ad jmnteni Fuldensem, ubi finitur comitia comitis Ber-
doldi de Noringes, et per totam tcrram Wethereil)e; inde per
altitudinem in comitatum comitis Heinrici de Dietse et per provin-
ciam comitis Riibcrti de Nassowe, usque ubi finitur archiepisco-
patus Coloniensis et Treverensis, et per totam terram Einriebe et
per totam Ringowiam.
Huius pacis ordinationi et confirmationi festes aderant prin-
oii)es nobiles excellentes viri: Cünradus palatinus comes Reni,
comes Emicho de IJningen, comes Simon de Sarbrugge, comeü
(lodefridus de Spanheim, comes Emiclio de ßoninburc et frater
suus Conradus, Beruardus Silvestris comes, comes Theodericus de
Merburc, (lerhardus de Schowenburc et frater suus Berdoldus,
Godefridus de Horningen et alii quamplures.
Acta sunt hec in Wizenburc anno Domini 1179, indictione 12.
117 (99). Hofgeriehtsspnieh. 1184 MJIrz 15.
Ans MoD. Genu. liist. LL. Sect. IV Bd. 1 (1898) S. 422. — Andere
Höfgerichtfisprfiche s. unser Inlialtsverzeichnis.
In nomine Domini. Dum Henricus comes de Tirol rogaret
venerabilem dominum Albcrtum Tridentine sedis electum, quatinus
eum in colle uno, qui est in monte supra villam Selsi, castrum
edifticare iverraitteret, et ipse dominus Albertus electus denegans
hoc penitus, dicens sibi quod non permitteret, veniens idem comes
ante presentiam illustrissimi Federici imperatoris invictissimi sem-
perque augusti ipsum rogavit inquirere laudum unum super hoc,
scilicet utsi in commitatu suo castrum sine contradictione edi£Gcare
posset an non. Ibi(iue in continenti assurgens prememoratus dominus
Albei-tus electus econtra peciit a prememorato domino imperatore,
ut super hoc laudum fieri faceret, dicens videlicet: postquam pre-
234 118 (100). Kais. Landfr.-Gebot 1220. 119 (101). Sachs. LaDdfnede 1223.
dictus collis est situs in eo commitatu, qui est communis inter
me et predictum coraitem, si in eo absque mea volunptate et con-
sensu castrum edifticare possit an non. Super quam interrogatio-
nem prefatus dominus imperator interrogavit dominum Ottonein
fidsegravium, ut laudaret quid iuris esset Qui laudavit dicens:
ubicumque duo comites unum commitatum inter se comunem
habent, unus eorum sine altero in eodem commitatu castrum con-
struere non potest.
Factum est hoc laudum Acbenou in camera iam dicti dominr
imperatoris nuUo contradicente in presentia Henrici et Odolrici
comitum de Piano, Adelperii de Burgus, Rupretti de Stilfs, Swikerii
et Outi de Montealbano, Odolrici et nepotis eins Odolrici de Arcu.
Ottonis et Kallochi de Winec, Henrici de Salee, Ribaldi de Cagnano.
Alberti de Ripa, Trintinelli, Perati, Triutseni de Rambaldo, Federici
Scanci, Henrigiti de Tridento, Amelrici de Civigano, TuUeni, Gerardi
de Pesena.
Anno dominice nativitatis millesimo centesimo octuagesimo
quarto, die lovis decimo exeunte marcio, ind. secunda.
Ego Albertus domini Federici imperatoris invictissimi notarius
isto laudo [!J interfui et exinde hoc instrumentum scripsi.
118 (100). Kaiserliches Gebot den Landfrleden zu besehTrOren»
[1220 nach Nov. 22-1
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 111.
Fridericus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus
et rex Sicilie archiepiscopis episcopis abbatibus ducibus nobilibus
liberis et ministerialibus omnibus in imperio constitutis gratiam
6uam et omne bonum. Scire debetis certissime et nullatenus dubi-
tare, quod, si Status terre vestre malus est et turbatio est in par-
tibus vestris, ut audivimus, supra modum nobis displicet, et ut
emendetur in melius, omnem diligentiam quam poterimus inten-
dimus adhibere. Mandamus ergo vobis sub obtentu gratie nostre,
ut pacem firmatam in curia celebrata Frankenfurt infra 4 ebilo-
madas iuretis, tam divitibus quam pauperibus vobis subiectis ut
similiter iurent et servent iniungentes diligentius et mandantes.
Quicunque enim non iuraverit et mandatum nostrum adimplere
neglexerit, indignationem nostram indubi tanter se noverit incnr-
risse. Et hoc etiam volumus, ut precepti nostri contemptores in
proxima curia, quam celebraturi sumus, manifeste in nostra pre-
sentia nominentur.
119 (101). sachsischer LandMede. [1223].
Aas Mon. Germ, hist LL. Sect IV. Bd. II (1896) S. 394—396.
Hec est forma pacis antique, quam dominus imperator
precepit renovari:
[1] Clerici monachi mulieres moniales agricole iusti venatores
119 (101). Sächsischer Landfriede 1223, 235
pificatores ludei omni die et tempore firmam pacem habebunt in
personis et in rebus.
[2] Ecclesie cimiteria aratra molendina et ville infra sepes
suas eandem pacem habebunt
[3] Strate omnes cum in terra tum in aqua eandem pacem
et ius nabebunt, quod ab antiquo habuerunt.
[4] Quicunque habet manifestum inimicum, in feria secunda,
feria tercia, feria quarta, extra predictas res et loca, in persona
ßua et non in rebus ledere potest, ita quod eum non capiat. Feria
qninta, feria sexta, sabbato, die. domwico omnis homo firmam pacem
habebit preter eos, qui proscripti sunt et abiudicati falsarii, et illos^
qui sunt ,strikere* et ,druhere»: qui nullam pacem aUquo tempore
babebunt vel in personis vel in rebus.
[5J Quicunque vero contra pacem ordinatam aliquem occiderit^
capite plectetur. Si aliquem volneraverit, manum perdet Si ali-
quem percusserit sine sangwinis eifusione, 60 solidos iudici com-
ponet et percusso satisfaciet
[6] Si vero aliquis in diebus illis, quibus hostem suum ledere
potest quispiam, hostem suum insequitur, et dextrarius contra
Yoluntatem suam infra sepem ville eum pertulerit, et si timore
persone statim in eadeui villa iurare non audet, postmodum coram
iudice, quod non voluntarie intraverit, iurabit
[7] Raptus sive oppressio virginis vel mulieris per capitis
decollacionem punietur.
|8J Viator, in via unum pedem tenens, equo suo segetes
gladio cultello vel falce potest incidere et equum suum fessum
reficere, ita quod nichil inde defcrat Si autem segetes aliter
indderit vel aliquid inde detulerit, pacem violavit, für suspendetur.
[9] Qui alium clam occiderit, quod ,mord' dicitur, in rota
punietur.
|10| Quicunque de eo, quod ,schah' dicitur, ab aliquo impeti-
tur, in persona sua se defendet vel sententiam iudicis sustinebit.
[11] Nullus a possessione rerum quas possidet eicietur, nisi
possessio ab co evincatur.
[12] Quicunque pacem in se ledi proclamabit, nisi in pro-
clamationc ante iudicem permanserit, pacem violavit
(13J Si quis predam fecerit, predam cum iuramento reddet
et iudici secunilum iusticiam componet vel iuramento se expur-
gabit, quod predam non fecerit
[14) Si quis pro alicuius querimonia vocatur a iudice, plures
secum ante iudicem ducere non debet q\iam 30, qui nulla arma
preter gladios habebunt; similiter faciet actor. Iudex autem quot
volt cum armis debet habere.
[15] Servientes, qui loricas et arma ducent, proscripti sunt
et sicut proscripti iudicabuntur, wisi coram iudice, antequam de-
prehendantur, iurent, quod nullis armis demceps utantur preter-
quam gladiis sicut alii servientes.
[16] Incendiarius cum se septimo, qui iüs suum habeant^
236 120 (102). R^icbslandfriede 1224.
coram comite, in cuius comecia bona inccndit, quod incendium
non fecerit, iurabit Quod si non fecerit, conies denunctiabit eum
et sequaces suos in proscripcione domiui iniperatoris, et se a pro-
scripcione non absolvet nisi per dominum imperatorem.
[17] NuUa reisa fiet. Si autem rcisa facta fuerit is, qai
dampnum passus est, veniet ad imperatorem vel ad iudicem illius
regionis et aiferet nomina eorum, qui reisam fecerunt, scripta vel
Viva voce ea denunctiabit, et illi citabuntur per 14 dies. Qui vero
non venerint, denunctiabuntur proscripti ab imperatore vel a iudice.
Qui vero veniunt et reisam se fecisse fatentur, satisfaciant darap-
num passo et iudici componant. Qui vero non fatentur, expur-
gabunt se manu septima idoneorum virorum.
[18J Si quis autem extra terminos illius pacis reisam fecerit,
infra terminos huius pacis iudicabitur ut proscriptus secnndnm
formam huius pacis, si deprehensus fuerit.
[19] Si quis autem eorum aliquem, qui in roisa fuerint, de-
prelienderit flagrante maleficio et coram iudice duxerit, si jirobare
poterit per idoneos testes Septem, quod in reisa fuerit, ut pro-
scriptus iudicabitur.
[20] Qui vero aliquem eorum, qui in reisa fuerwit, occiderit
vel volneraverit et in causam propter hoc tractus fuerit, si manu
septima probare potuerit illum in reisa fuisse, super hoc non
teneatur respondere.
[21] Cum pax violata fuerit et clamor seciuencium ortus
fuerit, tenentur omnes, ad quos clamor pervenerit, secjui cum armis,
si opus fuerit per triduum propriis expensis preter agricolas et
cultores vinearum. Quod qui non fecerit, componet penam iudici.
[22] Qui autem hanc pacem infra sex septimanas non iura-
verit, in eo non potest pax violari et, ut constet cum iurasse, per
duos testes hoc ostendet, si oportuerit.
[23] Qui vero pacem iuraverit, bona eins, ubicumque sita
sunt, SUD pace debent comprehendi.
|24] Pax ista iurabitur usque ad pascha et a pascha usquc
ad duos annos.
Hec acta sunt aput Frankinfurt
120 (102). ReichslandfHede (Trcuga Hcnriel). [1234.1
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. U (1896) S. 398 ff.
Hec est forma pacis, quam dominus noster rex Henricus apnd
Wirzeburg cum principibus ordinavit et iurari fecit:
[1] Clerici, mulieres, moniales, agricole, mercatores, iusti
venatores, piscatores, ludei omni die et tempore firmam pacem
habebunt in personis et in rebus.
[2] Ecclesie, cimiteria, aratra, molendina, ville infra sepes
suas eandem pacem habebunt
120 (102). Reichslaudfriede 1224. 237
[3) Strate oiiiues cum in terra tum in aqua eandem pacem
[et ius] habebunt, quod ab antiquo habuerunt.
(4] Quicumque habet manifestum inimicum, eum feria se-
cunda, feria tercia, feria quarta, extra predietas res et loca, in
persona et non in rebus ledere potest, ita quod eum non capiat.
Feria quinta, feria scxta, sabbato, die dominico oninis homo firmam
pacem babebit in personis et in rebus.
[5] Quicumque contra pacem ordinatam aliquem occiderit,
capite plectetur. Si aliquem vohieraverit, manum perdet. Si ali«
quem percusserit cum sanguinis effusione, sexaginta solidos iudici
componet et secuudum condicioncm suam heso satisfaciet Si vero
res non babuerit, de quibus satisfaciat, excorietur.
[6] Si aliquis in diebus, in (juibus hosteiu suum ledere potest^
ipsum insequitur, et equus contra voluntatem suam infra sepem
>ille eum pertulit, arma deiciat, tam principalis quam compHces
sui; et si timore persone statini in eadem villa iurare non audet^
I)OStmodum coram iudice, quod non sponte intravit, iurabit
[7] Eaptus sive opprossio virginis per capitis decollationem
punietur. Si aufugerit, detentor ipsius, a quo reus a iudice postu«
latus fuerit, cum reo pari pene et sentencie subiacebit.
fSJ Viator, in via pedem unum teiiens, equo suo cultello
gladio vel falco segetes incidere potest, ut ipsum reficiat, ita quod
nichil inde defeiat. Si autem segetes aliter inciderit et aliquid
inde detulerit, pacem violavit, für suspendetur.
[9) Qui alium chim occiderit, quod ,mord' dicitur, in rota pu-
nietur. Si aufugit, et fama publica, que vulgo ,loimunt' dicitur^
exstiterit, et reus proprietates et feoda babuerit, primi sui domini.
a quibus feoda tenuit. se de illis infra 14 dies intromittent, et sie
a primis usque ad secundos et tercios dominos usque ad dominum
imperii; */i// feoda predicta, si per negligenciam ad ipsum devene-
rint, retinebit. Proprietates autem ipsorum heredes proximi reci-
pient. Quod si neglexerint infra 14 dies, dominus piovincie ea
recipiet, et sie itenim usque ad dominum imperii producentur.
Is autem, qui reum receperit et foverit, a die certe sciencie cum
reo pari pene et sentencie subiacebit.
[10 1 Quicunque alterius inimicus extiterit et ipsum defidare
voluerit, tribus diebus, antequam nocumenta sibi procuret, de-
nuntiet; alioquin et pacis et tidei violator habebitur.
LI 11 Quicunque cultello alium occiderit vel vulneraverit, In-
famie que ,mord* dicitur reus erit,
[12] Nullus a possessione rerum quas possidet eicietur, nisi
lK)ssessio ab eo in iuditio evincatur.
[13J Quicunque pacem in se ledi proclamaverit, nisi in pro-
clamacione ante iudicem perseveraverit, pacem violaverit.
|14l Si quis predam fecerit et eam fecisse confessus fuerit,
cum iurameiüo reddei et iudici secuvdum vutticiam coniponat vel
iuramento, duobus sibi adiunctis, qui nominati fucrint, se expur-
gabit, quod predam non fecerit.
238 120 (102). ReichaUndfrlede 1224.
[15] Quicunque predam que ,reraup' et predam quc ,straz-
raup^ et crimen quod ,scach' dicitur commiserit, si flagrante male-
ücio iudici presentatus fuent, capite plectetor. Si autem aufugerit
et ad iudicium vocatus infra 15 dies non comparuerit, ut reos,
nt infamis iudicabitur. Si quis autem talium quemquam a iudice
postulatum contra ins manutenere et defendere presumpserit, tarn
ipse det^ntor quam locus quilibet, in quo manutenetur, proscribatur.
Quod si detentor post proscriptionem suam bis et tertio a iudice
commonitus non resiimerit, cum reo pari infamie ac scntencie suh-
iacebit Si autem reus ad vocacionem iudicis iudicio se presenta*
verit et factum negare voluerit, actor vel per se vel per alium in
monomachia eum convincere potest, et reus in persona propria se
defendet Quod si actor facere noluerit, concedetur reo expurgatio
manu septima, eorum tarnen, qui ad hoc in singulis provinciis sunt
«lecti.
[16] Hii autem, qui in infamia, que ,loimunt' dicitur, laborant,
ad expurgationem nonnisi in publico iudicio admittentur; quorum
tamen expurgationem iudex secundum suum arbitrium potest ag-
gravare. Si autem ,loimunt^ contra quemquam probari debet, per
plurium ac meliorum illius provincie confessionem hoc fieri debet
|17] Si aliquis in eadem iurisdictione a iudice sibi iustidam
de aliquo postulaverit, iudex infra 15 dies sibi iusticiam faciet.
Quodsi ille non satisfecerit, extunc dabit iudex actori auctori-
tatem pignorandi, et illud pignus salvum tenebitur per 15 dies;
•quod si redemptum non fuerit, iudicis auctorita/« vendetur, et
pignorator suo recepto residuum restituet Si quis pignorationem a
iudice licentiatam prohibuerit, tamquam predo a iucüce proscribetur.
[18] Si autem reus in aliena iurisdictione exstiterit, actor
cum testimonio sui iudicis ad iudicem rei accedet, datis induciis
ad arbitrium iudicis secundum locorum distanciam; et si ibidem
satisfactionem non habuerit^ cum oportunitatem habuerit, secundum
formam predictam pignorabit
[19] Si quis proscriptus fuerit, absoivi a proscriptione non
aliter poterit, nisi datis duobus vel tribus fideiussoribus, qui tan-
tum habent in eadem iurisdictione feodi vel proprietatis, unde
possint dampnum restituere cum debita pena et iudicis compo-
sicione. Reus autem si infra 15 dies non composuerit, hdeiussores
ad eundem terminum pro reo satisfacere tenebuntur. Proscriptus
autem, si infra 16 dies neglexerit absoivi, a iudice terre cnrie
regie tradetur proscribendus; in qua si per annuni et diem per-
manserit, exlex iudicabitur. Si quis autem vel in Castro vel alio
quolibet modo proscriptum manutenere presumpserit, et a iudice
commonitus ipsum non reliquerit, eidem dampnationi una cum
Castro vel municione qua et reus subiacebit. Si autem fideiussores
cum reo infra 14 dies non composuerint, iudex eos pro reo faciet
pignorari.
[20] NuUus in advocatiis iniuiico suo malum inferet, quo-
niam res ecclesiarum esse noseuntur et sub protectione domni
121 (103). Beich8(LaD<lfried6na)-Qe8ete 1285. 239
pape et imperatoris consistant; quod si quis secus fecerit, proscri-
batur et excoinmunicetur.
[21] Quicunque alium extra manifestam gaerram ceperit, de
quo querimoniam coram iudice non fecit, si captivatus a iudice
postulatus restitutus non fuerit, tarn detentores quam loca, in qui-
bus captivatus fuerit, proscribantur.
[22J Si quis de incendio manifesto tercia manu inficiari
voluerit, septima manu eorum, qui ad hoc deputati et electi sunt,
se expurgabit; quod si non fecerit, exlex iudicabitur et deprehensoa
rota punietur.
[23] Heretici, incantatores, malefiei quilibet de veritate con-
victi et deprehensi ad arbitrium iudicis pena debita punientur.
[24] Quemcunque episcopus excommunicaverit et eum im*
peratori vel regi per litteras suas vel viva voce excommunicatum
denunciaverit, illum et imperator et rex proscribent, et ab ea
proscriptione, nonnisi prius parti lese satisfecerit, absolvetur.
131 (103). fie{ehs(Landfriedens)-6esetz. 1235 August.
a) Kanzleimäßige lateinische Fassung.
Aus Mon. Gorm. bist LL. Sectio IV Bd. II (18%) S. 241 ff.
Fridericus secundus divina favente clemencia Romanorum
imperator semper augustus lerusalem et Sicilie rex.
Imperialis eminencie solium nutu divine provisionis adepti
circa regimen subiectorum consilia nostra duplici vinculo pacis et
iusticie roboranda providimus, ut per hec nominis nostri celebritas
habeat quod sibi servet ad gloriain, subditis ad salutem. £x his
enim precipue munitur auctoritas imperantis, cum in observancia
pacis et execucione iusticie, quantum terribilis est perversis, tan-
tum est desiderabilis mansuetis. Proinde cum ad commissam
nobis rem publicam gubernandam nos urgcns cura soUicitet, ut
sub felici nostrorum temporum statu circa subiectos nobis imperii
populos vigeat pacis et iusticie moderamen (licet per totam Ger-
maniam constituti vivant in causis et negociis i)rivatorum consue-
tudinibus antiquitus traditis et iure non scripto, quia tamen ardua
quedam, que generalem statum et tranquillitatem imperii reforma-
• baut, nondum fuerant specialiter introducta, quorum partem ali-
quam, si quando casus trahebat in causam, ficta magis opinio
quam statuti iuris aut optente contradictorio iudicio consuetudinis
sentencia terminabat), de consilio et assensu dilectorum principum
ecclesiasticorum et seculariuui in sollempni curia celebrata Mo-
guncie constitutioncs quasdam certis capitulis comprehensas pre-
sentibus eisdem principibus nobilibus i)lurimis et aliis fidelibus im-
perii fecimus promulgari; quas in publica munimenta redactas
ab universis et singulis iussimus inviolabiliter observari, pena contra
transgressores sacrarum constitutionum edita, prout violate maie-
statis decus et facilitas exigit delinquentis.
[IJ Libertates ecclesiarum et iura tanto liberalius nostra debet
i
•240 121 (103). ßeicli8(Lauilfriedeiis)-Ge8ütz 1235.
fovere cleniencia, quanto devocius nobis ab eisdem et earuni rec-
toribus in si)iritualibus et teniporalibus servicium exhibetur. Sta-
tuiiiiiis igitur firmiter et districte precipinius, ut in civitatibus opidis
villis et Omnibus locis sacri nostri iniperii episcoporuin et archi-
diaconoruni iuiisdictioni nullus iniuste resistat, set eoruni ordina>
tiones et iuste sentencie in causis ecclesiasticis observentur.
[2] Statuinius insuper et districte iubemus, ut omnes eccle-
siarnni advocati fideliter eas pro viribus et posse suo defendant,
sicut divinani graciani et nostruni diligunt favorem. In bonls
eeiam advocaciaruni suaruni ita se racionabiles et niodestos ex-
hibeant, ut ad nos de ipsis gravis quei^ela non veniat Alioquin
ad satisiactionem querelaucium de ipsis snmenius, ut est iustum.
debitam ultioneni. Preterea sub obtentu gracie nostre et inii)erii
firmiter inhibenius, ne quis pro[)ter quanicunique rulpani dobituni
vel guerrani advocatoruiu bona ecclesiaruin invadat vel jiignoret
vel incendiis danipniticet aut rapinis. Quod si fecerit, convietus
legitime comm suo iudice proscribatur; nee proscrij^tio relaxetur,
nisi triplum danipni porsolvatur illati, dupluni ecclesie, cuiu>> bona
sunt, et simplum advocato.
(3J Sepius acoidit, ut presertim inter niilitares viros orta
contencio tieugarum interposio.ione per obligationis vinculuni con-
quiescat; quia quod ex hunianis erroribus per momenta subtrahitur,
nisi nexui pene subiaeeat, in iiernicieni pristinani rooidivat. Fir-
miter igitur et districte precipinius, ut, si is, in quo treuge violate
sunt, cum eo, in cuius nianum promisse fuerunt, et duobus alüs
synodalibus viris integri Status de violatione treugai*um coram iudice
suo per sacranienta probaverit, violator proscribatur nee umquam
absolvatur a [>roscriptione preter voluntatem actoris, vel manum
perdat. Si vero is. in cuius manum treuge date sunt, noluerit
veritati testimonium perliibere, cogatur a iudice, nisi declaret suam
ignoranciam sacramento; alioquin convietus umnum amittat. Quod
si |>er mortem alicuius treuge fuerint violate et consanguineus inter-
fecti aliquis probaverit secundum formam iam dictanu violator
convietus perpetuo sit .erenlos' et ,rehtlos\
(41 Oportet officio iudicis merita suffragari, quia moribus
debet excellere, qui reatus discutit aliorum. Sanctimus igitur sub
obtentu gracie nostre, firmiter iniungentes, ut principes nostri et
omnes alii, qui iudicia tenent a nobis inmediate, causas coram eis
arbitratas secundum terrarum racionabileni consuetudinem iusto
iudicio terminent et idem precipiant alüs iudicibus, qui sub eisdem
sunt et iurisdictionem ab eis tenent ; quod «pii non fecerit, districte
eum prout iustum fuerit puniemus, nil de iure nostro vel i)ena
nobis attinente remissuri, nulli volentes in hoc parcere vel defeiTe.
Idem precipimus eciam a maioribus iudicibus circa inferiores iudices
firmiter observari.
[5] Ad hoc magistratus et iura sunt prodita, ne quis sui
doloris vindex sit, quia, ubi iuris cessat auctoritas, excedit licencia
seviendi. Statuimus igitur, ut nullus, in quucumque re dampuum
121 (108). Bcicb8(LandModen8-)G69etz 1235. 241
€i vel gravamen fuerit illatum, se ipsum vindicet, nisi prius quere-
lam suam coraui suo iudice propositam secundum ius usque ad
dif&nitivam sentenciam prosequatur; nisi in continenti ad tutelam
corporis sui vel bonorum suorum vim vi repellat, quod dicitur
^oüiwere'. Si quis aliter processerit ad vindictam, dampnum illa-
tum adversario solvat in duplum, nulla actione sibi de dampnis
vel giavaminibus illatis sibi de cetero competente.
[6] Si quis vero coram iudice sicut predictum est in causa
processerit, si ius non fuerit consecutus et necessitate cogente
oportet eum diffidare inimicum suum, quod vulgo dicitur ,widor-
«ageS hoc diurno tempore faciat; et extunc usque in quartum
diem, id est post tres integros dies, diflidans et diflidatus integram
pacem servabunt sibi in personis et rebus. Is autem, in quo vio-
latum fuerit hoc statutum, coram iudice conqueratur; qui per se
vel per nuncium citabit violatorem: et nisi violator productus super
hoc vel septena manu sinodah'um jiominum purgaverit innocentiam
suam, quod non commiserit contra hoc statutum, perpetuo pene
subiaceat, quod dicitur ,erenlos undc rehtlos'.
[7J Cum aliena invito domino non sine iuris iniuria contnic-
tentur, eo durius quis furti et falsitatis arguitur, quo presumptuo-
sius aliquid sibi de rei publice proventibus usurpavit. Ideoque
8tatuimus, ut omnia telonea tam in terris quam in aquis post
mortem dive memorie patris nostri imperatoris Heinrici, a quo-
cumque et ubicumque instituta fuerint, removeantur omnino, nisi
is qui habet coram imperatore probet, ut iustum est, se teloneum
de iure teuere. Item jirecipimus omnium teloneorum superadiec-
tionem removeri et omnino cessare et in statu pristine institutionis
debite permancre. Si quis autem huius nostre sanctionis violator
exstiterit aut aliquid ultra debitum et statutum extorserit vel usur-
paverit in loco indebito, coram suo iudice de his legitime con-
victus tanquam predo et populator strate publice puniatur. Re-
ceptores vero teloneorum tam in terris quam in aquis debito modo
teneri volumus ad reparationem poncium et stratarum, transeunti-
bus et navigantibus, a quibus telonea accipiunt, pacem securitatera
et conductum, ita quod nichil amittant, quatenus durat districtus
eonim, prout melius possunt lideliter procurando. Quicumque
vero tercio legitime convictus fuerit coram nobis statutum hoc non
servasse, teloneum domino vacet, a quo illud tenet.
[8J Districte insuper inhibemus, ne domini vel civitates pre-
textu laciendarum municionum vel alia quacumque de causa telonea
vel exactiones instituant, que vulgo dicuntur ,ungelt', in homines
extra positos vel extraneos vel bona eorum, set dominus de suo
vel hominum suorum bönis edificet, violatoribus huius edicti nostri
tanquam predonibus strate publice puniendis.
[9J Si bellum vel verra fuerit inter aliquos, quorum alter
vel uterque in strata teloneum habet vel conductum, neuter illo-
nim nee quilibet aUus in odium vel culpam illius, ad quem ius
telonei pertinet vel conductus, quicquam transeuntibus rapiat, ut
AltaaAB n. Beiiih«iB, Urkunden. 3. Aufl. 16
242 121 (108). Reich8(Landfjried6iia)-G68etz 1235.
transeontes per stratam secoritate gaudeant et quiete; qui contra
hoc fecerit, tanquam predo publicus puniatur.
[10] Predpimus autem omnes stratas publicas observari et
coactas stratas omnino cessare.
[11] Stataimus firmiter omnes monetas post mortem dive
memorie Heinrici imperatoris patris nostri omnino cessare, ubi-
comqne et a quocumque faerint institnte, nisi qui tenet eas^ prent
instiun est, coram nobis ostendat se ab imperio de inre habere.
Quicumqne vero monetas iniuste tenuerit, tamquam falsarius pu-
niatur. Veteres autem monete debito modo et iuste et racionabiliter
observentur. Omnem fraudem et falsitatem in monetis fieri districtius
inhibentes, preterea falsariorum pene subiacere decrevimus omnes
illos, qui sibi monetam sive formam aliene impressionis usurpant
[12J Stulte presumentur illicita, ubi questus improbitas hu-
manitatis benefidum actionibus venalitatis exponit. Firmiter in-
hibemus, ne quis conduetum alieui predo prebeat, nisi ins condu-
cendi teneat ab imperio iure feodali.
[13[ Predpimus, ut phalburgari in onmibus dvitatibus tarn
in nostns quam aliorum cessent et removeantur omnino. Munt-
mannos edam ubique penitus cessare iubemus.
[14] Nullus aliquem sine auctoritate iudicis provincie pigno-
rare presumat; quod qui fecerit, tanquam predo puniatur.
[15] Cum apud omnes ingratitudinis vidum non leve sit cri-
men, tanto gravius est in lilio puniendum, quanto paterne pietatis
est inmemor, cuius beneficia nuUo potuit obsequio vel devotione
mereri. Hac igitur edictali lege perpetuo valitura sanctimus, ut
quicumque filius patrem suum de castris terris aliisve possessioni-
bns violenter eiecerit aut bona ipsius incendiis invaserit vel
rapinis seu cum inimids patris fedus inierit, sacramenta vel fidem
prestans in paterni honoris vel bonorum ipsius grave detrimentum
vel destructionem, quod vulgo ,verderpnusse' vocatur : si pater cum
duobus viris bone opinionis et integri status synodalibus homini-
bus eundem filium de aliquo maleficiorum iam cnumeratorum
coram iudice suo convicerit sacramento, omnium bonorum succes-
sione, tam patemorum quam matemorum, mobilium et inmobiUum,
feodis proprietate ac hereditate sit perpetuo ipso iure privatus;
ita quod nee patris nee ullius iudids restitutione vel benefido
ullo umquam tempore pociatur.
[16] Filius vero, qui mortem patris fuerit machinatus aut
vulnerando aut vinculando manus \iolentas in eum iniecerit, si de
hoc coram suo iudice fuerit convictus, supradicto modo omni iure
omnique actu legitime perpetuo sit ipso iure privatus, quod vulgo
didtur ,erenlos^ et ,rehtlos', uulla circa ipsum restitucione locum
habente.
[17] Testes vero quoscumque pater corara iudice super hiis
nominaverit non obstante consanguinitate, qua patri vel filio sunt
astricti, omni prorsus contradictione et excej^tione cessantibus,
teneantur veritati testimonium perhibere; quod si renuerint, co-
121 (103). Belch8(Landfrieden8)-Gd8etz 1235. 24S
gantor a iudice iure debito et eonsueto, nisi suam dedaraverint
ignorandam sacramento.
[18] Ministeriales vero et servilis conditionis hömines eiusdem.
<luonim consüio et auxilio filius aliquod pre&torum scelerum pep^
petravit, coram suo iudice secundum formam supradictam a patre
eonvicti, supradicte pene, que vnlgo didtur ,erenlos^ et ^ehtlos^,
perpetuo cum infamie nota subiaceant ipso iure ; contra quos tarnen
non ita districte procedatur, nisi prius contra filium sit processum,
ut maUdis et fraudibus occurratur.
[19] Sane omnes alii, quorum consüio et auxilio filius contra
patrem commiserit, convicti per testes iuxta formam predictam a
iudice, in cuius iurisdictione id evenerit, proscribantur; nee absol-
vantur a proscripcione, niii dampna eorum consilio et auxilio
illata persolverint, patri in duplum et iudici quod tenentur, vide-
licet ,wette'. Si quis vero eorundem vassallus patris fuerit, nidiilo-
minus ipso iure perpetuo cadat a feodo. Si vero dominus idem
feodum ei quandocumque restituerit, tantumdem de bonis suis in-
mobilibus vel, si hec non habuerit, estimationem eorum iudid suo
persolvere teneatur.
[20] In Omnibus tarnen causis memoratis sit omnis testis
liber integri Status et bone fame, in causis parium prindpum et
aliorum, sive inferiores ipso sint, etiam ministerialium ; ministeriales
vero in causis ministerialium et inferiorum, set non in causis Übe-
rorum, rustici vero et servilis conditionis homines in causis non
superiorum, set suorum parium admittantur.
[21J Si vero pater etate infirmitate captivitate aliave causa
legitima inpeditus suam non poterit iniuriam prosequi, sdiquis con-
«anguineorum ipsius inpedimentum patris expressum iuramento
cleclarans ad eandem actionem prosequendam debeat tanquam pater
admitti, omni sibi iure concesso, quod patri conpeteret; hüs Om-
nibus specialibus in odium et detestacionem criminis contra divini
•et humani iuris naturalem equitatem admissi generaliter perpetuo
valituris.
[22] Penarum est pro qualitate nocentium inventa diversitas;
linde et proscriptos tanquam publicum crimen prosequimur, nt
quibus inmanitas fiagicii patriam interdixit, inpunis eciam inferatur
offensa. Firmiter igitur et districte precipimus et statuimus pro-
scriptionis sententiam a iudidbus in locis tantum publicis promul-
.gandam; nee proscripcio relaxetur, nisi sufficienti cautione pre^
missa, quod satisfiat actori secundum consuetudinem terre; quod
«i iudex non fecerit, nos requisiti iudicem, ut iustum est, eundem
puniemus. Item districte precipimus, ut omnis iudex tam prin-
ceps quam inferior nemini, qui a proscriptione absolvitur, relaxet
penam que dicitur ,wette*, ut magis ceteri timeant, ne proscriptioni-
bus involvantur.
[23] Item statuimus, ut quicumque per anuum et diem in
proscriptione imperatoris perstiterit, si actor, ad cuius querelam
16*
244 121 (108). Be]ch8(Landfrioden8)-Ge8etz 1285.
fdit proscriptus, de hoc ipsnm legitime convicerit coram nobis, per
sentenciain nostram ,erenIos' et ^ehtlos' pronuncietur.
[24] Item quicumque inpetitur ab sdio provocatus ad duelluui
pro crimine lese maiestatis, tamquam consUio vel auxilio contra
nos aut imperiuiu aliquid attemptaverit £actiosum, si legitimis sibi
indnciis prelixis non comparuerit suam innocenciam purgatunis^
per sentenciam nostram ,erenlos* et ^ehilos* iudicetor. Item pro
perfidia vel homicidio quod dicitm- ,mort*.
[25] Precipinius et firmiter inlübemus, ne quis proscriptos
manuteneat vel scienter hospicio recipiat; quod si fecerit et de
hoc legitime convictus fuerit, tanquam proscriptus puniatur, nisi
septima manu sinodalium hominum integri Status ignoranciam
suam primo deelaret. Ubicumque proscriptus interdicitur vel in-
vaditur, a nemine defendatur; et si quis eum scienter defenderit
et de hoc legitime convictus fuerit, eadem culpa teneatur et tan-
quam proscriptus iudicetur.
[26] Nulla civitas vel opidum proscriptum teneat scienter;
nullus eum defendat, si ei mal um aliquod inferatur; nichil ei detur
giatis; nemo secum in emptione vel venditione participet, set ia
Omnibus evitetur. Si civitas eum communiter scienter tenuerit, si
est murata, murum eins iudex terre destruat; hospes eins ut pro-
scriptus puniatur; domus eins diruatur. Si civitas muro caret,.
iudex eam succendat nee uUi liceat eam defendere. Si civitas se
opposuerit, tam civitas quam homines, qui se Opponent, cadant al>
omni iure suo. Si iudex, in cuius districtu est, hoc facere nequeat,.
signiiicabitur nobis, et nos illud exequi faciemus.
[27J Interciditur nocendi materia, si fautoris occasio sub-^
trahatur. Unde etiam secundum iura civilia pari pena prosequimur
et fures et eos, qui per participationem depositi vel empti sinuni
furantibus prebuerunt. Statuimus itaque, ut quicumque scienter
emerit rem predatam vel fiirtivam vel hospes iuerit, id est scienter
receptor non proscriptorum predonum aut furum, si de hoc legi-
time semel convictus fuerit, domino, cuius res erat, solvat in duplum.
Si secundo convictus fuerit hoc fecisse, si res predata fuerit, tan-
quam predo, si furtiva, tanquam für puniatur.
[28] Tralmnt ad se sollicitudinem imperii regimen et diver-
sarum negocia terrarum et regionum, que cum semper expediat
])er nostram diligentiam expediri, querelancium causas, quibus per-
sonaliter presidere non possumus, per virum probate tidei, opi-
nionis honeste prepositum iudiciis loco nostri volumus terminari»
in quo jireter hec, que nostre censure specialiter reservavimus,
inviolabile iudicium attendatur. Statuimus igitur, ut curia nostra
iusticiarium liabeat, virum libere conditionis, qui in eodem persistat
officio ad minus per annum, si bene et iuste se gesserit. Hie
singulis diebus iuditio presideat exceptis diebus dominicis et aliis
festis maioribus, ius reddens omnibus querelantibus preterquam de
principibus et aliis personis sublimibus in causis, que tangunt
121 (103). £eichs(LaQdfried6n8)-Ge8etz 1235. 24^
personas ius honorem feoda proprietatem vel hereditatem eorundem,
€t nisi de causis maximis; predictorum etenira discussionem et
iodicium nostre celsitudini reservainus. Hie iude.\ tenninos sive
dies in illis arduis causis eorundem, que ad ipsum spectant, non
prefiget sine nostro special! niandato. Reos non proscribet nee
a proscriptione absolvet ; hec nanique auctoritati nostie excellencie
reservamus. Et idem iurabit, quod nichil accipiet pro iuditia»
quod nee amore nee odio nee prece nee precio nee timore nee
gracia nee alia quacumquo de causa iudicabit aliter, quam iustum
sciat vel credat secundum eonscienciam suam bona fide sine omni
fraude et dolo. Eidem dimittimus et assignamus iura, que ex
absolutione proscriptorum proveniunt, que vulgo dicuntur ,wette*
(eorum dumtaxat, quoruni cause eoram eo tractate sunt), ut bene-
volencius iudicet et a nullo munera recipiat; quam penam nemini
relaxabit, ut homines proscriptionem pocius timeant.
[29] Idem liabebit notarium specialem, qui nomina proscrip-
torum scribet et actorum et causam ipsam sive querelam et diem,
quo proscriptioni involventur; item nomina absolutorum a pro-
scriptione et actoris, propter quem proscripti fuerunt, causam et
diem absolucionis, Meiussorum absoluti nomina, qui sint et unde
sint, sive aliam cautionem, quam prestat absolvendus iiixta con-
suetudinem terrarum pro satisfactione querelantis. Idem recipiet
litteras continentes querelas et servabit Idem nullam aliam curam
negociorum curie habebit. Idem scribet nomina eorum, qui accu-
santur vel denunciantur tanquam nocivi terre et infamium, et
eorum nomina, quando a suspitione absolvuntur, delebit. Idem
scribet omnes sentencias coram nobis in maioribus causis inventas
maxime contradictorio iuditio optentas, que vulgo dicuntur ,gesa-
mint urteil', ut in posterum in casibus similibus ambiguitas rescin-
<iatur, expressa terra secundum consuetudinem cuius sentenciatum
est. Idem erit laicus propter sentencias sanguinum, quas clerico
scribere non licet, et preterea ut, si delinquit in officio suo, pena
debita puniatur. Item iuramentum prestabit secundum formam
iuramenti, qualiter iusticiarius facit, et quod iideliter et legaliter
se habebit in officio, nichil scripturus et facturus contra ius et
debitum secundum eonscienciam bone fidei, omni dolo et fraude
cessante.
Ad generalem statum et tranquillitatem imperii edite et pro-
mulgate sunt hee constituciones de consilio et assensu principum
tam ecclesiasticorum quam secularium necnon plurimorum nobi-
lium et aliorum fidelium imperii in soUempni curia celebrata
Maguncie anno incarnationis Domini 1235, mense augusti, indic-
tione. 8, imperante domino Friderico secundo dei gracia invic-
tissimo Romanorum imperatore semper augusto lerusalem et Sf-
cilie rege, anno imperii eins 15, regni lerusalem 10, regni vero
Sicilie 37; feliciter amen.
246 121b. B6ich8(LaDdfrieden8)-Ge66tz 123S.
b*) Deutscher Grandtext
Aus Karl Zeumer, Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Beichs-
▼erfkssuDff (1904) 8. 52 £L und Mon. Qerm. hist LL. Sectio IV (Constit.)
Bd. in (1904) S. 275 £f. nach Zeumera Bekonstruktion. Die Artikel 23 und 24
der lateinischen Fassung fehlen; die rund eingeklammerten Zahlen verweisen anf
<lie entsprechenden Artikel der lateinischen Fassung. Vergl. E. Zeumer, der
deutsche Urtext des Landfriedens von 1235 in: Neues Archiv der Qesellachait
£ ältere deutsche Oeschichtskunde Bd. 28 (1903) 8. 435 £
Wir setzen und gebieten von unser keiserlicher gewalt und
mit der fursten rat und ander des riches getruwen:
[1] (15^. Swelch sun sinen vater von sinen bürgen oder von
anderem smem gut verstozet oder brennet oder roubet oder ze
sins vater vienden sich chert mit eiden oder mit truwen, daz uf
«ins vater ere gat oder uf sine verderbnusse, beziuget in des sin
vater ze den heiligen vor sinem rihter mit zwein sentberen mannen,
die niemen mit reht verwerfen mag, der sun sol sin verteilet eigens
imd lehens und varendes gutes und berlicben alles des gutes, des
er von vater und von muter erben solde, ewichliche, also daz im
weder rihter noch der vater niemer wider gehelfen mag, daz er
dehein reht ze dem selben gute iemer gewinnen muge.
[2] (16). Swelch sun an sins vater lib ratet oder vrevelichen
angrifet mit wunden oder mit vanchnusse, oder in dehein baut
leit, daz vanchnusse heizet, wirt er des vor sinem rihter beziuget,
als hie vor geschriben ist, der selbe si glos und rehtlos ewichlichen,
also daz er niemer widei- chomen mag mit deheiner slahte dinge
26 sinem rehte.
[.3] (17). Alle^ die der vater nennet ze ziuge vor dem rihter
über alle die sache, die hie vor geschriben sint^ di nesuln des
niht über werden durh magschaft noh durh deheiner slahte dinch,
sin gesten dem vater der warheit. Der des niht tun wil, den sol
d^ rihter darzu dwingen, ez ensi daz er vor dem rihter ze den
heiligen swer, daz er darumbe niht enwizze.
[4] (18). Hat der vater dienstman, oder ist, daz er eigen liute
hat, von der rat oder von der helfe der sun dirre dinge deheinez
tut wider sinen vater, die hie oben geschriben sint, beziuget daz
der vater uf si vor sinem rihter, als nie vor geschriben ist, selbe
dritte zen heiligen, die selben sint £los und rehtlos ewichlichen,
also daz si niemer mugen wider chomen ze irem reht mit deheiner
slaht dinge. Der vater mag aber uf die liute, si sin dienstman
oder eigen, niht bereden mit disen dingen, so daz si 61os und
rehtlos beliben, er enhabe ez e uf den sun beredet.
[5] (19). Aller slaht ander liute, die des vater dienstman oder
eigen niht ensint, mit der rat oder mit der helfe der sun wider
den vater der dinge deheinz getan hat, diu hie vor geschriben sint,
uberziuget si der vater des, als hie vor geschriben ist, der rihter,
m des gerihte daz geschehn ist, sol die selben in die aht tun
und sol si niemer daruz lan, sin gelten dem vater sinen schaden
\ den er von ir rat oder von ir helfe genommen hat, und
121b. BeichB(Lan(lfri6den8>Gesetz 1235. 247
dem rihter sin reht. Hat der selben deheiner leben von dem vater,
daz selbe leben sol dem vater ledich sin ze bant, so er in aber-
windet, und sol ez im niemer wider geliben; oder libet erz im
wider, so sol er dem rihter sins lebens oder sins eigens als vil
geben, oder hat er des niht, so sol er im als vil Silbers geben,
als tiure daz leben ist.
|6] (20), An allen disen Sachen, die hie vor geschriben sint,
mag ein igelich sentbere friman, der sin reht hat, dem vater, er
si rarst oder sus ein hob fnman, helfen daz beziugen, swa erz
weiz. Ein dienstman mag ez ouch beziugen mit anderen dienst-
mannen, ein eigen man mit sinem genozzen, ein gebur mit sinem
genozzen. Ein igelich friman hilfet es ouch wol einem dienst-
manne, ob erz weiz. Ein dienstman hilfet es ouch wol dem, der
sin undirgenoz ist. Die nideren enmugen es den höheren niht
gehelfen.
[7] (21). Ist, daz der vater von gevanchnusse oder von siehtnm
oder von ander ehafter not ditz reht niht gefturdem mag, so sol
ez siner mage einer tun, und sol der selbe mag bereden ze den
heiligen, daz den vater ehaft not irret, daz er dar niht chomen
moht, und sol die not nennen. Und swenn er daz beredet, so sol
man im rihten umb die sache an des vater stat, als ob der vater
selbe da were.
J8J (5). Wir setzen und gebieten, swaz schaden iemen an
dehemer slahte dinge gesche, daz er daz selbe nit enreche, er
enchlag ez alrerst sinem rihter und volge siner chlage ze ende, als
reht ist; ez ensi, daz er da ze hant si und sines libes oder sines
gutes erz muzze tun ze notwere. Swer sich anders riebet, denne
hie geschriben ist, swaz schaden er darumbe tut, den sol er im
zwivalt gelten, und zwaz schaden im geschehen ist, der sol verloren
sin, und sol niemer deheine chlage nah dem gewinnen.
[9] (6). Swer aber sine chlage volfuret, als da geschriben ist,
Wirt im niht gerihtet, und muz er durh not sinem viende wider-
sagen, das sol er tun bi tage. Und von dem tage, so er im
widersaget hat, unz an den vierden tag so nesol er im deheinen
schaden tun weder an libe noh an gute. So hat er dri ganze
tage fride. Der selbe, dem da widersaget wirt, der ensol ouch an
libe noh an gute unz an den vierden tag dem, der im da wider-
sagt hat, deheinen schaden tun. An swederm diz gesetzede ge-
brochen wirt, der sol für sinen rihter varn und sol jenen be-
chlagen, derz im getan hat Dem sol der rihter für gebieten selbe
oder mit sinem boten. Mag sich der selbe, der da angesprochen
ist, niht enschuldigen selbe sibende sentbere Hute vor dem rihter,
so si er elos und rehtlos ewicliliche, also daz er niemer wider
chomen muge ze sinem rehte.
[10] (3). An swem der hantfrid gebrochen wirt, erziuget er
daz zen heiligen vor sinem rihter mit dem, der den hantfride ge-
machet hat, und mit zwein andern sentberen mannen, die ir reht
behalten hant, daz der fride an im gebrochen si, der rihter sol
248 l^lb. Beich3(Landfried6n8)-G63etz 1235.
jenen ze aht tun, der den fride gebrochen hat, und sol in niemer
uz der aht lan ane des chlagcrs willen, oder er Verliese die hant
dammbe. Ez ensi also verre, daz er mit dem totslage den fride
breche, so sol siner mage einer chlagen umb die selben tat und
sol ez euch bereden, als hie vor geschriben ist Und swenn er
daz beredet, so sol der selbe niemer von der aht choraen wan mit
dem tode und sol elos und rehtlos sin. Wil aber im der, der den
hantfrid gemachet hat oder enphangen hat, niht gesten des rehtes,
daz er an im gebrochen si, dem sol der rihter gebieten bi des
keisers hulden, daz er im sins rehtes helfe oder zen heiligen swere,
daz er niht darumbe enwizze. Lat er daz durh magschaft oder
durh deheiner slahte dinch, er ist dem keiser und dem rihter siner
hant schuldich.
[11] (4). Wir setzen und gebieten bi unsern hulden, daz alle
unser forsten und alle, die gerihte von uns habent, rehte rihten,
als des landes sit und reht si und gewonheit, und daz si daz selbe
gebieten den, die gerihte von in liabent Swer des niht entut,
über den wellen wir scheii)flichen rillten, als reht ist Und swaz
uns über in erteilt wirt, des enwellen wir niht lan und wellen dar
an niemen übersehen und niemens schonen. Und gebieten euch
den forsten, daz si mit der l)uze dwingen, die von in geriht hant,
daz si reht rihten, und der buze niht enlazen, die uf si orteilt wirt
fl2J (22a). Wir setzen und gebieten, daz dehein riliter niemen
in die aht tu wan oifenlichen, und daz dehein rihter niemen uz
der aht laze, er neme die gcwisheit, daz dem chlager gerihtet
werde nah des landes gewouheit. Tut des der rihter niht, daz
sol der keiser über in rihten, als reht ist Wir geloben, daz wir
daz selbe behalten.
[13] (22b). Wir setzen und gebieten, swaz igelichem riliter
gewettet wirt, da er den ahter uz der aht lat, daz er daz gar
neme und ez niht enlaze, durh daz die liute desto ungemer in
die aht chomen. Wir wellen ouch selbe unsers rehtes niht enlazeü.
Darumbe gebieten wir ez deste vesteclicher.
[141 (13a). Wir setzen und gebieten, daz man die pfalburger
allenthalben laze. Wir wellen in unsern stetten ir deheinen haben
und wellen ouch niht, daz si iemen anders habe.
[15] (13b). Wir setzen und gebieten bi unsern hulden, daz
niemen deheinen muntman habe.
[16] (12). Wir verbieten bi unsern hulden, daz niemen den an-
dern durh daz laut beleite umb dehein gut, ern habe daz geleite
von dem riche.
[17] (7a). Wir setzen und gebieten, daz alle die zolle, die sit
unsers vater tode, des keisers Heinriches, uf gesetzet sint ulF wazzer
oder uf lande, von swem sie ufgesetzet sint, daz si abe sin; ez
ensi als verre, daz der in da hat gewisen muge vor dem riche,
als da reht ist, daz ern ze reht haben sul.
[18] (7b). Wir setzen und gebieten umb alle die zolle, die ge-
höhet sint ze unreht anders denne si zem ersten ufgesetzet wurden,
121b. Beich8(Laadfriedoii8)-Gd8etz 1235. 349
daz man die hohunge abeneme und der zol belibe, als er ze rebt
sol. Swer di zolle nimet anders, denn er sol ze reht, oder an
einer andern stat, denn da er ufgesetzet ist, wirt er des beziugel
vor sinem rihter, als reht ist, man sol in haben für einen strazrouber.
[19] (7c). Alle, die zolle nement uf wazzer oder uf lande, die
suln wegen und brücken ir reht behalten mit machen und mit
zimber und mit bezzerunge; und von den si den zol nement, die
svin si befriden und beleiten nach ihr mäht, als verre ir geriht
ist, also daz si niht Verliesen. Swer ditz gebot brichet ze drin
malen, wirt er des vor dem keiser uberziuget, als da reht ist, bo
«ol der zol dem rieh ledich sin.
[20] (9). Swa zwene mit einander urliugent, der einer oder
iieide geleit habent, swer dem ze leide die straze angrifet, wirt er
des uberziuget, als reht ist, über den sol man rihten, als über einea
strazrouber.
[21] (10). Wir setzen und gebieten, daz man die rehten lant-
straze vare, und niemen den andern mit gewalt dwinge von der
rehten straze.
[22] (8). Wir setzen euch und gebieten, s welch herre sine stat
oder sine burch bowen wil oder dehein bow, der sol bowen mit
«inem gute oder mit siner liute gute und niht von der lantliute
gute. Swer darumbe deheinen zol oder dehein ungelt nimet in
deheiner stat oder uf deheiner straze, über den sol man rihten
als über einen strazrouber.
[23] (11). Wir setzen und gebieten, daz alle die münze, di sit
unsers vater tode, keiser Heinriches, gemachet sint, von sweme si
gemachet sint oder swa man si gemachet, daz si alle abe sin; ez
ensi, der si da hat, der muge gewisen vor dem rieh, als reht ist,
daz er si ze reht haben sul. Swer uf ieraens phenninge deheinen
valsch sieht oder heizet slahen, den sol man haben für einen
valseher. Wir gebieten, daz man die alten münze nah ir rehte
habe, und verbieten allen valsch.
[24] (1). Wir setzen und gebieten vesteclichen, daz man i^
steten und in dorfern in allem unserem riche an geistlichen dingen
behalte der erzebischofe und der bischof oder der erzpriester geist-
lich reht, und in des niemen wider si mit deheinem unreht.
125] (2a). Wir setzen und gebieten vesteclichen und als reht
ist, aaz aller goteshuser vogite den goteshusern vor sin und si
beschirmen uf ir vogitei, als ez gegen gote wol ste und euch
unser hulde damit behalten, und sich an der goteshuser gute, daz
ir vogitei ist, also behalten, daz uns dehein groz chlage von in
chome. Swer des niht entut, chumet uns daz ze chlage, daz wellen
wir rihten, als reht ist, und also vesteclichen, daz wir daran
niemens schonen wellen.
[26] (2b). Wir gebieten vesteclichen bi unsem hulden, daz
niemen durh deheines vogites schulde noch im ze leide der gotes-
huser gut, daz sin vogitei ist, weder brenne noh roube noh phende.
Swer daz darüber tut dem vogite ze leide, wirt er des uberziuget,
250 121b- Beich8(LaDdinedens)-6eMtz 1235.
als reht ist, vor dem rihter, den sol man ze aht tun und ensol in
uz der aht niht lan, em gelt den schaden dristunt, als tiur er ist;
und suln diu zwei teil dem goteshuse werden, des daz urbor istt
and dem vogite daz dritte teil
[27] (14). Wir verbieten, daz niemen phende an des rihters
urlob. Swer daz tut, über den sol man rihten als über einen rouber*
[28] (27). Wir setzen und gebieten, swer wizzenlichen roub
choufet oder diubich gut oder rouber oder diube wizzenlichen wirt
ist, und in sinem huse zemt, und niht ahter sint, wirt er des
uberziuget, als reht ist, zem ersten, so sol er zwivalt gelten jenem
sin gut, dem ez da genomen ist, ez si diubech oder roubech. Wirt
aber ers überredet, daz erz zem andern male getan hat, ist daz
gat roubech, so sol man über in rihten als über einen rouber;
ist ez aber diubech, so sol man über in rihten als über einen dieb.
[29] (25). Wir setzen und gebieten, daz niemen behalte noh
tierberge wizzenlichen deheinen ahter. Swer daz darüber tut, wirt
er des uberziuget, als reht ist, der ist in den selben schulden, und
sol man über in rihten als über einen ahter. Entredet er sich
aber, als reht ist, zen heiligen mit siben sentbam mannen, daz
er niht enwesse, daz er ein ahter was, er sol unschuldich sin.
Swa man verblutet oder angrifet einen ahter, den sol niemen
weren. Swer den wert, wirt er des überredet, als reht ist, daz er
in wizzenlichen hat gewert, der sol in den selben schulden sin,
und sol man über in rihten als über einen ahter.
[30] (26). In s weihe stat der ahter churat, da sol man sin niht
behalten, und swer im übel tun wil, des sol man in niht schermen.
Im sol niemen niht geben vergeben noh ze choufen, und sol umb
in niemen niht choufen. Man sol in miden an allen dingen. Be-
haltet in ein stat gemeinlich und wizzenlich, ist si umbmuret, der
rihter, in des geriht daz ist, der sol si niderbrechen. Über den
wirt, der in behaltet, über den sol man rihten als über einen ahter
und sol sin hus zefiiren. Ist die stat ungemuret, so sol si der
rihter brennen. Daz sol niemen weren. Setzet sih die stat da-
wider, stat und liute sint rehtlos. Mag daz der rihter niht gerihten,
so sol er ez chunden dem keiser, und sol ez dann mit sinem
keiserlichen gewalt tun.
131] (28). Wir setzen, daz unser hof habe einen hofrihter, der
ein iriman si. Der sol an dem ampt beliben zem minsten ein
jar, ob er sih reht und wol behaltet Der sol alle tage ze geriht
sitzen ane den suntag und ane groze hohziten, und sol allen
liuten rihten, die im chlagent, und von allen liuten, ane fursten
und ane ander hohe liute, swa ez get an ir lip oder an ir reht
oder an ir ere oder an ir erbe oder an ir len, und von anderen
hohen Bachen. Daz wellen wir selbe rihten. Er ensol niemen
vur tagen, em tu ez dann mit unserem sunderlichen gebot Er
ensol niemen in die ahte tun noh uz der ahte lan, wan daz sollen
wir selbe tun. Der rihter sol sweren zen heiligen, daz er von
niemen dehein gut neme umb daz geriht, noh durh liebe n(rii durh
122 (104). Der Rheinische Stadteband 1254. 251
leide noh durh bete noh durh forhte noh durh mite anders rihte
wann nah reht, als im erteilt wirt und er von sinen sinnen aller
beste kan, ane aller slahte valsch. Der rihter sei nemen alle die
gewette, die nns gewettet werden und vor im becUaget werdent
von den, die uz der ahte choment, und sol der niht lazen, dar-
umbe daz man deste ungemer in die aht chome. Dise gewette
geben und bescheiden wir dem rihter, daz er deste williclicher
rihte und ouch von niemen deheiner hande gut umb daz gerihte nemo.
[32] (29). Der rihter sol ouch haben einen sunderlichen schriber,.
der anschribe alle, die in die aht choment, und von wes chlage si
in die aht choment, und die sache, darumb si darin choment, und den
tag, so si darin choment; und der namen, die uz der aht choment, und
die Sache, warumb si uz der aht choment, und welches tages si uz
der aht choment; und sol die bürgen schriben, die den chlagem
gesetzet werdent, und wannen si sin und wie si heizzent, und sol
schriben ander gewisheit, die man den chlagem tut nah des landes
gewonheit. Und sol schriben aller der namen, die ze schedelichen
Unten dem lande gesagt werdent, und wie und von wem si uz
den schulden choment. Und sol schriben, so si ze reht choment
und uz der aht; so tilge er ire namen abe. Und sol schriben
alle die urteil, die von grozzen sachen vor uns gesamnet werdent^
uf die rede, daz man an semlichen sachen die selben urteile steta
habe, und sol schriben daz lant, wo die selben urteile gesamnet
werdent. Der selbe schriber sol nemen alle die brive, die umb
chlage sint, [und sol] die brive berihten und sol dehein ander
unmuze haben. Der selbe schriber sol sweren zen heiUgen, daz
er durh hebe noh durh leide [noh durh forhte] noh durh mite
noh durh deheiner hande dinch schribe noh entu an sinem ampte^
wann daz reht ist, als er sih aller beste kan versten. Der selbe
schriber sol ein leie sin, darumb, ob er anders tu, denne reht ist^
daz ez im an den lip ge.
Daz haben wir darumb gesetzet, wann ez nns nutze dunket
allen den, die in unserm riche sint, und gemeinlichen allen liuten»
den wii- selbe nilit gahes gerihten mugen von unsern manich&Itigen
unmuzen.
123 (104). Der Ahelnisehe Stadteband (Landfriede). 1254 Okt. 6.
Ans Mon. Germ, bist LL. Sect IV Bd. 11 (1896) S. 581 ff. DieBe-
fltätigong durch E. Wilhelm 8. ibidem S. 477 f.
In nomine Domini amen. Anno Domini 1254 in octava sancti
Michahelis convenientibus nobis in unum coniuratis civitatibus tarn
superioribus quam inferioribus pro pace servanda in civitate Wor-
madensi, habito coUoquio et tractatu diligenti super hiis, que paci
attinent generali, ad honorem dei et sancte matris ecclesie nec-
Bon sacri imperii, cui nunc preest Serenissimus dominus noster
Will^elmus Romanorum rex, et ad communem utilitatem equaUter
divitibus et pauperibus ordinavimus hec statuta rite et inviolabilitep
252 122 (104). Der Kheinische Städtebond 1254.
observanda, ut exinde gaudeant pauperes et maiores, clerici seca-
lares, religiosi, laici et ludei, nolentes ia eorum executione, que visa
sunt rei publice expedire, rebus parcere vel personis, interclusis
nobiscum principibus et dominis coniuratis.
[IJ rriino statuimus, quod nuUas expeditiones faciemus, nisi
sint de consilio sano civitatum et communi, et maxime ad iUa loca,
ubi magis necessarias habuerimus, nos invicem pro viribus adiu-
vantes et gravaroina nostra pariter sustinentes.
[2] Item constituimus, quod nulli domino paci resistenti a
nobis iurate nulla victualia ab aliqua civitate aut ab aliquo domino
nobis coniurato arma vel aliqua subsidia exhibeantur sive a
Christianis sive a ludeis.
[3] Item, ut nichil eis credatur aut mutuo concedatur in nostris
civitatibus, qui paci contrarii sunt et nobis.
[4] Item statuimus, ut nuUus civium in quacunque civitate
farailiaritatem cum ipsis habeat aut ipsis jirestet consilium auxilium
et fiavorem ; ita quod, si hoc est notorium et manifestum, sicut per
verba ipsius poterit comprobari, extra civitatem eicietur et in rebus
et edüiciis suis in tantum punietur, ut aliis sit exemplum ea de
cetero dimittendi.
[5] Item si quis militum extra municionem domini sui nobis
adversantis nos persequitur aut gravatur, suum dominum contra
pacem generalem iuvando, super huiusmodi personam et res,
qualiscumque fuerit, respectum habebimus, nos in ipso quocumque
modo possumus vindicando. Et si idem in aliqua civitate com-
prehensus fuerit, tenebitur usque ad condignam satisfactionem.
ViUani vero, quorum tutores esse volumus et defendere contra
ininrias, si pacem nobiscum servaverint, si tales contra nos pro-
cesserint, nos contra ipsos vindicta debita insurgemus et com-
prehensos in civitatibus sicut malefactores nostros puniemus,
[6] Item volumus, ut civitates ouines adtrahant et adducant
ad se naves in passagiis sibi vicinis, ut nuUum sit passagium nisi
ante civitates coniuratas, ne inimicis pacis uUus Rheni transitus
concedatur, vel aliud exinde commodum valeant reportare.
[7 1 Item statuimus, ut, si quis dominorum vel militum pacem
nobiscum adiuret promovere, et pace pro viribus tueatur; qui vero
pacem nobiscum non iuraverit, exclusus a pace generali permanebit
[8] Item statuimus, ut quisquis iacebit in pignore in civi-
tatibus nostris, a civibus et coniuratis pacem in omnibus habeat;
ita quod non sinemus eum in nostris civitatibus ab aliquibns,
quamdiu in illis fuerit, perturbari; ipsum immo pro viribus defen-
demus, et habebit pacem intrandi civitatem et exeundi.
[9] Item si quis fideiussorum fidem suam violaverit, non
iacendo in pignore, cum super hoc a civitate coniurata ter com-
monitus fuerit, creditor vel fidei receptor potest eum per iudices
civitatis licite pignorare et in nostras civitates pignora deducere.
|10| Super omnia aiFectamus, volentes summo conamine labo-
rare ad hoc, ut domini et comprovinciales nostri pacem et coq-
122 (104). Der Rheinifiche SUdtoband 1254. 253
eordiam nobiscum et nos cum eis feliciter habeamus, ita ut ipsi
in suo iure pennaneant, et nos in nostris iuribus persistamus.
[11] Item firmiter sub pena districte inhibuimus, ne aliquis
civium dominis, quamvis nostri sint adversarii, nuUatenus oblo-
quatur, volentes non eo minus in ipsis nostras iniurias vindicare^
tamen ipsos dominos prius commonentes, ut a sua desistant in-
iuria, ne contra ipsos procedere compellamur.
|12j Item ordinavimus, ut de civitate Mogontina dvitatibus
infenoribus scribatur, quicquid tangit hoc negotium, et de Womia-
censi civitate superioribus: tam querele quam alia negocia nostra^
quelibet per eorum litteras exprimantur, et nostri iniuriatores com-
moneantur; lesi vero suis expensis mittent nuncios.
[13] Item promisimus, quoniam sepe indigemus, ut in quo-
cumque loco colloquium indLxerimus, domini et dvitates suos sol-
lempnes nuncios mittant illos quatuor, qui ad hoc deputati sunt^
vel partem eorum, secuudum quod tractatus negocii tunc agitantis
expetit; qui plena auctoritate a suis civitatibus super ordniandis
quibuslibet perfruantur, et ibidem statuta suis civitatibus revelabunt.
Omnes vero cum nunciis civitatum equitantes vel ad ipsos venientes
pacem habebunt, ita quod nullo iudicio occupari possunt
[14] Item inhibuimus, quod nulla civitatum sibi assnmat
cives non residentes, quod vulgo appellatur ,paleburger'.
[15] Item promisimus firmiter, quod, si quis coniuratorum
pads pacem infregerit, nos vellemus celerius contra eum quam
dontra extraneum procedere et ipsum ad emendam sufficientem
compellere.
[16] Item promisimus nos et dominos coniuratos invicem
fideliter litteris nostris premunire super omnibus, que percepimus
de emulis nostris vel de aliis, qui nobis obesse possunt, ut maturo
nobis consilio provideamus.
[17] Item statuimus, ut nullus presumat curias aut domos
dericorum secularium, religiosorum quorumcumque, griseorum, ni-
grorum, alborum monachorum vel monialium et aliorum religiosorum^
cuiuscumque sint ordinis, ingredi violenter aut ab eis hospicia vic-
tualia aut servicia aut qualiacumque contra eorum requirere volun-
tatem aut ullatenus extorquere. Si quis autem hoc temere duxerit
attemptandum, reputandus et iudicandus est tamquam pads publicus
violator.
[18] Item statuimus, quod quelibet civitatum ab hiis, qui pacem
nondum iuraverunt, sibi vicinis et propinquis quibuscumque exiget
et requiret, ut pacem iurent; quod si facere neglexerint, a pace
segregati erunt penitus et exclusi, ita ut nullus pacem in personis
et rebus eorum, si contra eos quisquam fecerit, ^olet aut perturbet.
[19] Item volumus, quod omnes coniuratores tam domini
quam civitates et alii se preparent adeo decenter et honorifice
armati, ut, cum necesse habuerimus et super hoc requisiti füerint^
«mni hora paratos inveniamus.
^54 123. Beicbasprnch 1274. 124. Überweisung kgl. GeriehUbasDee 1281.
[20] Item statuimus, qaod civitates de Mosella nsque ad
Basileam centam naves belUcas et civitates inferiores quingentas
naves bellicas honestas et cum sagittariis preparent, et quelibet
civitas pro posse se decenter et potenter cum armis equitarüs et
peditibus preparet.
133.* Beichssprach^ dass die hohe Oerlehtsbarkeit auf kSnig-
lleher Verlelhnng hemhen muss. 1374 Febr. 19.
Aus MoD. Germ. bist. LL. Sectio lY. Bd. III (1904) S. 28 t
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis imperii Romani fidelibus graciam suam et omne bonum.
Cum nuper apud Hagenogiam quamplures de nostris principi*
bus essent in nostra presentia constituti, a nobis postmaverunt
humiliter, sibi sentencialiter in iudicio diffiniri^ si aliquis altam
iusticiam infra limites regni nostri teuere lidte valeat vel habere,
qui ipsam iusticiam vel a nobis non teneat vel ab alio eam a
nostra serenitate tenente. Nos igitur eorundem supplicationibus
indinati pro tribunali presedimus, et assidentibus ibi nobis quam-
pluribus nostris prindpibus fuit ibi sentencialiter iudicatum, quod
nulli altam teuere vel exercere iusticiam liceat infra ambitum
regni nostri, qui eam a nobis aut ab alio ipsam a nobis tenente
iusticiam non teneat memoratam. Cuius quidem sentencie sive
iudicii hii fuere sequaces: venerabiles W. archiepiscopus Magun-
tinuSy H. Leodiensis episcopus, L. comes palatinus Reni Bawarie
dux et A. dux Saxonie, necnon nobiles viri W. luliacensis,
O. Seynensis, H. de Hirzemberg et D. de Katzenellenboghen,
«omites et nobiles viri burgravius de Nuremberg et dominus de
Ifive, R. dominus de Hanow, W. et Ph. domini de Bolanden et
quamplures alii nostri fideles. In cuius rei testimonium presens
scriptum exinde conscribi et nostre maiestatis sigillo iussimus
communiri
Datum Haghenogie, 19. die februarii, indictione secunda, regni
nostri anno primo.
124r* Überweisung königlichen Oerlchtsbannes. 1381 Sept. 3»
Aus Mon. Germ, bist LL. Sectio lY. Bd. III (1904) S. 290 £.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis sacri imperii Romani fidelibus presentes Utteras inspecturis
gradam suam et omne bonum.
Erga nostros subditos et fideles plenitudinem gracie restrin-
^ere nesdentes, prudenti viro balivo capituli Sancti Lambert!
Leodiensis per honorabilem virura Wemerum de Lapide archi-
diaconum Leodiensem familiärem et cappellanum nostrum dilectum
bannum regalem transmittimus cum plenaria potestate iudicandi
in causis sangwinum in bonis capituli memorati, ubi de iure iudi-
125 (105). ProrinzüOlaadfriAde zw. Wopper n. Weser 1319. ^&
care tenetar, ac omnia alia exwcendif que possont et debent in
bonis huiasmodi exerc^ dantes ei has uostras litteras in testi-
moniom super eo.
Datum Gemundie, 3. nonas septembris, indictione 9, anno
Domini millesimo ducentesimo octagesimo piimo, regni vero nostri
anno 8.
135 (105). Dreyshriser Prorlnzlallandfriede fOr die Lande
zwischen napper und Weser. 1319 Nor. 5«
Ans K. Bübel, Dortmander Urkundenbuch Bd. I (1881) S. 261—64.
Wi Henrich van godes genaden ein ercbebiscAp van Cobie
dot condegh allen dein, dei desen breif seit ende boret leisen, dat
wi dorecb dat beste unses landes to Westvalen unser man ande
nnser denstman unde alle dergener, dei darinne wonenthafdch sint
van der Wipper winto an de Weisere, bebent overdregen enes ge»
meinen lantvredes meit den ersaimen heren bisscop Ludowige van
MAnstere, biscop Engelbracbte von Osenbrucge, meit der stat van
Mänstere, meit der stat van Osenbrögge unde meit der twier ge-
meine stede unde stiebte, meit unser stat van Soest unde meit der
stat van D6rtm&nde den selven vrede to holdene sünder alle arge
list in allen vorwarden, also hima gescreven steit:
[IJ Also dat wi vorgesprokene beren unde en uwelich ßtat
bi erme rechte unde bi erre alden wontheit bliven.
[2] Vrötmer so welle wi dat, dat neiman de strate noch nel*
nigen man ofte sin guet meid rove meid brande ofte meit ineger-»
bände gewalt anverdegen söle, he nedo dat met gerechte, ane
dat dat üwelich here dot sinen luden, de eme to bewarene siaiU
Och wille yd, dat men ninegen manne in dei sloet, dei in dessen
vrede horent, enesal neigen geleide geven; sonder malch kome
unde vare oppe sin recht ane van geldes wegene.
[3] Vrotmer oppe dat desse vrede stede vast unde unver-
broken blive, so verbinde wi uns vorgenoimeden, ech Hinrich en
erchebisscop van Colne, dat wi 45 man mid orsen met unser
stat van Soest unde met unseme lande solen holden unde becosti^
gen oppe unse eventüre to bescermene den vorgesprokene vrede,
vortmer sal becosteigen dei vorsprokene bisscop Lodewich van
Mönstere met siner stat van M6nstere unde met sinen gansen
stidite to dissen vorspokene vrede 30 man mid orsen, vortmer sal
bisscop Engelbracht van Osenbrugge meid siner stat van Ösen-
brügge unde met sinen stiebte 15 man met orsen, och sal de stat
van Dortmünde becosteigen 5 man met orsen, dit salk mallik doen
oppe sin eventure; were och dat des not were, disse vorgenanten
völgere to merrene, des solen macht hebben degeüie, dei to dissem
vrede gesworen hebbent unde darto gesät sint
[4] Were ok dat, dat ein scrige umme brueke des vorge-
nanten vredes gesce, der scrige solen völgen alle deigeine, dei
256 125 (105). ProTlnziallandfriede zw. Wnpper qc Weser 1319.
idat hoert ünde vornemet, also vere alse sei dÄrven vor lives not,
nnde dar nesolen se nicht ane breken, weder dei heren nochte
weder are gerichte; wolde aver dar enboven se eiman veden, des
Solde dei lantvrede en behulpelich sin.
[5] Were ok, dat disse vorgenante vrede verbroken worde^
dar nein volge ofte wapenscrige to hant na negesche, so solde
men deigeine, dei den vrede vorbroken hedden, verboden to
yertinnachten under des vredes ingesegele den broke to beterne
na des vredes rechte.^
[6J Were ok, dat inigh here oder man disse vredebrekere
busede oder hovede, dei were also sculdecli alse dei hantdedige man.
[7] Vortmer enesolen neine heren ofte stede solt oder denst
liemen van vredebrekeren, of se begrepen werdet, men se solen
rechten na des vredes rechte.
[8J Were ok, dat deigene, dei den vrede waren solen van der
heren wegene unde och der stede, unde dei darto gesworen heb-
bend. dat dei verbodet worden van des vredes wegene, scege dan
einech scade ute oder to hus, dar sal ;nen to doen na vredes rechte.
[9| Vortmer sal dei vrede ein meine ingesegel hebben, dat
solen dei van Soest erst waren einen manet van eris heren wegene,
des erchebisscop Hinrikes van Colne, unde erre stat van Soest
unde des gemeinen stichtes, dei in dissem vrede höret, dama dei
Etat van Monstere einen manet van eres heren bisscop Lode-
wiges wegene unde eres selves unde darna van des gemeinen
stichtes wegene, dama de stat van Osenbnlgge van eres herren
bisscop Engelbrachtes wegene unde eres selves unde eres gemei-
nen stichtes wegene, darna dei stat van Dortmünde einen manet
▼an erre stat wegene; unde aldus sal dit ingesegel umbegan under
dissen ver steden, deiwile dat desse vrede wäret; ok bi welker
stat dat ingesegel ist, dei sal macht hebben to verbodene degene,
dei to deime vrede horent, unde dage to liggene war sei wenet,
dat nötlik sl
[lOJ Vortmer deigene, dei sat werdet den vrede to warene
nnde darto gesworen hebbent, dei solen macht hebben na rade
der heren unde der ver stede, dei to deme vrede horent, to unt-
iande in dissen vrede, dei deme vrede nutlik sint Vortmer so
sal disse vrede anstan des nesten sonnendages vor siincte Mertins
dage, do men talte van godes geburde dusent jar drei hundert
jar in deme neigentinden jare, unde sal waren van des hilgen
Kerstes dage dama over drei jar.
[11] Vortmer wante wi vorgenante bisscop Hinrik van Colne
in Westvalen lande to allen tiden nicht wesen nemogen, so be-
vele wi deme edelen manne greven Ropreht van Vemeborch
inisem neven unde unseme marscalke van Westvalen unse gewalt,
den vorgenanten vrede van unser wegene to hodene to swarene
nnde to haldene geh'ke der wis, alse wi dat sehen don solden,
so dat he ein hüdere unde ein besceraiere si of dessit der Lippe
<les vredes in unseme hertogrike; unde wi vorgenante greve Ro-
125 (105). Provinziallandfriede zw. Wupper u. Weser 1319. 257
preht van Virneborch en marscalch in Westphalen lande bekennet,
dat wi uns underwunen hebbent to richtene in unses heren hertog-
rike, wat sik beloepet van vredebrökes wegene, na rade der stat
van Soest onde der stat van Dortmümle mid minne ofte mit
rechte, meit willen des clegeres; unde dat sal gescein binnen
vertin dagen; were ok dat, dat wi des nicht ene vermochten, so
sole wi dat vervolgen na des vredes rechte.
[12] Vortmer so sal de vorgenantc bisscop Lodewich van
Monstere dei selven gewalt unde macht hebben, dei wi greve Ro-
preht van Virneborch hebbent in deme hertochrike unses heren
des erchebisscop Hinrichs van Colne, hebben in sime hertochrike
unde in deme stichte van Osenbrugge na rade des bisscopes van
Osenbrügge siner stat van Osenbrugge unde siner stat van
Münstere. Vortmer wat er disseme dage to rove ofte to brande
cömen ist, des ncsal dei lantvrede nicht to richtene hebben ofte
to donde.
[13] Vortmer bekenne erchebisscoi) Hinrik van Colne: were,
dat unse neve greve Ropreht van N'irneborch unse marscalch unse
amet opgeve ofte uns avegenge mid dode oder met anderen
saken, wone wi dan setten in sine stat, dei sal dat selve don
unde sal de selve macht hebben to disseme vrede, de he hadde
in unseme hertochrike.
[14] Vortmer were, dat deigene, den wi vorgenanten heren
unde wi ver stede to dissem vrede gesät hebbent unde den ge-
sworen hebbent, einer volge ofte enes rechtes nicht overdregen
enekunde, war dei meisste menige tovelle van en, dat solde vort-
ga}n in allen dingen.
[If)] Vortmer were dat inich here van dissen vorgenanten
heren oder disser stede, dei hir bescreven sint, ene clage brechte
vor deigeine, den dei vräde bevolen ist, dei solen are clage don
unde gan op-hor ande laten sie dei anderen beraden umbe dei clage.
[IG] Vortmer were inich man van alle dengenen, dei nü in
disseme vrede sint ofte hirna incomen mögen, dei anders dede
dan also, aLse disse vorgenante vrede bescreven ist, unde darumbe
angesi)roken werde van dengenen, dei dissen vrede gesworen
hebbent to bewarene. wolde de dar icht wederspreken, des solde
he naar wesen to overgande, na scggene der niesten menie, alse
hir voren gesproken ist, dan he es sik were to ontseggene.
|17J Vortmer wi biscop Ludewich van Monstere unde wi
bisscop Engtlbraciit van Osenbiugge swaret unde lovet alle disse
vorgesprokenen stucke ande dinch vast unde stede to holdene,
dorumbe hebbe wi to eme orkunde dessen bref beseglet met unsen
ingesegeleu, dei geingesegelt ok es mid deme ingesegele des er-
samen heren des erchebisscop Ilinrikes van ( -olne unde des greven
Roprachtes van Virneborch unde dei* stede van Münstere Osen-
brugge Sost umle Dortmiindc.
Disse breif is gegeven dos manemla'^es vor sinte Mertins dage
in deme jare van godes geburt, alse liir voren bescreven ist. Amen.
Altuiann u. B»'rnli«iin. L'ikiin<l»'U. 3. Aufl. 17
258
126.* Yerf fi^ang Kaiser Ludwigs und der Kurfürsten,
dass am Hofsericht nach geschriebenem Kaiserrecht gerichtet
werden solL 1342 Sept 21.
Aus (V. F. Gudenus) Codex diplomaticus anecdotorom res Mo-
guntinas . . . iUustrantium Tom. III (1751) S. 324 f.
Wir Ludowig von gots gnaden Romischer keiser ze allen ziten
merer des richs bekennen und tun kunt offenlichen an disem brief.
Wan der erwirdig Heinrich erzbischof zu Meintz, unser lieber
fürst und erzcanzler, sinen willen und gunst darzu geben hat,
daz man an unserm hofgericht furbaz allermenniklich richten sol
nach unserer vorvarn kunigen und keisem gesetzen und geschriben
rechten, als an dem nachgeschriben brief von wort zu wort ge-
schriben stät:
„Wir Heinrich von gots genaden erzbischof des heiligen stuls
zu Meintz, des heiligen Romischen richs in tutschen landen obrister
canzler, veijehen ofifenlichen mit disem brief, daz wir ze dem
geboten hof ze Franchenford, dahin der allerdurchluchtigest unser
gnediger herre keiser Ludowig von Rom uns under andern kur-
fursten, fursten, grefen und herren durch des richs notdurft ge-
boten het, under andern sachen, die da ze handeln waren, uns
allen da gekündet und furgelegt wurden grozz gebrechen, die edel
und unedel, arm und riche von des vorgenanten unsers herren
des keisers hofgericht heten und liden, wan von alter böser ge-
wonheit oft und dikke davor ungelich gerichtet und ertailt wurd.
Und umb solch gebrechen ward er mit uns und andern kurfursten,
die da engegen waren, und wir mit im ze rat und komen uberein
und geben ouch unsem willen und gunst darzu mit disem unserm
brief, daz man furbaz vor desselben unsers herren des keisers
hofgericht allermänniklichen richten suUe und mQge nach kunig
und keisern seiner vorvarn an dem Romischen riche gesetzen und
im geschriben rechten. Wer' ouch, das dhein ir gesetzt oder ge-
schribens recht von böser gewonheit abgangen oder ze einem un-
rechten worden were, daz sol und mag er bezzern, setzen und
machen nach der kurfursten und anderer herren rat, als in danne
dunket, daz ez allermänniclich nutz und gut sei, doch mit behalt-
nuzz unser und anderer kurfursten recht, freiheit und guter ge-
wonheit
Darüber ze urkund henken wir unser insigel an disen gägen-
wurtigen brief, der geben ist ze Franchenford, da man zalt von
Kristes geburt druzehen hundert jar und in dem zweiundvier-
zigsten jar, an sand Matheus tag."
SSo haben wir im, sinen nachkomen und sinem stift geheizzen
und gesprochen, daz die geschriben recht und gesetz, die iezu sin
oder die wir noch setzen oder machen, in, als da vor geschriben
stät, nicht schaden suUen an irn rechten, freiheiten und gut ge-
wonheiten, die sie von uns, unsem vorfarn und dem riche habent
und herbracht sind.
127 (106). Landfriede in der Wetteraa 1371. 259
Zu orchund dis briefs, der geben ist ze Franchenford, an sand
Matheus tag, in dem achtundzweinzigsten jar unsers richs und
in dem fuifzehenden des keisertums, anno Domini 1300 quadra-
gesimo secundo.
127 (106). Landfri^de in der Wetterau. 1371 Not. 14.
Aus Publikationen aus d. Preuss. Staatsarchiven Bd. 60(1894) S. 741 ff-
Wir Johans von gots gnaden des heiigen stuls zu Menze erz-
bischof, des heiigen Romeschen riches in Dnczschen landen erz-
canceler, lantfogt in der Wetireube, bekennen und tun kunt allen
den, die diesen brief sehen oder hören lesen, daz wir von geböte
und empfelunge des allerdurchluchtigisten fursten und herren hern
Karls Romischen keisers zu allen ziten merer des richs und kung
zu Beheim unsirs gnedigen herren, deme heiigen riebe zu eren
und zu labe, deme gemein lande und den luten zu nucze und zu
fromen, mit willen wißen und rade der edeln Ulrichs herren zu
Hanau, Heinrichs Ton Isenburg herren zu Büdingen, Eberharts
herren zu Eppestein, des burgrafen und der burgmanne zu Fride-
berg und auch ander ritter und knechte in der Wetireube, der
vier stete Frankenfurt Friedeberg Geilnhusen und Weczflar eins
gemeinen friede in der Wetireube uberkomen sin wider alle untedige
schedeliche lute, als hernach mit sunderlichen werten beschriben stet:
[IJ Also daz wir Johan erzbischof vorgenant als ein lantfogt
des riches in der Wetireube zu dem vorgenanten fride ein heubt-
man mit seszen glen schicken und geben wollen und suUen, so
sullen auch darzu schicken und geben die egenanten Ulrich von
Hanau ses glen, Heinrich von Isenburg dri glen, Eberhard von
Eppestein zwo glen, die vier stete Frankenfurd Friedeberg Geihi-
husen und Weczflar driundzwenzig glen. Und sullen die egenan-
ten glen demselben heubtman, als dicke des not geschiet, zu g&-
bode sten und bi im bliben.
[2] Der heubtman mit sinen gesellen sal riten und daz laut
schüren schirmen und friede machen, als verre er mag und cralt
hat, an alle geverde, dem armen als dem riehen, in diesen nach-
geschriben termnien : mit namen von der armen Ruwe an der Salza
in den Rin und für sich wider uz biz gein Eppestein, und also
für sich vor der Hohe hene biz gern Cleberg und furter biz gein
Weczflar und von Weczflar gein Lieche, von Lieche gein Nide,
von Nide gein Ortenberg, von Ortenberg gein Liesperg, von lies-
perg gein Weniges, von Weniges gein Birssenstein, von Birssenstein
gein Urba, von Urba gein Geilnhusen, von Geilnhusen gein Hanau,
von Hanau gein Frankinfurd, von Frankinfurd den Mein abe in
den Rin, und den Rin abe, biz da die Salza in den Rin get
|3] Auch sullen demselben heubtman mit sinen gesellen offen
sin alle sloß in den egenanten termnien gelegen und sullen darinne
ir phennige hobeslich zeren ane der fursten herren ritter und
17*
260; 127 (106). Landfriedo in der Wetterau 1371.
knechte der stete und der lute schaden, in welich sloß oder dorf
sie quemen, an geverde.
[4J Auch wer ez, ob derselbe heubtman und sine gesellen in
dhein sloß quemen, da schedelich lute inne weren, die sal der
heubtman mit sinen gesellen angriffen daruz nemen und die halden
und von den richten, als man von schedelichen luten billich richten
sal, an hindersal und schurunge allermenlichs; und suUen in die
forsten die herren ritter und knechte und die stede darzu beholfen
sin in allen den sloßen, da soliche schedeliche lute inne funden wurden.
[5] Auch ensullen dieselben fursten herren ritter und knechte
und die stete vorgenant allen schedelichen luten in iren sloßen,
innewendig und uzwendig den abegenanten termnien gelegen, kein
geleide geben noch husen noch halden. Und gebe den darüber
imant geleide, daz sal kein macht haben.
[6] Auch wer ez sache, daz dhein angriffe in den vorgenan-
ten termnien gesche, daz sal menlich helfen weren, der des gewar
wirdet oder deme man daz virkundiget, an alle geverde; doch
sullen die fursten herren ritter und knechte und stede bi iren
friheiden rechten und gnaden bliben.
[7] Auch mag der heubtman die egenanten fünfzig j.'len
minnern nach der manzal, als in bequemlich dunket.
|8J Auch wer ez sache, daz imant in diesen egenanten ter-
mnien geseßen were, eß weren herren gesloßte lute ritter oder
knechte, die zu diesem friede nit beholfen wolden sin, die sulden
dieses friden nit gnißen; und wer ez sache, daz sie darüber
soliche schedeliche lute huseten und hielden oder den geleite geben,
zu den sulde man grifen und die darumb strafen, als vollich, daz
sie sich des abededen, und sulde man des nit laßen.
[91 Auch wer ez, daz imant ußwendig den termnien geseßen
were, ez si herre oder arman, der in denselben termnien angriffe
oder die husete oder hielde, die daz deden, wider den und wider
die sullen alle diejene, die in diesen friede begriffen sin, vesteclich
helfen und ir iclicher, als abe in daz selber andrefe.
|10] Auch sullen der egenanten fursten herren ritter und
knechte und stede amptlude denselben friede zu halden, als vor-
geschriben stet, globen und sweren; und als dicke ein amptman
gemacht und gesaczet wirdet, der sal auch dazselbe tun an geverde.
[11 J Dieser friede sal iczet angen, als data heldet dieses briefes,
und sal weren of den jarstag nestkomet und darnach von dem-
selben järstage über ein ganz jar; doch mag unser gnediger herre
der keiser obgenant diesen egenanten friede widerrufen und abe-
tun, wan sinen gnaden daz fuget. Dieser friede und alle abe-
geschriben stucke und artikel globen wir in guten tru wen stete
un^ veste zu halden an geverde.
Des zu Urkunde ist unser insigel mit der egenanten herren
ritter und stede ingesigel an diesen brief gehangen. Und wir
Ulrich herre zu Hanaüe, Heinrich von Isenburg herre zu Büdingen,
Eberhard herre zu Eppestein, Eberhard Weise burgn^tVi zu Friede»-
128 (107). Landfriede von Eger 1389. 261
berg von min und der burgmanne wegen daselbest und wir dm
stede Frankenfurd Friedeberg Geilnhusen und Weczflar egenant
bekennen offenlich an diesem briefe, daz der friede mit unser
wißen und guden willen gemachet ist, und haben den globet und
zu den heiigen gesworn, mit allen punten und artikeln, als die vor
beschriben sten, stete und veste zu halden, an alle geverde und
argelist Und des zu Urkunde haben wir unser insigel mit des
egenanten unser herren von Menze insigel an diesen brief gehangen.
Geben zu Frankenfurd, nach Cristi geburte druzenhundirt jar
darnach in dem einundsiebinzgisten jare, of den nesten fritag nach
sant Mertins tage.
128 (107). Der Landfriede von Eger. 1389 Mai 5.
Aus Deutsche Reichstagsakton Bd. II (1874) S. 158—167.
Wir Wenzlaw von gotes gnaden Romischer kunig zu allen
Zeiten merer des reichs und kunig zu Beheim bekennen und tun
kunt oflFenlichen mit diesem brieve allen den, die in sehen oder
hören lesen: das wir, dem almechtigen gote zu lobe dem heiligen
reiche zu eren und sust landen und luten gemeinlichen zu nucze
fride und gemache, mit wolbedachtem mute gutem rate unserr und
des reichs kurfursten fursten geistlich und wertlich und herren
und von rechter wissen eines gemeinen lantfrides uberkomen sein
und den gemachet haben in aller der massen, als hernach ge-
scliriben stet:
[1] Zum ersten so sollen und wollen wir beide, kurfursten
fursten grafen herren und stete, die in diesem lantfrid sein, an
einander zulegen und beholfen sein des rechten und redlicher
Sachen mit steten trewen und mit ganzem fleizze noch usweisung
der nachgeschriben artikel dieses lantfrides, als verre uns allen
leibe und gute gereichen mag, an alle argelist und geverde.
[2] Ouch liaben wir uns mit den kurfursten fursten greferi
herren und steten, die in diesem lantfrid sint, umb rawbe mort
brande vahen und unrecht widersagen, die uns und allen den, die
in diesen lantfrid und bintung gehören, ufersten mögen, genzlichen
vereinet, das die die über den lantfrid geseczet sein oder der merer
teile under in erkennen, dorumb dieser lantfrid billichen richten
sol. Und dorzu sollen die obgenanten kurfursten fursten grafen
und herren viere und die stete ouch viere geben. Doruber so
haben wir obgenanter kunig Wenzlaw von kuniclicher machte einen
gemeinen oberman dorzu erkoren und geben, mit der bescheiden-
heit: ob wir oder dhein furste graf herre oder stat oder die, die
in diesen lantfrid und buntnusse gehören, von iemand beschediget
wurden wider die artikel, die in diesem lantfrid begriffen sind,
das sol man an den oberman brengen. Der sol denn andere
seine gesellen, die über den landfrid und buntnusse geseczet sein,
besenden in vierzehen tagen oder ee zu einander zu komen in
ir eide
262 128 (107). LandfriBde von Eger 1389.
der vier stete einer gen Wirzburg Newnstat Bamberg oder Nurem-
berg, ob in deuchtet uf den eide, das sein notduiftig sei. Und
wes sich denn die oder der merer teile under in erkennen uf ir
eide, das dem die täte wider rechte gescheen ist, so sollen sie
denn die nehsten herren stete amptlute und richter manen an
geverde wider dieselben zu helfen noch irem erkenntnusse uf iren
eide. Und sie sollen in dann dorzu beholfen sein uf den eide
getrewlichen, als lang unz im der schade usgerichtet wirdet an
geverde noch erkenntnusse der, die über den lantfrid geseczet sein.
[3J Deuchte aber die, die über den lantfrid und buntnusse
geseczet sein, oder den merer teile under in uf ire eide, das si
es also an ander ir eidgenossen hülfe nicht uberkomen mochten,
so sollen und mögen sie dor nehsten herren und stete zu in
nemen an geverde, als vil sie dunket, das sie derselben bedürfen
werden. Und dieselben sollen in dann ouch beholfen sein an
verziehen uf die eide, als vor geschriben stet, an geverde.
Ouch sollen die, die über den lantfrid geseczet sein, uf
den fursten herren und steten, die in diesem landfrid sind
oder dorein komen, hülfe und dinste, die man tun sol, anlegen
getrewlichen noch irem vermugen an geverde.
[5] Ouch sollen die newne, die über den landfrid und bunt-
nusse geseczet sein, sweren zu den heiligen, gemeine richter zu
sein getrewlichen dem armen und dem reichen an geverde.
[6] Were ouch, das der oberman abging, als oft das geschieht,
80 sollen wir kunig Wenzlaw, oder wem wir das an unserr stat
bevelhen, mit gutem rate und wissen ie einen andern seczen an
desselben stat, der sich alles des verbinde und swere, des sich
der verbunden und gesworen hette, der abgangen were. Und
deuchte die, die über den landfrid und bundnusse gesaczet sein,
oder den merer teile under in uf ire eide, das der oberman, den
wir dorzu also gesaczet hetten, dem lantfrid nicht beqwemlichen
were, so sollen und mögen wir in mit gutem rate und wissen
einen andern dorzu geben in dem nehsten mande, als es uns ver-
kündet wirdet, an geverde, als oft in und dem landfrid des not
geschieht, der sich alles des verbinde und swere, das hievor und
hernach geschriben stet, an geverde.
[7] Ouch sollen die, die über den lantfrid und buntnusse
geseczet sein, alle male zusammenkomen an dem nehsten suntag
noch ieder goltvasten in der vorgeschribenen vier steten einer,
und den landfrid do besiezen, und alle klage und was landen und
luten anligend ist do verhören und usrichten getrewlichen uf ire
eide an geverde. Deuchte aber den uberman, das sein öfter not
were, so mochte er den andern seinen eidgenossen zusauimenge-
bieten, als oft das not wirdet, in der obgenanten vier stete eine,
wo in deuchte, das es ajlergeleglichist were.
|8J Ouch sol der geswome Schreiber noch ieniandes von
seinen wegen niemand kein furgebot geben, es haben dann vor
128 (107). Landfriedo Ton Eger 1389. 263
die newne oder der merer teile under in erkant uf die eide, das
es umb solche Sachen sei, dorumb der lantfrid billich richten sol.
f9J Ouch mag der merer teile under den newnen, die nber
den landfrid und buntnusse gesaczet sein, wol richten, ob der an-
dern ein teile nicht komen mochten, an geverde.
[10] Were ouch, das ein kriege oder uflawfe zwischen herren
und steten oder andern, die in diesem lantfride und buntnusse
sein oder noch dorein komen, uferstunden, do gote für sei, das
sol man brengen an den uberman und an die, die über den lant-
frid geseczet sein. Und was die oder der merer teile under in
denn zu rate werden und ussprechen uf die eide, des sollen in
beide teile gevolgig sein umb solche sachen, als vor geschriben
stet. Und wer sich des widert und sein nicht gehorsam were, so
sollen die herren und stete und alle die, die in diesem lantfrid
und buntnusse sein, dem andern beholfen sein und zulegen in
der vorgeschribnen weise.
[11] Were ouch, das die, die über den lantfrid geseczet sein,
oder den merer teile tmder in deuchte und erkenten, das man
gesesses bedurfte, es wer herre oder stat, wo man dann sein hin
bedürfen wurde, dobei sollen denn die nehsten drei herren und
drei stete die koste darleihen, der man denn bedarf zu werken
und zu bawen. Und wenn das gesesse denn zurget, so sollen die,
die über den lantfrid und buntnusse gesaczet sein, domoch in
einem manden zusammenkomen, und, wie sie oder der merer
teile under in dieselben koste denn anlegen iedem herren oder
stat, die in dem gesesse gewesen sein, so sollen sie domoch in
einem mande den herren oder steten die koste usrichten, die sie
dargeliehen haben, an geverde. Ouch welche nehste herren und
stete die werk puchsen und andere gezeuge, das zu dem gesesse
not ist, haben, die sollen das ouch leihen zu dem gesesse, so das
von den, die über den lantfrid geseczet sein, an sie gefordert wirdet
[12] Were ouch, das das heilige Romische reiche oder dieser
lantfride reisten, in denselben reisen sol niemand anders nicht
nemen weder mit drowen oder mit bete denn zeitlich koste und
futer, das er zu seinen noddurften bedarf und die er uf dem felde
vemuczen wil, und sol ouch des nicht heimfuren noch verkawfra.
Wer aber das uberfure, das sol man haben für einen rawbe, und
sol zu dem richten, als der lantfrid stet.
[13] Ouch ist geredet worden und wollen das vor allen din-
gen, wenn das heilige reiche oder dieser lantfrid also reisen, das
alle Strassen kirchen closter pfaifen kirchhove mulen und besun-
dem alle phlug mit pferden und was dorzu gehöret und die, die
Weingarten ecker und das felde bawen, sicher sein und fride haben
sollen, und das die niemand angreife leidige noch beschedige.
Und wer das uberfure, das soll man für einen rawbe haben, und
zu dem sol der lantfrid richten, als vor geschriben stet.
[14] Es sol ouch niemand futern weder mit bete noch mit
nemen denn uf dem seinen oder do er amptman ist. Wer das
264 128* (107). Landfriode von E^^ef 1389.
uberfure, zu dem sol man richten mit dem lantfride, usgenomen
so man reiset, als vor geschriben stet
[15] Ouch sol niemand in dheiner reise nicht nemen den
fronaen weder sakrawb plunder pherde noch nichtes, wie das ge-
nant ist, das er verkawfen wolle und meinet koste dorumb zu
kawfen. Des sol er nicht geniessen, und das sol man für einen
rawbe haben, und sol dorumb richten, als der lantfrid stet, an geverde.
[16J Ouch wenn das ist, das dieser lantfrid also reiset, so
sollen herren und stete iren hauptluten, die von iren wegen uf
dem felde sein, bevelhen uf die eide an geverde, das sie den iren
getrewlichen und mit ernste weren, das sie den frunden nicht
anders nemen denn zeitliche koste und futer in der weise, als vor
geschriben stet Und were das sich des iemand widerseczte, des
sie nicht gewaldig mochten sein, das sollen sie brengen an den
hauptman des lantfrides, und der sol denne dorzu tun, das das
widertan werde. Und sol der gestraifet werden, der das getan hat,
wie die newne an dem lantfride oder der merer teile under in
erkenten, dornoch und er die Sachen gehandelt hette.
[17J Ouch sol niemand dheinen brande in der reise nicht
tun; wer das uberfure, zu dem sol man richten, als recht ist es
wer denn, das das der hauptman des landfrides, der denn uf dem
felde ist, hiesse und erlawbet zu tun uf den feinden.
fl8] Were ouch, das got nicht enwoUe, das dheine boze ge-
seUeschaft uferstund in diesem landfrid oder in diesen landfrid
qweme oder zuge, wider die sollen wir und die fursten herren
und stete mit aller unserr und irer machte zuziehen und in wider-
sten sie zu vertreiben an alles geverde.
[19] Ouch ist geredet worden : wenn der landfrid einen red-
lichen zuge oder gesesse tun wolde, so sol ein iglich herre und
stat, die in diesem lantfrid und buntnusse sein, mitschiken die,
die an demselben landfrid von iren wegen siezen, die dobei sollen
sein, als lang unz derselbe zug und gesesse weret und ein ende
nimet. Und ob derselben dheiner, die an dem landfride siezen,
von eehafter note dobei nicht sein mochte, so sollen dieselben
herren oder stete einen andern biderman, der den landfrid ge-
sworen hat, an desselben stat, der nicht dobei sein mochte, seczen
imd schiken, als oft des not were. Und sol ouch der hauptman
des lantfrides, der uf dem felde ist, unser und des reichs panfre
haben, ouch als ofte des not were.
[20] Were ouch, das iemand, die in diesem lantfrid und
buntnusse sein oder noch dorein komen, beschediget wurden wider
rechte, als der lantfrid stet, von wem das geschee, und wenn die,
die über den lantfrid gesaczet sein, dorumb zuvor erkennen, so
sollen denn dieselben, die doruber gesaczet sein, das herren und
steten und andern, die in diesem landfrid und buntnusse sein,
kunt machen und verbotschaften mit iren brifen oder mit in sel-
ber. Und wenn sie des also geinnert werden, zu wem denn der-
selben dheiner, der den schaden getan hat, komet, der sol uf den
128 (107). Landfrie de von Eger 1389. 265
zide gebunden sein denselben zu halden und ufeuhaben mit gan-
eem ernste getrewlich an alles geverde, und sol doran dhein ge-
leite furtragen.
[21] Wer ouch uns und den, die in disem lantfride sint oder
noch dorein kumen, dheinen schaden tut mit morde rawbe brande
dipstal vahen oder unrecht widersagen oder mit andern Sachen
als vor geschriben stet, wer die oder der dheinen hawset hofet
esset trenket oder heimet mit wissen, derselbe sol in denselben
schulden sein als der selbschuldig.
[22] Were ouch, das iemand mit dem rechten verderbet
wurde, wolt iemand dorumb veint sein, der sol in denselben schul-
den sein als der, der mit dem rechten verderbet ist. Und wer
ouch einen kuntlichen verlempten schedlichen man, das vor dem
lantfnd kuntlich gemachet were, ^Vo man den weis, ufheldet oder
angreifet, der ist dorumb nicht schuldig noch gebunden. Wer sich
aber sust vor dem lantfrid verantwurten solt oder wolt, dem sol
der lantfrid geleite geben dar und danne an geverde.
[23] Wer ouch, das der uflawfe oder stozze mer denn einer
wurde umb solche sachen als vor geschriben stet, so sol man den,
die über den lantfride und buntnusse gesaczet sein, dorumb zu-
sprechen; und wes denn die oder der mere teile under in zu rate
werden uf die eide, das allernotdurftigist sei anzugreifen, das sol
man in gefolgig und gehorsam sein.
[24] Were ouch, das iemand, der in diesem lantfrid und
buntnusse ist oder noch dorein komen wirdet, von den Sachen,
die in diesem lantfrid gescheen, dheine veintschaft wugse, der man
an demselben noch diesem lantfrid und buntnusse zukomen wolte,
so sollen demselben herren und stete, die in diesem lantfrid und
buntnusse sein, zulegen und getrewlichen beholfen sein uf den eide,
als lang unz er derselben veintschaft entladen wirdet an geverde.
[25] Were man ouch iemand kuntliche redliche mugliche
unleukenber schulde schuldig, so sol er es vor den hauptman des
lantfrides lassen wissen, ee er dofur pfendet, das er den, der do
schuldig ist, dorumb beschreibe, das er den, dem man also schuldig
were, gutlichen bezalen und richten wolle. Wurde der dornoch
dorumb pfenden und angreifen, mit den pfänden sol er pfendlichen
gefaren und in das nehste slosse treiben, do ein gerichte inne ist,
das doch desselben, der gephendet hatte, nicht sei. Und sind es
essende pfände, die sol er lassen stan drei tag und drei nachte;
weren es aber andere pfände, die sol er lassen vier wochen stan.
Ist es, das iemand komet, der die pfände wollet usnemen, dem sol
man sie uf rechte und uf gewisheit oder bürgen usgeben mit
kuntschaft des richters oder amtmannes, in des gerichte die sein,
oder andere erbere lute dorzu nemen, die dobei sein. Nemen sie
aber die pfände nicht us in der vorgeschribnen zeite, so mag er
sie verkawfen ungeverlichen, so er tewriste mag, ouch mit kunt-
schaft des amptmannes, in des gerichte die gefiiret sein, oder
ander erber lute doselbist Und dasselbe gelte sol dem, der do
266 128 (107). LaDdfriede von Eger 1889.
gepfendet hette, an seiner schulde abgan ; was er ouch koste hette
getan mit der püandung, die redlich were, die sol im ouch abgan;
was aber unredlich doran were, das sol man für den lantfrid bren-
gen, und wie es denn der lantfrid erkennet, dobei sol es beleiben.
Were ouch, das von solcher pfandung wegen iemand gefangen
wurde, dieselben gefangen sollen uf recht usgeben werden.
t26] Doch so seczen wir, das alle und igliche unsere und
leiligen reichs des kunigreichs zu Beheim aller kurfursten
fursten grefen herren und der stete lute geistlich und wertliche
pfaffen laien ritter knechte burger kawtiute pilgreim gebawren
und allermenich erberige unversprochen lute, die die strazzen
bawen oder wandern, von welchen landen die sein, ire leibe und
ir gute in diesem landfrid sicher sollen sein. Were aber, das
derselben dheiner beschediget wurde uf wasser oder uf lande an
leib oder an gut, so sol der nehste herre oder stat oder ander, die
in diesen landfrid und buntnusse gehören, bei den es gescheen ist,
alsbalde sie des innen oder ermanet werden, z teilen mit allem
irem vermugen, und sollen dorzu tun getrewlichen an alles geverde,
das das widergetan werde. Und mögen sie es also nicht uber-
komen, so sol man in furbas noch der rate, die über den lantfrid
gesaczet sein, oder des mereren teiles under in als umb einen
rawbe beholfen sein, als vor geschriben stet
[27] Ouch sollen alle closter pfiaiTen und andere geistlich
lute ir leibe oder gute nicht pfandbar sein für iemanden in
dheine weis.
t28] Es sol ouch niemand, er sei furste herre ritter oder
ite oder stete, die in diesem landfrid sein oder dorein komen,
niemanden verantwurten oder versprechen wider diese ordenung
und lantfride.
[29] Es sol ouch keiner verlempter kuntlicher schedlicher
man, das vor dem lantfrid kuntlichen gemachet were, nindert weder
fiide noch geleite haben. Und wo man den nimet und ufheldet,
doran sol man wider niemanz tun noch getan haben. Und wer
in ouch hawset oder hofet wissentlichen oder im verliehen hin-
hulfe, der sol in demselben rechten sein. Man sol ouch einen
verlempten kuntlichen schedliclien man in allen gcrichten vesten
und steten wol verbieten und ufhalden uf recht, und von dem
oder den sol man rechtes unverzogenlichen helfen.
130] Es ist ouch geredet: wer, das die herren oder andere
lofe nemen in des reichs und andern steten, so mag man
allen den, die des muten und das fordern, ein freie sicher geleite
geben, dieweUen der hofe weret, an geverde.
[31] Were ouch, das iemand seine ere kempfiichen verant-
wurten wolte oder muste vor den herren oder steten, den und
iren frunden mochte man ouch wol ein freie sicher geleite geben
uf die tege, als er furkomen sol.
[321 Ouch ist geredet: welich knechte ein reisig pfert oder
mer und keinen herren hat oder einen erbem gesessenen man,
128 (107). Landfriede von £ger 1889. 267
der diesen lantfried gesworen habe, der für in spreche, das er
Isolden und luten unschedlichen sei, dem sol der lantfrid feint sein
nnd sol dorzu tun, als der lantfrid stet.
[33] Ouch ist geredet worden, das man umb keinen alden
kriege noch umb dheinerlei Sachen, die sich verlawfen haben vor
datum diz brifes, mit diesem lantfrid nichtes richten noch beholfen
sein sol an geverde.
[34] Ouch mag der oberman des landfrides in den lantfrid
empfahen und nemen, wer in diesen lantfrid komen wolde, der in
dunket, das er dem lantfrid nucze sei, an geverde. Und die er
also empfehet, sollen globen und sweren und ire versigelte brife
geben den landftid zu halden, als der usweiset; und die sollen
dann ouch des lantfrides gemessen als andere, die ieczunt dorinne
sein, an geverde. Und so sie der hauptman also emphehet, der
sol das in dem nehsten monden dornoch den fursten herren und
steten in diesem lantfrid verkundigen.
[35J Ouch sol der gmeine bunde der gemeinen stete, der
bisher gewesen ist, absein, und sollen furbas keinen mer machen.
So sol die einung, die zwischen uns und den fursten und herren
gewesen ist, ouch abesein in der massen, als hernach geschriben
ist Also : welche stat eine oder mere sich richtet mit den fursten
und herren, die ieczunt in dem kriege gen den steten sein, eint-
weder gutlichen oder mit dem rechten, als vor unserm rate geredet
ist zu Mergentheim, dieselben stat oder stete sol und mag man
dann in unsern lantfrid, den wir ieczunt zu Eger gemachet haben,
nemen und empfahen; und die also empfangen werden, gen den-
selben steten oder stat sol unser und der fursten und herren
einung vorgenant ouch genzlichen abesein; welche aber stete oder
stat des nicht teten und ungehorsam beliben und sich nicht richten
wolden mit minne oder mit rechte, als vor geschriben stet, gen
denselben sol unser und der Airsten grafen und herren einung
beleiben in iren kreften, als die usweiset; bedurften dann dieselben
stete, die also in diesen lantfrid komen oder komen wollen, des
rechten widerumb von den obgenanten fursten oder herren, so
sollen sie das denselben steten ouch widerumb tun, als zu Mer-
gentheim vor unserm rate geredet ist.
[36J Ouch welche furste herre oder stat ieczunt oder furbas
zu uns in diesen lantfrid komet, weite den iemand vehe oder
veintschaft dorumb tragen oder in dheinerlei schaden zuziehen,
dem oder denselben sollen wir und die vorgenanten kurfursten
fursten herren und stete wider dieselben zulegen und beholfen
sein getrewlichen mit unserm vermugen an geverde.
tS7] Ouch sollen alle und igliche pfialburgere, wer die bette,
ichen abesein, und furbas niemand haben noch empMen.
[38] Ouch sol niemand des andern eigene lute und unver-
rechende amptlute, oder die nachvolgend kriege haben, oder die
vor datum diz brifes abtrunikeit versworen oder verbrifet betten,
268 128 (107). Landfriede von Eger 1389.
ZU burgern empfahen. Und wurde dorumb kein stozze, das sol
der lantfrid erkennen.
[39] Oucb sol dieser lantfrid sein und gen am Reine in
Beyren in Swaben in Franken in Hessen in During und in Meissen,
als es begriffen ist in den teilbrifen, die doruber geben sein.
[40J Ouch als wir uf dem Reine in Swaben in Beyren in
Duringen in Meissen und in Franken die lantfride geseczet und
gcteilet haben, wollen wir, ab der lantfrid einleben solche Sachen
anstiesse, das der lantfrid die allein nicht geweidigen noch be-
tawben mochte, das dann die andern lantfride ir einer oder mere,
so sie des von dem hauptman des lantfrides, den das anget,
kuntlichen ermanet werden mit seinen offenen brifen, dorin er
sich mit seinen eidgesellen, die mit im über den landfrid geseczet
sein, oder der merer teile uf ire eide erkennen, das sie dorzu der
andern landfride hülfe ouch bedürfen, so sollen im die andern
lantfrid, die also ermanet werden, ouch beholfen sein die Sachen
zu rechtvertigen, noch dem als den lantfrid der gemanet wirdet
dunket, das sie im zu hülfe komen sollen an geverde.
[41] Es sol ouch derselben lantfrid einer in den andern nicht
richten oder einfeile machen an geverde.
[42] Wer ouch in einem landfrid verzalet wirdet, der sol in
den andern landfriden ouch verzalet sein mit denselben penen,
als der lantfrid stet, an geverde.
[43J Ouch sol dieser lantfrid, der nur zu einem gemeinen
nucze erdacht ist, uns und dem heiligen reiche und den obge-
nanten kurfursten fursten grafen herren rittern knechten phaffen
steten und leien keinen schaden brengen und genzlichen an schaden
sein an unsern und iren furstentumen herscheften und gerichten
freiheiden rechten und an andern unsern und iren guten gewon-
heiten geistlichen und wertlichen, usgenomen der Sachen die vor
geschriben stet, doch mit beheltnusse unser als eines Romischen
kuniges zukumftigen keisers aller rechte, die wir haben und von
rechtes wegen haben sollen und mögen von Romischer kuniclicher
mochte, sie sein geistlich oder wertlich.
[44] Und dieser landfrid sol weren in allen puncten und
artikeln, als er begriffen ist, sechs ganze jare noch einander von
datum diz brifes zu zelen an widerrufen und dornoch als lang,
bis wir den widerrufen.
[45] Und wir Wenzlaw Romischer kunig und kunig zu
Behemi vorgenannter globen bei unsern kuniclichen trewen, und
wir Lamprecht zu Bamberg, Gerhart zu Wirzburg bischofe, Stephan
und Fridrich pfalzgrafen bei Reine und herzogen in Beyren, Ru-
precht der jungist pfalzgraf bei Reine und herzog in Beyren,
Johans zu Regensburg und Otte zu Auspurg bischofe, Wilhelm
der jung marggraf zu Meissen, Herman lantgraf zu Hessen,
Fridrich burggraf zu Nuremberg, Eberhart gref zu Wirtemberg,
Fridrich grefe zu Otingen, Albrecht lantgrtdf zum Luthemberg,
Fridrich von Heidek, und wir die bürgere und rete der stete
129 (108). Die sog. Baprechtschen Yeme-Fragen 1408. 269
Regensburg Nuremberg und Weissenburg globen diesen lantfride
in allen seinen puncten und artikeln, als er geschriben begriffen
und versigelt ist, genzlichen und vesticlichen zu halden und vol-
fiiren an geverde bei den eiden, die wir doruber leiplichen getan
haben.
[461 Ouch sollen wir bei den eiden, die wir doruber ge-
sworen haben, bestellen und schaffen, das alle unsere amptlute
vogte richter und schultheissen, die in diesem lantfrid gesessen
sein, vor uns, oder wem wir das emi)helhen, zu beheltnusse des
landfrides und der artikel, die dorinne begriffen sind, semlich eide
sweren an geverde ; und dasselbe soll gescheen und volfuret werden
ungeverlichen inwenig zwen monden noch datum diz brifes. So
sollen ouch alle unsere dienere manne grafen herren ritter und
knechte, die in dem lantfrid gesessen sein, denselben landfride
sweren inwenig den nehsten zwein monden; welche des nicht tun
wolden, die sollen des landfrides nicht geniessen.
[47] Ouch sol ein iglich herre und sein amptlute gebunden
sein bei den eiden: welche ire dienere und ami)tlute sweren, das
sie dem hauptmann des lantfrides dieselben zu wissen tun und
geschriben geben. Und wer der were, der in diesem lantfrid
siezet und den lantfrid nicht gesworen hette, dem sol der lantfrid
nicht richten, und dei* sol ouch des landfrides nicht geniessen.
Und wir kunig Wenzlaw vorgenanter haben des zu urkunt
und warer gezewgnusse unser kunicHch majestat-insigel an diesen
brif gehenget, der geben ist zu Eger noch Cristes geburt drei-
zehenhundert jare und dornoch in dem newnundachczigisten jaren
des mitwochen noch sand Philippes und sand Jacobs tag der
zweifboten, unserr reiche des Behemischen in dem sechsund-
zweinzigisten und des Romischen in dem dreizehenden jaren.
Ad mandatum domini regis
Johannes Caminensis electus cancellarius.
129 (108). Die sog. Ruprechtscheu \ eme-Fragen. 1408 Mai 30.
Aus Th. Lindner, Die Veme (1888) S. 212—220.
Anno Domini 1408 feria quarta post Urbani.
Nota. Unser herre der künig hat besant dise nachgeschriben
freigreven mit namen Gobeln von Werdinchusen freingreven zu
Vohnestede, Clausen von Wilkenbracht freingreven von Walberth,
Stencken freingreven zum Hamme und Bernliarten Mosthart frein-
greven der stule zu Wilshorst und hat die dise nachgeschriben
frage und stuck tun fragen: des ersten
[1*J Questio i)rima. Was rechtens ein Romischer kunig habe
in den frein gerichtenV [!''] Responsio. Item darauf haben si
geantwort und bekannt, das ein iekhcher freigreve von eim Romi-
schen kunig belehent sein solle, wann anders habe er kainen ge-
walt zu richten an den freien stulen, er habe dann solhen gewalt
270 129 (108)« Die sog. Baprechtschen Veme-Fragen 1408.
von eim Römischen k&nge. Und darumb sol auch ain ieklicher
freigreve einem Römischen kAnig gehorsam und undertenig sein,
als er das auch sweret, so man ein freigreven machet; und der
Römisch k&nig si aller freien st&Ie und freigreven öbrester herre
und richter.
[2*] Questio 2. Item ob man eins Römischen kfinigs manne
und diener in Sachen, die man zu in ze sprechen hat, vor im icht
billich ervolgen solle, e man si vor das freigericht heischen oder
daselbs verffiren müge? [2^J Responsio. Item ob iemand unsers
herren des künigs diener einen anzulangen habe, der sol den vor
imserm herren dem k&nige bevor erfolgen, e man in an den freien
st&l aische. Und also sol auch ein ieklicher clager ainen ieklichen,
den er ansprechen wil, vor seinem herren, under dem er gesessen
ist, von rechtz wegen bevor ervolgen und an dem herren fodem,
das er den also haJde, das er dem klager tu, was er im von eren
wegen tun solle. Geschehe dann des dem klager nit, so müge
er sein recht und klage f&rder suchen und tun an den frein
stftlen, doch so ferro sds das ist umb sache und stucke, die an
den frein stCden von rechtz wegen gehören zu richten.
[3 J Nota. Si mainen, das es ain anders sei umb die manne :
wann des reichs manne sitzen auch vil in Westfalen und under
andern herren, doch die manne, die under unserm herren dem
kunige sitzen, die solle man als wol bevor ervolgen als diener.
[4] Nota. Ist ainer, den man f&raischen wil, ein schöpf, so
sal man in zu dem ersten gebotte färfodern mit zwain andern
schöpfen und zu dem andern mit vier schöpfen und zu dem
dritten mit segs schöpfen und einem freigreven, und sol ein
rechtetag von dem andern sein 6 wochen und nicht kurzer sunder
e lenger.
[5] Nota. Item ob sich der, den man fAraischen wil, nit
wolte finden lassen oder aber nicht aigen rauch hette, so mag
man im an den vier enden des landes, darinne er ist, verkünden,
es sei an greven herren oder stette, in solcher maze : versieht man
sich, das er sich under dem oder den herren oder State pflege zu
enthalten, so mag man solchen herren oder State sagen : ,also wonet
der under euchS oder ,wir vernemen, der enthalt sich under euch;
dem saget, das er auf den tag etc sins rechttags warte an dem
freinstüle etc bi dem höchsten rechten und under künigs ban^
[6J Nota. Item sitzet er aber auf ainem slozze, darin man
ane sorgen nicht komen möchte, so mugen die schöpfen, die in
aischen wellen, ains nachtes oder so es in f&get, vor daz slos
reiten oder gan und aus dem rennbom oder rigole dri kerbe
hawen und einen kAngspfennig darin stecken und die kerbe, die
si aushawen, oder die stucke zu gezeugnüzze behalten und des
namen, den si aischen, an ainem zedelein verzaichent an die
kerben stecken oder dem wachter röifen und dem sagen, das er
dem, der danne in der bürg ist, sage, das er seins rechttages
warte auf den tag etc auf dem stüle.
129 (108). Die sogen. Boprechtschen Yeme-Fragen 1408. 271
[7*] Questio 3. Item ob ainer, der für das freigericht ge-
laden were, vor einen Römischen kunig k6me und sich vor dem
erbutte sein eren gnüg ze tun, wer dann zu im ze sprechen hette,
ob den ein Römisch künig von dem freinstfile vodern muge vor
in zu weisen und den freingreven erbieten, über denselben nicht
zu richten? [7*»] Responsio. Ein kunig müge eim freingreven
wol erbieten nit zu richten. Welcher freigreve auch darüber
richte, der richte über sich selber, wann ain ieklicher freigreve
geswom habe, dem künige gehorsam zu sein. So si auch ain
Römischer künig der freinstüle oberster herre und richten
[8*] Questio quarta. Item ob ein freigreve über unsers herren
des KÜnigs gebotte richte über ainen, den er für sich gevodert
hette, was der unserm herren dem künig darumb schuldig sei?
[8**J Responsio. Ein solcher freigreve sei maineide. Weiher nu
mainaid sei, den müg ein Römischer künig entsetzen und seins
ampts berauben, und das m&ge auch kain ander herre tun. Was
aber der freigreve mer verlorn habe, des wolten si anders nit
sagen, dann si mainten, so ainer die ere verlorn hab und entsetzt
si, so hab er genüg verlorn. Doch so solle ein Römischer künig
kainen absetzen dann umb redlich schulde.
[9*J Nota. Nach diser antwort wurden si gefragt Tiuf den
brief, den Ruprecht vom Strithabe freigreve zu Czuschenna unsenn
herren dem künge geschriben hette von Rudolfs wegen zum
Humbrecht von Menze; und darumb derselbe Ruprecht unserm
herren dem künig ungehorsam gewest was, sprachen si, er were
im ein wette schuldig, und rechte er vorter über Rudolf vor-
genant, so richtet er über sich selber, wann keinem freigreven
gebür zu richten über unsers herren des künigs gebotte.
[9^] Nota. Item di horten auch die nottel, darinne man den
ietzgenant Ruprechten absetzte, und geviel in wol. Dabi waren
auch schöpfen: Itel Knebel, Gerhart von Meckenhem und Johans
von Laudemburg zoUschreiber zu Bacherach.
[10^] Questio quinta. Item ob unser herr der künig einen
schöpfen fragte bei schepfenaide im ze sagen, ob er den oder den
verfaimet hette, ob derselbige schöpfe im das schuldig sei ze
sagen? [lO^^J Responsio. Ein ieklich schöpfe si unserm herren
dem künig schuldig zu sagen: ja oder nein. Tu er des nit, so
sei er unserm herren dem künig brüchig, aber si wolten nit sagen,
was er verbrochen habe. Wann ob ainer gar vil gütz hette, das
ertaile man doch dem künig nit, oder er verfalle im des nit,
sunder er müge also tun, er verfalle im den leip.
[11"] Questio sexta. Item ob ainer spreche, er het einen
verfaimet, ob der icht schuldig sei zu sagen, an welhem stüle,
und auch briefe und Urkunde darüber zu wisen? fll*»] Responsio.
Einer sei schuldig dem kunig zu sagen und doch einem andern
schöpfen nit, er wolle es dann gern tun.
[12—15.] Nota bene. Item si haben auch gesprochen: man
solle schlechtlich keinen brief über die feimde geben. [13j Und
272 129 (108). Die sog. Baprechtschen Yeme-Fragen 1408.
als si gefraget worden, wie dann einer beweisen solt, das ainer
verfaimet were von seinen wegen, wanne von hinnen ferre an die
stüle sei, sprachen si: ,ainer sol es beweisen mit dem greven und
den frifronen, das ist der fronbotte*. fl4] Und ds dawider ge-
sagt ward, der möchte man villeicht nicht gehaben, darauf was ir
antwort: so solt man si kriegen. [15] Und als nu gesagt ward:
man het vil briefe in disen landen gesehen, die freigreven über
die, die verfaimt weren, gegeben hetten, antworten si: solche frei-
greven wem toren.
[16»| Questio septima. Item wie man erfaren solle, ob ainer,
den man verffiren will, ein schöpfe sei oder nit? [16*'] Responsio.
Einer, der ainen verfüren will, der sol ie wissen, ob der, den er
verfüren wil, ein schöpfe sei oder nit. Und als si gefraget sind,
wie er dann des solle gewarn werden, haben si geantwort: er solle
in fragen, ob er ein schöpfe si; spreche er danne: ja! so mag er
fürbas fragen, an welhem stüle etc, als sich dann das gebüret.
Und als si gefraget sind: einer getorst in villeicht nit gefragen
oder er wer an solchen stetten, das er in nicht gefragen möchte,
haben si geantwort: so soll er einen andern an in schicken in zu
fragen etc, also daz man ie wissen solle, ob der, den man ver-
füren wil, schepfe si oder nit.
[17''] Questio octava. Item ob ainer, der schepfe ist, ainen
andern, der nit schepfe ist, vor ainen stüle tiit aischen, ob der,
der die ladunge tut, icht darumb schuldig si? [17**] Responsio.
Es sei darumb oder darauf nit zu sagen noch zu schreiben, und
si auch nit noit; die stüle und die gerichte sein frei.
[18»J Questio nona. Item ob unser herr der künig einem
schreibe vor in ze komen und besehen zu lassen, ob er ain sache,
die er dan getan hette, mit eren getan hette oder nit, und der
wolte vür unsern herren den künig nit komen und das besechen
lassen, was der darumb schuldig sei? [18^] Responsio. Heruf
wolten si nit sagen, was der darumb schuldig sei, doch sprachen
si, als si vor auch gesprochen hetten, das ain ieklich klager den
ansprechigen bevor erfodern solle vor dem herren, under dem er
gesessen ist. Wolte nu ainer gegen unserm herren dem künig
des nit tun, so mag er in darumb anlangen, do sich das gebüi-e
oder möge es lassen. Si wolten auch nit sagen, wo sich das gehöre.
[19*] Questio 10. Item ob ainer, der scheife were, ain andern,
der nit schepfe were, für das freigericht lüde von giites oder
schulde wegen, was der, der das tivte, darumb schuldig sei?
[19*^1 Resi)onsio. Der geheischen werde, der verspreche sich. Si
er dann von gutes oder schulde wegen geheischen, so komme er
mit rechte von der heischunge, er werde dann geheischen umb
der stucke willen, die sich vor dem freinstöle zu richten gebüren.
[20*] Questio 11. Item ob ein schöpfe einen andern schöpfen
fragte von ainem andern, ob der verföret sei, ob der, der also go-
fraget wirt, das und was er davon weiß, schuldig sei zu sagen?
129 (108). Die sog. Buprechtschen Veme-Fragen 1408. 273
[20^J Kcsponsio. Darauf haben si geantwort, als si in der sechsten
frage geantwort haben.
[21*] Questio 12. Item ob ein lumond ober einen ginge, er
were verfaimet, und derselbe wurde darnach schepfe, wie man
sich gegen den halden solle? [21**] Responsio. So einer verfidmet
sei und darnach ein schepfe werde, das trage in nit für.
[22»J Questio 13. Item ob ainer spreche: ,der oder der ist
verfaimt*, und niemand weste anders von demselben, der verfaimet
solte sein, dann das er ain fruumier man wer, und er erbutte sich
auch sein eren gnug ze tun gegen allermeniklich, wer an in zu
sprechen hette, wie man sich gegen dem halden solle? [22**] Re-
sponsio. Si einer verfaimet, der nit ein schöpf sei, der sei ver-
faimet. Sei aber der verfaimet ain schepfe, habe in danne der,
der in verfaimet hat, nit recht verbottet, so habe er über sich
selber gerichtet. Sei aber einer verfaimet, als der freinstüle recht
ist, der sei verfaimet, und tast in iemands an, so ist ain ieklich
schepfe schuldig darzü zu helfen, der under kunigsban gerufen
Wirt, und welcher schepfe des nit tu, der sei dem künige sein
wette schuldig, und den, der verfeimet ist, als der freinstüle recht
ist, helfe da nit, das er frumme sei.
[22'] Nota. Si sagten auch herinne, das man in iren landen
halte, das ainer ainen verfeimten antasten solle, das er sein mechtig
sei und of das minste selbdritte.
[22**] Nota. Si haben auch herinne gesagt, wann drei schöpfen
oder mer einem andern schöpfen under schepfenaide sagen, das
der oder der verfeimet sei, als recht ist, so solle der, dem das
also gesagt werde, daz glauben. Und werde darnach der, dem daz
also gesagt si, under königsban angerufen, den verfaimten helfen
zu henken, er solle das tun oder er sei dem künige ein wette
schuldig. Und den, der verfaimet ist, als recht ist, helfe kainerlai
Sache, wann si er verfeimet, als recht ist, so si er auch über-
wunden als recht ist, das er böse sei, und darumb sol man in
auch als einen verfaimten man halden. Dunke aber einem, daz
im unrecht geschehn sei oder daz er biderbe sei, das müg er dort
außtragen, do das billich ist und do sich das gebüret
J23»J Questio 14. Item ob etliche schöpfen wette von im
len, der verfaimet wer, und andre schöpfen anrufen, die da-
bei wern, was dieselben schuldig sin darzü zu tun? |23^] Re-
sponsio. Die frage ist vor ausgericht in der vorgeschribenen
UiBchsten antwort.
[24»] Questio 15. Item ob ein Römischer künig schöpfen
machen möge an andern enden, dan in Westfalen an den freien
stülen, so er drei oder vier schöpfen bei im hotte? [24"'] Responsio.
Das er das nit getün müge von rechtes wegen noch tun solle.
[25*] Questio 16. Item ob etliche luthe vor zaiten also
schöpfen gemacht weren von künig Wenzlawe, wie man sich gegen
«len halden solle? [25**] Responsio. Das man die fragen müge,
wo si schepfen \^orden sein und an welhem stüle etc; finde sich
Altmami u. B^rAheim, Urkunden. S. hwfi, 18
i
274 129 (108). Die sog. BaprechUchen Veme-Fragen 1408.
dann, das si an den stülen, do sich das gebürt, nit sin schepfen
worden, weren si dann in Westfalen, die hinge man zur stunt.
[26*] Questio 17. Item ob ein herre einem, der verfeimet
ist, sein gelaite geben mfige in sein sloße, und ob er das tsete
und darüber gemant wurde i\ber den, der verfeimet were etc, wie
sich der herre darinne handeln solle? [26^] Responsio. Der ver-
feimet ist, als recht ist, der ist verfeimet Doch gibt unser herr
der k&nig eim geleite vor aller sache und weiß nit, das er ver-
feimet ist, er mag im das geleit halden. Gibt er auch einem ge-
leit vor allen Sachen und wais, das er verfaimt ist, geleich wol
mag er im das gelaite halden. Er habe des wol macht, wann er
si aller st&le Abrister richter und herre. Doch so zime im me,
das er das haimliche gerichte Sterke, dann einem andern. Auch
so hab kain ander herre sölh gelaite zu geben.
127»| Questio 18. Item ob ein schepfe einem, der verfaimt
ist, so vil sagen mfige, als danne vil lewte mainen oder sprechen:
es were als gfit, anderswo brot essen und pfennig zeren als hie?
[27^J Responsio. Das man weder mit worten noch mit werken
noch mit ziechen noch mit keinerhant Sachen kein warnunge tfin
solle in kein weise weder brfidern fründen noch magen noch nie-
mand anders. Es sei ain ieklich schepfe schuldig, über verfeimde
zu helfen, si sein bruder, mage etc, als vor auch gesagt ist.
[28"] Questio 19. Wie ainer gewihet sin müsse, das man in
nit heischen oder verfeimen S(Mle. f28^J Responsio. Wer geweihet
ist, wie klein daz ist, der gehöret vor sein obristen, und man sol
in seinem bischof antworten, ob er missetfit.
(29»] Questio 20. Item ob drei oder vier schepfen oder
mer einen offenbaren missetedingen mann, der der stucke ains
tete, darumb man lute verfaimet, verrfinen mugen und darnach
über in richten? [29»*— 30J Responsio. Das man niemand ver-
rfinen mfige oder nach der feimde recht verderben solle, er sei
dann bevor ervolget oder verfürt, als recht ist, an den stfilen, do
sich das gebfirt, [30] ausgenonien wo man ainen ubeltaetigen man
an frischer täte, das ist nach Westfälischer spräche mit liebender
band und mit gichtigem munde, findet, den mfigen drei oder mer
schepfen an der frischen täte und an der stat zu stund verrfinen
und von im richten. Kompt er da dannen, so sol man im darnach
nicht darumb tfin, er sei dann verfüret an den stfilen, als recht ist
[31] Nota. Diß sind die stucke, darumb man ainen an die
stfile heischen und verfaimen mag : item diebstal, verrederie, kirchen-
schinder, notzog, kindelbetterinne berauben oder plfindern, heim-
lichen mort, unwidersaget einem herrn das sin nemen, meineide.
[32] Nota. Ob ainer verfaimet were und hette 3, 4, 5, 6
oder me mit im reiten, die wol wisten, das er verfaimet were,
und hülfen im doch ienian beschedigen, legen die mit im nieder,
so mag man si geleich den verfeimden halden und also von in
richten.
Nota. Item diz obgeschriben allez haben die obgenanten etc
130 (109). Frankfurter Beichsabschied 1442. 275
geschriben geben mir Johannes Chirchain hofschreiber des Römi-
schen kunigs. Dabei ist gewessen Johannes von Laudembnrg zol-
Schreiber zu Bacherach ; unde geschah zu Haidelberg in Rebenstodi-
haus anno et die ut supra.
130 (109). Frankfurter Reichsabsehied. 1443 Aug. 14
(Die Reformation Friedrichs III.)
Nach einer Nenausfertigung Kaiser Friedrichs III (schon in der 2. Aufl.)
mit demselben Datum Wien H. H. n. St. A.; vgl. Neue und vollständigere
Sammlung der Reichs-Abschiede . . . ri774) Teil I S. 170 ff. ~ Die
^eckig eingeklammerten Worte fehlen iu der Neuausfertigung.
Wir Friderich von gottes gnaden Romischer kunig zu allen
Zeiten merer des reiches, herzog zu Osterreich zu Steyr zu Kernten
und zu Crain grave zu Tirol etc embieten allen und ieglichen^
den erwirdigen und hochgebomen unsern und des heiligen Romi-
schen reichs curfursten fursten geistlichen und werntlichen graven
freien herren dinstluten rittern knechten burgraven vogten burger-
meistem schultheissen reten richtern amptluten und gemeinden
aller und ieglicher stette merkte dorfere und allen andern, in
welchen wirden stat oder wesen die sein, unsern und des heiligen
reichs undertanen und lieben getrewen, unser gnad und alles gut
Sindemalen wir von den gnaden des allmochtigen gottes un-
verdinter sachen zu den wirden Romischs kuniclichs gewalts er-
höhet und gesatzt sein, so bedunkt uns wol billichen, daz wir
nnser pflichte gen meniclichem also beweisen, damit man in dem
heiligen Romischen reiche frides und gemachs seliclichen empfinde.
Wann wir nu in anbeginn unsers regiments, auch ietzo nach
unserer kuniclichen cronung eigintlich und menigvelticlich under-
weist sein und vernomen haben, daz in dem heiligen Romischen
reich und sonderlich in Deutschen landen vil unrats gewalticlicher
auch anderer unzimlicher und uneerlicher angriff und beschedigung
bescheen seind und noch teglichs gescheen mit rowb mord und
brand, davon das heilig reich, des wir ein merer genant sein, gar
schädlichen geminnert und vil des reichs undertanen und getrewen,
geistlich und werntlich personen, groß not verderbnuß und scheden
teglich leiden, als dann leider groß clag durch die lande geet,
dardurch gemeiner nutz großlich geirret geswechet und under-
gedrucket wirdet: so haben wir uns von der purde wegen unsers
kuniclichen ampts (die wir gott zu lobe, dem heiligen reich zu
eren und durch gemeines nutzes willen auf uns genomen haben)
darzu ergeben, daz wir mit allem fleiß solch unrat und boß Sachen
mit zeitlichem rate und mit der hilfe gottes [des allmechtigenl
puch beistand unsers und des [heiligen Römischen] reiches getrewen
nach allem unserm vermögen ze tiligen arbeiten wollen. Und
darumb durch anbringung auch mit beiwesen und rate unsers und
des heiligen reichs curfursten und anderr fursten geistlicher 'ind
18»
^276 130 (109). Frankfurter ßoiciuabsebied 1442.
verntlichor graven freien herren litter knechte und stette (die wir
dann durch si selbe oder ir mechtig sentbotra daromb in Sonder-
heit her zu uns zu komen verpott und geheischen haben) setzen
wollen und gepieten wir von Römischer kuniclicher macht kraft
und gewalt ernstlich und vesticlich mit disem brief und ermonen
auch euch alle und ieglich unsers und des heiligen reichs under-
tanen (in welchen wirden statt oder wes^s ir seit, solcher trew
und pflichte als ir gott, dem heiligen reiche, auch uns als einem
Romischen kunig ewrm obristen herren, gemeinem nutz und euch
selbs schuldig pflichtig und gepundeu seit), daz ir all und ieglich
stuck punkt und artikel diser nachgeschriben unserer ordenung
genzlich getreulich aufrechticlich und unge verlieh [haltentj vollfurend
und lobent, auch mit allen den ewren und die euch zugehoren oder
der ir mechtig sind solchs also genzUch und getrewlich zu halten
ernstlich schaffet ordnet und bestellet, als lieb ewch sei unser und
des reichs swere ungnade und die pene hienach in diser unserer
Ordnung begriffen zu vermeiden.
[1] Zum ersten, daz niman dem andern schaden tun oder
zufügen sol, er hab in dann zuvor zu gleichen piUichen lantlofigen
rechten ervordert Und ob im solich recht villeicht nit so bald,
als er wollt oder begert, gedihen und wider&ren mochte, so sol er
dannocht den nit angreifen noch beschedigen, er hab dann vor alles
das voUiclich und ganz getan und volbracht, das keiser Karls des
virden seliger gedechtnuU unsers vorÜEu-en am reiche guldin bulle
in dem capitel von dem widersagen eigintlicher Inhalt und auß-
weiset (v^ri. oben Nr. 38 Kap. 17; S. 73.)
[2] Item ob ieman zu dem andern kuntlich und unlougembar
jchuld hette, hette dann der schuldvorderer bürgen oder briefe»
so mochte er sein schuld vordem und einbringen nach laut und
sag solcher seiner brieve und als im versprochen ist zu bezalen.
Mocht aber einer nit bezalt werden nach siner brieve laut oder
als im versprochen were, daz man in bezalen solte, und im als-
dann darumb zu pfenden gepurte, der sol es doch mit dem pfand
halten, so hernach geschriben stet. Doch darin un vergriffen der
kaufman: die sollen an einander bezalen, auch iederman sein zinße
gulte und zehende einbringen, als dann bißher herkomen ist
[3] Und der also pfenden wil, sol vor, ee er darumb pfendet^
an den, der im die schuld schuldig ist, schriftlich mundlich oder
under äugen ervordern, in umb sein schulde gutlich oder mit land-
leufigen billichen rechten unclaghaft zu machen in den nechsten
zweien monaden nach solcher ermonung geleich nach einander vol-
gende. Und ob er in solcher zeit in obgeschribner masse nit
unclaghaftig gemachet wurde, so mag er den, der im schuldig ist^
imd desselben habe und gut darnach pfenden und angreifen ; doch
daz er alsdann mit den pfänden pfantlichen gefare, also daz er
<lieselben pfand alle ungeverlich in die nächsten statt oder slo&
treibe, da ein gerichte inne sei, das des, der angreifet und pfendet,
noch des, der gepfendet wirt, nit sei. Und man sol in und die
^^
130 (109). Frankfarter Beichsabschied 1442. 277
habe in demselben stoß statt oder gerichte einnemen und darein
treiben lassen und im des nit weren. Er sol auch diewile mit
denselben pfänden fride und geleite darinne haben nngeverlich. Und
sein es dann essende püand, so sol er die steen lassen drei tag
und drei nachte; weren es aber andere pfände, so sol er die vier
Wochen nach einander die nechsten steen lassen. Und sol auch
dhein mitrewter weder beute noch teile davon nemen noch nemen
lassen, sunder dieselb habe sol unverruckt bei einander beleiben.
Und ist dann, daz iemand kumpt, der dieselben nam und pfände
außnemen wil, dem sol man si auf recht und gewifiheit auBgeben
mit kuntschaft des richters oder des amptmans, in des gerichte
sie sein, oder sol ander erber leut darzu nemen, die dabei sein.
Wolte aber niman die pfand außnemen in der vorgenanten zeit,
so mag der pfender dieselben pfand darnach verkaufen nngever-
lich, so er turest mag, auch mit kuntschaft des amptmans, in des
gerichte si gefiirt sein, oder anderr erber leut daselbs. Und das-
selb gelt sol dann demselben, der gepfendet hat, an seiner schulde
abgeen; und was er auch costung auf dieselben pfandung gelegt
hat, die redlich ist und die er vor dem herren oder amptman des
gerichts kuntlich machet, die sol im auch daran abgan. Wer es
auch, daz von solcher pfandung wegen iemand gefangen wurde,
dieselben gefangen sollen auch alle auf recht und gewißheit auß-
geben werden; und ob si der purgschaft und gewißheit nit einig
werden mochten, was dann das gericht, darin das ist, erkennet, dabei
sol es beleiben, die auch solchs, ob sein not wirdet, erkennen sollen.
[4] Wer es auch, daz der pfender dieselben pfand nicht in
das nechst sloß oder statt, da ein gericht inne were, tribe und
die darin hielte, als vor geschriben steet, so sol man das fürbaß
für einen rawb halten; und wurd dann der herre oder amptman
des selben sloß oder ander umbsessen angeruft, so sollen si mit
iren geUlfen getreulich beholfen sein, zu frischer tat nacheilen
und darzu tun, ob si die selben pfender auch pfand in ire oder
andere sloß oder gericht bringen mochten; da mocht man dann
mit in gefaren nach des reichs recht, das man auch gestatten sol.
|51 Wer es auch, daz ein pfender mit den pfänden an ein
sloß keme und vorderte sich damit einzulassen, wurd er dann
damit nit eingelassen, das er kuntlich machte, so mochte er die
pfand daselbs steen lassen oder die fürbaß aber in das nechst
gericht treiben. Und was er dann des schaden neme, der redlich
und ungeveriich were und den er kuntlich machte, den solt im
der herre oder die lewte desselben sloß, die in nicht eingelassen
betten, außrichten. Es sol auch nieman den, die die pfender in
ir sloß und gericht einlassen, darumb argen willen beweisen oder
schaden zufügen in dhein weise. Wer es auch, ob ieman anders
denn obgeschriben steet ieman zugriiT oder angriif tete, so sol
iedermann, der des ermont oder sust innen wirt, zu frischer tat
eilen und solch genomen habe mitsampt den, die das getan haben,
zu recht helfen behalten.
278 ISO (109). Frankfurter Beichsabschied 1442.
[6J Item SO sol der ackerman und weingartman ausser
seinem hawß mit seiner habe, die man zu den ackern wisen und
weingerten die zu pawen bedarf (es sei in veintschaft oder on
veintschaft), auch auf den ackern wisen und weingerten und wider
heim zu hawse, und als man die frucht sneiden, wisen mein, auch
die wein lesen und das infuren sol, sicher und fridlich sein. Und
sol ouch niman prennen noch prantschatzen fewr schiessen oder
fewr inlegen weder tags noch nachts [in dheinen weg], es sei in
offner vehde veintschaft oder on veintschaft.
[7] Item es sollen all geistlich lewt kindelpetterin und auch
die, die in swerer krankheit sein, auch pilgrim lantfarer kaudeut
und ftirlewt mit iren haben und kaufmanschaft sicher sein und nit
beschedigt werden.
[8J Item es sollen kirchen kirchhofe und widenihofe auch
sicher sein und daraus nit genomen werden noch auch dhein weer
daraus gescheen; doch ob ieman die oder die darin weren sich
understunden ze stürmen oder noten, so mocht man sich daraus
weeren.
[9J Item es sol auch furbas dhein gereisiger knechte sein^
der sem aigen pferd habe, er hab dann einen herren oder junk-
herren oder sei einer statt diener, des oder der geprotter und
gedingter knecht er sei. Und ob der knecht ichts tete wider die
vor- und nachgeschriben stuck, das sol sein herschaft verantwurten
und widerkem. Und was sust raisiger knecht weren, die eigen
pferd und nit herren oder junkherren hetten, als vor geschriben
steet, dieselben, auch ander knecht, die nit herren hetten oder die
herren hetten, die ir zum rechten nit mechtig weren, die sollen
noch mogent weder fride trostung noch geleit haben.
[101 Item so sollen all curfursten ander fursten geistlich und
wemtlicn grafen freien herren ritterschaft stett und meniclich unser
und des reichs undertanen mit allen den ijen und den sie zu ge-
pieten haben, es seien edel unedel raisig knecht hantwerehknecht
dinstknecht pawrßknecht oder ander, ernstlich und vesticlich
schaffen und bestellen, daz der dheiner in raißwise iemands oder
auf iemands diene, angriff oder Zugriff helf tun, es sei auf wasser
oder auf land, on seiner herschaft wissen willen und gunst ; solchs
wir auch den obgemelten und allen andern, die nit herren hetten,
den sie in sonders zu versprechen stunden, zu halten vesticlich
gepieten.
[1 1 1 Item es sol auch meniclich, es seien fursten herren oder
stette, in welchem stat oder wesen die sein, als ob begriffen ist,
in iren landen stetten und gepieten mit iren amptluten auch sust
ernstlich und vesticlich schs^en und bestellen, daz furo dhein ge-
wachßner knecht, der mit merklicher la*ankheit seins leibs nit be-
laden ist und ein mussiggeer sei, auch nit erber redlich und
begenklicher leibnarung für sich selber hab, in iren landen stetten
und gepieten weder gehalten noch gelitten, sonder versmecht und
außgetriben werden.
130 (109). Frankfurter Beichsabschied 1442. 279
[12] Item es sei mman an dheinem ende geleite haben noch
iemand gegeben werden, dann zu recht, außgenomen zu offen tegen
hofen und versprochen kempfen.
[13] Item von der heimlichen gerichte wegen (nachdem und
sich vil unbillicher Sachen, die da nit daran gehören, an den selben
gerichten verlaufen und bißher menigvelticlich gemacht haben,
dardurch, wa das lenger besteen sollt, gemeiner nutz und frid in
dem heiligen reich nit wenig bekrenkt und geirret werden mochte,
und darumb solchen unrat zu furkomen) so haben wir mit rate,
als ob geschriben steet, unser und des heiligen reichs curfursten
fursten stett und anderr obgemelt gesetzt und geordent, setzen
ordnen und gepieten von Romischer kuniclicher macht in kraft
diß briefs, daz solch heimlich gericht fürbaß mit fromen verstendigen
und erfaren luten besetzt und nit durch bennisch veracht uneelich
geborn meineidig oder eigen lute gehalten werde; und daz es
damit dieselben anders nit halten, dann als das von anbeginn
durch den heiligen keiser Karle den grossem unsern vorfaren am
reich, auch durch die reformation, so der erwirdig Dietrich erz-
bischove zu Collen etc unser lieber neve und curfurst, als im das
durch keiser Sigmunden loblicher gedechtnuß unsern vorfaren
bevolhen was, zu Arnsperg in beiwesen vil grafen freien herren
ritterschaft stulherren freigreven und freischeffen gemacht hat,
geordent und gesatzt ist; besonder daz man niman dahin vordere
heische oder lade dann die und umb die Sachen, die dahin ge-
hörend oder der man zu den eren nit mechtig sein mocht.
[14] Wann ob iemand dahin gevordert wurd, des sein herre
oder richter mechtig wer zu den eren vor im oder andern lant-
leuligen gerichten, und da derselb herre oder richter dem frei-
greven oder richter solchs zu wissen tete oder schribe, einen
solchen abvorderte und er mit zweien oder dreien andern unver-
sprochen mannen dem freigreven oder richter trostung zu den
eren obgemelter massen under iren sigeln zuschriben, so sol als-
dann solch ladung absein und der sach nachgegangen werden vor
dem herren oder richter, da die sach hingehört und gevordert
wurd, on eintrag des freigreven oder heimlichen richters. Wa
aber dem also nicht nachgegangen wurde, so sollen alle proceßen
ervolgung und gericht, die darüber gescheen weren oder gescheen
wurden, ganz kraftloß tod und ab sein, die wir auch ietzund als
dann und dann als ietzund von Romischer kuniclicher macht kraftloß
sprechen und urteilen.
[15J Es sol auch dhein freigreve dheinen freischeffen machen
dann die, die von rechts wegen werden mögen und die solich ir
tuglicheit durch gnugsam kuntschaft furbringen; nemlich sollen si
keinen zu schoffen machen, der uneelich geborn, iemands eigen oder
sust verpunden oder zugehörig sei; die auch in des heiligen reichs
achte aberacht oder bennen geistlichen oder werntlichen sein, sollen
si auch dheinswegs schoffen machen.
[16J Solchs, so von dem heimlichen gericht ob geschriben
280 130 (109). Frankfarter tteichubschied 1442.
stet, wellen ^ir von meniclich vesticlich und unzerbrochenlich ge-
halten werden ; und gepieten darumb allen und ieglichen stulherren
freigreven und allen andern, in welchem wesen oder stat die sein,
ernstlich und vesticlich mit disem brief, daz si solchs auf iren
stulen und gerichten bestellen ordenlich gehalten werden. Wann
wa icht dawider oder anders geschehe, so sollt der stulherre zehen
mark goldes in unser kuniclich camer unleßlich zu bezalen und
der freigreve sein ampt der freigrefschaft verfallen sein, auch
der, der also unrecht vordrung oder verbotung erwurb, sich selbs
verurteilt und seinen leib verwurket und ir ieglicher wider ere
getan haben; und sol meniclich zu im richten, als sich gepurt
[17J Item wann auch dem heiligen Romischen reich und
Dewtschen landen an der guldin und silbrein niunli groß ligt und
notturftig ist, daz die ordenlich gehalten und geslagen werde, und
darumb so setzen wir mit rate und in maß als vor, daz die guldin
munß bei den newnzehen graden veines goldes zu gemeiner lantz-
werung beleihe, als dann etlich zeit gewesen ist; und sol auch
die nit geringelt noch hoher gemünzt werden. Wann wer anders
tete, in welchen wirden stat oder wesen der were, der soi darumb
swerlich gestraft werden, als sich dann gepuren wirt.
fl8] Item von der silbrin münß wegen, wann dieselb durch
gelegenheit der lande und mancherlei sach wegen nicht auf ein
gemein kom durch alle lande zu bringen ist, darumb so wollen
und gepieten wir, daz alle ihene, die solich silbrin munß slahen,
steticUch und ordenlich schaffen geslagen und gehandelt werden.
Wann wa das anders gehandelt und geslagen wurde, dann als
billich were, so wollen wir das strenglich und vesticlich strafen
und gestraft werden schaffen, auch nach dem und sich gepuren wirt.
[19] Item wer der vor geschriben stuck eins oder mer über-
füre dawider tete oder darzu hulf, daz dawider getan wurde, oder
deT dieselben, die dawider teten, mit willen wissen oder geverde
hauste hofte hielde oder in zuschube, der oder die sollen wider
ere und recht getan haben, auch in unser und des reichs swere
Ungnade und darzu ein pene (nemlich hundert mark lotiges goldes
halb in unser und des reichs camer und halb dem cleger oder
beschedigten unleßlich und on alle gnad zu bezalen) verfallen
sein. Welich auch die weren, die solich peen an golde oder gelt
nit zu bezalen betten, die sollen ir missetat an iren leiben erordnen
und sol zu in nach des reichs rechten gericht werden. Es sollen
auch, die zu verlieren betten, alle ire lehen und freiheit (so si
von uns und dem reich oder andern geistlichen oder werntlichen
herscheften oder personen betten) zusampt der obgenanten pene
ganz, als ob solchs mit recht ervolgt were, verlorn haben. Und
sollen auch der oder die solchs teten oder si geverlich hawsten
in zulegten oder si hinschuben, dheinerlei trostung frid oder geleit
haben an keinen stetten oder enden, sonder es sol und mag
meniclich zu dem oder den selben macht han si an leib und gut
anzugreifen und daran nicht gefrevelt haben, gleicher weise und
181 (110). Der Ewige Landfriede 1495. 281
in alier maß, als ob si mit des reichs hofgericht oder andern zim«
liehen gericbten [geistlichen und wemtlichen] geheischen und mit
rechtem urteil verachtet und in die acht und aberacht getan weren.
Und darzu so sol derselben leibe und gut nimand verantwurten
noch beschirmen in dheinen wege; und in welchen gerichten si
begriffen werden, so sol man si on allen intrag behalten und über
sie richten, alles bei der pene und wie vor geschriben steet
|20| Doch behalten wir uns als einem Romischen kunig, ob
ichtzit in diser unserr ordenung hinfuro zu verendem zu meren
zu minnern darzu oder davon zu setzen oder die ganz oder der
ein teile abzutun sich gepuren wurde nach gelegenheit der zeit
und der sache, daz wir das, als doch für sich selbs billich ist,
mit rat unserr und des reichs getrewen ze tun haben und tun
mögen, all argliste und geverde in allen imd ieglichen vorge*
schriben puncten und artikeln genzlich außgeslossen und hind-
angesatzt.
Geben zu Frankfurt versigelt mit unserr knniclichen majestat
anhangendem insigel nach Crists gepurd vierzehenhundert und
darnach in dem zweiundvirzigisten jare an unser lieben frawen
abent assumptionis, unsers reichs im dritten jaren.
Ad mandatum domini regis in consilio D. Caspar notarius
referens, ff zw. t/ie Neuamferlming: Ad mandatum domini impera-
toris ülricus Weltzli.
131 (110). Der sog. Ewige Landfriede. 1495 Aug. 7.
Nach dem Üripinaldruck (schon in der 2. Aufl.) im Wiener H. H. n. 8t.
Arch.; v^I. Neue und vollständigere Sammlung der Reichs- Abschiede
. . . (1747) Teil Tl. 8. 3-6.
Wir Maximilian von gottes gnaden Römischer kunig zu allen
Zeiten merer des reichs zu Hungern Dalmacien Croacien etc künig,
erzherzog zu Osterich, herzog zu Burgundi zu Brabant zu Lotherigk
zu Steyr zu Kernndten zu Crain zu Ljmburg zu Lutzenburg und
zu Geldern, grave zu Flandern zu Habspurg zu Tyrol zu Phirt
zu Kyburg zu Arthois und zu Burgundi, phallenzgrave zu H€nigaw
zu Hollant zu Seelant zu Naumfir und zu Zutphen, marggravd
des heiligen Romischen reichs und zu Burgaw, landgraf zu Elses^
herre zu Frießland auf der Windischen mark zu Portenaw zu
Salins und zu Mecheln etc enbieten allen und ieglichen unsem
und des heiligen reichs churfursten und fursten, geistlichen und
weltlichen, prelaten graven freien herren rittern knechten haupt-
luten vitzthumben voigten pflegern vorwesem amptlewten schulfc-
hessen burgermeistern riechtern reten burgern und gemeinden und
sust allen andern unsem und des reichs underthanen und ge*
trewen, in was wirden states oder wesens die sein, den diser
unser kfiniglicher brief oder abschritt davon zu sehen oder zu
lesen furkomen oder gezeugt wirdet, unser gnade und alles gut
Als wir hievor zu der hohe und last des heiligen Romschen reichs
282 ^31 (110). Der Ewige Landtriede U95,
erwelet und n& zu regerung desselben kflmen sein und vor äugen
sehen stete önunderlessige anfechtigung gegen der cristenheit
(nfi lange zeit geübt, dardurch vil k&nigreiche und geweit cristen-
licber lande in der ungläubigen gehorsam bracht sein, also das si
ire macht und herschung biß an die grenitzen Dewtscher nacion
und des heiligen reichs erstreckt, darzu sich auch dise zeit merk-
liche geweit erhept haben, unserm heiligen vater pabst und der
Romischen kirchen stette landschaft und widemguter, auch ander
4es Romschen reichs lantschaft und oberkeit gewaltiglichen über-
zogen haben, darauß nit allein dem heiligen reich, sunder auch
der ganzen cristenheit swere mindrung Verwüstung und verlust
der seien eren und wirden erwachsen, wo nit mit stattlichem zeit-
lichem rate dagegen getrachtet und zur furdrung desselben stant-
haftiger verfenglicher fride und rechte im reich aufgericht und in
bestentlichem wesen erhalten und gehandhapt wurde): darumb
mit einmutigem zeitigem rate der erwirdigen und hochgebomeu
unser lieben neven ohem churfursten und fursten geistlichen und
weltlichen auch prelaten graven herren und stende haben wir
4urch das heilig reich und Dewtsch nacion ein gemeinen friden
furgenomen aufgericht geordent und gemacht, richten auf orden
und machen den auch in und mit kraft diß briefs:
1 1 1 Also das von zeit diser Verkündigung niemants, von was
wirden Stands oder wesens der sei, den andern bevehden bekriegen
berauben fahen überziehen belegeru, auch darzu durch sich selbs
oder iemants anders von seinen wegen nit dienen noch auch einich
sloß stete merkt bevestigung dorfer hove oder weiler absteigen
oder an des andern willen mit gewaltiger tat frevelichen einnemen
oder geverlich mit brand oder in ander wege der massen be-
schedigen solle, auch niemand solichen tetern rat hilf oder in
keine ander weise keinen beistand oder furschub thun, auch sie
wissentlich oder geverlich nit herbergen behausen etzen oder
drenken enthalten oder gedulden, sunder wer zu dem andern zu
sprechen vermaint, der sal solichs suchen und thun an den enden
und gerichten, da die sache hievor oder ietzund in der ordenung
des camergerichts zu außtrag vertaidingt sein oder kunftiglich
wurden oder ordenlich hingehorn.
[2] Und darauf haben wir alle olfen vehde und verwarung
durch das ganz reich aufgebebt und abgetan, heben die auch liie-
mit auf und tun die ab von Rumischer küniglicher macht vol-
komenheit in und mit kraft diß briefs.
[3] Und ob iemant, was wirden oder Stands der oder die
weren, wider der eins oder mer, so vorgemelt im nechsten artikel
gesetzt ist^ handeln oder zu handeln understeen wurden, die sollen
mit der tat von recht zusampt ander penen in unser und des
heiligen reichs acht gevallen sein, die wir auch hiemit in unser
und des heiligen reichs acht erkennen und ercleren, also das ir
leib und gut allermeniglich erlaubt und niemant daran freveln
oder verhandeln sol oder mag. Auch alle verschreibung päicht
131 (110). Der Ewige Laadfriede U95. 283
oder puntnuß ine zusteende und darauf sie vordrung oder Zuspruch
haben mochten, sollen gegen dei^jenen, die ien verhaft weren, ab
und tod, auch die lehen, sovil der uberfarer der gebraucht, den
lehenhern verfallen, und sie dieselben oder denselben teil, so lang
der fridebrecher lebt, ime oder andern lehenserben zu leiben oder
den seinen teil der abnutz folgen zu lassen nit schuldig sein.
[4J Und ob churfursten fursten prelaten graven hern ritter-
schaft stete oder andern, in was Stands wirden oder wesens ein
ieder sei, geistUch oder weltlich, oder die iren wider disen friden
beschedigt wurden und die teter nit offenbar sunder ieinant, der
verdacht were, auch die clager sie des nit beweisen wolten, und
doch auß redlicher anzaigung in verdacht stunden, so solten und
mochten der kurfurst fürst prelat grave her ritterschaft oder stette,
dem oder des mannen prelaten graven hern ritterschaft under-
tanen oder verwandten schade geschehen were, den oder die selben
beschreiben und für sich vertagen, entschuldigung mit dem eide
von demselben zu nemen; und ob der oder die verdachten sich
der entschuldigung in einich wege widerten oder auf die Ver-
tagung nit erscheinen wolten, so sollen si der beschedigung und
fridbruchs schuldig gehalten und aftermals gegen ine lawt diß ge-
bots mögen gehandelt werden. Doch so solt derselb churfurst fürst
prelat grave her ritterschaft oder stette, dem oder den selben un-
geverlich gleit zuschreiben, ab bei und zu solichem tag biß wider
an ir gewarsam vor sie und alle diejenen, so sie mit ine zu
solichem tag brechten ungeverhch. Und ob man die tagsbriefe ien
nit mochte zu banden bringen, so soll man die an zweien oder
dreien enden aufslagen, da si zuversichtig handel und wesen hetten.
Ob auch wider disen friden und unser gepot iemant beraupt be-
schedigt und Zugriffe geschehen wurde, so sollen alle diejene, die
des zu frischer tat ermant oder sunst innen wurden, mit macht
nacheilen und mit fleissigem ernst gegen soUchen beschedigern
handeln und furnemen, als were es ir selbs Sachen, dieselben zu
banden zu bringen.
[5J Es soll auch solich teter und fridbrecher niemant hawsen
herbergen etzen drenken enthalten furschüb thun in seiner Obrig-
keit aigenthum und gebieten, sunder dieselben annemen und zu
inen mit dem ernst von ampts wegen richten und auch auf
menniglichs clag rechts ungesaumbt von ine helfen, dawider sie
nit schützen schirmen oder furtragen solle einich trostung Sicher-
heit freiheit oder gleit; wan sie des alles ausserhalb verwilligen
des widerteils unentpfenglich sein und nit geniessen sollen in keine
wege, wan wir in allen tröstungen Sicherheiten Vorworten und
gleiten, von wem die gegeben werden, solichen fridbruch wollen
außgenomen und darinnen nit begriffen haben.
[6] Und ob die teter und uberfarer diß fridens enthalt be-
vestung oder sunst dermaß furschüb oder gunst hetten, also das
statUcher hilf oder feltzugs not were, auch ob iemand in disem
landfriden begriffen, von was Stands wird oder wesens der were,
284 131 (110). Der Ewige Landfnede 1495.
geistlich oder weltlich, von iemand, den diser landfrid nit begreifen
wurde, beveht bekriegt oder sunst beschediget oder die teter und
beschcKliger hawsen enthalten oder den hilf oder beilegung thun
wurde, dasselbig soll durch die beschedigten oder auch unsem
camerrichter an uns oder unser anweld und die jarliche versamb-
lung der churfursten fursten und stende des reichs bracht werden,
daselbs den bekriegten oder beschedigten unverzogenlich hilf und
beistand oder rettung geschehen sol. So aber der handel mit
Überzug oder sunst dermaß gestalt sein wurde, das der jerlichen
samplung auB notdorft nit zu erpeiten were: geben wir hiemit
macht unserm camerrichter von unsern wegen uns und die chur-
fursten fursten und stende des reichs fnrderlichen an gelegen mai-
stat zu beschreiben, dahin wir und sie oder unser und ire anweld
treffenlich komen oder mit macht schicken wellen und sollen, davon
wie ob stet zu ratslagen und zu handeln ; doch mag und sol nicht
desta minder unser camerrichter und camergericht alle zeit auf
anrufen der beschedigten oder bekriegten oder auch von ampts
wegen wider die uberfarer und fridprecher wie recht procedirn.
[7] Und als vil raisig und fußknecht sind, der einß teils ganz
kein herschaft haben, auch etlich dinsts verpflicht, darinnen sie
sich wesenlich doch nit halten, oder die herschaft, darauf sie sich
versprechen, ir zu recht und billicheit nit mechtig sein, sonder
in landen irem vorteil und rewterei nachreiten: ordnen setzen und
weUen wir, das hinfuran solich raisig und fußknecht in dem heiligen
reich nit sollen gedult oder aufenthalten, sunder wo man die bet-
treten mag, so sollen sie angnomen hertiglich gefraget und umb
ir mißhandlung mit ernst gestraft und auf das wenigst ir hab und
gut angenomen gebewtt und sie mit eiden und burgschaften nach
notdruft verpunden werden.
[8] Item ob geistlich personen, des wir uns ie nit versehen,
wider disen unsern friden und gebot handeln wurden, so sollen die
prelaten, die An mitel ordenlichen gerichtszwang gegen ine haben,
si auf ansuchen des beschedigten ungesaumpt daran halten, karung
und Wandel der scheden zu thun, sofern sein vermögen reicht,
und sie hertiglich um die uberfarung strafen; und ob dieselben
sewmig und die teter nit gestraft wurden, so setzen wir sie, auch
die teter hiemit auß unserm und des reichs gnad und schirm,
wolten sie auch als irrer des frides in irer widerwertigkeit nit ver-
sprechen oder vertaiding^n in keine wege. Doch sol ine die ent-
schuldigung, ob sie verdacht weren, wie von den weltlichen ob
stet, auch zugelassen werden.
[9] Es sal auch wider disen friden niemant mit verschreibung
pflichten oder in einich ander wege verpunden sein oder werden
die zeit diß landfredens, wann wir solichs alles auß kraft unser
künigUchen obrigkeit kraftlos und unpundig erkennen und ercleren,
doch soll dasselbig in andern stucken punkten und artikeln der-
selben verschribung pflicht oder verpuntnuß irer Inhalt unverletz-
lich und unschedlich sein. Und sal diser lantfriden niemand an
131 (110). Der £wige Landfriede 1495. 285
seiner aufrichtiger schuld verschreibung nemen oder geben, geben
oder nemen. Und welicher oder welich also durch verwurkung^
yfie vor und nach stet, in acht komen, die sollen auch von unB
davon nit absolvirt werden dan mit willen des beschedigten, er
oder sie brechten sich dan mit recht darauß.
[10] Und darauf entpfelhen wir allen und ieden obgeschribeu
euch auch hiemit aus Komischer küniglicher macht bei den eiden
und pflichten, die ir uns von des reichs wegen insonderheit getan,
und bei der gehorsam ir uns als Romischem künig schuldig seit,
und bei verlust aller gnaden privileigien und rechten, so ir von uns
und dem heiligen reich oder andern habt, ernstlich und vestiglich
gebietende, das ir disen obgeschribeu friden und unser gebot mit
allen punkten artikeln und Inhalt stet und vest halten, auch durch
ewer furstenthumb gravescliaft herschaft gebiete und was iglicher
in regirung und bevelch hat, mit ewem amptleuten vitzthumben
pflegem stathaltem, wie die namen haben, auch ewer undertanen
zu halten und zu volziehen ernstlich schaffet und bestellet, daran
nit sawmet noch darwider trachtet oder thut, heimlich oder offenlich,
in kein weise, alle vorgemelt zusampt andern penen der gemeinen
reichsrecht der küniglichen reformacion und unser swere ungnad
zu vermeiden.
111 1 Wir setzen auch hindan alle und ieglich gnad und
privilegia freiheit herkomen punthnuli und pflicht, von uns oder
unsern vorfarn am reich oder andern hievor außgangen und ver-
fast, in den und die in einich weise wider disen unsern friden
gesein oder gethun mochten, mit was Worten clausuln meinungen
die gesetzt odir gepflichtet weren, die wir auch aus Römischer
küniglicher macht volkomenheit hiemit hindan setzen, und wellen,
das sich niemant, von was wirden Stands oder wesens der sei,
wider disen friden und gebot durch solich gnad freiheit herkomen
oder verpuntnuß schützen schirmen oder verantworten sal oder
mag in kein weise.
|12] Und sal diser frid und gebot dem gemeinen unsemi
und des reichs recht und andern ordenung und geboten vormals
ausgangen nit abprechen, sunder das meren, und auf stund ieder-
man nach diser Verkündigung den zu halten schuldig sein.
Hiebei sein gewesen unser lieb andechtigen neven oheimen
sweger und getrewen churfursten fursten und fursten botschaft
prelaten graven hem ritterschaft und der stett sendpoten m treffen-
licher anzal. Mit urkund diß briefs besigelt mit unserm künig-
lichem anhangenden ingesigel; geben in unser und des heiligen
reichs stat Wormß am siebenten tag des monets augusti nach
Cristi gepurt 1400 und im 95, unser reich des Romischen im IQ
und des Hungrischen im 6 jaren.
286
VI.
Territorien und Städte.
183 (111). KOnlg Daniobeits ImninnitSteprlTlleg fttr Klostw
B/eb^s (DlOzese Heaux). 635 Okt 1.
Aus Mon. Germ. bist. (Folioserie) Diplomata imperii Bd. I ed. K. Pertx
(1872) S. 16—18. Die Urkunde ist nur in späterer Abschrift und daher in
überarbeiteter Sprache erhalten.
[1] Dagobertus rex Francorum vir inluster apostolids patribus
Bostris domnis episcopis et illustribus viris ducibus itemque magni-
fico Chanulfo comiti vel omnibus agentibus tarn prsesentibus quam
ei futuris temporibus ubique in dei nomine in regno nostro con-
stitutis. [2] Oportet dementia principali inter ceteras petitiones
illud, qnod pro salute adscribitur vel pro timore di\ini nominis
postulatur, placabili auditu suscipere et procul dubio ad effectum
perducere, ut fiat in mercede commutatio, cum pro quiete servorum
dei congrua impertitur petitio, quia fides perfecta non dubitat ad
Altissimi gratiam pertinere, si aliquid secundum suum eloquium
prsecipue domesticis fidei mente devota impenditur; quia scriptum
est: ,Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum^
[3J Ergo dum illustris vir Dado referendarius noster eiusque ger-
mani Ado et Rado monasterium lerusalem in honore sancti Petri
et Pauli et sancti Antonii, quod vulgo appellatur Resbacis, in
Meldensi territorio situm, ad monachos vel peregrinos inhabitan-
dum ac in dei nomine solitaria vita fruendum, quod ex nostra
etiam largitate meruerunt, devoti deo iuvante construxerunt, ideo
nos iuxta eorum petitionem pro quiete servorum dei praeceptionem
vigoris nostri placuit propalare, per quam, dum super fiscum
nostrum (quod pro remedio animse nostrse indulsimus) videtur esse
constructum atque ex parte ditatum, sub quiete tranquillitatis
Domino protegente ipsi monacbi iuxta religionis normam perpetim
valeant residere, eligiraus, ut h8BC series debeat plenius declarare,
quia nihil de canonica auctoritate convellitur, si aliquid ut dixi-
mus domesticis fidei pro tranquillitate pacis conceditur; nee nobis
aliquis detrahendo sestimet in id nova decemere, dum ab antiquis
iuxta constitutiones pontiticum per regalem sanctionem monasteria
sanctorum Agaunensium Lirinensium Luxoviensium immoque et
monachi domni Marcelli sub libertatis privilegio videntur consistere.
(4] Erge si qua inibi in villis mancipiis vel reliquis quibuscumque
rebus atque pecoribus aut regio munere aut suprascriptorum vi-
rorum vel cuiuslibet est delegatum aut deinceps fiierit additum,
dum super nostra est ut diximus largitate constructum, nullus
episcoporum nee pnesentes nee qui fuerint successores aut eorum
ordiiiatores vel quaelibet persona possit quoquo ordine de loco
138 (112). ImmimitätspriTileg fAr Kloster Moatier-en-Der 673. 287
ipso anferre ant aliqaam potestatem sibi in ipso monasterio adop^
tare vel aliquid quasi per commutationis titulum minuere aut de
mysterii omamentis vel de oblatione in altario illata abstollere;
nee ad ipsum monasterium vel cellulas eins nisi pro lucranda
oratione et episcopus, nisi faerit cum voluntate ipsius abbatis vel
snse congregationis, absque gravi dispendio eorum accedere prae-
sumat; quo facilius liceat monachis ipsius in dei nomine regula-
riter consistentibus rectam delegationem sub quiete per tempora
possidere. [5] Et cum abbas ille fnerit de ssbcuIo evocatus, quem
ex semetipsis ipsa congregatio elegerit sibi, secundum sanctam
regulam seniorem instituat per omnia et ex omnibus secundum
delegationis votum vel huius seriem auctoritatis suflfultum, cüi
absque ulla inquietudine ibidem cuncta proficiant in augmentum;
[6] adicientes, ut nuUi penitus iudicum vel cuilibet hominum licentia
Sit de rebus praefati monasterii absque servorum dei voluntate
aliquid defraudare aut temerario spiritu quidquam exinde suis
usibus usurpare, ne, quod primitus est, divinam incurrat et nostram
offensam et a fisco grave damnum sustineat. [7] Illud etiam nobis
pro integra mercede nostra vel suprascriptorum virorum pensantes
merita placuit addendum, ut tarn quse ex nostra largitate, quam
quae ex delegatione ipsorum Dadonis vel germanorum suorura seu
genitoris eorum vel quorumlibet ibidem est aut fuerit devolutä
possessio quoquo tempore, nuUa publica iudiciaria potestas,
nee praesens nee succidua, ad causas audiendum aut aliquid
exactandum ibidem non praesumat ingredi; sed sub omni
emunitate hoc ipsum monasterium vel congregatio sua
sibimet omnes fredos concessos debeat possidere, vel
quicquid exinde fiscus forsitan de eorum hominibus aut de inge-
nuis aut de servientibus aut in eorum agris commanentibus vel
undecumque poterat sperare, ex indulgentia nostra in luminaribuis
ipsius sancti loci vel stipendia servorum dei tam nobis in dei
nomine viventibus quam per tempora succedentibus pro mercedis
compendio debeant cuncta proficere, ut pro seterna salute vel feli-
citate perenni seu regni constantia delectet ipsis monachis inmen-
sam dei pietatem iugiter implorare. [8] Quod praeceptum decreti
nostri Christo in omnibus suffragante ut firmius habeatur, sub-
scnptionem manus nostrae infra studuimus perarari.
Dagobertus rex subscripsit. Dado obtulit.
Data sub die kalendarum octobris; anno 14 regni nostri,
Clippiaco; in dei nomine.
133 (112). ESntg Childeriehs ImmiinitStspriviieg fttr Kloster
Moutier-en-Der (DiSzese Chftlons sur Marne). 673 Juli 4.
Aus Mon. Germ. bist. (Folioserie > Diplomata imperii I ed. K. Pertz
(1872) S. 30 f. Die Spraciie ist wie in Nr. 132 überarbeitet.
[1] ChildericHs rex Francorum vir inluster, Celsitudo regalils
clementiae religiosorum virorum petitionibus semper debet annuere,
288 133 (112). ImmumtätBprivileg für KlosUr Hontier^-Der 673.
maxiiue gerentibus 8tudium curae secdesiastioe, quatinus divinum
caltam exhibentibus benigno affectu subveniat et opem suas de-
fensionis impendat, ut eorum oratio apud Domini clementiam nobis
succurrat et pro pace et stabilitate regni nostri iugiter interveniat
[2] Quapropter ad notitiam cmictorum pen^enire iubemus, quoniam
adiit serenitatem nostram venerandus ac religiosus abbas Bercharius
supplicans, ut concederemus ei quendam locum in foreste Dervo
et in fine Wasciacinse, in quo sibi liceret construere monasterium.
et ut daremus sumptus ac prcedia, per quae ea, quas comi)eterent
monasterio vel locis cellarum, compleret et monacborum congre-
gifttionem ibidem aptaret Placuit igitur eminentiae nostrae sunimi
viri supplicaüo, et quae postulaverat concessimus illi. Qui
monasterium construens supra fiuvium Yigore in honore beato-
rum Petri et Pauli vel ceterorum sanctorum peüit altitudinem
nostram, ut pro rei totius firmitate integram emunitatem circa
ipsum monasterium contraderemus. [3J Nos igitur caelesti bene-
iicio promoti, conseusu episcoporum et optimatum nostrorum pre-
dbus tanti viri aurem accomodantes iubemus, ut de omni facultate
ipsius monasterii (tarn quod ego ipse ibidem delegavi quam eüam
quod a reliquis chiistianis hominibus noscitur esse condonatum
quodque ad praesens in quibuslibet locis territoriis et ex eins
lüereditate vel studio tarn ultr^ Ligerim, in Herla scilicet et
Saturiaco vel Domnofronte cum appenditiis suis et Diseo cum
appendiciis suis, quam etiam citra Ligerim possidere videntur seu
quod ibidem adhuc inantea in dei nomine a christianis hominibus
iuste et rationabiliter fuerit additum vel condonatum) pro quiete
ipsius regni nostri integram emunitatem pro reverentia ipsius
sancti loci concedimus, ut nuUus iudex publicus quolibet
modo iudiciaria accinctus potestate in curtes ipsius
monasterii, ubicunque ad praesens eorum maneat possessio vel
dominatio aut quod inantea, ut diximus, fuerit additum vel con-
donatum, nee ad causas audiendum nee fideiussores toUen-
dum nee freda exigendum nee mansiones faciendum nee
rotaticum infra urbes vel in mercatis extorquendum [in-
gredij nee ullas paratas aut quaslibet redibutiones
exactare praesumatur, sed in omni facultate ipsius monasteiü,
ut praefatum est, in omnibus locis et territoriis, ubi aliquid possi-
dere videntur, absque introitu iudicum, remoüs et resecatis omnibus
petitionibus de partibus fisci usque super ripam fluvioli Magnenüs
progrediente in directum termino ad locum, qui Vallis Profunda
nuncupatur, sub emunitatis nomine inconcusse tam nostris quam
futuris temporibus valeant dominari vel possidere; quo fiat, ut et
nos de praestito beueticio ad mercedem pertineat et ipsos servos
dei in ipso monasterio consistentes melius delectet pro stabilitate
regni nostri adtentius Domini misericordiam deprecari. [4J Et ut
haec emunitas firmier habeatur et per tempora conservetur, manus
nostrae ad fidelium nostrorum tam episcoporum quam optimatum
Bubscriptionibus subter eam decrevimus corroborari.
134/135 (113/4). Immnuit&tsprivilegien für WelUiche c. 690 a. 815. 289
Signum Reoli episcopi S. Leodegarii episcopi. S. Atelani
episcopi. S. Vulfaiidi maioris domus. S. Amalrici.
I>ata 4 Donas iulii; anno tercio regni Childerici rcgis. Actum
Compendio palatio.
ia4/135 (113/4). ImmnnltKtepriYileglen tOr WeltUehe.
Nr. 134 aus Formul» Marculfi lib. I Nr. 14 in Mon. Germ. bist.
CQuartserie) Le^^nm Sectio V. Formulie 1 ed. K. Zeumer (1882) 8. 52 f.,
Nr. 135 aus (M. Bouquet^ Becueil des historieiis des Gaules et de la
France Bd. VI (1749) S. 472. -- Betrefis der Sprache vgL die Note zu Nr. 1.
134) Kanzleiformular für eine kgl. Schenkung mit
Immunität Ende des 7. Jahrhunderts.
[1] Merito largitatis nostrae munere sublevantur, qui parenti-
bus nostris vel nobis ab aduliscentia setatis eorum instanti £Eunu-
lantur officio. [2] Ergo cognuscat magnitudo seo strenuetas vestra,
nos inlustri viro lui prumptissima volontate villa nuncupante- illa,
sitam in pago illo cum omni merito et termino suo in integritate,
sicut ab illo {aut: a tisco nostro) fuit possessa vel moderno tem-
pore possedetur, visi fuimus concessisse. [3j Quapropter per
presentem auctoritatem nostram decememus, quod perpetualiter
mansurum esse iobemus, ut ipsa villa illa antedictus vir ille, ut
dixemus, in omni integritate cum terris domibus »dificüs accolabus
mancipiis vineis silvis campis pratis pascuis aquis aquerumvse
decursibus farinaiiis adiecentiis adpendiciis vel qualibet genus
ominum dicione fisci nostri subditum, qui ibidem commanent, in
integra emunitate absque uUius introitus iudicum de quaslibet
causas freta exigendum perpetualiter habeat concessa. ita ut eam
iure proprictario absque ullius expectata iudicum tradicione habeat
teneat atque possedeat et suis posteris Domino adiuvante ex nostra
largitate aut cui voluerit ad possedendum relinquat vel quicquid
exinde facire voluerit ex nostro permisso liberam in omnibus
habeat potestatem. [4J Et ut ha^c auctoritas
135) Immunitatsprivileg Ludwigs d. Fr. für Johannes
aus dem Gau Narbonne. 815 Jan. 1.
[Ij In nomine domini dei et salvatoris nostri lesu Christi.
Hludovicus divina ordinante Providentia imperator augustus.
[2| Omnibus tideUbus sancta? dei ecclesia^ et nostris priesentibus
scilicet et fiituris notum sit^ qualitor quidam homo fidelis noster
nomine loliannes veniens in nostra prsesentia in manibus nostris
se commendavit et petivit nobis sua aprisione quicquid genitor
noster ei concesserat ac nos, et quicquid ille occupatum habebat
aut aprisionem fecerat vel deinceps occupare aut prendere potebat
sive filii sui cum homines eomm, et ostendit nobis exinde auctori-
tate, quod genitor noster ei fecit. [3] Nos vero alia ei facere iussimus
sive melioravimus. Et concedimus eidem fideli nostro lohanne in
Altaumn a. Bernheim, Urkonden. 8. Aufl. 19
290 ^^^' Schatzprivileg Ludwigs d. Fr. för Spanier 815.
pago Narbonense villare Fontes et villari Cello Carboniles cum
lUorum terminos et pertinencias cultum et incultum ab integro,
et quantum ille in villa Fonteioncosa vel in snos terminos sive in
aÜis locis vel villis sive villares occupavit sive aprisionem fecit
ana cum suis hominibus vel deinceps facere potent tarn ille quam
filii sui, omnia per nostrum donitum habeant ille et filii sui et
posteritas illorum absque ullum censum vel alicuius inquietudine.
[41 Et nullus comes nee vicarius nee iuniores eorum nee ullus
iudex publicus illorum homines, qui super illorum aprisione habi-
tant aut in illorum proprio, distringere nee iudicare praßsumant;
sed Johannes et filii sui et posteritas illorum illi eos iudicent et
distringant. Et quicquid per legem iudicaverint, stabilis permaneat;
et si extra legem fecerint, per legem emendent. [5] üt haec
auctoritas nostra firmius permaneat, dum ille et filii sui et poste-
ritas illorum ad nos et ad filios nostros aut ad posteritate illorum
fideles extiterint, et ut credatis, de anulo nostro impressione sig-
nari iussimus.
Durandus diaconus ad vicem Helisachar recognovit
Data kal. ianuarias anno Christo propitio primo imperii domni
Hludovici piissimi augusti, indictione 8. Actum Aquisgrani palatio
regio; in dei nomine feliciter amen.
136.* Schutz- und ImnmnitStsprivileg Ludwigs d. Fr.
fQr spanische Christen. 815 Jan. 1.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sect. II: Capitularia Bd. I. S. 261—263.
Vgl. das Privileg Karls 11. vom 11. Juni 844 ibid. Bd. U. Nr. 256, und
Q. Seeliger, Die soziale und politische Bedeutung der Grundherrschaft im
IrühereiL Mittelalter, in: Abhandlungen der philologisch-historischen Klasse
d. kgl. s&chsischen Gesellschaft d. Wissenschaften (1903) Bd. 22, I.
In nomine domini dei et salvatoris nostri lesu Christi. Hlu-
dowicus divina ordinante Providentia imperator augnstus omnibus
fideUbas saneta) dei ecdesia; ac nostris, prsesentibus scilicet et
futuris, partibus Aquitaniee, SeptimanisB, Provindce et Hispanise
consistentibus.
Sicut nullius vestrum notitiam effugisse putamus, qualiter
aliqui homines propter iniquam oppressionem et cmdelissimum
iugum, quod eorum cervicibus inimicissima christianitati gens
Sarracenorum imposuit, relictis propriis babitationibus et facul-
tatibus, quse ad eos hereditario iure pertinebant, de partibus Hi-
spaniaß ad nos confugerunt, et in Septimania atque in ea portione
Hispanise, quse a nostris marchionibus in solitudinem redaeta fuit,
sese ad habitandum contulerunt et a Sarracenorum potestate se
subtrahentes nostro dominio libcra et prompta voluntate se sub-
diderunt, ita ad omnium vestrum notitiam pervenire volumus, quod
eosdem homines sub protectione et defensione nostra receptos in
libertate conservare decrevimus.
[Ij Eo videlicet modo, ut sicut ca)teri liberi homines cum
136. Schatzprivileg Ludwigs d. Fr. für Spanier 815. 291
comite suo in exercitum pergant, et in marcha nostra inxta ratio-
nabilem eiusdem comitis ordinationem atque admonitionem explo-
rationes et excubias, quod usitato vocabalo ,wactas^ dicunt, facero
non negligant, et missis nostris aut filii« nostri«, quos pro rernm
opportunitate illas in partes miserimus, ant legatis, qui de partibus
Hispania? ad nos transmissi fuerint, paratas faciant et ad sub-
vectionem eorum veredos donent Alius vero census ab eis neque
a comite neque a iunioribus et ministerialibus eins exigatur.
[2] Ipsi vero pro maioribus causis, sicat sunt homicidia,
raptus, incendia, deprsedationes, membrorum amputationes, farta^
latrocinia, alienarum rerum invasiones, et undecunque a vicino suo
aut criminaliter aut ciyiUter fuerit accusatus et ad placitum venire
iussus, ad comitis sui mallum omnimodis venire non recusent
Ceteras vero minores causas more suo, sicut bactenus fecisse
noscuntur, inter se mutuo definire non prohibeantur.
[3] Et si quispiam eorum in partem, quam ille ad habitan-
dum sibi occupaverat, alios homines undecunque venientes ad-
traxerit et secum in portione sua, quam adprisionem vocant, habi-
tare fecerit, utatur illorum servitio absque alicuius contradictione
vel impedimento, et liceat Uli eos distringere ad iustitias fadendaSt
<]uales ipsi inter se definire possunt Cetera vero iudicia, id est
criminales actiones, ad examen comitis reserventur.
[1] Et si aliquis ex bis bominibus, qui ab eorum aliquo ad-
tractus est et in sua portione conlocatus, locum reliquerit, locus
tarnen, qui relictus est, a dominio illius, qui eum prius tenebat,
non recedat.
|5] Quodsi illi propter lenitatem et mansuetudinem comitis
sui eidem comiti honoris et obsequii gratia quippiam de rebus suis
exhibuerint, non hoc eis pro tributo vel censu aliquo computetur»
aut comes ille vel successores eins hoc in consuetudinem praesu-
mant, neque eos sibi vel hominibus suis aut mansionaticos parare
aut veredos dare aut uUum censum vel tributum aut obsequium,
prseter id quod iam superius comprehensum est, prsestare cogant
Sed liceat tam istis Hispanis, qui prsesenti tempore in prseductis
locis resident, quam bis qui adhuc ad nostram fidem de iniquorum
potestate fugiendo confiuxerint et in desertis atque in incultis locis
per nostram vel comitis nostri licentiam consedentes sedificia fece-
rint et agros incoluerint, iuxta supradictum modum sub nostra
defensione atque protectione in libertate residere, et nobis ea, quae
superius diximus, tam cum comite suo quam cum missis eins pro
temporum opportunitate alacriter atque fideliter exhibere.
[6] Noverint tamen iidem Hispani sibi licentiam a nobis esse
<;oncessam, ut se in vassaticum comitibus nostris more solito com-
mendent; et si beneficium aliquod quisquam eorum ab eo, cui se
commendavit, fuerit consecutus, sciat se de illo tale obsequium
seniori suo exhibere debere, quäle nostrates homines de simili
beneficio senioribus suis exhibere solent.
[7] Idcirco has nostrae auctoritatis litteras eis dare decrevi-
19*
292 137 Ul^)- ImmanitäUpriTileg für Vivien 815.
jnus, per quas decernimus atque iubemus, ut hsec nostraß libera-
litatis et mansuetudinis constitatio erga illos tenore perpetuo ab
Omnibus fidelibus sancta^ dei ecclesÜB et nostris inviolabiiiter con-
^rvetur. Cuius constitutionis in unaquaque civitate, ubi prsedicti
Hispani habitare noscuntur, tres descriptiones esse volumus : unam
quam episcopus ipsius civitatis habeat, et alteram quam comes, et
tertiam ipsi Hispani qui in eodem loco conversantur. £xemplar
vero earum in archivo palatii nostri censuimus reponendum, ut ex
Ulius inspectione, si quando, ut fieri solet, aut ipsi se reclamave-
rint aut comes vel quislibet alter contra eos causam habuerit^
dcfinitio litis fieri possit
Hanc quippe constitutionem, ut per diutuma tempora a fide-
libus sanctse dei ecclesiae et nostris et verius credatur et dili-
gentius conservetur, manu propria subscripsimus et anuli nostri
inipressione signari iussimus.
Signum domni Hludowici Serenissimi imperatoris.
Durandus diaconus ad vicem HeUsachar recognovit
Datum kalendas ianuarias, anno Christo propitio primo im-
perii domni Hludowici piissimi augusti, indictione 8. Actum Aquis-
grani palatio regio; in dei nomine feUciter amen.
137 (115). ImmunltSts- und SehntzpiiTlleg Ludwigs d. Fn
fflr Bistum Tivlers. 815 Juni 15.
Alis (M. Bonquet), Recueil des bistoriens des Gaules et de la
Frsnce Bd. Vi (1749) S. 479 f.
[1] In nomine domini et salvatoris nostri Jesu Christi. Ludo-
vicus divina ordinante Providentia Imperator augustus. [2] Si
sacerdotum ac servorum dei iustis petitionibus acquiescimus, hoc
nobis sane ad »ternam beatitudinem provenire confidimus. [3J Id-
Circo comperiat omnium fidelium nostrorum pra)sentium sciiicet et
futurorum industria, quia vir venerabilis Thomas, episcopus Alben-
sium seu Vivariensium, veniens ad nos deprecatus est celsitudinem
nostram, ut pro nostne mercedis augmento praedictam sedem cum
fratribus ibidem Domino servientibus sub nostra defensione et
immunitate reciperemus. [4J Cuius petitioni assensum praebentes.
per nostrae auctoritatis prseceptum confirmare studuimus. Prse-
cipientes ergo iubemus, ut nuUus iudex publicus neque quislibet
ex iudiciaria potestate seu aliquis ex fidelibus sanct» dei ecclesise
ac nostris in ecclesias aut loca vel agros seu reliquas possessiones,.
quas modemo tempore iuste et rationabiliter possidere videtur in
quibuslibet pagis et territoriis vel quidquid etiam deinceps propter
divinum amorem ibidem coUatum merit, ad causas audiendas veL
freda exigenda aut mansiones aut paratas faciendas aut fideiussores-
tollendos aut homines ipsius ecclesiae tam ingenuos quam servos.
iniuste distiingendos sive ullas redibitiones vel illicitas occasiones.
requirendas ullo unquam tempore ingredi audeat vel ea, quie sunt
138 (116). Ludwigs dv D. Immanitatspriv. f. St Emmeram 858. 293
supra memorata, exactare prsesumat, sed liceat servis Domini ibi-
dem consistentibus sab nostra defensione et immunitatis tuitione
perpetuo tempore quiete residere et pro nobis ac coniuge proleqne
nostra seu pro stabilitate totius imperii nostri a Domino nobis
collati et eins clementissima miseratione iugiter conservandi Domini
misericordiara exorare. [5] Et ut haec auctoritas verius certiusque
credatur, manu propria subscripsimus et annuli nostri impressione
signari iussimns.
Signum domni Ludovici Serenissimi imperatoris.
Datum 17 kal. iulii, anno 11 imperii domni Ludovici augusti,
indict 8. Actum Aquisgrani palatio regio; in dei nomine feUciter
amen.
138 (116). Ludwigs d. Deutschen ImmunltSts- und Sehntz-
prlTlleg fOr einen dem Kloster St. Emmeram geschenkten
Ofiterkomplex. 853 Januar 18.
(Mit näherer Bestimmnng der vogteilichen Gerichtsbarkeit.)
Aus Monumenta Boica Bd. XXVIII (1829) S. 45-47.
[1] In nomine sanctae et individusB trinitatis. Hludowicus
divina favente gratia rex. [2] Si petition^« servorum dei iustas et
rationabiles ad eifectum usque perducimus, non solum regium
morem decenter implemus, verum etiam hoc nobis procul dubio
ad eeternaB remunerationis prsemia cappessenda profuturum liquido
profiiturum credimus. [3] Quapropter conperiat omnium fidelium
sancta) dei ecclesiae nostrorumque prajsentium scilicet et futurorum
industria, qualiter vir venerabilis Erchamfridus Reganesburgensis
ecclesiae episcopus obtulit obtutibus nostris quandam traditionem:
quod WilUielmus comes ob dei amorem et animae suae remedlum
ad monasterium sancti Hemmerammi tradiderat omnem proprietatem
snam, quod ille habere videbatur infra duo fiumina, id est inter
Agastam et Nardinam, a locis videlicet, ubi ipsa in Danubium
fluunt usque ad loca, ubi de venis in amnes dirivantur, et ita
usque in Nortwalt in haue partem silve sine termini conclusione,
cum domibus et sedificiis reliquis et mancipiis atque manentibus,
pratis pascuis silvis aquis aquarumve decursibus, mobilibus et im-
mobilibus, cultis vel incultis, quicquid habuit; etiam et res illas,
quas Engilrade coniugi suae ad dies vitaB suae habere concesserat
et post obitum illius ad eandem traditionem sancti Hemmerammi
pei'tinere constaret; insuper et quicquid ad Rosdorf habere vide-
batur omnia et ex omnibus rebus ex illa parte Danubü, quicquid
sibi pertinebat in mancipiis et aedificiis ac vineis cultis vel incultis
totum et integrum ad iam dictum sanctum locum tradidit atque
pleniter delegavit Sed pro integra firmitate ac securitatis studio
memoratus Erchamfridus episcopus atque familiaris noster petiit
celsitudinem nostram, ut eandem traditionem per nostrum man-
suetudinis praeceptum confirmare deberemus. [4] Cuius petitioni
denegare noluimus, sed sicut unicuique fidelium nostromm iuste
294 139 (117). Verleihung erbUoher Gerichtsbarkeit 888.
petentium ita nos Uli concessisse atque in omnibus confirmasse
omnium fideliom nostrorum cognoscat magnitudo. [5] Propterea
hos apices serenitatis nostrsß circa ipsum monasterium fieri decre-
vimus, per quos prsecipimus atque iubemus, ut omnes res, quas
praedictus comes Wilihelmus tradiderat atque consignaverat, per
hanc nostram auctoritatem ad iam dictum sanctum locum in per-
petuum consistant. Etiam statuentes firmiter iubemus, ut omnes
homines, qui super easdem res commanere noscuntur et ad prae-
&tum monasterium pertinere videntur, tam Baioari quamque Sclavi,
liberi et servi, et inantea con^t^ere Domino donante potuerint.
[6] Nullus iudex publicus neque ulla potestas eos in quoquani
constringere audeat, sed neque illorum causam abstraliere prse-
sumat nee in aliam partem ire conpellat; sed liceat rector^(s et
ministris et advocatis eiusdem sedis res superius nominatas lega-
liter possidere ac regere et omni tempore sub nostra defensione
atque inmunitatis tuitione plenius consistere. Si vero aliquis fuerit,
qui contra istis hominibus superius conscriptis aliquas iusticias
requirere aut exactare voluerit, tunc advocati et ministri ipsius
monasterii illud prout iustum est diligenter rei veritatem inquirere
studeant et emendent. [71 Similiter quoque praecipimus atque
omnimodis iubemus, ut nullus iudex publicus neque ex iudiciaria
potestate super rebus quae pertinent ad Erlafa et in Herilunge-
velde necnon et ad Simicha et circa Agasta seu Bemsnicha atque
Rostorf vel infra prsedicta terminia et marka;/«, ubi res sancti
Petri et sancti Hemmerammi noscuntur pertinere, neque super
hominibus liberis vel Sclavis ullam potestatem habeat in quoquam
ülos distringendos, sed neque ad placitum uUum vel in hostem
ullo umquam tempore ire conpellat, quamdiu advocati eiusdem
sedis iustitiam facere valuerint; sed sicut diximus cum omni inte-
gritate praenominatas res in futurum sub nostra defensione et
immunitatis tuitione absque alicuius contrarietate aut inpedimento
consistant [8] Et ut haec auctoritas concessionis atque confir-
mationis nostrae firmier habeatur et per futura tempora a cunctis
fidelibus sanctac dei ecclesiaD nostrisque presentibus et futuris
verius credatur atque diligentius conservetur, manu propia nostra
subter eam firmavimus et anuli nostri inpressione adsignari iussimus.
Signum domni Hludowid gloriosissimi regis.
Comeatus notarius ad vicem Radleici recognovi et subscripsi.
Data 15 kal. februarias, anno Christo propitio 20 regni domni
Hludowici Serenissimi regis in orientali Francia, indictione prima;
actum Reganesburg civitate; in dei nomine feliciter amen.
139 (117). Yerlelhaiig erblicher Gerichtsbarkeit an einen kgl.
SUnlsterialen auf dessen Elgenhesltz. 888 JuU.
Nach dem Orig. im Wiener Haas-, Hof- und Staats-Arch. für unsere 2.
Aufl. mitgeteilt von A. Dopsch; v^I. auch (Kleimayrn) Nachrichten
vom Zustande der Gegenden und Stadt Juvavia (Salzb. 1784/1805) Anh. 118.
[1] In nomine sancüe et individu^ trinitatis. Arnolfus di-
139 (117). Verleihung erbUcher Gerichtsbarkeit 888. 295
vina fetvente gratia rex. [2] Notum sit omnibua sancta) dei ecclesia)
fidelibus nostrisque prsesentibus scilicet et futuris, qualiter noster
quidam ministenalis nomine Heimo serenitatis nostras magnitudi-
nem deprecatus est, ut in orientalibus partibus in pago Grunzwiti
dicto, ubi Arbo terminalis comes praeesse visus est, super Proprie-
täten! suam legalem sibi rectitudinis potestatem in proprietatem
concessissemus. [3j At nos petitionibus eins libenter annuentes me-
mores crebri devotique eins obsequii decreviraus ita fieri. Dedimus
quidem ei cum consensu pra^fati comitis eiusdem hereditatis su8B
rectitudinem perpetuo iure in proprietatem et iussimus hos celsi-
tudinis nostrse apices inde fieri, per quos sancimus firmissimeque
iubemus, ut nee prasnominatus comes nee uUus iudex publicus vel
Ulla ex iudiciaria potestate persona ausu temerario contra hanc
nostrae institutionis auctoritatem in easdem propra sui iuris causas
aut homines eins tam ingenuos quam servos ibidem habitantea
distringendos vel ullas inlicitas occasiones seu ullius praBSSurse
calamitatem inger^re vel exactare pra^sumat; sed liceat illi succes-
soribusque suis eandem rectitudinem secure atque tranquille habere
ac possidere in aevo, eo videlicet rationis tenore, ut homines eins
inde cum terminali comite, ubi ipse elegerit, urbem aedificent et, si
quando necesse eveniat, ad semet ipsos defendendos cum rebus
suis illuc confugium faciant, custodias cum caeteris more solito ad
communem sua^ salvationis vel circumspectionis contra inimicorum
insidias tutelam vigilanter exliibentes. [4] Ad publicum iam fati co-
mitis mallum scilicet idem Heimo seu vicarius eins legem ac iustitiam
exigendam vel perpetrandam pergat. Et si forsan de Maravorum
regno aliquis causa iustitiae supervenerit, si tale quidlibet est, quod
ipse Heimo vel advocatus eius corrigere nequiverit, iudicio eius-
dem comitis potenter tiniatur. L^J Insuper etiam statuimus ipsique
Heimoni pracstitimus, ut universa debita legalia de gente inibi in
proprio suo residente terciaque pars bannorum sub eodem heredi-
tarii iuris tenore sibi in proprium ex integro persolvantur, qui di-
cuntur civiles banni, ceeteraque debita cuncta ad integrum sine ali-
cuius partitione de eodem populo aeternaliter ad illum successoresque
eius pertineant. [61 Et ut hac concessionis nostr« auctoritas invio-
labilem in dei nomine per omnia volventis mundi curricula ob-
tineat stabilitatem et a fidelibus nostris omnibus verius credatur
ac diligentius observetur, manu propria subtus illam roborantes
anuli nostri impressione iussimus insigniri.
Signum Arnolfi serenissimi regis.
Aspertus cancellarius ad vicem Theotmari archicapellani re-
cognovi et suöscripsi.
Data . . . iul. anno dominicae incamationü 888^ in&ictione 6\ anno
autem 1 regni domn* Amolß pimvxi regis; actum FranconofuTi\
in dei nomine feliciter amen.
296 140 (118). Gräfl. Einkünfte 927. 141 U 19). Immunität f. Hamburg. 937.
140 (118). Übertrasmig grSflleher Einkflnffte an den Bisehof
Ton Tool dureh K. Heiniieh 1. 927 Dez. 38.
Aus Mon. Germ, bist Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) i«. 52. — Die
sclilusaworte des art. 2 sind höchst wahrscheinlich spatere Fälschung.
(Ij In nomine sanctse et individnac trinitatis. Henricns divina
fiavente dementia rex. |2] Noverit oranium fidelium nostrorum
EraBsentiuin scilicet et futurorum sagacitas, qnia nos rogatu Ebar-
ardi fideUs et dilecti comitis atque propinqui nostri concessimus
'^sdesiae sanctSB dei genitricis Mariae ac beati prothomartyris
Stephani, quas infra Tullensis civitatis muros sita videtur et cui
tempore praesenti Gauzilinus prsesul venerandus pr^eesse dignosci-
tur, omnem eicactionem comitatus eiusdem civitatis, annualis vide-
licet seu septimanalis thelonei qusestus pariterque vectigal quod
vulgo vocatur rotaticum [totumque dominium cum iurisdictionis
lionore et potestate?]. [3] ünde ob fleternae remunerationis aug-
mentum atque praedicti pontificis dilectionem, quem erga nostrani
serenitatem noveramus promptissimum, ad roborandam huius nostra»
concessionis munificentiam hoc conscribi iussimus praßceptum, om-
nino praecipientes, ut nullus comes nee aliquis reipublicae nostra^
executor vel qualiscumque exactor illud immutare aut quacumque
callida tergiversatione infringere praBsuniat, sed omni seculari do-
minatione seclusa in ins et potestatem pra^fatac sedis omni tem-
pore hoc, quod divinitus ins[)irati donamus, perraaneat et per
eundem episcopum ipsiusque successores iure perpetuo possidea-
tur. [4J Et ut haec serenitatis nostne auctoritas stabüis servetur,
manu nostra subtor cam iirmavimus anuloque nostro insigniri
praßcepimus.
Signum domni Henrici serenissimi regis. Simon notarius ad
vicem Ruotgeri archicancellarii recognovi et subscripsi.
Data 5 kalendas ianuaiii anno incarnationis dominicse 928,
indictione 1; anno vero gloriosi regis Henrici 8; actum Mogoncia;
in dei nomine feliciter.
141 (119). Immunltatsprivileg Ottos I. für das Erzbistum
Hamburg und dessen KlOster. 937 Juni 30.
Au8 Mon. Germ. bist. Dipl. reg. Gorm. I (1884) S. 98 f.
[1] In nomine sanctao et individuae trinitatis. Otto divina
jEavente dementia rex. [2] Qui mundiali potestate praediti quibus-
cumque necessariis regentium suflFragari festinant, divinam sibi
nihil refragari certissime sciant, ideoque non dedignamur aflFectuni
ad nos confugientium perducere ad eflFectum, quia ob hoc tem-
poralis regni modilicationem nobis pariter speramus et amplifica-
tionem acttemalisque provcnturam perpetuo perennitatem. [3J Unde
noverit omnium fidelium nostrorum praesentium scilicet et futu-
rorum sagacitas, quod Adaldag sanctaB Hammaburgensis aecclesian
venerabilis archiepisco[)us adiens excellentiam serenitatis nostrae
142 (120). Immanit&tsprivileg für Bistam Speier 969. 297
expetivit a nostra pietate talem libertatem et tuitionem monasteriis
in eius episcopio consistentibus, qualem cetera per nostrum regnum
monasteria noscuntur habere. [4J Cuius quoniam iusta et rationa-
bilis videtur petitio, ad honorem sanctse dei genitricis Marisß, cui
locus iUe Hammaburg est consecratus, eidem loco supradicto con-
cedimus omnes concessiones, quas concesserant anteriores Fran-
corum reges, caeterisque monasteriis ad hanc diocesim pertinenti-
bus, id est Rhamaslahun Bremun Bircsinun Buhkiun, videlicet at
nuUus iudex publicus vel quaeUbet iudiciaria potestas aliquam sibi
vmdicet potestatem in supradictorum hominibus monasteriorum,
litis videlicet et coionis, vel eos aliquis capitis banno ob capitis
furtum vel quocumque banno constringat aut aliquam iustidam
facere cogat, nisi advocatus archiepiscopi, quamdiu eos corrigere
valuerit; quodsi quisquam illorum incorrigibilis extiterit, ut ab
eo corrigi non valuerit, tunc ab advocato isdem praesentetur iudi-
ciariae potestati, ceteri vero in subditione archiepiscopi permaneant
fö] Si vero aliquis ex libertis voluerit ,iamundling* vel litus fieri
aut etiam colonus ad monasteria supradicta cum consensu cohe-
redum suorum, non prohibeatur a qualibet potestate, sed habeat
licentiam nostra auctoritate; habeat quoque potestatem prsedictus
Adaldag successoresque eius Hammaburgensis secclesia) archie-
piscopi super libertos et iamundilingos monasteriorum supra-
dictorum in expeditionem sive ad palatium regis. [6J Donamus
quoque clericis Hammaburgensis aeccIesiaB potestatem inter se sive
aUunde eligendi episcopum, cum necessitas poposcerit |7J Et ut
haec auctoritatis nostr^e concessio a fidellbus nostris verius credatur
et per succedentia tempora diligentius observetur, manu propria
subtus eam tirmavimus et anulo nostro sigillari iussimus.
Signum domni Ottonis invictissimi regis. Poppo cancellarius
ad vicem Friderici archicancellarii recognovi et subscripsL
Data 2 kal. iuL anno Domini 937, indictione 10, anno regni
Ottonis piissimi regis 1; actum in Werlaha; in dei nomine amen.
143 (120). Ottos I. ImmniiitatspriTileg für das Bistum
Speier. 969 Okt. 4.
Aus Mon. Germ. bist. Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) S. 520 t.
(1] In nomine sancte et individue trinitatis. Otto divina
ordinante clemencia Imperator augustus. [2] Omnibus fidelibus
sancte dei ecclesie nostnsque presentibus scilicet et futuris notum
Sit, quia si sacerdotum ac servorura dei peticiones quas nobis pro
suis necessitatibus innotuerint ad effectum perducimus, non solum
imperialem exercemus consuetudinem, verum eciam ad beate retri-
budonis mercedem talia nobis facta proficere confidimus. [3] Qua-
propter comperiat omnium fidelium sancte dei ecclesie nostrorumque
presencium scilicet et futurorum industria, quia vir venerabilis
Otkarius Neraetine vel Spire civitatis episcopus adiit nostram
clemenciam postulans, ut ecclesie cui preesse videtur, que est
298 1^- Yerleihaniir clea Königsbanns durch Otto II. 979.
coDStructa in honore sancte dei genitricis semperque virginis Marie,
ob mercedis nostre augmentum et firmitatis Studium eidem mo-
nasterio nostram auctoritatem atque immunitatis tuidonem fieri
iuberemus. [4] Cuius peticioni propter divinum amorem et vene-
radonem beate Marie semperque virginis adsensum prebuimus et
hos apices serenitatis nostre circa ipsam sedem fieri iussimus, per
quos decemimus atque iübemus, ut nuUus dux sive comes vel ulius
publicus iudex ex iudiciaria potestate aut aliqua cuiusiibet pote-
statis ignota persona nisi solus e}mcopm et advocatus familie
sancte dei genitricis Marie in civitate Spira vel Nemeta vocata aut
foris murum eiusdem civitatis, id est in villa Spira et marca que
eidem urbi adiacens est, nuiius ex iussione et concessione nostra
deinceps pubUcos placitus presumat habere nee uUus hominum
ex fidelibus sancte dei ecclesie ac nostris in ecciesiis aut locis vel
agris seu in reliquis possessionibus prefate ecclesie, quas moderno
tempore iuste et racionabiliter possidere videtur in quibuslibet
pagis vel territoriis, vel quicquid ibidem propter divinum amorem
et veneracionem beate Marie semper virginis coUatum fuerit, ad
causas audiendas vel freda exigenda aut mansiones vel paratas
jhciendas aut fideiussores tollendos aut ullas reddibiciones vel in-
licitas occasiones requirendas aut homines ipsius ecclesie tam in-
genuos quam servos iniuste constringendos ullo umquam tempore
inire audeat vel ea, que supra memorata sunt, penitus exigere aut
exactare presumat; sed liceat ibidem deo famulantibus sub nostre
immunitatis tuicione quieto ordine vivere ac residere, quatinus
melius Ulis delectet omni tempore pro nobis et coniuge proleque
nostra atque stabilitate tocius regni a deo nobis collati Dom in i
misericordiam attencius exorare. [5] Et ut hec auctoritas con-
cessionis atque confirmacionis nostre nrmior habeatur et per futura
tempora a cunctis fidelibus sancte dei ecclesie nostrisque presenti-
bus et futuris melius credatur atque diligencius conservetur, manu
propria nostra subter eam firmavimus et anuli nostri inpressione
assignari iussimus.
Signum domni Ottonis magni et invictissimi imperatoris au-
gusti. Liutherius cancellarius ad vicem Hattonis archiepiscopi et
archicancellarii recognovi et subscripsi.
Data 4 nonas octobris anno dominice incarnacionis 969, in-
dictione 13, anno regni Serenissimi regis Ottonis 35, imperii sci-
licet sui in Italia 8; actum in Tuscania in villa Brenta super
fluvium Mersa prope civitatem que dicitur Sena; in Christi nomine
feliciter amen.
143.* Yerleihuni; des KSnlgsbanns durch Otto ü. an den
Erzbisehof von Xagdeburg Ober dessen Stift und Stadt. 979.
Aas Mon. Germ. bist. DipIomaU Tom. II pars 1 (1888) S. 252 Nr. 198.
Vgl die bei unserer Nr. 136 angeführte Abbandlang von Gerbard Seeliger
8. 114.
In nomine sanctae et individuae trinitatis. Otto divina favente
144 a21). Übertragung königl. Grafenrechte 985. 299
dementia Imperator augustns. Sentiat omnium sanctae dei eclesie
fidelium tam presentinm quam et futurorum industria, qualiter nos
rogatu ac petidone venerandi archiantistitis Adalberti sancto martiri
Maurido et ipsius sedesise in Magadaburg dvitate constructe, cui
isdem archipontifex presulari videtur, pro aeterni premii remune-
ratione animaque kari nostri genitoris, cuius corpus in supradicti
martiris dei edesia sepulture tumulum sortitur, imperatorie nostre
auctoritatis bannum super eandem aecdesiam et dvitatem ea ratione
dedimus atque perpetualiter concessimus, ut deinceps nullus comes
neque advocatus aut exactor vel alicuius dignitatis prefectus in sepe
dicta dvitate vel suburbium eins undiquessecus inhabitantibus aut
in posterum habitaturis, negotiatoribus sive ludeis aliisque cuins-
cumque conditionis inibi morantibus, aliquam iudidarisB severitatis
aut ullius temeritatis habeat exercendi potestatem, nisi quem pr£D-
didSB urbis archiepiscopus, quisquis umquam fuerit, sibi ex voto
elegerit advoeatum. Sed ut hoc firmum stabiieque apud omnes
nostraß dignitatis successores permaneat, hanc cartam scribi eam-
que subtus notando iussimus si^Uari.
Signum domni Ottonis piissimi et invictissimi imperatoris
augusti.
Hildiboldus cancellarius advicem Willigisi archicappellani
notavi.
Data [Lücke] anno dominic« incarnationis 979, regni vero
Ottonis invictissimi imperatoris 18, imperii autem 11, indictione
6; actum in Magathaburg; in Christi nomine amen.
144 (121). Übertragung der Beste der kSnlgUchen Grafen-
reehte durch Otto II. an den Bisehof von Tongem-LOttich.
985 Juli 7.
Aus Mon. Germ. bist. Diplomata II (1893) S. 413 f.
[1] In nomine sanctae et individuaB trinitatis. Otto divina
favente dementia rex. [2] Cunctis fidelibus nostris presentibus
scilicet atque futuris per scripti huius pretitulationem manifestari
volumus, quia adiit celsitudinem nostram venerabilis et fidelitatis
nostrae in omnibus exequutor Nodkerus Tungrensium vel Leodi-
censium episcopus, ut ei vel successoribus suis sanctae Mari»
sanctoque Lamberto deservituris comitatum Hoiensem, quod in
nostra ditione hactenus erat quodque Ansfridus comes illustris
vir, qui illum ad presens tenebat, pro dei honore et predictorum sanc-
torum veneratione ipsiusque episcopi amore reddiderat, perpetuo
habendum concederemus. [3] Et quia quod reliquum erat regia^
ditionis, in moneta scilicet et teloneo r^liquisque redditibus, muni-
ficentia regum vel imperatorum predecessorum nostrorum ecciesie
sancte Marie Leodio vel Hoio posite iam cesserat, et dilectissima
mater nostra Theophana imperatrix fiendum petebat, ratum duxi-
mus eins subservire petidonL [4] Igitur super id, quod ab ante-
300 ^^' Verleihung von Markt, Münze, Zoll and Eönigsbann 990.
cessoribus nostris regibns vel imperatoribus ecciesie iam diele
Tungrensi vel Leodicensi concessnm füerat, sdlicet in vicis Traiecto
Hoio Namucho Deonanto vel in monasterüs castellis cortibos et
villis iam ad servitium eiusdem episcopi acquisitis vel de cetero
aoqnirendis, id est, ut nuUos comes vel sub comite agens vel iudex
aut ex iudidaria potestate, exceptis eis qui ab episcopo suffecti
fberint in loca snpradicta, residere audeat vel ad cansas audiendas
ant freda aut tributa aut banuos aut telonea aut redditum de sta-
tione navium aut aliquod omnino districtum exigendum aut man-
siones vel paratas faciendas aut fideiussores tollendos aut ullas
redibitiones aut ülicitas occasiones inquirendas, sicut continebatur
in preceptis regiis vel imperialibus munificentia vel immunitatis
intuitu supra denominatis ecclesüs iam olim concessis — super
hec inquam omnia, que dicta sunt queque ab antecessoribus nostris
ecciesie sancte Marie sanctique Lamberti concessa sunt, concedimus
eidem venerabili Nothkero episcopo et post eum omnibus eius suc-
oessoribus quod reliquum Hoiensis comitatis in nostra ditione
superfuerat infra eundem vicum vel extra, ut tarn idem episcopus
quam et reliqui per succedentia tempora episcopi, cuicumque fide-
lium suorum et nostrorum militum vel amicorum dari illum cen-
suerint, liberam habeant facultatem, salva tarnen, si ita episcopo
Visum fiierit, in dando nostra reverentia vel propter debitum nobis
ab omnibus honorem vel propter bannum legalius faciendum.
(51 Itaque pro anime nostre vel antecessorum nostrorum remedio
vel dei servitio melius et fidelius explendo quicquid caniere nostre
provenire poterat ex comitatu iam dicto ecciesie supradicte vel
iuri episcopi cedendum permittimus. [6] Et ut hoc auctoritatis
nostre preceptum et firmius credatur et diligentius ab omnibus
observetur, et manu propria firmavimus et anuli nostri impressione
subter signari iussimus.
Signum domni Ottonis gloriossimi regis. Hildibaldus epi-
scopus et cancellarius vice Wiiligisi archicapellani recognovi.
Data nonis iuUi, anno dominice incamationis 985, indictione 18,
anno vero terdi Ottonis regnantis secundo; actum Ingilenheim;
feliciter amen.
145«* Yerleihnng von Harkt, Mfinze, Zoll nnd KOnigsbann
durch Otto III. an die Äbtissin von Uandersheini. 990 Aug. 4.
Ans Mon. Germ. bist. Diplom. Bd. n S. 473. Vgl. Seeliger in dor
bei nnserer Nr. 136 angeführten Abhandlung S. 116 £.
[1] In nomine sanct« et individuae trinitatis. Otto divina favente
dementia rex. [2] Omnium fidelium nostrorum tam prsesentium quam
et fiiturorum piae devotioni pateat, quomodo nos ob dilectioneni
et petitionem dilectae genitricis nostrae Theophanu, videlicet im-
peratricis august«, ac carae sororis nostrae Sophiae sanctimonialis,
simul etiam propter pium interventum dilectae neptis nostrae
146 (122). Übertragung einer Grafschaft mit allen Rechten 1011. 301
Gerbirgae Ganderesheimensis ecclesias venerabilis abbatissse, quse
genitori nostro beatsB memoriffi Ottoni imperatori augusto et nobis
saepius devotam servitiam exhibuit, ecclesiae, cui prseest, et sibi
concessiuius, ut nostrae regiae potestatis licentia in loco Ganders-
heim vocato ad eius provisionem pertinenti faciat et habeat mer-
catum ac monetam atque teioneum deinceps ibi accipiat [3] Ut
autem firmius sub ditione prae&tsB ecclesiae et ipsius, quse modo ibi
prsßsidet, superius iam dicüe abbatissaß, et quae sibi succedant
futurarum prftilibatus mercatus cum moneta et teloneo consistat»
regium nostrnm bannum illuc dedimus, ut omnis causa, quaecum-
que in eodem loco contra legem oborta fuerit, per iussionem
abbatissae quaecumque pra3sideat dehinc praenominatae Ganderes-
heimensi ecclesio^, nostro regio banno ad suas manus redpiendo»
emendetur et legaliter corrigatur ; nullaque persona iudiciaria parva
seu magna deinceps in praedicto loco aliquod ius exercendi ullam
potestatem habeat, nisi praesens et eius futurae subsecutrices
abbatissae et is, quem ipsae ad hoc opus et ministerium elegerint et
constituerint advocatum. [4J Ad hasc etiam volumus atque regia
potentia iubemus, ut negotiatores et habitatores eiusdem loci
eadem lege utantur, qua ca^teri eniptores Trotmannie aliorumqne
locorum utuntur, absque omnium hominum invidoruui contradictf-
one. [5] Et ut biec nostrae auctoritatis donatio praesenti ac futuro
tempore inviolabilis permaneat, hoc nostrac dominationis praecep-
tum inde conscriptum sigilli nostri inpressione signari iussimus
manuque propria ut infra videtur corroboravimus.
Signum domni Ottonis gloriosissimi regis.
Hildibaldus episcopus et cancellarius vice Willigisi archi-
episcopi recognovi.
Data 2. nonas aug. anno dominicae incarnationis 990, in-
dictione 3, anno autem tertii Ottonis regnantis septimo; actum
Ganderesheim ; feliciter amen.
146 (122). Übertragung: einer ttrafsc^haft mit allen Aeehten
durch K. Heinrieh II. an den BlHchof ron Paderborn.
1011 April 10.
Aus Mon. Germ. hist. Diplom, reg. Germ. Bd. III (1900] S. 261.
[IJ In nomine sancta? et individu£c trinitatis. Heinricus di-
vina ordinante Providentia rax. |2J Divinae pietatis dementia^
quae nos ad cuimen regiae maiestatis perduxit, ad hoc voluit regnare«
ut aecclesiarum ordini tirmando atque corroborando subveniamus^
bis autem maxime locis, qua^ ab anlecessoribus nostris regibus
imperatoribus fundata, sed iam peccatis exigentibus paene vide^
bantur annullata. [3j Quapropter omnium fideiium nostrorum pre«
sentium scilicet ac futurorum industriie notum esse volumus, qua-
liter nos divini amoris instinctu pro remedio animae nostrae seu
parentum nostrorum necnon et tertii Ottonis bonas memoriae im^
302 H7. Bestätigung d. bisch. Wormser Immanitätsrechte 1014.
peratoris dilectaeque coniugis nostrse Cunigundffi reginas inter-
ventu atque Meginwerc sancta) Podrebronnensis aecclesiae venerabilis
episcopi rogatu sibi sanctfleque sujb aecclesiae a Karolo magno im-
peratore olim fundatae, nostris vero temporibus incendiura passsB,
in honore enim sanctae dei genitricis semperque virginis Mari» et
sancti Kiliani martiris Liboriique confessoris dedicatae comitatum,
quem Hahold comes, dum vixit, tenuit, situm scilicet in locis
Haverga Limga Thiatmalli Aga Patherga Treveresga Langaneka
Erpesfeld Silbiki Malfeld Nihterga Sinatfeld Ballevan prope Spriada
Gambiki Gession Sewardeshusun, cum omni legalitate in proprium
concedimus atque largimur per lianc nostram regalem paginam,
eo videlicet rationis tenore, ut prefatus episcopus Meginwerc sui-
que successores prajscriptae aBCclesi® presidentes dehinc liberam
habeimt potestatem de eodem comitatu eiusque utilitatibus quic-
quid eis placuerit faciendi, ad eorum tamen utilitatem aecclesise,
omnium videlicet inquietudine remota. [4) Et ut hsec nostr» tradi-
tionis seu confirmationis auctoritas stabilis et inconvulsa omni
habeatur tempore, hoc preceptum inde conscriptum manu propria
finnare curavimus et sigillo nostro insigniri iussimus.
Signum domni Heinrici regis invictissimi. Guntherius can-
cellarius ad vicem Erkambaldi archicappellani recognovi.
Datum 4 idus april., indictione 9, anno domiuicae incarnationis
millesimo 11, anno vero domni secundi Heinrici regnantis 9.
Actum Tribura regia villa; feliciter amen.
147.* Bestlttlgung und Festeetzung der bischöflich Wormser
ImmunitStsrechte, anlSsslieh gräflicher Übergriffe, durch
K. Heinrieh II. 1014 Juli 29.
Aus Hon. Germ, bist, Diplom. Tom. III pars I (1900) S.399 f. Vgl
Seeliger in der bei unserer Nr. 186 angefUbrten Abbandlang S. 101 ff.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Heinricus divina
preordmante clemencia Romanorum imperator augustus. [2J Si peti-
dones sacerdotum dei, quas ad nostram noticiam de necessitatibus
ecclesiarum sibi commissarum pertulerint, ad eflectum perducimus,
hoc nobis incunctanter et ad temporalis regni statum et ad eteme
beatitudinis incrementum pervenire confidimus. [3] Ideoque omnium
dei nostrique fidelium presencium scilicet et futurorum noverit in-
dustria, quomodo venerabilis vir Burchardus sancte Wormaciensis
ecdesie episcopus communi lamentacione pontificum et abbatum
eiusdem provincie celsitudinem nostram adiit sese reclamando ob
firequentem iniuriam ac legem iniustam a comitibus nostris familie
sue ecclesie tali presumpcione impositam, ut, quisqnis ex eadem
&milia in furto vel pugna aut aliqua criminali causa culpabilis in-
ventus fuisset, seu magna vel parva res esset, 60 solidos comiti
semper componere debuisset [4] Inter hec eciam precepta emunitatis,
que cristianissimus Francorum rex Dagobertus deo sanctisque suis
apostolis Petro et Paulo primitus condonavit, visibus nostris re-
147. Bestätig, d. bisch. Wormser Immunitätsrechte 1014. 303
legenda presentavit, in quibus scHptum est, quomodo ipse Dago-
bertus constituit, ut nullus comes aliquam in causis audiendis
super eandem familiam potestatem baberet. [5] Insuper confirma-
ciones successonim illius, videlicet Pippini, Caroli, Ludowici, Hei-
perici, Arnulfi nee non trium Ottonum clarissimorum regum vel
imperatorum antecessorum nostrorum, nobis nostrisque fidelibus
demonstravit, in quibus reperimus, quomodo ipsi constitucionem
predicti regis Dagoberü suis precepdonibus a novo confirmaverunt.
[6] Et ne hec lex iniusta ulterius procedoret, precatus est clemenciam
nostram, ut insultantem comitum presumpcionem nostra domi-
nacione coherceremus remque sue ecciesie nostra auctoritate denuo
confinnaremus. [7] Cuius peticionibus ob divini cultus amorem eins-
que voluntariam servitutem adquiescentes, hoc nostri cuhninis pre-
ceptum eidem ecciesie fieri decrevimus, per quod iubemus, ut pre-
fatus antistes Burghardus eiusque successores, sicud a prenomi-
natis regibus vel imperatoribus constitutum est et connrmatum,
omnem rem sue ecciesie quiete possideant, et comites nostri nuUam
familie sue ecciesie iniuriam vel iniusticiam posthac inferre presu-
raant. [8] Preterea ob etemae beatitudinis remuneradonem et bea-
torum Petri et Pauli apostolorum veneradonem istud imperiale
preceptum constituimus hocque in sempitemum stabile firmumque
permanere predpimus, ut, si quis deinceps ex familia Wormadensis
ecdesie furtum vel pugnam aut uUam aliam criminalem causam in
eadem familia perpetraverit, ad manus episcopi suo advocato com-
ponat. Si autem extra üemiiliam cum extraneo aliquo rixam ha-
buerit, advocatus suus comiti pro eo iusticiam faciat, et si alicui
libero homini ullam iniustidam fecerit vel cum eo pugnaverit vel
si extra familiam raptum aliquem peregerit, advocatus suus simi-
liter pro eo iusticiam faciat Si autem infra septa cuiuslibet furtum
aliquod commiserit, reddat quod abstulit vel restituat et insuper 5
solldos persolvat, si extra, iterum quod abstulit restituat et insuper
unam unciam tantummodo componat, et nunquam malus vadimo-
nium promereatur quam 5 solides. [9] Comites autem nullam penitus
habeant potestatem super familiam predicte ecciesie, nisi in legali
pladto cum iudido scabinionum et iuramento liberorum hominum
aliquis in ea für esse convincatur. Et si palam in furto depre-
hendatur, in compede comitis Interim reservetur, donec scabinio-
num iudido in suo pladto iuste diiudicetur. Illos vero 60 solidos,
quos usque nunc iniusta et inracionabili lege receperunt, omnino
interdicimus, nisi in publids dvitatibus. [10] Et si quis huius confir-
madonis precepta violaverit vel nostre constitudonis transgressor
extiterit, si Über est, 3 libras auri ad nostram cameram persolvat,
sin autem servus, corium et cappillos amittat [11] Sed ut hec aucto-
ritas firma stabilisque in perpetuo maneat, manu propria subtus
adnotavimus nostrique sigUliimpressione eam consignare precepimus.
Data 4 kal. augusti indictione 12, anno dominice incamacionis
1014, anno vero domini Heinrici secundi regnantis 13, imperU
autem primo; actum Mersifeld; in dei nomine felidter amen.
304
148 (123). Festsetzung der Rechte eines bischöflichen Grafen
durch den Bischof ron Toul. 1069.
Ans G. WaitZy Urkunden z. dUcbn. Verfassuugsgescb. im 11. u. 12. Jhdt.
(1871) S. 3-8.
In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Udo gratia dei
Leuchorum episcopus. Divini servitii opus est discordiam et con-
tentionem inter partes dissidentes eveliere et iustitia mediante
pacem et concordiam inserere, dum deus, qui est sumnium bonum,
{»ax vera creditur existere. Quapropter noverit universitas fide-
ium prsßsentium et futurorum, quod nostro tempore ftierit comes
huius Leuchorum urbis, cui deo auctore praesidemus, Amulfus
nomine, qui suis exigentibus culpis deiK)situs est a comitatus ho-
nore, maxime quoniam sua cupiditate plurimum aggravabat pau-
peres nostra? ecclesiop. Itaque credens utile fore, si res huius
civitatis ad comitatum pertinentes stilo et memoriaa traderemus,
institimus protinus, quatenus ea, qusß ab antiquioribus nostr% dio-
cesis veraci relatu didicimus de relius nostra[^ ecclesiie, scripto
commendaremus. Nam maioribus nostras ecclesiae congregatis exegi
cum sacramento, ut veraciter edicerent, cuiusmodi esset honor comi-
tatus huius urbis, qualiter tenuerunt illum antiqui comites, scilicet
Raimbaldus et Rainaldus maior filius eins atque Rainaldus minor«
qui cum summo honore ac prosperitate hanc urbem rexerunt et
defensaverunt temporibus nostrorum antecessorum sancta? memoria^
Gerardi Stephani Bertoldi Herimanni et beatie recordationis papa;
Leonis cognomento Brunonis, ut ea conditione, qua in hac carta
esset scriptum, traderemus successori comitis Arnulphi honorem
comitatus atque eins omnes suc^^ssores in perpetuum hoc pacto
hanc dignitatem susciperent nee amplius vel alio modo, quam hie
inveniretur scriptum, pauperes ecclesia» nostra» opprimereiit.
fl| Igitur comes non habet uUam potestatem infra civitatem
propter ullam iustitiam faciendam nee ullum bannum. [2J Sicut
in Gruria currit in circuitu montis Harri, debet ducere sulcum
circum vindemias recto tempore ad 60 pedes usque ad siliculam.
Et si qua iustitia contigerit infra sulcum tempore quo custodienda^
sunt vinea*, ipse accipiet tertiam partem iustitia^ et episcopus duas
secundum consilium villici et scabinorum; et eins custodes non
debent intrare vineas, nisi persequantur latronem. Nee debet dare
Ulli licentiam vindemiandi sine consensu villici et meliorum civi-
tatis; et postquam communis consensus fuerit abbatum et cleri-
corum et villici et meliorum civitatis de die vindemiandi, non
currit amplius eins bannus intra montem Barrum. Tarnen ab-
bates de sancto Apro et de sancto Mansueto et congregatio sancti
Stephani sanctique Gengulphi et sancti Aniani debent uno die aut
duobus ante alios vindemiare. Et proptera dant quisque medium
vini inter comitem et villicum. Et si hoc comes non disposuerit^
carebit modio vini. [3| In suburbio si tumultus ortus fuerit et
sanguinis elTusio vel latrocinium contigerit, ipse de iustitia habebit
148 (123). Festsetzung der Rechte eines bischöflichen Grafen 1069. 305
tertiam partem et episcopus duas, de consilio villici et scabinoruni.
[4] Si extraneus aperuerit tonDam suam ad sal vendendam, mini-
ster comitis accipiet nianum plenam salis. Si auteiii civis aperuerit
tonnam suam, nihil inde accipiet comes. |5| Tria placita vice-
doniinalia habet in anno comes in villa. Ad quas placita nou
venient milites nee pnebendarii episcopi et congregationum sancti
Stephan! et sancti Apri sanctique Mansueti et sancti Gengulphi
nee pra?bendarii clericorum vel militum episcopi. Et si iustitia
ita facta fuerit, habebit comes tertiam partem et episcopus duas,
consensu villici et scabinorum. Si latro fuerit convictus ante eum
et ipse latro fuerit capitali censu subditus alicui ecclesiee huius
episcopatus, pretium super eum inventum erit domini sui et corpus
crit comitis et episcopi; quo<lsi ipse se redemerit, tertia pars
redemptionis erit comitis et duie episcopi, ipse vero redibit a<l
dominum suum. Si autem extraneus fuerit latro, de protio super
eum invento erit tertia pars comitis et duae episcopi; quodsi
ledemerit vitam suam, similiter et corpus erit utrorumque, nisi
proprius dominus eum prosecutus fuerit. [6] Alieuigenne, id est
wargan<7i, qui manserint in banno, dabunt comiti 4 denarios sin-
gulis aunis festo sancti Remigii. Et si inde aliquis negligens
fuerit^ reddet comiti capitale. De iustitia autem erunt du« partes
episcopi, tertia comitis, secundum consilium villici et scabinorum.
[7] Stratam publicam et metas debet custodire comes. Et si
iustitia inde fuerit facta, tertia pars persolutionis erit comitis, duff»>
vero episcopi, consilio villici et scabinorum. I^tronem non capient
ei US ministri nisi in stiata publica. Quodsi latro fugerit intra
alicuius mansum, ministri comitis non persequentur eum intro
sine permissu illius, cuius fuerit mansus, et conductu villici ipsius
banni. [8| Si duellum fuerit factum in 7 antiquis potestatibus,
t|Uie pertinent ad coquinam episcopi, <le persolutione erit tertia pars
comitis et pars tertia episcopi, consilio villici et scabinorum ipsius
villa\ [91 Mensuras quascumque faciet villicus et scabini absquo
comite. bed si aliqua earum fuerit falsata inventa, de iustitia ac-
cipiet comes tertiam partem et episcopus <luas, consilio villici et
scabinorum. [1()| Monetam mutabit episcopus consilio suorum
oificialium sine comite. Quae si falsata fuerit inventa, ille, qui
convictus fuerit de iustitia, dabit tertiam partem comiti et episcopo
duas. |11| Omnia otticia civitatis mutabit episcopus et villicus eins
sine comite, excepta custodia portie. (^uam custodiam proferet
comes et villicus in pleno placito, Quodsi inde contigerit re-
demptio, comes accipiet tertiam partem et episcopus duas, consilio
villici et scabinorum. Postquam autem custodia porta^ fuerit stabi-
lita laude communi et meliorum civitatis, non mutabitur, nis
jmblice a pluribus et melioribus fuerit de culpa accusatus. fl2| In
7 supradictis potestatibus episcopi non hospitabitur comes nee
inde accipiet ullum debitum servitium pncter eulogias et carratas
vini, quas ei dant officiales. Si ergo eis vinum defecerit, persol-
vent 10 solidos pro carrata vini. Et si officiales episcopi eulogias
Altnann n. Bernlieim, rrViin<]pfi. 3. Aufl. 20
306 149 (124). Die friesisolien K&ren, vor 1106.
persolvere non poterunt, dabont pro eis 7 solidos. Pra?ter lia»c
nihil habet comes in praedictis potestatibus episcopi. Quodsi
ibidem amplius quid acceperit, iniuste pauperes homines episcopi
tractabit [13] Si ergo de huiusmodi rebus, qu^e ex antiquo tem-
pore antecessores comites gratanter tenuerunt, aliqua contcntio orta
nierit inter episcopum et comitem, communi laude et consensu
utrorumque decernant res sacramento 7 hominum huius ecciesias
bene credentium. [14] Praiterea si comes obviaverit alicui inimi-
corum suorum vel eum invenerit infra banni leugam, si ipse homo
fiierit inimicus episcopi, licebit comiti eum capere sine scitu epi-
scopi; si autem non fuerit inimicus episcopi, non licebit comiti
eum capere sine laude episcopi vel advocati civitatis.
Hac igitur conditione Friderico comiti, qui loco superius dicti
Amulphi est subrogatus, comitatum dedimus, ut nihil super has
consuetudines a pauperibus nostra) ecclesia? exigeret, sed liroc om-
nia inconvulsa absque ulla refragatione conservaret et sibi succe-
dentibus in perpetuum conservanda relinqueret.
Ut autem huiuscemodi consuetudines ad comitatum pertinentes
de pauperibus nostra» ecclesise rite et legitime corroboratsc per-
petuditer pennaneant, in huius scripti monumento nostris suc-
cessoribus ad recognoscendum relinquimus et subscriptis testibus
ad corroborandum deinceps tradidimus.
[Nachtrag.] In villis etiam et in mancipiis et in rebus ubique
iacentibus ad prajbendam canonicorum pertinentibus nullam iusti-
tiam, nullum servitium, nisi ei fuerit sponte oblatum, nullam hospi-
talitatem comitem habere manifeste recognovimus; sed omni sua
potestate sseculari exclusa, nostra et successorum nostrorum cano-
nicorum tantum libero arbitrio disponantur.
Hcec omnia supradicta sigillo nostro sub anathemate signa-
vimus. Ego Udo dei gratia Leucorum episcopus signavi. Signum
Stephani archidiaconi. S. Lamberti archidiacoiii. S. Roberti archi-
diaconi. S. Odelrici archidiaconi. S. Hugonis archidiaconi. S. Lam-
berti iunioris archidiaconi. S. Rodulphi arcludiaconi. S. Odelrici
praBpositi sancti Gengulphi. S. Gerardi Lothariensium ducis. S.
Luthulphi comitis. S. Haimonis comitis. S. Odelrici de Nanceio.
S. Alberti. S. ValfridL S. Everardi. S. Milonis. S. Henrici ad-
vocati. S. Himari villici. S. Walteri vulnerati [?]. S. Sigifridi
sfeabinl S. Henrici.
Actum anno ab incamatione Domini 1069, indictione 7, Heu-
rico IV rege Romanorum regnante 13 anno regni eins.
Ego Walterus decanus et archidiaconus et cancellarius re-
cognovi et subscripsi. Ego Hermannus sacerdos vice Valteri can-
cellarii scripsi et subscripsi.
149 (124). Die fHesischen KBren. [zw. 1085 u. 1106.]
Aus Karl v. Kichthofen, Untorsachongen über friesische Bechtsgeach.
Bd. I ^8^0) S. 33—41; vgl. Ph. Heck, Die altfriesische Gerichtsverfassung (1894).
[1] Hec est prima petitio et Karoli regis coucessio omnibus
149 (124). Die friesiiichon Küren, vor 1106. 307
Frisonibus, quod universi rebus propriis utantur, quamdiu non
demeruerunt possidere.
[2] Secunda petitio: pax omnibus ecclesiis et oninibus deo
devotis, sub pena 70 et duoruin talentorum; et talentum debet
esse de 7 denariis Agrippine, sie olim dicebatur Colonia; sed quia
illa moneta fuit remota, elegeruDt populi viciniorem et denarium
leviorein et commutaveruut pro 70 et duobus talentis 72 solidos
Rednathes monete. Quicumque pacem violaverit, solvet tria talenta
sculteto, que sunt 20 et unus solidus, regalis banni.
[3] Tertia petitio est, quod singuli bona sua possideant sine
rapina, nisi ratione et iusta allegatione convincantur ; tunc faciat,
seeunduDi quod iudicat suus asega secundum ius vulgi et omnium
Frisonum. lUe asega non habet quemquam iudicare, nisi plebs
elegerit ipsum, et ipse coram imperatore Romano iuraverit; tunc
tenetur scire omnia iura, que sunt kesta et londriucht, id est peti-
tiones et edicta; tunc debet iudicare inimico sicut amico, quia
iuravit coram imperatore, viduis et orphanis et omnibus aävenis,
sicut coniunctis sibi in tertia linea consanguinitate. Si ilie acce-
perit iniusta munera et prohibitos denarios, tunc non debet dein-
ceps iudicare, quia significat sacerdotem, et ipsi sunt oculi ecclesie,
et debent iuvare et viam ostendere, qui se ipsos non possunt iuvare.
|4J Quarta petitio est, quod tenetur in decem marcas (etmarca
debet constare de 4 wedum et quelibet weda de 12 denariis), qui-
cumque invadat possessiones alterius sine conventione civili et
sine auctoritate asega et populi licentia.
[5J Q uinta petitio est, hereditatem avi et avie et avunculi et
edeles tredknia debet teneri cum dediuramentis, sine duello cum
12 witliiuramentis.
[6] Sexta petitio: emptam terram et possessiones ecclesiarum
datas vel obiatas teneri 7 virorum withiuramentis; et Uli non
debent esse periurii vel homicide aut criminosi rei carine.
[7] Septima petitio est, quod omnes Frisones in libera sede
consistant; et hoc donavit eis Karolus rex, ut christiani fierent et
subiecti essent australi regi et clepskelde denegarent et huslotha
solverent, quibus comparaverunt nobilitatem et libertatem, quia
Frisones olim ultra oceanum subditi erant.
[8] Octava petitio est, quod nuUus privatus contra dominum
suum nimis contendat. Si quid fuerit, quod ab aliquo inquiratur
ex parte regis, et si condempnari posset pena capitis, et ipse
neget, tunc ipse se excuset cum 12 viris withiuramentis; non
oportet privatum cum rege et contra regem pugilem dncere.
Postea debet privatus respondere et iurare, alioquin restat; vel
est londraph, tunc iurabunt 4 nobiles et 4 liberi et 4 minus no-
biles. Sic debet regi satisfieri.
[9] Nona petitio est penam pacis et huslotha propter bannum
regis solvere duobus denariis Rednathes monete. Si quis hoc con-
tempserit, solvet regium bannum skulteto 20 solidis et uno; ad
comparandum 7 stratas apertas et pervias pergere versus austmm
20*
308 H9 (1^24). Die friesischen Küren, ror 1106.
tres in terra et quatuor in aqua: prima terrestris strata sursuni
versus Omersburch et deorsum versus levere, secunda versus Mo-
nasterinm usque Emetlia, tertia versus Coloniam usque Stauriam ;
prima aquarum strata est Albia, secunda Visera, tertia Emesa^
quarta Renus. Quicumque eos liiis 7 stratis privat vel spoliat,
tune condempnabitur propter hoc in decem liudmerc et supremuni
bannum sculteto, qui est 20 solidi et unus. Si etiam Frisoncs vel
eorum mercatores hiis 7 stratis fnerint spoliati, et hoc evenerit ex
parte regis, tunc de pecunia plebis et de huslotha eorum dampnum
debet suppleri; si autem evenerit ex episcopi parte, tunc de censu
et de decimis dampna eorum et vincula debent emendari.
[10] Decima petitio est Frisones non oportere exercitum du-
cere ulterins quam ad Wiseram versus orientem et versus occi-
dentcm usque Fü; versus austrum non remotius, quam possint in
vespere redire, ut eorum possint patriam teuere contra fluctus et
contra gentilem exercitum. Petivit autem rex Karolus, quod ipsi
ultra proficisci vellent in orientem usque Hiddesekkere et in occi-
dentem usque Singfallum. Et optinuerunt id Frisones apud Karo-
lum, quod ipsi bannos suos ultra non servarent quam in orientem
ad Wiseram et in occidentem usque Fli.
[11 j Undecima petitio est servare pacem viduis et orphanis
decrepitis et omnibus orbatis pueris et palmariis et romipetis et
veris pcnitentibus carinariis et sanctomm legatis vel ecclesiarum,
6ub pena decem liudmerka; et illis duplicem compositionem, qui
devoverunt bellum et arma, propter pacem et propter graciam,.
insuper 21 solidos sculteto.
[12] Duodecima petitio est pacem ecclesie et domus et con-
ventus plebis et exercitus et coUoquii, ubi familiäres pactiones vo-
ventur, sub pena 30 et duarum reilmerkarum, hoc est 7 et dimi-
dia magna marka; insuper 20 solidi et unus dabuntur sculteto.
[131 Tertia decima petitio est pax populi, sub pena decem
liudmerkum ; et (|uelibet illarum marcarum secundum 4 wedas, et
quelibet weda secundum 12 denarios.
[14] Quarta decima petitio est: si quempiam Normanni acci-
^iunt, et si quis fuerit relegatus vel venditus fuerit, si is reversus
l'uerit et potuerit cognosccre ethel et proprios agros et sui patris
fundum, si suus frater vel suus inimicus [airator] sive suus
vitricus sive suus gener soror sive suus proprius filius suam
terram exposuit vel vendidit vel permutavit, tunc habet ipse in-
trare in suam propriam possessionem et in sua predia sine duello
secundum omnium Frisonum iura.
[15] Quinta decima petitio est: si quis oppresserit viduam
vel virginem vel alterius viri uxorem et lateri debet et ipse per
duellum convincitur, tunc debet hie caput suuni redimere 12
marcis a plebe, et ipsi wergeld, hoc est 12 marce, ad solvendum
ex hiis 20 et unum solidum sculteto. Cognati eins tenentur euni
iuvare secundum asega iudicium et secundum plebis londriucht,
si ipse solvere non habet
150 (125). Privileg zu Gansten des Herzogs von Österreich 115^. 309
[16] Sexta decima petitio est, quod omnes Frisones habent
eorum inimicicias sive feithe cum peconia emendare preter ligni
clausuram et absque flagellatione absque scopis et absque forficibus
extra terminos Saxonum. Quodsi fecerit capitalia mala vel furta
vel alia mortalia mala, si pecuniam non habet, tunc emendet cum
suo proprio coUo secundum asega iudicium et populi iustitiam iuxta
sculteti bannum et imperatoris licentiam; quia ille eque solvet
omni popnlo, qui pendet; et mortale malum debet mortali pena
refrigerarL
[17] Septima decima electio est et regis Karoli concessio,
quod singuli Frisones pladtent per duorum allegationes et secun-
dum asega iudicium; et singuli sciant sibi ipsis in reliquiis, quid
fecerint, preter quinque causas; iUas tulit Karolus rex omnibus
Frisonibus:
Prima [causa] est: ubicumque clara die vel lucente sole duo
exercitus congregantur cum erecto vexillo et securitate vel ofledene,
quicquid ibi pugnatum fuerit in vulneribus et in mortuis, tunc
debet illud totum notorium vel iechta esse.
Äüa est: ubicumque matrona accipitur lacrimans et clamans,
et sequitur eam scultetus cum plebe, quicquid ei factum fuerit^
est notorium. Primitus illi matrone werield et plebi pax et
sculteto solvetur suus bannus.
Tertia causa est: ubicumque in sjnodo confirmata vel in
placito bannito vel in ordinato plebis conventu vel warve vadium
fit vel unius rei confessio, tunc non potest is iuramenta prebere.
Quarta causa est: ubicumque dormientibus hominibus ant
incaute vigilantibus unus famosus für capitur in foramine aut in
angulo, et ab eo accipitur in tergo aut in gremio illud furtum,
tunc non potest ille illius facti uUas reliquias vel iuramenta pre*
bere, ipse debet id sua pecunia inplere vel suo coUo reddere.
Quinta causa est : ubicumque monetario infra suum ergaste-
rium vel fabricam fad and falsa moneta accipitur, tunc non licet
ei reliquias prebere propter hoc, quia non deterior für quam is,
qui furatur sanctis et dominis et omni populo.
150 (125). Privileff K. Friedrichs L zu Oaiistcn der Territorial-
herrschaft des Herzogs ron Österreich. 1156 Sept. 17.
(Sogen. priTÜegium minns, das majus s. unten z. Jahre 1358/9 Nr. 177«)
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. iV. Bd. 1 (1893) S. 221—223 und
W. Erben, Das Privilegium Friedrichs 1. f. d. Herzogtum Oesterreicb (1902),
S. 137 — 139; die SteUen, welcho Erbou — nach unserer Ansicht mit Unrecht
— für spätere Interpolationen hält, sind in runde Klammern gesetzt.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus divina
favente clemencia Romanorum imperator augustus. [Ij Quamquam
rerum commntatio ex ipsa corporali institutione possit firma con-
sistere vel ea, que legaliter geruntur, nuUa valeant refragatione
310 1^ (125). Privileg za Gunsten des Herzogs von Österreich 1156.
convelli, ne qua tarnen possit esse geste rei dubietas, nostra debet
intenenire imperialis auctoritas.
|2] Noverit igitur omnium Christi imperiique nostri tidelium
presens etas et successura posteritas, qualiter nos eius cooperante
gratia. a quo celitus in terram pax niissa est hominibus, in curia
generali Ratispone in nativitate sancte Marie celebrata, in presencia
multorum religiosorum et catholicoruni principum, litem et eontro-
versiani, que inter dilectissimum patruum nostrum Hainricum
ducein Austrie et karissiniuni nepotcm nostrum Hainricum ducem
Saxonie diu agitata fiiit de ducatu Bawarie, hoc modo terminavi-
mus, quod dux Austrie resignavit nobis ducatura Bawarie, quem
statim in beneficium concessimus duci Saxonie. [3| Dux autem
Bawarie resignavit nobis marchiam Austrie cum omni iure suo et
cum Omnibus beneficiis, que quondam marchio Leupoldus habebat
a ducatu Bawarie. (4| Ne autem in hoc facto aliquatenus minui
videretur honor et gloria dilectissimi patrui nostri, de consilio et
iudicio principum, Wadizlao illustri duce Boemie sentenciam pro-
mulgante et onmibus principibus approbantibus, marchiam Austrie
in ducatum commutavimus et eundem ducatum cum omni iure
prefato patruo nostro Hainrico et prenobilissime iLxori sue Theodore
in beneficium concessimus, perpetuali lege sanctientes, ut ipsi et
liberi eorum post eos, indifferenter filii sive filie, iam dictum Austrie
ducatura hereditario iure a regno teneant et possideant. [oj Si
autem predictus dux Austrie patruus noster et uxor eius aosque
liberis decesserint, (libertatem habeant eundum ducatum affectandi
cuicumque voluerint).
J6j Statuimus quoque, ut nulla magna vel parva persona in
eiusaem ducatus regimine sine ducis cousensu vel permissione
aliquam histiciam presumat exercere. [7| (Dux vero Austrie de
ducatu suo aliud servicium non debeat imperio, nisi quod ad
curias, quas imperator in Bawaria prefixerit, evocatus veniat; nullam
quoque expedicionem debeat, nisi quam forte imperator in regna
vel provincias Austrie vicinas ordinaverit).
[8J Ceterum ut hec nostra imperialis constitucio onmi evo
rata et inconvulsa permaneat, presentem inde paginam conscribi
et sigilli nostri impressione insigniri iussimus, adhibitis idoneis
testibus, quorum nomina sunt hec: Pilgrimus patriarcha Aqui-
legiensis, Eberliardus Salzeburgensis archiepiscopus, Otto Frisi-
gensis ei)iscopus, Chunradus Pataviensis episcopus, Eberhardus
Babenbergensis episcopus, Hartmannus Brixenensis episcopus,
Haertwicus Ratisponensis episcopus, Tridentinus episcopus, domnus
Welfo, dux Chunradus frater imperatoris, Fridericus filius regis
Chunradi, Hainricus dux Karin tliie, marchio Engelbertus de Istria,
marchio Albertus de Staden, marchio Diepoldus, Hermannus comes
palatinus de Reno, Otto comes palatinus et frater eius Fridericus,
(lebehardus comes de Sulzbach, Rudolfus comes de Swinshud, Engel-
bertus comes Hallensis, Gebahardus comes de Burchusen, comes
de Buthcna, comes de Pilstein et aUi quamplures.
151 (126). Privileg für den Würzburger Bischof 1168. 31
Signum domini Friderici Romanonim imperatoris invictissinii.
Ego Reinaldus cancellarius vice Arnoldi Maguntini archiepi-
scopi et archicancellarii recognovi.
Datum Ratespone 15 kaL octobris, ind. 4; anno dominice in-
carnationis 1156, regnante domno Friderico Romanorum imperatore
augusto; in Christo feliciter amen; anno regni eius quinto, imperii
secundo.
151 (12Ö). PiivUeg K. Friedrich I. zu Gunsten der Terrltorial-
herrschatt des Wiirzbuigcr Bischofs. 1168 Juli 10.
Aus H. Bresslau, Diplomata ceutum in usum scbolarum diplomati-
carum (1872» S. 104—108, bezw. Kaiserurkunden in Abbildungen. Liefrg.
X (1890) Taf. 12; über die zweite Original- Ausfertigung s. den Text zu lotz-
t<>reij S. 395. Man beachte die sehr ausfiihrhche Zeugen liste.
In nomine sancte et individiie trinitatis. Fredericus divina
favente dementia Romanorum impcrator et semper augustus.
[IJ Imperialem celsitudincm dccet prcdecessorum suorum pia
facta non solum inviolabiliter conservare, sed etiam censure suo
auctoritate alacriter et sollempniter confirmata perhenni commen-
(larc memorie, ne, quod a divis imperatoribus ad laudem dei
necessitatibus ecclesiarum et saluti provinciarum clementer indul-
tum et irrefragabiliter institutum est, decursu temporum vel qua-
libet rerum varietate posteris lioc fiat dubium vel incertum. In
examine namque cuucta dei conspicientis equale meritum credimus
(lantis et data corroborantis. Unde nos piis votis delectamur
vetustatis invento et sequi vetera instituta libenter amplectimur,
quia locus subreptionibus non relinquitur, quotiens rationabiliter
(ronstituta servantur. [2] Noverit itaque dei et imperii nostri fide-
lium tam presens etas quam successura posteritas, qualiter in
IL^encrali curia Wirzeburg celebrata, ubi intcr discordes principes
Saxonie deo cooperante plenam reconciliationem perfecimus, He-
loldus eiusdem civitatis venerabilis episcopus cum omni ecclesie
conventu et spectabili liberorum et ministerialium multitudine
iiostram suppliciter imploravit clementiam, ut omnem iurisdic-
tiouem, quam antecessores sui et ecclesia et ducatus Wirzebur-
j^'cnsis a Karolo Magno et onmibus successoribus suis usque ad
])resens tempus iusta et quieta possessione sine diminutione tenu-
erunt et possederunt, sibi et ecclesie et ducatui imperiali auctori-
tate et privilegii nostri munitione confirmare dignaremur. [3] Quia
vero rationabiles petitiones supplicum libenter amplectimur, qui
etiam non rogati iusta cogitare debemus, definitas res ab antiquis
impei-atoribus, quas tamen constat rationabiliter esse decretas et
ab ecclesia et ducatu Wirzeburgensi longissimis possessionibus, ut
et meinoriam hominum excedant, irrefragabiliter habitas et usitatas,
nulla volumus deinceps ambiguitate titubare, quia decet firm um
semper existere, quod antiquitate et diuturna possessione commen-
(iatur, nee priora quassare valemus, ubi nichil est, quod corrigere
debeamus: [4] inde est, quod prefato Heroldo venerabili ei)iscopo
312 151 (126). PrWüeg für dea Würzburger Bischof 1168.
suisque successoribus in perpetuura pro fidei sue et obseciuiorum
preclaris meritis et interventu sacri coUegii predicte ecclesie, cuius
devotio pectoris nostri penetralibus inheret, ac liberorum et mini-
sterialiuni indefessa supplicatione devicti dainus et concedinius et
presentis privilegii muDimine confirmainiis onmem iurisdictioneni
seu plenain potestatem faciendi iusticiam per totum episcopatuni
et ducatuni Wirzeburgenseui et per omnes cometias in eodeni '
episcoi)atu vel ducatu sitas de rapinis et incendiFs, de allodiis et
beneficiis, de hominibus et de vindicta sanguinis, statuentes im-
periali auctoritate et lege perpetuo valitura decernentes, ne aliqua
ecclesiastica secularisve persona aliqua temeritatis presumptiono
contra instituta antiquorum principuni, contra diuturnaui et iustam
l)Ossessionein Wirzeburgensis ecclesie et nostra intenieranda de-
creta veniens per totuin Wirzebui-genseni episcopatum et ducatum
et cometias infra terminos episcopatus vel ducatus sitas iudiciariam
potestatem de i)redis vel incendiis aut de allodiis seu beneficiis
sive hominibus deincej)S exerceat, nisi solus Wirzeburgensis epi-
scopus et dux vel cui ipse conimiserit, hoc excepto, quod comites
de liberis hominibus, qui vulgo ,bargildi* vocantur, in comitiis habi-
tantibus statutam iusticiam recipere debent. [5] Imperiali quoque
diHu^^'n' yrcc^P^ö inliibemus, ne aliquis in prefato episcopatu et ducatu vel
. • t.viP comitiis in eis sitis aliquas centurias faciat vel centgravios con-
'^^7^.''/ /Stituat, nisi concessione episcopi ducis Wirzeburgensis. (6| Pre-
rr/rA^ü<.fi'jiterea, quia de Castro Bramberg quies pacis totius provincie sepe
j^Jhr turbabatur et multorum malorum occasiones contra prefatam eccle-
j / ( Slam exorte sunt, pro pace ecclesie et salute anime nostre ipsum
h,^(i^. castrum destrui fecimus et montem ecclesie Wirzeburgensi iure
•'''•■' proprietatis tradidimus, ne de cetero castrum vel aliqua munitio
in eodeni monte fiat firmiter inhibentes. Aliud quoque castrum
;,/, o- Frankenberg dictum, quod adiacenti abbatie Amerbach destruc-
'» ^{ionem minabatur et per subreptionem inimicorum ecclesie Wirze-
burgensi poterat inferre periculum, similiter destruximus et montem
nullo tempore reedificandum ecclesie recognovimus. [7] Sit igitur
TV <i iigxi nostra pragmatica sanctione supradictorum oranium omni evo
^' •; stabilis et firma constitutio, et nemo ullo umquam tempore eam
[!.,.i infringere vel cassare presumat. Quicumque autem contra eam
'"/■ , venire vel in irritum revocare presumpserit, imperatorie maiestatis
;^ reus severissime animadversionis penas exsolvat et mille libras
auri purissimi componat, medietatem camere nostre et alteram
medietatem Wirzeburgensi episcopo et ecclesie. Quod ut verius
' /. credatur et ab omnibus diligentius observetur, presentem inde
' '' paginam conscribi et signi nostri karactere firmari et sigilli nostri
\ ^ . impressione insigniri precepimus, adhibitis idoneis testibus, quorum
^; . nomina hec sunt: Cristianus Magountine sedis archiepiscopus, Udo
'^ Cicensis cpiscopus, Gerungus Missenensis episcopus, Hugo Far-
<lensis cpiscopus, Roudolfus Leodiensis episcopus, Albericus Lau-
densis episcopus, Tercius Placentinus episcopus, Ragimundus Ypo-
riensis episcopus, Burkardus Fuldensis abbas, Cono Ratisbonensis
152 (127). Privileg za Gunsten des Kölner Erzbischofa 1180. 313
episcopus, Hildeboldus Herisveldensis abbas, Nicliolaus Sigeber-
gensis abbas, Engelhardus abbas sancti Burcliardi, Heinricus abbas
sancti Steplmni, Richolfus maioris ecclesie prepositus, Perseus
dekanus, Reinhardus prepositus noW raonasterii, Weraherus pre-
positus sancti lohannis, Godefridus cantor, lohannes scolasticus,
Albertus custos, Weszelo portenarius, Heinricus prepositus de
Onoldesbach, liertolfus prepositus et archidiaconus, Counradus
ceUerarius, Heinricus de Hesseburg, Heinricus de Beierbach, Hein-
licus curie prothonotarius, Adelohus prepositus Goslariensis, Theo-
dericuß prepositus de Werda sancti Swiberti, Amoldus prepositus
sancti Andree in Colonia, Kurkardus prepositus sancti Petri in
Magontia, Conradus palatinus comes Rheni, Otto niarchio Misse-
nensis, Tlieodericus marchio frater eins, Heinricus comes de Witin
frater eorum, Otto et Fridericus palatini comites de Witilenesbach,
Bertolfiis niarchio de Voheburg, comes Bertolfus de Andhesse»
comes Rodulfus de Fullendorph, comes Lodowicus de Lon, comes
Rapodo de Abenberg et filius eins comes Fridericus, Boppo Wirze-
burgensis burgravius, Marqwardus de Grorabach et tilii eins Al-
bertus et Otto, Burkardus Älagdebuigensis burkgravius, Oudahricus
filius ducis Boemie, Albertus filius ducis Polonie, Albertus comes
de Dilingen, comes Otto de Kirkberg, comes Manegoldus de
Veringcn, comes Bertolfus de Berga, comes Gerhardus de Bert-
heim et frater eins Hermannus, comes Boppo de Wertheim, Coun-
radus burkgravius de Nouremberg, Roubertus de Kastela, Coun-
radus de Buokkesberg, Fredericus de Bilred, Boppo et Godebuldus
de Liethenberg, Heinricus et Boppo de Trimperg, comes Her-
mannus de Wolveswach, Walthenis et Gräfte de Lobenhusen,
Manegoldus de Tunkdorph, Albertus de Hilthenburg, Conradus de
Scheideveld, Conradus de Nivemburg, Conradus de Phucecha,
Heinricus marischaicus, Bertolfus triscamerarius, Cono camerarius
de Minzenberg, Waltherus dapifer, Conradus Colbo pincema et
fratres eins Loudowicus et Berengerus, Hugo de Warda, Thiemo
de Koldiz, Bodo de Wirzeburg, Iringus pincerna, Engelhardus
dapifer, Billungus vicedomnus, Billungus et Heinricus schultheti,
Richolfus de Rieth, Wolframmus et Counradus de Brozoldesheim,
(iodefridus et Engelbertns de Foro.
Signum domni Frederici Romanorum imperatoris invictissimi.
Ego Heinricus cancellarius vice Cristiani Magontine sedis
archiepiscopi et archicancellarii recognovi.
Datum W'irzeburg, 6 idus iulii, indictione 1, anno dominice
incarnationis 1168, regnante donmo Frederico Romanorum impe-
ratore gloriosissimo, anno regni eins 16, imperii vero 14. Actum
in Christo feliciter amen.
152 (127). Privileg Friedrichs IL zn Oansten der TcrritorW-
heiTiK'haf t des KSlner Erzbiselio& 1180 April 13.
Ans Mon. Germ. bist. LL. Scct. IV. Bd. I (1893) S. 385/6.
|1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus divina
314 152 (127). Privileg zu Gunsten des Kölner Erzbischofe 1180.
favente dementia Romanorum Imperator augustus. [2] Quoniam
Immana labilis est memoria et turbe rerum non suflicit, prede-
cessorum etatis nostre divonim imperatorum et regum decrevit
auctoritas literis annotare, que fluentium temporum antiquitas a
notitia hominum consuevit alienare. |3] Proinde tam presentium
quam ftiturorum imperii fidelium noverit universitas, qualiter Hen-
ricus quondam dux Bawarie et Westphalie, eo (juod ecclesiarum
dei et nobilium imperii libertatem possessiones eorum occupando
et iura ipsorum imminuendo graviter oppresserit, ex iiistanti prin-
cipum querimonia et plurimorum nobilium (quia citatione vocatus
maiestati nostre presentari contempserit et pro liac contumacia
principum et sue conditionis Suevorum proscriptionis nostre inci-
derit sententiam, deinde quoniam in ecclesias dei et principum et
nobilium iura et libertatem grassari non destiterit) tam pro illorum
iniuria quam pro multiplici contemptu nol)is exliibito ac precipue
pro evidenti reatu maiestatis sub feodali iure legitimo trino edicto
ad nostram citatus audientiam, eo quoA se absentasset nee aliqueni
pro se misisset responsalem, eontumax iudicatus est, ac proinde
tam ducatus Bawarie quam \Vestfalie et Angarie quam etiam uni-
versa que ab imperio tenuerit beneticia per unanimem juincipum
sententiam in soUempni curia AVirziburc celebrata ei abiudic^ita
sunt nostroque iuri addicta et potestati. [4] Nos itaque, liabita
cum principibus deliberatione, communi ii)Sorum consilio ducatum,
qui dicitur Westfalie et Angarie, in duo divisimus, et consideratione
meritorum, quibus dilectus princeps noster Philippus Coloniensis
archiepiscopus ob honorem imperialis corone promovenduni et
manutenendum nee rerum dispendia nee persone fonnidans peri-
cula gratie Imperialis promeruit Privilegium, unam partem, eam
videlicet que in episcopatum Coloniensem et i)er totum Pathe-
brunnensem episcopatum extendebatur, cum onmi iure et iuris-
dictione, videlicet cum comitatibus cum advocatiis cum conductibus
cum mansis cum curtibus cum beneficiis cum ministerialibus cum
mancipiis et cum omnibus ad eundem ducatum i)ertinentibus,
ecclesie Coloniensi legitime donavimus et de imperatoria liberali-
tate contulimus. Et requisita a principibus sententia, an id tieri
liceret, adiudicata et communi principum et totius curie assensu
approbata, accedente quoque i)ublico consensu dilecti consanguinei
nostri ducis Bernhardi, cui reliquam partem ducatus concessimus,
prememoratum archiepiscopum Philippum portioue ilia ducatus sue
coUata ecclesie vexillo imperiali sollempniter investivimus. \'}] Haue
igitur legitimam nostre maiestatis donationem et investituram Co-
loniensi ecclesie et sepedicto principi nostro Philippo arcliiei)iscopo
omnibusque suis successoribus contirmantes et in omne posteritatis
evum eis ratam permanere volentes, ne quis eam ausu temerario
infringere vel quomodolibet violare attemptaverit, imperiali edicto
inhibemus et haue nostram Constitutionen! presente privilegio aurea
excellentie nostre bulla insignito corroboramus auctentice, testibus
annotatis qui huic facto interfuerunt. Sunt autem hü: Arnoldus
153. Eeichssprüche über Bechte des Bischofs von Trident. 1209. 315
Treverensis archiepiscopus, Wigraannus Magdeburgensis archiepi-
scopus, Cünradus Salisburgensis archiepiscopus, Sifridus Breraensis
electas, Cünradus Wonnatiensis episcopus, Rüdulfus Leodiensis
episcopus, Bertramraus Metensis episcopus, Arnoldus Osnaburgensis
episcopus, Cünradus abbas Fuldensis, Adolfus abbas Hersfeldensis,
Lotarius prepositus Bunnensis, Ludewicus palatinus Saxonie et
langravius Thuringie, Bernhardus dux Westfalie et Angarie, Gote-
fridus dux Lotaringie, Fridericus dux Suevie, Otto marchio de
Brandenburc, Teodericus marchio de Lusiz, Dedo comes de Groix,
Sifridus comes de Orlamunde, Hubertus comes de Nassawe, Emicho
comes de Liningen, Engelbertus comes de Monte, Teodericus comes
de Hostate, Gerardus comes de Nürberc, Heinricus comes de Amis-
berc, Hermannus comes de Ravinsperg, Henricus comes de Kuc,
Wernherus comes de Wittinchinstein, Widdikindus de Waltecke,
Fridericus de Anfurde. Hartmannus de Butingin, Wernherus de
Bonlande, Conradus pincerna, Heinricus marscalcus de Bappinheim,
Sibodo de Groix camerarius et alii quamplures.
Signum domini Friderici Romanorum imperatoris invictissimi.
Ego Gotefridus imperialis aule cancellarius vice Cristiani Ma-
guntini sedis archiepiscopi et Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1180, indictione
13, regnante domino Friderico Romanorum imperatore invictissimo,
anno regni eins 29, imperii vero 26; feHciter amen.
Datum in sollempni curia Gelenhusin in territorio Maguntino
idibus aprilis.
153*. Keichssprilehe über Beeilte des ßfsehofe von Trideiit.
1209 Jan. 13.
Aus Mo 11. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 35 f.
Otto quartus dci gratia Romanorum rex semper augustus.
Ea, que facta sunt coram nobis in iudicio in presentia multorum
j)rincipum, que ad utilitatem communem presentiura et futurorum
spectare videntur, puplico scripto et autentico sunt committenda,
ne et a memoria liominum elabantur et in consimilibus casibus
facilius homines possint expediri. [1] Constitutus igitur in pre-
sentia nostra in sollempni curia apud Augustam in multorum
hominum et aliorum principum presentia dilectus fidelis noster
Fridericus Tridentimus episcopus quesivit in sententia, si ministe-
rialis alicuius ecclesie duceret in uxorem aliquam mulierem übe-
ram, si pueri inde suscepti vel esse debeant liberi vel esse debe-
ant iuxta condicionem patris ecclesie ministeriales. Et dictatum
est in sententia: quod pueri ex huiusmodi matrimonio nati esse
debeant ipsius ecclesie ministeriales, cuius et pater est ministerialis;
alias enim omnes ministeriales omnium ecciesiarum imperii depe-
rirent. [2] Item quesivit in sententia, si aliquis ministerialis ali-
cuius ecclesie de bonis suis, sive patrimonialibus sive feudalibus,
816 154 (128). PriTÜeg za Gonsteu des Königs von Böhmen 1212.
aliqnid possit alienare vel in aliquam aliaiu i>ersonaiti traosfeire
sine manu et domini sui licentia et voluntate. Et dictatuiii est in
sententia: quod hoc fieri non possit, quia sie ecciesie ad nimiam
paupertatem redigerentur. [3] Item quesivit in sententia, si ali-
qois sine regia licentia et aactoritate novum i>ossit instituere
theUoneam. Et data est super hoc sententia: quo<I nullo modo
hoc iieri possit vel debeat; et si factum fnerit, irritum sit et inane.
[4| Item quesivit in sententia, si episcopus Tridentinus aliquos pro
SUIS facinoribus et excessibus banniret, si nos illud bannum con-
firmare deberemus. Et datum est in sententia: quod si i[>se Tri-
dentimus episcopus 7 idoneis testibus probarc posset, aliquos
homines pro excessibus et facinoribus suis bannisse, quod nos hoc
bannum deberemus confinnare. Cum igitur ipse Tridentinus epi-
scopus hoc statim 7 idoneis testibus probasset, nos bannum suum
regia auctoritate confirmamus. Proscribimns igitur et bannimus
Adelbrectum et quosdam fratres suos, Arnoldum de Mez et ülium
suum, Rudegerum de luvo, Heinricum Crassi, Ileinricum de Porta,
Andream et Berhtoldum de Burgo novo, Heinricum de Pozano,
Witoldum et Bonaventuram et filios Muscaidi et omnes eorum
complices. Mandamus igitur et precipiraus sub districtu gratis
nostre, ut nemo istos bannitos et proscrii)tos aliquo modo recipere
audeat vel aliquod consilium vel auxilium eis impertiri. Quod qui
facere presumpserit, in eadem sc sciat asse pena et dampnitione.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1208 [sie!], regnante
domino Ottone quarto glorioso Romanorum rege augusto.
Datum apud Augustam, idus ianuarii, indictione 12.
154 (128). PrivileiB; Friedrichs II. zu Onnsten der Territorial-
herrschaft des KSnlgs von BOhmen. 1313 Scpt 36.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 54 f.
[1] Fredericus divina favente dementia Romanorum imperator
electus et semper augustus, rex Sicilie ducatus Apulie et princi-
patus Capue. Cum decor et potestas imperii nostrum precesserit
statum, ut non solum ceterorum principum dignitates, verum etiam
sceptra regalia a nostra conferantur maiestate, gloriosum reputamus
ac magnificum, quod in tanto nostre largitatis beneficio et aliis
crescit regle dignitatis augmentum, nee ob hoc eminentia nostra
aliquod patitur detrimentum.
[2] Inde est, quod nos, attendeutes preclara devotionis obse-
quia, que universa Boemorum gens ab antiquo tempore Romano
exibuit imperio tam fideliter quam devote et quod illustris rex
eorum Ottacharus a primo inter alios princeps specialiter pre ceteris
in imperatorem nos elegit et nostre electionis perseverantie diügenter
et utiliter astiterit, sicut dilectus patruus noster pie memorie rex
PhUippus omnium principum habito consilio per suum Privilegium
instituit, ipsum regem constituimus et confirmamus et tam sanctam
et dignam constitutionem approbamus regnumque Boemie liberaliter
155 (129). Beichsurteil über die FurstentQmer 1216. 317
et absque omni pecunie exactione et consueta curie nostre iustitia
sibi suisque successoribus in perpetuum concedimus, volentes, ut
quicumque ab ipsis in regem electus fuerit, ad nos vel snccessores
nostros accedat regalia debito modo recepturus. [3] Omnes etiam
terminos, qui predicto regno attinere videntur, quocumque modo
alienati sint, ei et successoribus suis possidendos indulgemus.
[4] lus quoque et auctoritatem investiendi episcopos regni sui
mtegraliter sibi et heredibus suis concedimus, ita tamen quod ipsi
ea gaudeant übertäte et securitate, quam a nostris predecessoribus
habere consueverunt. [5] De nostre autem liberalitatis muniticentia
statuimus, quod ülustris rex predictus vel heredes sui ad nullam
curiam nostram venire teneantur, nisi quam nos apud Babenberc
vel Nurenberc celebrandam indLxerimus; vel si apud Merseburc
curiam celebrare decreverimus, ipsi sie venire teneantur, quod, si dux
Polonie vocatus accesserit, ipsi sibi ducatum prestare debeant, sicut
anteeessores sui quoudam lioeinie reges facere consueverunt^ sie
tamen ut spatium sex ebdomadarum veniendi ad predictas curias
eis ante pretigatur; salvo tamen quod, si nos vel snccessores nostros
Rome corouari contigerit, ipsius predicti regis Ottachari vel succes-
sorum suorum relinquimus arbitrio, utrum ipsi trecentos armatos
nobis tiansmittant vel trecentas marchas per&olvant [6] Ad huius
autem constitutionis et coniirmationls nostre memoriam et robur
perpetuo valiturum presens Privilegium per manus Henrici de Pa-
risius notarii et fidelis nostri scribi et bulla nostra aurea iussimus
communiri anno mense et indictione subscriptis,
Huius rei testes sunt isti: arcLiepiscopus ßarensis, episcopus
Tridentinus, episcopus Basiliensis, episcopus Constantiensis, epi-
scopus Curiensis, abbas Augensis, abbas Sancti Galli, abbas de
Wiceburc, Bertholdus de Ni/phe regalis curie prothonotarius, comes
Ulricus de Chiburc, comes Kodulfus de Habechesburc et lantgravius
de Alsatia, comites Lodvicus et Hermannus de Froburc, comes
Warnerus de Hohenburc, Arnoidus nobilis de Wart, Rodulfusad-
vocatus de Raprechteshiwilare, Rodulfus de Ramensbcrc, Albero
de Tanehuse camerarius et alii quamplures magnates et uobiles et
liberi, quorum testimonio hoc Privilegium coustat esse confirmatum.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1212, mense sep-
tembris, 15 indictionis, regni vero domni nostri Frederici illustris-
simi Romanorum imperatoris electi et semper augusti Iprimo],
regis Sicilie quintodecimo. Datum in nobili civitate Basilee per
manus Ulrici viceprothonotarii, 6 kalendas octobris; feliciter amen.
155 (129). Aeichsurtell, das» FilrstontHiiier dem Reiche nicht
eiitfi*emdct (medlatlnlert) werden dürfen. 1316 Mai 15.
Aus MoD. Germ, bist LL. Sect. IV. Bd. 11 (1896) S. 70 f. Vgl. ibid.
«d III (1904) Nrr. 26 und 109.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus se-
cundus dei gratia Romanorum rex et semper augustus.
318 155 (129). Beichsurteil übor die Fürstentümer 1216.
Cum ad summam instanciani precum dilecti principis nostri
Chonradi Ratisponensis episcopi cum ipso episcopo nouiine ec-
desie sue quoddam concanbium fecissemus de duobus princi-
patibus, scilicet de inferiori et superiori monasteiiis in civitate
Batisponensi constitutis, pro quibusdam aliis predlis et possessionis
bus ad prenominatum episcopuiii et episcopatum suum pertinenti-
bus, accedens ad presenciam regie excellencie nostre in curia so-
lempni Erbipoli domina Tfita inferioris monasterii abbatissa per-
sonaliter necnon domina Gerdrudis superioris monasterii abbatissa
per suum procuratorem cum aliqua honesta utriusque capituli parte
coram principibus et baronibus atque tota curia nostra gravi que-
rimonia proposuit [!] se et ecclesias suas indebite a nobis fore gra-
vatas et super hoc adiutorium et sentenciam principum postularunt,
proponentes tirmiter nuUum principatum posse vel debere com-
mutari vel alienari ab inperio vel ad alium principem transferri
sine voluntate presidentis principis illius principatus et de piano
consensu eiusdem ministerialium. |2] Super quo facta a nobis in-
quisitione per sentenciam principum et subsecucionem tarn nobilium
quam baronum atque ministerialium et omnium qui aderant iudi-
catum est: nulluni principatum posse vel debere nomine concanbii
vel cuiuscunque alienacionis ad aliam personam transferri ab in-
perio nisi de mera voluntate et assensu principis presidentis et
ministerialium eiusdem principatus. [3] Nos igitur iusticie protec-
tores nuUo conamine iuri reniti volentes sentenciam ipsam duxi-
mus approbandam et, quod contra memoratas ecclesias et earum
principes pro episcopo et ecclesia Ratisponensi minus debite fece-
ramus, omnino retractavimus in continenti presente episcopo pr&-
fato. [4J Et ne de cetero similia contingant, decemimus et perpetua
firmitudine observandum iudicamus, quod non liceat ulli succes-
sorum nostrorum Romanorum regi seu inperatori principatum
aliquem, ut superius sentenciatum est, ab inperio aliquo modo
alienare, sed omnes inperii principatus in suo iure et honore illesos
observare. [5] Ut itaque dilecta fidelis nostra Gerdrudis et suc-
cessores eins abbatisse necnon regalis ecclesia superioris monasterii
hac sentencia gaudeant inantea et glorientur in perpetuum, hoc
scriptum eis indulsimus sigillo maiestatis nostre roboratum.
Huins rei sunt testes : Albertus Magdeburgensis archiepiscopus,
Engelbertus electus Coloniensis archiepiscopus, Otto Wirzburgensis
episcopus, Otto Frisingensis episcopus, Sifridus Augustensis epi-
scopus, Ulricus Pattaviensis electus, Cuno Elvacensis abbas, Lo-
doicus dux Bawarie comes palatinus Reni, Hermannus et Fridericus
fratres marchiones de Baden, Gerardus comes de Diets, Otto dux
Meranie, Hermannus et Lodwicus comites de Wirtenberch, comes
Emesto de Villeseke, Bertoldus nobilis de Nilfen et filii sui Hen-
ricus et Albertus, Gerardus comes de Rineck, Anseimus de lustin-
gen marescalcus inperii, Walterus pincema inperii, Wemerus da-
pifer de Bolandia, Dieto de Ravenspurch ckmeraiius inperii et
alii quamplures.
156 (130). üri reichsunmittelbar 1281. 157. Landstände 1231.
Signum doniini Friderici secundi Romanorum regis et semper
augusti et regis Sicilie.
Ego Ciiiinradus Metensis et Spirensis episcopus inperialis aule
cancellarius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi et tocius
Germanie archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec Erbipoli anno ab incamacione Domini 1216,
regnante gloriosissimo domino Friderico dei gratia secundo Ro-
manorum rege et semper augusto et inclito rege Sicilie, anno Ro-
mam regni eius 4, Sicilie vero 18: feliciter.
Datum per manus ßertoldi de NiflFen regalis aule prothono-
tarii, anno prenotato, idus mai, indictionis quarte.
156 (130). Heinriehs (VU.) JEtelehsanmittelbarkelt-ErklSning
für Uri. 1231 März 26.
Aus Archiv für Schweiz. Geschichte Bd. 13 (1862) S. 113 f.
Heinricus dei gratia Romanorum rex etc semper augustus
fidelibus suis universis hominibus in valle Urania constitutis, qui-
bus praesens littera fuerit ostensa, gratiam suam et omne bonum.
Volentes semper ea facere, quae ad vestrum commodum vergere
poterunt et profectum, et ecce vos redemimus et exemimus de
possessione comitis Rudolphi de Habsburc, promittentes vobis,
quod vos numquam a nobis vel per concessionem seu per obliga-
tionem alienamus, sed semper vos ad usus nostros etimperii ma-
nutenere volumus et fovere. Monemus igitur universitatem vestram
sincerissimo cum aflFectu, quatenus super requisitione nostrse pre-
cariflD et solutionis credatis et facialis, quae fidelis noster Amoldus
<le Aquis vobis dixerit vel iniunxerit faciendum ex parte nostri,
ut promptam fidelitatem debeamus commendare, quia ipsum ad
vos ex Providentia consilii nostri duximus destinandum.
Datum apud Haginow 7 kal. iunii, indictione quarta.
157.* Relehssprueh, dass die Znstimmnng der Landstlnde
zu Reehtsbestimmiingeii der Landesherren erforderlich sei»
1231 Mai 1.
Aus Mon. Germ. hist. LL. Sectio IV. Bd. 11 U896) S. 420.
Henricus dei gratia Romanorum rex et semper augustus
universis imperii fidelibus gratiam suam et omne bonum. Notum
esse cupimus universis, quod nobis aput Wormaciam curiam so-
lempnem celebrantibus in nostra presencia petitum fiiit diffiniri:
si aliquis dominorum terre aliquas constituciones vel nova iura
facere possit melioribus et maioribus terre minime requisitis.
Super qua re requisito consensu principum fuit taliter dififinitom:
ut neque principes neque alii quilibet constituciones vel nova iura
facere possint, nisi meliorum et maiorum terre consensus primitus
320 l^d (1-31). Die Culmificbe Handfeste 1232.
habeatur. In liuius itaque seutentie robur perpetuo valituruiii
presentem litteram conscribi et sigillo nostro fecimus communiri.
Testes sunt hü : Sifridus Maguntinus electus, Magdcburgensif?,
Treverensis archiepiscopi ; Herbipolensis, Ratisponensis sive impe-
rialis aule cancellarius, Worniaciensis, Curiensis episcopi, et alii
quamplures.
Data aput Worniaciani, anno Domini 1 230 primo, kalen. maii,
indictione ({uarta«
158 (i:U). Ble sogen, tolmischc Uaudfeste. 1282 Bez. 2S.
(Ältestes Privileg für die Gebiete der Städte Culm und Tliorn.)
Aus Preassisches Urkunden buch. Polit. Abt. Bd. 1, 1 (1882>
ß. 184—191 (nach der Erneuerung des Privilegs von 1251).
Frater Hernianus, domus hospitalis saucte Maiie Theutouicoruni
Iherosoüniitane magister, et frater Henu an us Balko, eiusdem ordinis
in Pruscia provisor, nccnon totus eiusdem domus couventus uni-
versis Christi tidelibus hanc paginam inspecturis salutem in vero
saiutari. Quanto plura quanto([ue maiora Culmensis terre ac pre-
cipue civitatum nostraruin incole Culmensis scilicet et Thorun tum
pro christianitatis defensionc tum pro donms nostre j)romotione
discrimina sustinebunt, tanto ardentius aUjue efficatius m omnibus,
quibus cum iustieia possumus, eis adesse volumus et debemiis.
[1| Hinc est, quod eisdem civitatibus hanc indulsimus ]>er-
petualiter libertalem, ut eaium eives eligaut sibi in eisdem civi-
tatibus singulos iudices annuatim, qui domui nostre et communitati
civitatum competant earundem. Eisdemque iudicibus cessinms per-
petualiter de parte tercia mulctarum iudicialium pro culpis maiori-
bus pensatarum penam minorum excessuum, que cotidiana dicitur,
vidclicet 12 nummos et infra, eis totaliter concedendo, ita ut quic-
(juid de talibus iude.x infra tribunal indulserit de <iuatuor solidis
videlicet et infra, i<l etiam ex parte <lonms nostre sit indultum;
verumtamen de maioribus culpis, ut sunt homicidia, sanguinis effusio
et hiis similia, iudex abs<iue fratrum nostrorum assensu nil re-
ipittat. Nos etiam partes illas, que nos contigerint in eisdem
iudiciis, vendere vel infeodare cuiquam non <lebemus.
[2J Igitur civitati Culmensi dedimus ad prata pascua et alios
usus communes a terminis cuiusdam ville, quo Ust appellatur, per
descensum Wizle usque ad terminos cuiusdam lacus, qui dicitur
Rense, et de ipso lacu ascendendo usque ad villam, ([ue Rüde
vocatur, et iuxta terminos eiusdem ville usque ad aliam villam
Lunawe dictam et sie directe ad viam, que ducit ad insulam sancte
Marie, per viam vero directe usque ad terminos cuiusdam ville,
que Grobene dicitur, et sie ulterius ad vallem, (jue Browina nun-
cupatur. Nee hoc tacendum est, cpiod liberum erit piscari sepe-
dictis civil)us in predicto lacu, qui dicitur Rense, sicut et nobis.
Preterea supradicta bona tarn in silvis (juam in pratis et a.cn*is
158 (131). Die Culmische Handfeste 1232. 321
cum omni utilitate, quam domus nostra pcrcipere posset exinde,
dicti cives inperpetuum libere possidebunt Fiumen vero Wizlam
a villa quadam, que dicitur Thopulua, per descensum usque ad
lacum, qui Renso vocatur, cum omni utilitate, exceptis insulis et
castoribus, ad communes usus piscandi predictis civibus et per-
egrinis duximus assignandum.
[3] Civitati vero Thorun idem flumen in longitudine a ter-
minis domini Cuiaviensis episcopi ad unum miliare descendendo
et in terra in latitudine citra Wizlam circumquaque per dimidium
miliare cum omni utilitate, exceptis insulis et castoribus, ad com-
munes usus civium et peregrinorum duximus assignandum.
[4] Statuimus autem in eisdem civitatibus iura Megdebur«
gensia in omnibus sententiis inperpetuum observari, hoc indulto,
ut, cum reus aliquis Megdeburch in sexaginta solidis puniri debeat,
hie in triginta solidis Culmensis monete mulctetur, eodem modo
in culpis aliis proporcionaliter observato. Si vero aliquis dubie-
tatis scrupulus de iure iudiciario vel de iuris iudiciarii sententiis
civitatibus emerserit in eisdem, idem articulus a Culmensis civi-
tatis consulibus requii^atur, quia eandem civitatem capitalem esse
volumus ac digniorem inter alias iam constructas et si que adhuc
infra Wizlam Ozzam et Driwantzam construentur.
|5J Dicti vero cives ac feodales earundem civitatum de com-
muni consensu cesserunt de iure, quod in Wizla super navigio
hactenus habuerunt, ipsum cum omni utilitate domui nostre libere
resignando, hac tamen conditione premissa, quod nos dictum
navigium pro summa, quanta volumus et possumus, locare seu
vendere debeamus hominibus, quibus voluerimus, qui in civitatibus
Culmensi videlicet et Thorunensi residentes iustitiam exhibeant
unicuique et accipiant coram civitatum iudicibus earundem, et
naulum usque ad presens consuetum debeamus absque augmento
aliquo deinceps observare. Hiemali vero tempore cum fuerit
glacies, fratres de consilio iudicum et consulum earundem civi-
tatum naulum statuant, ut eorum discretioni videbitur expedire.
Statuimus etiam, ut omnes clerici et viri religiosi, de quacunque
extiterint religione, absque omni naulo perpetualiter cum rebus
eorum, quas secum habuerint, traducantur. Quodsi quis ex duc-
toribus navium ex predictis aliquem traducere ausu temerario con-
ti-adixerit, leviori culpe subiaceat, quali scilicet quatuor solidorum
pena consuevit asscribi.
[6] Promisimus etiam, ut in eisdem civitatibus nuUas domos
emere debeamus. Si vero aUquis domum aut aream suam domui
nostre contulerit intuitu pietatis, eam ad alios usus construere
non debeamus, nisi ad quos aliquis ex civibus construit domum
suam, et eadem exinde iura et consuetudines observare, que et
quas alii de suis domibus observabunt. In hiis tamen conditioni-
bus munitiones nostras, quas in eisdem civitatibus iam habemus,
volumus non includL
[7] Parrocliiam in Culmine dotavimus quatuor mansis iuxta
Altmun Q. B^raheim, Urknnden. 8. Aufl. 21
322 1^ (131). Die Culmische Handfeete 1292.
civitatem et aliis quadraginta, ubi eidem fuerint demonstrati.
Parrodiiaiii vero Thorunensem dotavimus quatuor mansis iuxta
civitatem et alüs quadraginta, ubi ei fuerint assignati, et in eisdem
ecclesiis ius patronatus nostre domui retinemus, eis in plebanis
idoneis pro\l8urL Ceterum si alique parrochie in villis supradio-
torum civium fabricate fuerint, si tarnen villarum singule earun-
dem octoginta mansos vel amplius habuerint, promisimus parrochia-
rum quamlibet predictarum quatuor mansis de nostra special!
parte dotare, et ius patronatus habebimus perpetuo in dotatis, eis
etiam in idoneis sacerdotibus provisuri.
[8J Ad hec statuimus, ut, si qua forte questio contra aliquem
de bonis suis orta fuerit, si possessor vicinos ac aUos conterraneos
suos, quibus notum fuerit rem taliter se habere, et testimonium
iuste possessionis habuerit, pocius debeat optinere bona illa, quam
iSy qui eum impetit, ab ipso eadem bona alienet
[9] Absolvimus autem predictos cives ab omnibus collectis
iniustis et hospitationibus coactivis alüsque exaetionibus indebitis^
ad omnia bona eis attinentia haue gratiam extendentes.
[10] Porro eisdem civibus nostris vendidimus bona sua, que
a domo nostra habere noseuutur, ad hereditatem Flamingiciüemf
ipsis et eorum heredibus utriusque sexus ea cum omnibus proventi-
bus inperpetuum libere possidenda, salvis tarnen hüs, que domui
nostre per totam terram duximus retinenda.
[11] Retinemus enim domui nostre in bonis eorum omnes
lacus, castores, venas salis, auri argentique fodinas et omne genus
metalli preter ferrum, ita ut tamen inventor auri sive is, in cuius
bonis inventum fuerit, idem ius habeat, quod in terra ducis Zlezie
in huiusmodi talibus est coucessum. Inventor autem argenti sive
is, in cuius agris inventum fuerit, ius Vribergense in huiusmodi
inventione perpetualiter obtinebit.
[12] Quodsi lacus aUquis ad tres tractus sufficiens agris ali-
cuius predictorum civium adiunctus fuerit, si is, cuius agri sunt,
eundem lacum loco agrorum acceptare voluerit, in sua ponimus
optione. Si vero maior fuerit, quocunque instrumento in eo piscari
voluerit ad commodum dumtaxat mense sue, preter rete, quod
,newod* dicitur, habeat liberam facultatem.
[13] Item si rivus aliquis agros alicuius civis attigerit, ei,
cuius agri fuerint, solum molendinum edificare liceat in eodem.
Si vero idem fluvius aptus fuerit pluribus molendinis, domus nostra
in construendis eisdem aliis terciam partem priorum sumptuum
fetciat et percipiat perpetualiter terciam partem usuum de con*
structis.
[14] Volumus etiam, ut de qualibet fera, quam ipsi vel eorum
homines ceperint, exceptis ursis porcis et capriolis, armum
dextrum domui nostre reddere teneantur. Sane quod de la-
cubus molendinis seu feris posuimus, ad illos duntaxat cives ex-
tendimus, qui a domo nostra, sicut supra dictum est, hereditati esse
noscuntur.
158 (131). Die Colmisehe HandfiMte 1232. 323
[15] Ipsis etiam hanc contulimus libertatem, ut bona sua, que
a domo nostra possident, vendendi talibus sane, qui terre ac do-
mui nostre bene conpetant, habeant facultatem, ita ut hii, qui ea
ernennt, de manu fratrum suscipiant et domoi nostre ad idem ius
idemque servicium teneantur, quod illi nobis exinde facere de-
buerunt, et nos ea ipsis porrigere sine ulla difficultate debemus.
Licentiamus etiam, si forte aliquis antedictorum civium necessitatis
causa allodium suum vel 10 mansos ad maius ab aliis bonis suis
separare voluerit et vendere separatim, is idem ius idemque ser-
vicium domui nostre debebit facere de reliquo, quod prius de toto
noscitur debuisse. Is vero, qui idem allodium vel 10 mansos
emerit, debet ratione eiusdem allodii cum armatura, que ,plata^ vul-
gariter dicitur, et aliis levibus armis et uno equo ad arma talia
conpetente domui nostre ad tale obsequium esse astrictus, quäle
inferius plenius describetur; [16] addentes, ut nullus eorum, qui
nunc a domo nostra hereditati esse noscuntur, hereditatem aJi-
quam possit emere preter unam.
[17] Statuimus siquidem, ut quicunque quadraginta mansos
vel amplius a domo nostra emerit, is cum plenis armis et dex-
trario operto et armis talibus conpetente et aliis duabus ad minus
equitaturis, qui vero pauciores mansos babuerit, cum plata et
aliis levioribus armis et uno equo ad arma talia conpetente debet
cum fratribus nostris in expeditionem, quociens ab eis requisitus
fuerit, pergere contra Pruthenos, qui Pomezani largo vocabulo
nuncupantur, et contra omnes terre Culmensis turbatores. Cum
vero prefati Pomezani in terra Culmensi, prestante domino, fuerint
ulterius merito non timendi, omnes cives predicti ab omnibus ex-
peditionibus sunt exempti. Ad defensionem tarnen terre, videlicet
usque ad Wizlam Ozzam et Driwantzam, cum fratribus procedere
tenebuntur, ut predictum est, contra terre quoslibet invasores.
[18] Item statuimus, ut quilibet bomo hereditatem a domo
nostra habens fratribus nostris solvat exinde unum nummum Co-
loniensem vel pro eo quinque Culmenses et pondus duarum mar-
carum cere in recognitionem dominii et in Signum, quod eadem
bona sua habet a domo nostra et nostre debeat iurisdictioni sub-
esse. Et nos eum favorabiliter confovendo contra eos, qui sibi
iniuriam intulerint, debemus, in quantum possumus, nostrum pre-
sidium inpertiri. Predictum autem censum singulis annis in die
beati Martini vel ab ipso ad 15 dies dare debent
[19] Quicunque autem in predicto termino non dederit cen-
sum suum, taliter puniatur: post primos 15 dies in 10 solidis,
elapsis vero aliis 15, nisi persolverit, 10 solidorura debito sit
astrictus, item evolutis aliis 15 diebus tercio in aliis 10 solidis,
si non solverit censum suum, puniatur, et tunc pro hiis triginta
solidis et pro censu suo tempore non soluto eius pignora sine
omni contradictione accipi faciet et habebit accepta, donec ei satis-
faciat, domus nostra.
2l^
324 1^ (131).<Die Cnlmische Handfeste 1232.
[20] Item si forte aliquis debitum obsequium suum, quod
domui nostre debere dinoscitur in expeditionibus peragendis, non
inpenderit et absens fuerit, provisor terre de bonis absentis alium
statnat loco sui, sie ut domus nostra sui iuris in hac parte sentiat
nuUatenus detrimentum. Item statuimns, ut, si foile aliquis ex
supradictis civibus recedens a terra pactiones suas domui nostre
non fuerit prosecutus, eidem infra 18 septimanas tres termini com
sententia prefigantur. Quodsi infira easdem 18 septimanas uon
satisfecerit, pene triginta solidorum nostre domui reddendonim
subiacebit Et si nee tunc emendaverit, singulis sex septimanis
ad satisfactionem in totidem Culmensis monete solidis conpellatur.
Si vero infra annum neglexerit emendare, domus nostra se de
Omnibus bonis suis, donec satisfaciat ei de omnibus, intromittat.
j21| Volumus autem, ut de bonis predictorum civium de
quolibet aratro Theutonicali unus modius tritici et unus siliginis^
in mensura Wladizlaviensi, que vulgari nomine ,schepheP dicitur,
cui mensura Culmensis est adequata, et de Polonieali aratro, quod
,hake^ dicitur, unus modius tritici in eadem mensura annuatim dio-
cesis episcopo i)ro decimis persolvatur. Si vero idem episcopus
predictos homines pro aliis decimis angariaverit, pro hiis domus
nostra tenebitur respondere.
[22] Item statuimns, ut una moneta, Culmensis videlicet, sit
per totam terram, et ut de puro et mundo argento denarii &bri-
centur. Ipsi fiuoque denarii in tanto valore perpetualiter per-
severent, ut eorum sexaginta solidi ponderent unam marcam et
dicta moneta non nisi semel in singulis decennüs renovetur, et
quociens renovata fuerit, 12 novi nummi pro 14 veteribus cam-
biantur, ut unusquisque libere emat quamcunque rem, que venalis
in foro portari consuevit.
[23] Item quantitatem mansorum iuxta morem Flamingicalem.
statuimus observari.
[24] Absolvimus etiam totam terram predictam ab omni
penitus thelonei exactione.
Et ne premisse constitutiones promissiones ac pactiones ab
aliquo successorum nostrorum infringi valeant aut mutari, presen-
tem paginam conscribi fecimus, eam buUarum nostrarum appen-
sionibus roborando. Huius rei testes sunt fratres nostri Poppo
de Ostema, Albertus de lÄUgenberch, Theodericus marschalcus,
Berlewinus in Culmine, Ludewicus in Quidin provisores; seculares
vero Burchardus burchgravius Megdeburgensis, lohannes de Pach»
Fridericus de Scherwest, Bemardus^de Kamenz et alii quamplures
tam religiosi quam seculares.
Acta sunt hec in Thorun anno incarnationis dominice mille-
simo ducentesimo tricesimo tercio [d. i. 1232] quinto kalendas
ianuarii.
325
159.« K. Heinrieh (YII) rerbletet Eln^ffe kSnl^lIeher Be-
amter In die Aeehte des Blsehofe Ton Wilrzburg. 1234 Nov. 31«
Aus MoD. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. 11 (1896) S. 434.
In nomine Domini amen. Heinricus dei gratia Romanonim
rex et semper augustus dilectis fidelibus suis, Willehelmo de Win-
pina, . . putiglario de Nurenberg, . . in Rotenburg, . . in Hallis,
. . in Swinfurthe, . . in Kungesberg et . . in Lenkersheim scultetis
et aliis officiatis suis gratiam suam et omne bonum.
Cum dilectus venerabilis pnncens noster dominus Hermannus
Herbipoiensrs episcopus pluries sit conquestus, se et suos per vos
in multis fatigari et impediri, videlicet in iurisdicione sua et in
vülis Damphesdorf, Gochesheim, Urheim, Bernheim, Hutenheim et
in aliis pluribus villis sibi et ecclesie sue attinentibus in servicio
speciali, in villa Tutensteten, in qua forense Signum est erectura
contra nostra statuta, in moneta aput Swinfurth, in strata ibidem,
que declinatur contra ins, in centis quibuslibet ducatus ipsius, que
jnutantur et impediuntur, in vocationibus personarum synodalium
ad civitates nostras et ad centas, in censu rusticorum, qui adhuc
recTpitur, in foro aput Windesheim, quod hactenus impeditum est,
in pignoracionibus, que fiunt extra civitates nostras in ducatum
ipsius, in iudicio de feodis et proprietatibus, quod vobis assumitis,
in detencionibus clericorum, quos compellitis stare iudicio seculari,
in exactionibus factis in cenobiis, in hominibus, qui tenentur in ci-
vitatibus, in iudicio et placitis generalibus, que in quibusdam locis
indicitis, et in omnibus libertatibus iurisdicionibus et iuribus suis et
suorum, que diminuere videmini: nos intuentes ipsius fidelia obsequia,
que nobis exhibuit et exhibet incessanter, renunciamus omni ex-
actioni et impedimento quolibet [sie], quod per vos et nostros hucus-
que habuit, et recognoscimus villas notatas sue ecclesie attinere et
ipsum in possessionem mittimus earumdem et renunciamus monete
in Swinfurth, signa forensia in villa Tutensteten et alibi deponi
remota ambiguitate qualibet statuentes, et vos universos et singulos
et alios nostros homines ab hactenus sibi illatis iniuriis et grava-
minibus per optentum gratie nostre compescentes. Mandamus
igitur auctoritate regia firmissime vobis precipientes, quatinus
dictum principem nostrum, ecclesiam suam et omnes iurisdicionis
sue homines in libertatibus et omnibus eorum iuribus amplius non
gravetis, sicut regiam diligitis gratiam specialem, scituri quod qui-
cumque vestrum contra huiusmodi mandatum eum vel suos tur-
bare presumserit, offensam lese sendet maiestatis. Et volumus,
ut per sentencias coherceat omnes, universos et singulos, qui ei^
ecclesie sue aut suis lesiones intulerint aut procurant. Reservamus
autem nobis ins, quod in villa Gochesheim ab antiquo dinoscimur
habuisse. Et ut huius renunciacionis et recognicionis pagina et
memoria futuris temporibus habeatur et ei et ecclesie sue que
superius sunt expressa inviolabiliter observentur, presens scriptum
sigilli nostri munimine fecimus roborari.
326 160 (132). Privileg für das Herzogtum Brauoschweig 1285.
Data Houge, anno domini 1234, 11. kalen. decembr., indic-
tione octava.
160 (132). Friedrichs 11. PriTUeg ffir das Herzogtum
Brannsehweig. 1335 Aug. 15.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 263 ff.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus secundus
divina favente clemencia Romanorum Imperator semper augustas
lerusalem et Sicilie rex. [1] Gloriosus in maiestate sua domi-
nantium Dominus, qui regna constituit et firmavit imperium, de
cuius clemencia vivimus, de cuius est munere, quod feliciter im-
peramus, ad hoc nos supra reges et regna preposuit et in imperiidi
solio sublimavit, ut nobis factori nostro gratitudine devota subiectis
pacem et iustitiam moderamina nostra contineant et, qui sumus
pre filiis hominum ab eo, qui preniinet orbi terre, sublimius ex-
altati, viros dignos honoribus et non immeritos ad sollicitudinis
partem admitti liberaliter ad decus et decorem imperii nominis et
honoris titulo decorenms. [2] Hinc est igitur, quod per presens
scriptum noverit presens etas et futura posteritas, quod (cum diu
propositi nostri foret, ut dilectum consanguineum nostrum Ottonem
de Luneburch ad fidem imperii et devotionem nostram efficeremus
arcius obligatum, nee loci vel temporis oportunitas affuisset, quo
conceptam erga eum inteutionem nostram prosequi nos deceret)
contingente causa nostri felicis adventus in Alamanniam et pro
rcformatione tocius terre Status indicta Maguncie curia generali
dictus Otto ad eandem curiam vocatus accessit In qua, dum assi-
dentibus nobis principibus nostra serenitas resideret de reformando
terre statu disponens, nominatus Otto de Luneburch flexis genibus
coram nobis, omni odio et rancore postpositis, que inter proavos
nostios existere potuerunt, se totum in manibus nostris exposuit,
nostris stare beneplacitis et mandatis et insuper proprium castrum
ßuum Luneburch, quod idiomate Theutonico vocatur ,eigenS cum
multis aliis castris terris et hominibus eidem Castro pertinentibus
in nostram proprietatem et dominium specialiter assignavit, ut de
eo quicquid nobis placeret tamquam de nostro proprio faceremus.
[3J Nos autem, qui tenenmr modis omnibus Imperium augmen-
tare, predictum castrum de Luneburch cum omnibus castris per-
tinenciis et homiuibus suis, quemadmodum ex eiusdem Ottonis
assignatione in proprietatem accepimus, in presentia principum in
Imperium transtulimus et coucessimus, ut per Imperium infeodari
deberet. Civitatem insuper de Brunswich, cuius medietatem pro-
prietatis dominii a marchione de Baden et reliquam medietatem
a duce Bawarie dilectis principibus nostris emimus pro parte
uxorum suarum, que fuerunt quondam ftlie Henrici de Brunswich
comitis ])alatini Reni patrui dicti Ottonis, similiter in eadem curia
imiierio concessimus, proprietatem nobis debitam in dominium
imperii transferentes.
160 (132). Privileg f&r das Herzogtom Brannschweig 1235. S27
[4J Preterea Ottone in ipsa generali curia in manibus nostris
connexis palmis super sancta cruce imperii, que ibidem tenebatur,
prestante üdei iuramentum, nos attendentes, quam pura fide sin-
cera et prona devotione se totum mandato nostro et voluntati
commisit et in proprietatem nostram concessit proprie proprium
castrum suum, de quo nemini tenebatur, et humiliaverit se modis
Omnibus coram nobis, considerantes insuper, quod numquam per
eum fuerit oifensum imperium et nee contra honorem nostrum
ad suggestionem alicuius voluerit inveniri, dignum et utile vidimus
circa statum et augmentum ipsius imperial! munificentia providere.
Quapropter cum consilio assensu et assistencia prindpum civi-
tatem Brunswich et castrum Luneburch cum omnibus castris ho-
minibus et pertinenciis suis univimus et creavimus inde ducatum
et imperiali auctoritate dictum consanguineum nostrum Ottonem
ducem et principem facientes ducatum ipsum in feodum imperii
ei concessimus ad heredes suos filios et filias hereditarie devol-
vendum et eum sollempniter iuxta consuetudinem investivimus per
vexilla, de afHuentiore gratia concedentes eidem decimas Goslarie
imperio pertinentes. Ceterum ministeriales suos in ministeriales
imperii assumentes eidem concessimus eosdem ministeriales iuri-
bus illis uti, quibus imperii ministeriales utuntur.
Ad huius itaque concessionis memoriam et robur perpetuo
valiturum presens Privilegium fieri et bulla aurea t)Tario nostre
maiestatis impressa iussimus communiri. Huius autem rei
testes sunt: S. Maguntinus, H. Coloniensis, £. Salzpurgensis,
T. Treverensis et . . Bisuntinus archiepiscopi; W. Madebur-
gensis electus, E. Papembergensis, S. Ratisponensis imperialis
aule cancellarius, H. Constantiensis, S. Augustensis, B. Argen-
tinus, H. Basiliensis, C. Hildensemensis, I. Leodiensis, G. Ca-
meracensis, I. Metensis, . . TuUensis, . . Monasteriensis, E. Nuem-
burgensis, . . Traiectensis, C. Osemburgensis, R. Pactaviensis,
H. Eistedensis, C. Spirensis, E. Merseburgensis, G. Verdunensis et
C. Frisingensis episcopi; frater H. domus hospitalis sancte Marie
Theutonicorum in Iherusalem magister; . . Morbacensis, . . Au-
geusis et . . Elwacensis abbates ; 0. dux Bawarie palatinus comes
Reni, 11. dux Brabancie, A. dux Saxonie, B. dux Karinthie, M. dux
I^othoringie, H. lancgra\ius Turingie palatinus comes Saxonie,
IT. marchio Misinensis, H. marchio de Baden, I. et 0. marchiones
de Brandeburch, H. comes Senensis, H. comes Barensis, D. comes
Clevensis, H. comes de Hanalt et alii quamplures.
Signum domini Friderici secundi dei gratia invictissimi Ro-
manorum imperatoris semper augusti Jerusalem et Sicilie regis.
Ego Sifridus Ratisponensis episcopus imperialis aule cancel-
larius vice domini . . Maguntini archiepiscopi tocius Germanie
archicancellarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incamationis millesimo ducen^
tesimo tricesimo quinto, mense augusti, octave indictionis, im-
perante domino nostro Friderico dei gratia serenissimo Romanorum
328 161 (183) Das Osterreichische Landesrecht 1236/7.
iinperatore semper augusto lerusalem et Sicilie rege, anno imperii
eins sextodecimo, regni lerusalem decimo, regni vero Sicilie trice-
simo octavo; feliciter amen.
Datum Maguncie anno mense et indictione prescriptis.
161 (133). Das österreichische Landesrecht. [1336/7.]
Aus V. Hasonöhrl. Österreichisches Landesrecht im 13. und 14. Jahr-
hundert (1867) S. 236—263.
Das sind die recht nach gewonhait des landes bei herzog
Lewpolten von Osterreich:
[1] Dan dliaiii landesherre sol dhain taiding haben, nur über
sechs Wochen und nicht darhinder, und suUen auch die taiding
sein nfir ze Newnburg ze Tüln und ze Mauttarn. So sol dhain
graf noch freie noch dienstman, die ze recht zu dem land gehören t,
weder auf ir leib noch auf ir er noch auf ir aigen ze recht steen
nur in offner schrann vor dem landesherren. Wil aber im der
landesherre unrecht tun, so sol er wol mit recht dingen an das
reich und davon sein recht pringen, als im ertailt wirt, und sol
auch das geding wider pringen in sechs wochen, in irre dann
eehaft not, das er wol mit seinem aid bestetten mag nach der
eehaften not Wann er zu dem lande kiimpt, so sol er vor dem
landesherren und vor seinen hausgenossen in offner sclu-ann ant-
wurten über sechs wochen und nicht darhinder. als recht is nach
gewonhait des landes. [2] Es sol auch der landesherre dhainen
dienstman nicht übersagen umb was er tut. Er sol über in rich-
ten nach des landes gewonhait, als recht ist Begreift er in an
der hanthaft, so sol er über in richten mit dem tode. Entrinnet
er im, so sol er in in die echt tun, und nach der echt so sol er
in beclagen vor dem reiche, und sol man vor dem reiche urtiil
über in tun, als im ertailt wirt, und sol im sein er und sein recht
niemant benemen, wenn das reich: wann si von dem reiche des
landesherren lehen sind, davon sol der chaiser und das reich die
letzten urtail über in geben. [3] So sol auch der landesherre
noch dhain richter dhainen unbesi)rochen man und der ein ge-
sessen man ist umb dhain inzicht nicht aufhaben. Er sol in vor-
dem in der schrann nach landes gewonhait, als recht ist Kiimpt
er dann nicht für an dem vierden taiding, so sol er alles des
schuldig sein, da in der richter umb gevordert hat, und sol in
darnach ze echt tun. Ist aber, daz er fürkumpt und wil sich aus
der echt sweren, so sol in der richter aus der echt lassen, und
sol er des sweren, daz er dem, der in ze echt hat pracht, ze recht
stee drei taiding nach einander, es sei dann, daz in eehaft not irre,
des in sein aigen man oder sein hansgenoss wol bereden mag vor
dem richter in der schrann. Nach der eehaften not sol er ze recht
steen im nagsten landtaiding über vierzehen tag und nicht dar-
hinder: Ist, daz er dann nicht antwurt, so sol in der richter an
161 (133). Das Oaterreiohisciie Landesrecht 1236,7. 329
der stund ze echt tun, und sol in nimmer daraus lassen, er t&e
dem clager ee allen seinen schaden ab, darumb er in ze echt hat
gepracht, und geh dem richter die wandel, die nach der schuld
recht sind, darumb er beclagt ist, und nach des landes gewonhait
|4] Swert er sich aus der echt hinder sechs wochen, so sol er
dhainem richter nicht wandeis geben noch schuldig sein. Ist aber
er Über sechs wocnen m uli' zc':% so sol er denn dem landes-
herren oder dem richter, der an seiner stat richtet, zeuen pnunu
ze wandel geben und den undern landgerichten sechs Schilling,
föj So sol auch der landesherre noch dhain richter auf dhainen
un!)esprochen man nicht erzeugen, was im gen seinen leben oder
gen seinen eren gee. Man sol im nennen ainundzwainzig seiner
genossen und seiner übergenossen, und sol sich daraus bereden
nacJi landes gewonhait, als recht ist.
[6] Wer den andern tötet an recht, da gehöret ain tod wider
den andern, ain glid wider das ander, er leg es dann mit gut
oder mit pet ab und geb dem richter die wandel nach landes ge-
wonhait. [7] Welich fraw ain notnuft clagt, mag si das erzeugen
mit ainem unversprochen man und mit ainer unversprochen frawen,
die die notnuft gesehen habent oder das geschrai gehört habent,
man sol ir richten nach landes gewonhait, als recht ist. Ist aber,
daz er die notnuft gepüzzet vor dem richter, in des gericht es ge-
schehen ist, mag er das pringen mit dem richter, vor dem es ge-
schehen ist, oder mit pidem leuten, die dabei gewesen sind, des
sol er ftirbas wol geniessen an seinem recht, und wer auch di
notnuft gepüzzet, das ensol im fürbas gen dem gericht noch an
seinen eren dhain schad sein. [8] Wer ain strasraub oder ain
mort oder ain diep gepüzzet vor gericht, oder da ainer mit siben
Wirt übersagt, wen man des mit zwain unversprochen mannen über-
zeugen mag, da sol man über richten nach landes gewonhait.
[9] Es sol auch ain iegleich mandes kamphes wol waigern
mit recht, der hinder vierundzwainzig jaren ist, und sol sein
auch wol mit recht waigern, der über sechzig jar ist. [10 1 Es sol
auch niemant kamphes waigern durch krankhait oder gepresten
seins leibs. Hat er mit derselben krankhait die tat begangen,
darumb man in den kamph anspricht, er sol sich bereden mit dem
leib, damit er die tat begangen hat. [11] Spricht man aber iemant
kamphs an umb ain getat, die er mit gesundem leib getan hat,
ist dem des leibes abgegangen nach der getat, und er si begie,
der sol des kamphes wol waigern mit recht. [12] Es sol auch nie-
mant nindert kamph vechten, denn der rittermessig ist. [13] Wer
ainen kamph verwettet, der sol darumb setzen seins aigens sechs
eeschilling, und ist ain eeschilling fünfzehen phennig. Das aigen
sol er dem richter setzen und das aigen des gerichts gezeug sein,
daz er des kamphs verwettet hab. Ist aber, daz er davon ent-
weichet, so ist er dem richter und dem clager alles des schuldig,
des man gegen im gesprochen hat, und sol in darnach ze echt
tun. [14] Wer des aigens nicht hat, der sol den kamph ver-
330 161 (133). Dw österreichische Landesrecht 1286/7.
purgeln, daz er dem gerichte nicht entweich, und sol der kamph
vor niemant geschehen när vor dem landesherren.
[15] Es sol der landesherre dhain frag haben, wann das ist nicht
recht Irre iemant icht, der sol das clagen in oihier schrann mit vor-
sprechen, nnd sol man denn das richten, als recht ist und nach des
landes gewonhait Er mag aber wol nach rat der herren in dem lande
ain frag haben auf schedleich leut, davon das land gerainigt werd.
Wenn man des ze rat wirt, so sol auch die frag sein Ober sechs
Wochen und nicht darhinder, und sol man auch die künden in den
landgerichten, vor den pharren und auf den merkten, also daz
alles das darköm, das aigen rukche hab; und wer darüber niciit
darkumpt, den sol man dafür haben, daz er das gericht flieche
und nicht für recht getürre, man bered in dann, daz in eehaft
not irre.
[16) Es sol auch niemant gen dem andern sagen, er swer ee
ainen aid und sag denn bei dem aid, daz im kund und gewissen
sei, und sol auch niemant gen dem andern sagen, er sei sein haus-
genoss oder sein übergenoss, und sol die sag offenbar geschehen.
[17) Es sol auch die frag über niemant gescliehen nur auf
strasraub und auf mort und auf diep und auf die ding, das
pos ding haissent und die auf laugen steent. Was aber der man
offenleich tut und des an laugen steet, das sol man in der sclirann
richten nach gewonhait des landes, als recht ist.
[18] Es sol auch niemant dhain aigen verantwurten nvir an
dem vierden taiding. Kiimpt der antwurter nicht für, so sol e?^
der richter ziehen in frongewalt, und wenn es der antwurter wil
ausnemen in vierzehen tagen, so sol es im der richter ausgeben,
daz er es verantwurt nach des landes gewonhait, als recht ist.
Ist aber es in des richter gewalt über vierzehen tag, so sol er es
dem clager ausgeben und sol es versprechen und verantwurten,
als recht ist nach des landes gewonhait.
[19] Es sol auch niemant dhaines aigens erb sein und
auch kaufen, er sei des aigens hausgenoss. |20] Wo zwai ge-
swistreid aigen mit einander habent, ist, daz sie i)aide ge-
swistreid kind gewinnen t, so verkaufet ir iegleichs sein aigen
wol mit recht an des andern geswistreid haut. Das aber
nicht kind hat, das mag sein aigen nicht verkaufen an des
geswistreid haut, das da Mnd hat, si habent dann ee mit fürzicht
getailet oder es twing dann eehaft not, das es wol vor dem land-
richter beweren mag mit seinen umbsessen. Das geswistreid, das
da kind hat, verkaufet sein aigen wol an des geswistreid haut, das
da nicht kind hat. 121) Wer ain aigen kaufet, der tut damit, was
er wil, und geit es wem er wil inner jar und tag. Behaltet er
es aber über jar und tag, das er es niemant geit noch damit
getüt, so mag er es fürbas niemant geben an seiner kind haut,
wann es auf seine kind erben sol, als ander sein gut, das in an-
erbet von seinen vordem. Es sei weib oder man, das ain aigen
anerstirbet, das geit er in jar und in tag wem er wil. Behaltet
161 (133). Das Österreichifiche Landesrecht 1236/7. 331
er es aber über jar und tag, so mag er es nieinant geben noch
icht damit getün, dann mit anderm seinem gut, das in von seinen
vordem anerbt, und wer das gut erbet, da erbet auch dasselb
anerstorben gut an.
[22] Wo zween mit einander kriegent umb ainen aigen
man, und ieder gicht, er sei sein, da sol man umb fragen die
umbsessen, >ves die müter sei gewesen, und wem die müter
werd gesait, des sein auch derselben kind. 123] Es sol nie-
mant dem andern seinen aigen man vorhaben, der doch seines
rechten herren nicht enlaugent Antwurt er in dem herren nicht
wider, so soi er in Vordem mit dem richten Geit er im in darüber
nicht wider, so sol er geben dem herren zehen phund und dem
richter fünf phund, und sol der richter dem herren das gut
intwingen. Laugent aber der aigen man, daz er des herren sei,
der nach im claget, so sol im jener, der in gevestent hat, verant-
wurten vor ainem rechten richter. Ob aber in der zeit der aigen
man seinem rechten herren widervert, des er da laugent, daz er
sein herre icht sei, und denn noch nicht vertaidingt ist noch ver-
richtet umb in und in der herre begreifet, wo er im widervert,
der mag in wol vahen, daz er des nicht engilt gen dem richter.
[24] Wo ainer gen dem andern claget umb leibgeding und
der antwurter gicht^ es sei sein aigen, in welchem landgericht das
gut gelegen ist, da sol der richter die umbsessen umb fragen.
Ist, daz si sagent, ob es leibgeding oder aigen sei, so sol es der
richter dann richten nach landes gewonhait, als recht ist. [25] Es
sei man oder weib, der leibgeding hat, verkumert er das an der erben
hant, mügen si in des überzeugen, als recht ist nach landes gewonhait,
so hat er alles sein leibgeding verloren, sein sei vil oder wenig.
126] Wer ain konen nimpt und kind bei ir gewinnet, was der
bei der frawen hat oder gewinnet, das ist der kind, so der vater
nicht enist. Ist aber, daz die müter tod geleit, und der vater ain
ander konen nimpt und bei der auch kind gewinnet, dieselben
kind sullen nicht erben auf das gut, das er ee gewunnen hat, das
der vordem kind ist, es sei aigen oder lehen, er mache es dann
den andern kinden. Was er auch gutes gewinnet bei der andern
konen, das sol erben auf derselben frawen kind, es sei aigen oder
lehen, und nicht auf die vordem kind, er mache es dann den
vordem kinden. Welch tail aber under der zwaier hant kinden
abstürbe, dieweil ir vater lebt, so ist das recht, was der vater hat
aigen oder lehen, daz das auf die kind erbe, die da lebent; und
ist, daz er da stirbet an gescheft, was er vamndes gutes lat, da
sol niemant dhain recht zu haben wann sein hausfraw.
[27] Wer ain aigen in nutz und in gewer hat unversprochen
dreissig jar ain jar und ain tag, das er erzeugen mag mit zwain
unversprochen mannen, die des hausgenossen sind, der das aigen
hat, der sol das fürbas wol gerübet haben.
[28] Welch herre mit seinem man lehenrechten wil, der sol
im tag geben über sechs wochen und nicht darliinder, und sol im
332 :161 (183). Das Osterroicliische liandesrecht 1236/7.
die tag geben in dem land auf sein aigen güt^ und sol da mit
im rediten nach landes gewonhait, als recht ist. Wil aber der
herre zwischen seinen mannen rechten, das baidenthalben von im
lehen ist, so sol er in tag geben über vierzehen tag und nicht
darhinder und sol denn darnach rechten nach landes gewonhait,
als recht ist. [29] Welch herre manschaft hat, die lehen von im
habent, und der herre abstirbt, die sullen ir lehen nicht Verliesen
gen seinen kinden: sie geben dann tag als recht ist nach gewon-
hait des landes über secns woctien und nicht darhinder, und ^ben
im der tag drei; und suUdh auch die tag nach einander geben in
demselben jar und der vater abgestorben ist, und sullen auch die
tag gepieten auf den merkten und vor den pharren an iegleichem
€nde, da si da manschaft habent Wer darüber zu den tagen
nicht enkümpt und es nach des herren tode verjaret, da sullen
sich die herren wol mit recht zu ziehen, er bered sich dann, daz
im die tag nicht zu recht sein kunt getan. \'^0] Wann aber die
manschaft nach des vater tod von dem sun die lehen emphangen
hat, und derselb man, der das lehen emphangen hat, abstirbt,
desselben sün sol der herre nicht tag geben; er sol seines vater
lehen nachvarn an denselben herren, davon sein vater die. lehen
emphangen hat Verjaret er aber das nach seines vater tod, da
ßol sich der herre wol mit recht zu ziehen. Gicht dann der man,
daz im der herre hab unrecht getan, des sol im der herre tag
geben für seine man und sol damit lehenrechten nach gewonhait
des landes. [31] Wer ainen anspricht umb ain lehen, des er seinen
herren hat und seinen gewer, wil im der herre des nicht gelauben,
daz er sein herre und sein gewer nicht sull sein, so sol im es der
man bestetigen mit seinem aid, und sol der herre dann sein gewer
sein. [32] Wenn der herre den man bestettet, daz er in bestetigt
mit seinem aid, daz er sein gewer sull sein, und von seinen un-
genaden darumb sein gewer nicht sein wil, wie getanen schaden
der man des nimpt auf seinen lehen, das sol im der herre er-
statten. Kumpt aber der herre für und verantwurt das gut mit
seinem man, wirt im das gut darüber anbehabt, so ist der herre dem
man nichts gepunden, wann alsvil so es an seinen genaden steet
133] Es sol auch dhain man seinem herren, von dem er zu lehen
tat, ain gut hingeben für purkrecht noch für anders nicht, er tue
€s dann mit seines herren haut oder er leg es dann dem herren
zn pessrung. Tut er es darüber nicht so sol im der herre ge-
pieten zu diien vierzehen tagen, daz er im das gut erlöse und
ledige. Ist, daz er es dem herren darüber nicht erlöset noch
ledigt, so ist dem herren das gut ledig worden und sol sich mit
recht darzu ziehen. [34] W^er ain giit hat in nutz und in gewer
und im der herre des laugent, daz er dasselb gut von im icht
hab, hat der mafa mer lehen von dem herren, so sol er dasselb
gut behalten mit seinem aid zu andern seinen lehen; hat aber
er nicht mer von dem herren, wann das gut, des im der herre
aicht gicbt, so sol er es bewem mit seinen hausgenossen. [35 j So
161 (133). Das österreicbisohe Landesrecht 1236/7. 333
sol ain iegleich herre gen semen man wol erzeugen, das erimzet
purklehen leihet, wenn er von der purg vert, daz es dem herren
ledig sei. [36] Und wo ain herre ainen man behauset auf ainem
gilt, daz er im davon dienen sol, wenn er von dem gut vert, so
mag der herre wol erzeugen, daz das gut von im lehen sei, wo
im der man des laugent [37] Wer ain recht lehen in stiller
gewer hat unversprochen zwelif jar und ainen tag, mag er das
beweren mit zwain unversprochen mannen, die sein hausgenosson
sind, das sol er fürbas beruhet haben an alle ansprach.
[38J Als ain man sein lehen emphahet von seinem herren,
das ist recht, daz er dem herren darnach swer ainen aid, daz er
im getrew sei und sein frumen fürdern well. [39] Als ain
man seinen herren raubet oder prenet oder im an sein er redt,
und sich der man des niclit bereden mag, als recht ist nach
des landes gewonhait, er sei auf des herren schaden gewesen,
so sind dem herren die lohen zu recht ledig worden. [40) Es
ist auch recht, wo der herre seinen man angreifet, wie er im
gewalt oder unrecht tut, so sol der mau zu dem herren reiten
und sol in genaden und rechtens mancn, daz er im seinen scha-
den abtue, den er von im oder von seinen schulden genomen
hat oder emphangen. Wo der herre des nicht tut, wo denn der
man des zu phande kiimpt, daz er seinen schaden widertüt, daran
pricht er nicht seinen aid noch sein trew, und sind auch seine
lehen nicht ledig worden.
[41J Es ensol niemant dhain volg haben nach rechtem lehen,
nur ain sentmessig man und ain crbburger, der sein recht wol
herpracht hat. [42j So sol auch dhain fraw dhain volg nicht
haben, nur ze ainer haut nach rechtem lehen. Welichs aber ab-
stirbt, die fraw, die das lehen emphangen hat, oder der man, der
das lehen gelihen hat, so ist das lehen ledig, man ding ir es dann
aus gen dem herren mit lebentigen zeugen oder mit hantvesten.
[43J Es hat dhain fraw lehenshant. Wenn si abstirbt, so ist auch
das lehen ledig den erben, di ander ir aigens recht erben sind.
[44J Ist, daz sich ain edel man verheirat, davon seinen man-
nen, die lehen von im habent, ir lehen genidert werdent, als der
herre abgestirbet, der die heirat getan hat, ist es desselben herren
lehen, so sullen sein man irer trew ledig seiu gen seinen kinden
und sullen irem recht nachvaren an den horren, von dem es diser
herre gehabt hat, und sullen es davon emphahen, als recht ist
Hat aber der herre erben, die das lehen mit im ungetailet habent
und die ir recht mit nichte genidert habent, da sullen die man ir
lehen ze recht emphahen. Ist es aber aigen, so sullen si es haben
von den, die des aigens hausgenossen sind und die des aigens
nagsten erben sind und ir recht mit nichte genidert habent.
145] Wenn ain landesherre hervart gepeut durch des landes
not so sol ein iegleich man varen mit seinem herren, des be-
hauster man er ist Welch sentmessig man dahaim beleibet, der
sol dem herren, von dem er lehen hat und der die hervart vert.
334 161 (138). Das Österreiobisehe Landesrecht 1296/7.
allen den zins halben geben, den das gut das jar über gelten mag,
der anf dem gut ist, das von dem herren leben ist Ist aber ain
barger oder ain pawer, die sullen im den zins gar geben, den es
das jar vergelten mag. Und welch herre die hervart nicht envert,
dem sullen seine man dhain herstewer nicht geben.
[46] Es sol dhain landrichter auf dhaines grafen gut, auf
dhaines freien gät noch auf dhaines dienstmans gut, die ze recht
zu dem land gehorent, ob si es in urbar habent, ob si es verlihen
habent, ob si es in vogtai habent, nicht ze schaffen haben. Ist
aber auf dem vorgenanten gut iemant, der den tod verdienet hat,
den sol der landrichter an den herren vordem, auf des gut er
gesessen ist, und sol in davon gewinnen, als recht ist nach ge-
wonhait des landes, und sol dem herren das gut lassen und er
Aber den man richten.
[47] Auch sol ain iegleich fraw ir morgengab behaben mit
irem aid auf iren prusten und sol die haben nach landes gewon-
hait, als recht ist Und sol auch vor gericht nicht anders sweren
noch dhain aid t&n dann auf iren prusten mit iren zwain vingem.
[48] Es sol auch niemant dhainen muntman haben, und wer
si darüber hat, der sol si lassen, wenn er des ermanet wirt von
seinem rechten herren, oder er miis dem herren geben fünf phund,
und sol der richter dem herren das gut intwingen und sol auch
(lannoch den muntman ledigen.
|49j Wer ain gfit mit recht behabet in offner schrann, und
wirt er des mit des gerichts poten gewaltig gemacht, und wirt er
des darnach zwir entwert mit gewalt, ist es vor dem landesherren
oder vor dem richter, der an des landesherren stat sitzet, so sol
er nach iegleichem gewalt zehen phund geben; zu dem dritten
mal so er den gewalt tiit, so sol man in ze echt tun als ainen
rauber und sol in nimmer aus der echt lassen, er tue dem clager
ee allen seinen schaden ab, den er von seinem gewalt genomen
hat, den er mit seinem aid bestetten mag, und geb dem richter
die Wandel, die recht sein nach der echt und nach des landes ge-
wonhait Ist es aber in den undern landgerichten, so sol er nach
iegleichem gewalt sechs Schilling geben ze wandel; so er den ge-
walt zu dem dritten mal tut, so sol man in ze echt tun als ainen
rauber und sol in nimmer aus der echt lassen, er tue ee dem
clager allen seinen schaden ab, den er beweren mag, als davor
geschriben ist
[50] Es ist recht nach gewonhait des landes, wer ain clag
gen im wais und dem mit recht fürgepoten wirt, der sol mit dem
richter des ersten in die schrann und des letzten mit im da wider
aus, wenn in der clager anspreche, daz er im dann antwurt, als
recht ist Mus aber er aus der schrann durch genötigs seines ge-
scheftes, so sol er darin haben seinen scheinpoten, der das offen
vor dem richter und gen dem clager, daz er da sei und daz er
well antwurten, als recht ist. So sol der richter und der clager
sein peiten, unz in der pot hinfür pringet Wo des nicht geschech.
161 (133). Das österreichische Landesrecht 1236/7. 335
was dann mit recht davor behabet wirt, das sol niemant wlder-^
tailen, er bered sich dann, daz im dhain fürpot komen sei.
[öl] Es sei weib oder man, da aines auf das ander clagt als
lang, daz si in fürpringet mit fürpot und mit recht, daz er ant-
wnrten müs vor dem richter, and ist, daz der clager sein recht
nicht volfürt, so sol dem antwurter über dieselben clag rübe er-
tailet werden umb was er gen im ze sprechen hat, in bered dann
der clager, daz in eehaft not geirret hab, daz er sein clag und
sein recht nicht volfürt hat
[52] Wenn vater und mäter iren klnden absterbent, was die
güts iren kinden lassent in nutz und in gewer, das sullen si mit
rübe haben vor aller ansprach, unz daz si koment zu iren jaren,
der knecht hinz vierzehen jaren, die junkfraw hinz zwelif jaren.
Nach den jaren sullen si antwurten, als recht ist nach landes ge-
wonhait, wer gen in icht ze sprechen hat Wil auch die junkfraw
icht bestetten ires aigens, das hat nicht craft, unz daz si ainen
konman nimpt Leget si aber ainen man zu ir, was si dann lobet,
das hat craft.
153] Wo ain man gen dem andern kemphlich spricht oder
it auf seinen leib oder auf sein er oder auf sein aigen, und
der antwurter gicht, er sei sein hausgenoss nicht, das well er
zeugen, wie er sol, und der clager hinwider gicht, er sei sein
hausgenoss wol, das well er erzeugen, wie er sol: daz der clager
da sein edel erzeuget, das ist nicht recht ; daz der antwurter dann
dem clager sein edel aberzeuget, das ist auch nicht recht. Man
sol ir umbsessen darumb fragen, die nagsten und die pesten, und
die ir hausgenossen sind, daz die sweren und sagen bei dem aide,
was in umb ir edel künt und ze wissen sei, und rieht dann nach
der sag, als recht ist nach des landes gewonhait
[54] Welch edel man seinen hausgenossen oder seinen über-
genossen haimsücht, der sol im geben für ainen ieglichen wer-
ieichen man zehen phund phennig, fünf phund zu dem haus und
fünf phund von dem haus. Ist aber, daz der clager des gicht,
daz maniger man da gewesen sei auf seinen schaden, dann der
antwurter gicht, so sol der antwurter bestetten mit seinem aid,
wie maniger man auf seinem schaden gewesen sei, und sol dann
das pessern, als vor geschriben ist, und dem richter die wand^
geben, als recht ist nach landes gewonhait.
[55] Ist, daz der landesherre sein hausgenossen wil angreifen
von gewalt oder von Übermut, so sol im weder graf noch freie
noch dienstman nicht helfen noch niemant in dem land an sein
aigen leut und an die er piten mag und erkaufen mag mit seinem
gut Wil aber in sein hausgenoss angreifen mit gewalt und mit
unrecht, so sullen im alle, die in dem land sind, das land helfen
ze weren und das gemerkch, als verr und als si leib und gut
geweret
|56| So sol auch niemant phennig slahen auf des landes
herreu, damit im die münss gefelschet werde. Wer es darüber
336 161 (133). Das Österreichische Landesrecht 1236/7.
tut, da sol man über richten als über ainen feischer, den man
des mit der hanthaft überkümpt und mit der land gewissen.
[57 1 Es ensol auch niemant weder auf wasser noch auf land
dhaiu maut nemen in aineni rechten gesworen landfrido, wann wo
man ze recht mauten sol, es sei dann, daz im es der landesherre
erlaub. Wer es darüber tut, da sol man hinz richten als gen
ainem strasrauber.
[58J So ensol auch niemant dhain haus noch dhain purg pawen
an des landesherren gunst und an sein Urlaub. Er mag aber wol
auf sein aigen auf ebner erd pawen, was er wil, das zwair gaden
hoch ist, an umbgeund wer und an zinnen, und ain graben dar-
umb newn schüch weit und siben schüch tief und nicht mer, iui
erlaub es dann der landesherre.
[59] Wo erben sind, die mit einander vogtai habent unge-
tailet, da ist das recht nach gewonhait des landes, daz der eltist
unter den erben sol die vogtai haben. Er sol aber andern seinen
erben die vogtai ewentewren mit anderm gut.
|60] Es ist recht nach landes gewonhait, daz aller der gots-
hewser vogt den gotshewsern, das ir vogtai ist, also behaltent,
daz uns dhain clag von in köm und die vogt den gotshewsern
vorsein und si schermen auf ir vogtai, als es wol stee nach got
und als si unser huld damit behaltent, und sich an der gotshewser
gut, das ir vogtai ist, also behaltent, daz uns dhain clag von in
köm. Wer des nicht tut, kumi)t uns des clag, das well wir rich-
ten, als recht ist, und so vestikleich, daz wir daran niemants scho-
nen wellen; wann wer sein vogtai selb beraubet, die er pilleich
schermen solt, der hat die mit recht verloren. [61] Es ist lulleich,
wer der gotshewser vogtai gut raubet oder prenet dem vogt ze
laid, da« er den schaden selbdritt gelt und daz dem gotshaus,
des das urbar ist, die zwai tail werdent und dem vogt das drit-
tail. |62J Es sol auch die vogtai niemant haben nur ain unver-
manter dienstman.
(63J Es ist recht nach gewonhait des landes, an wem der
hantn-id zeprochen wirt, erzeuget er das auf den heiligen vor dem
richter mit dem, der den hantfrid gemacht hat oder emphangen,
und mit zwain unversprochen mannen, die ir recht behalten habent^
daz der frid an im zeprochen sei, der richter sol jenen ze echt
tun, der den frid zeprochen hat, und sol in nimmer aus der echt
lassen an des clager willen, oder der richter verleuset die hant
darumb. Ist aber, daz er den frid also pricht, daz er ainen ze
tod siecht, so sol seiner mag ainer clagen umb denselben todslag
und sol es auch bereden, als vor gesprochen ist. Und wenn er
das beredt hat, so sol er von echt nimmer komen wann mit dem
tod und sol eelos und rechtlos sein immer mer. Wil aber der
den frid gemacht hat oder emphangen, im nicht bestetten des
rechten, daz der frid an im zeprochen sei, dem sol der richter
gepiten bei unsern hulden, daz er im seines rechten helf oder
daz er sein nicht enwisse. Des swer er auf den heiligen. Lat er
161 (133). Das Österreichische Landesrecht 1236/7. 337
das durch furcht durch magschaft oder durch dhainer slacht ding,
er ist uns und dem richter seiner haut schuldig.
[64] Wer dem andern seinen dienst widersagt, daz er sein
veint well sein, der sol nach dem widerpot vor im an angst sein
und an schaden unz an den vierden tag. So soi auch der das
widerpot getan hat an schaden beleiben unz an den vierden tag.
Wer die recht pricht, der sol dem andern seinen schaden abtun
mit zwispilde und sol dem richter die wandel geben, die recht
sein nach landesrecht und gewonhait
[65] Es ist recht nach landes gewonhait, welch sün seinen
vater von seiner purg oder von anderem seinem gut verstosset
oder prenet oder raubet oder zu seines vater veinten sich kert
mit aiden oder mit trewen, das auf seines vater er get oder auf
sein verderbnus, überkümpt in des sein vater mit zwain unver-
sprochen mannen, dem sün sei widertailet aigen und lehen und
varundes gut und dies des güts, des er von vater und von müter
erb solt sein, ewikleich, also daz im der richter noch der vater
nicht wider gehelfen mag, daz er zu demselben gut dhain recht
nimmer mer gewinnen müg.
[66] Welch sün an seines vater leib ratet oder in freveleich
angreifet mit wunden oder mit venknus oder in in ain pant leit,
das venknus haisset, wirt er des überzeuget vor seinem richter,
als vor geschriben ist, derselb sol sein eelos und rechtlos ewik-
leich, also daz im der vater nimmer mer mit dhainer slacht ding
wider gehelfen mag. Alle die, die der vater ze zeug nennet vor
dem richter über alle die sach, die hie vor geschriben Stent, die
suUen des nicht über werden durch magschaft noch durch dhainer
slacht ding, si gesten dem vater der warhait. Der des nicht tun
wil, den sol der richter darzu twingen, es ensei," daz er vor dem
richter swer auf den heiligen, daz er darumb nicht enwisse. Hat
der vater dienstman, oder ist es so, daz er aigen leut hat, von
der rat oder von der helf der sün diser ding aines tut oder aines
getan hat wider den vater, die hie oben geschriben Stent, erzeuget
das der vater vor seinem richter auf si mit iren genossen oder
mit übergenossen, als da vor geschriben stet, die sind eelos und
rechtlos ewikleich, also daz si nimmer mer wider komen zu irem
recht Der vater mag aber nicht auf die leut bereden, si sein
dienstman oder aigen leut, mit disen dingen, daz si eelos und
rechtlos beleiben, er hab es djuin ee beredet auf den sün. Aller
slacht ander leut, die des vater dienstman noch aigen leut nicht
ensind, mit der rat und mit der helf der sün wider den vater der
ding aines tut oder aines getan hat, die hie vor geschriben Stent,
überzeuget si der vater des vor seinem richter, in des gericht es
geschehen ist, so sol er dieselben in die echt tun und sol si dar-
aus nimmer lassen, si gelten dem vater ee seinen schaden zwifalt,
den er von ir helf genomen hat, und dem richter sein recht nach
landes gewonhait Habent si aber lehen von dem vater, das sol
AHmann n. Bernhein, Urknnd«!!. 8. AvA. 22
338 IBl (133). Das östemichiiGhe Landeneoht 1286/7.
im von in ledig sein, also daz er es in nimmer mer geleihen sol,
si erkaufen es dann mit irem gut
[67] Welch herre ain purg hat oder ain hans, und da er
seinen purkgrafen aufsetzet, und der icht tat, davon die purg oder
das haus gerüget wirt, also daz dem land schaden darin geschehen
sei, es sei bei tag oder bei nacht, ist aber, daz der herre sein
purg oder sein haus bereden mag, daz es an sein gescheft and
unwissen darin geschehen sei, nach des landes gewonhait als recht
ist, er geneusset sein an seinem haus. Mag aber der herre den
begreifen, der den schaden getan hat, den sol er dem richter ant-
wurten und sol sein haus von dem richter an schaden beleiben.
Ist aber, daz er im entweichet, daz er in dem gericht nicht ge«
antwurten mag, so sol er den schaden gelten und widerkeren und
sol sein haus aber an schaden beleiben. Ist aber der herre aus
dem land gcvaren in gots dienst oder in seines herren dienst oder
in sein selbs gescheft, und daz sein purkgraf dhainen schaden t&t
in seiner purg, das wider das land oder das gericht ist, so sol der
landrichter mit den umbsessen für das haus varen. Entweichet
im der purkgraf davon, so sol er in ze echt tun und sol das ge-
zimer, da der schad in geschehen ist, aus dem haus prechen und
sol es für das haus tragen und sol darüber richten mit dem fewr.
Begreifet er in, so sol er über in richten, als recht ist nach landes
gewonhait Ist aber der herre selb in dem haus gesessen und
wil des nicht understeen, es geschech dem lande schaden darin,
es sei bei tag oder bei nacht, man sol über das richten nach lan-
des gewonhait, als recht ist Ist aber, daz das haus wirt über-
saget mit siben, so sol man über es richten mit fewr und mit
prechen, also daz ain stain bei dem andern nicht enlige, und
sol im der landesherre das haus nimmer mer erlauben ze pawen,
es gescheh dann nach der landherren rat, also daz dem Isoid
fürbas dhain schad davon geschech. Ist, daz der landesherre nicht
über das haus rieht durch des herren lieb, des das haus ist, so
mag ain iegleich man seinen schaden wol beweren, der im in dem
haus geschieht, mit zwain unversprochen mannen, daz das haus
fürbas niemant bereden mag. Ist, daz dem haus dhain haim-
süchen geschieht, des ensol niemant entgelten gen dem gericht
und gen dem herren, des das haus ist, wann es übersagt ist und
sein recht benomen ist.
[68] Es ensol dhain edel man dhain maut nicht geben weder
auf Wasser noch auf land. Was er in seinem haus essen oder
trinkchen wil, das sol er urab den landesherren dienen mit sei-
nem schilt
[69] Wo ain man vor gerieht zeug wil sein und ain unver-
sprochen man ist, den sol man seines aids nicht widertreiben.
Swert er darüber maines und wil darnach aber zeug sein oder
iemant sprechen gen seinen leib oder gen seinen eren, den sol
man ze recht widertreiben mit siben unversprochen mannen, die
162(134). Scbwyzreichsanmittelb. 1240. 168. Beiohslehenmatang 1252. 339
sein hausgenossen oder sein übergenossen sein, und sol auch die
an seinem rukche haben, damit er in widertreiben wiL
[70] Und wann der landesherre ainen richter setzet an sein
stat, dem sol er ze dem jar ze kost geben drewhundert phund, und
sol des landesherren Schreiber an des richter Seiten sitzen und
schreiben die wandel und die pOss, die da ertailet wirt, und sol
der Schreiber dem landesherren füi7)ringen und sol der landesherre
damit tun, was an seinen genaden iat Und sol ain iegleich richter
ze Newnburg ze Tüln und ze Mauttam ain schrann machen, die
zehen phund kost, und sol man dem richter die phennig absiahen ;
und wann der richter von der schrann geet, so sol der richter die
schrann tun, wo er wil.
I(i3 (134). Annahme des Landes Sehwyz an das Aeich dnreh
K. Friedrich IL 1240 Dez.
Aus Archiv für schweizer. Gesch. Bd. 13 (1862) S. 118.
Fridericus dei gratia Romanorum imperator semper augustus
lerosolime et Sicilie rex universis hominibus vallis in Swites fideli-
bus suis gratiam suam et omne bonum. Literis et nunciis ex
parte vestra receptis et vestra ad nos conversione et devotione
assumpta expositis et cognitis per eosdem, vestre pure voluntati
affectu favorabili concurrimus et benigno, devotionem et fidem
vcstram commendantes non modicum de eo, quod zelum, quem
semper ad nos et imperium habuistis, per effectum operis osten-
distis, sub alas nostras et imperii sicut tenebamini confugiendo
tanquam homines liberi, qui solum ad nos et imperitim respectum
<lebebatis habere. Ex quo igitur sponte nostrum et imperii do-
minium elegistis, fidem vestram patulis brachiis amplexamur, favoris
€t benivolencie puritatem vestris sinceris aflFectibus exhibemus»
recipientes vos sub nostra speciali et imperii protectione, ita quod
nuUo tempore ros a nostris et imperii dominio et manibus alienari
vel extrahi permittemus, dantes vobis certitudinem atque plenitu-
<linem gratie et favoris, quam benignus dominus eifundere debet
ad subditos et fideles; vos gaudeatis in omnibus assecutos, dum-
niodo in nostra fidelitate et serviciis maneatis.
Datum in obsidione Faventie anno Domini 1240, mense de-
«embri, 14 indictionis.
163.* Aeichsspmch fiber die Mntnni^ der Aeichslehen
binnen Jahr und Tag. 1353 Joli 11.
Aas Mon. Germ, hist LL. Sectio IV. Bd. II (1896) S. 465 f. VgL
ibidem Bd. lU Nr. 109.
Willelmus dei gratia Romanorum rex semper augustus uni«-
Tersis sacri imperii ndelibus presentem paginam inspecturis gratiam
22*
340 163* Beicbssprucb über die Mutung der Beicbsleben 1252.
6uam et omne bonum. [1] Ad notitiam universorum volumas per-
venire, quod nobis in generali curia nostra apud Frankenfort pro
tribunali sedentibus, in presentia prineipum et magnatum imperii
venerabilis . . Herbipolensis episcopus, dilectus princeps noster»
requisitus per sententiam diftinivit, quod, postquam nos electi
fuimus a principibus in Romanorum regem, per . . summum pon-
tificem confirmati et consecrati ac coronati, prout moris est, sol-
lempnitate qua decuit apud Aquis, patebant et competebant nobis
de iure dvitates, castra et oqonia bona ad imperium pertinentia,
et quod omnes principes, nobiles et ministeriales principatus et
feoda sua inira annum et diom a nobis requirere et relevare tene-
bantur. [2] Item venerabilis . . Argentinensis episcopus dilectus
princeps noster eodem modo requisitus per sententiam diffinivit,
quod omnes principes, nobiles et ministeriales imperii, qui princi-
patus et feuda sua infra annum et diem requirere et relevare a
nobis contumaciter neglexerunt, omnia illa feuda et principatus
nobis vacaverunt et vacant, et de illis possumus disponere secun-
dum quod nobis placuerit, retinendo nobis vel aliis in feudum
concedendo. [3] Item venerabilis C. Coloniensis archiepiscopus
dilectus princeps noster similiter requisitus per sententiam diffi-
nivit, quod omnes principes, nobiles et ministeriales moniti et re-
quisiti a nobis post nostram electionem et coronationem, sive
quibus nos obtulimus viva voce vel per nostros nuntios et litteras,
ut principatus et feuda sua a nobis reciperent, et intra sex septi-
manas et tres dies post huiusmodi monitionem, requisitionem sive
oblationem recipere contumaciter neglexerunt, omnia feuda sive
principatus nobis vacaverunt et vacant, et de illis possumus dis-
ponere secundum quod nobis placuerit, retinendo sive aliis in
feudum concedendo. [4] Item predictus Herbipolensis episcopus
requisitus per sententiam diffinivit, quod, ex quo M. comitissa
Flandrie per annum et diem neglexit contumaciter requirere et
recipere feuda sua, licet super hoc monita et requisita fuerit, de
illis nos secundum voluntatem nostram potuimus libere ordinäre,,
ea retinendo nobis vel in feudum aliis concedendo. Nos vero
predictis sententiis diligenter auditis, ceteris principibus et magna
tibus approbantibus supradictis, terram de Namueo cum suis at-
tinentüs, terram iuxta Scaldam, terram de Alost, terram de Wasia
et terram de Quatuor Officiorum cum omnibus pertinentiis suis
karissimo sororio nostro, nobili viro lohanni de Avesnis, prout
eadem comitissa ab imperio tenuit, in feudum concessimus a nobis
et imperio perpetuo possidendas. [4*] Item predictus Coloniensis
requisitus sententiavit, quod, ex quo nos feuda, que comitissa pre-
dicta ab imperio tenebat, eidem lohanni concessimus in feudum^
ville, castra et alia bona ad dicta feuda pertinentia patere debent
eidem lohanni de Avesnis, et ei debent homines predictarum ter-
rarum fidelitatis facere iuramentum. [5J Quas sententias ratas et
gratas habentes, eas auctoritate regia confirmamus et eas precipi-
mus observari. In cuius rei testimonium presentes litteras exinde
164 (135). Würzborgisohe Landesbede. 1276. 341
conscribi et nostre maiestatis et aliorum principum et magnatum
sigillis iussimus communiri.
Dat. in castris ante Frankenfort, 5. id. iulü, indictione 10,
anno Domini 1250 secundo, regni vero nostri anno quarto.
164 (135). BlschSfllche (Warzbnrglsche) Landesbede.
1376 Ang. 7.
Aus Monumenta Bolca Bd. 87 (1864) S. 469 f.
In nomine sancte et individue trinitatis amen. Bertoldus dei
gratia Herbipolensis episcöpus. Etsi in factis perpetuo duraturis,
ne in oblivionem decidant, auctoritas scripturarum munimine au-
tenticata requiratur, in hiis, que pro necessitatibus et utilitatibus
conmunitatis de prudentum virorum consilio certo moderamine
fiunt, ne in peius malo ingenio convertantur, sed ea intencione,
qua fiunt, observentur, necesse est scripturarum testimonium ad-
hiberi. Noverint igitur universi huius pagine inspectores tam pre*
sentes quam post futuri, quod (cum ecclesia nostra, que longo
tempore pastore et rectore extitit viduata, esset sede vacante
propter destructionem tocius diocesis gravibus debitorum oneribus
onerata et bona ipsius pro maiori parte obligata, nosque pro
negociis ipsius ecclesie laboribus et expensis in curia Romane
ecclesie fatigati et multis aliis disturbacionibus tocius terre, que
longum forent per singula exarare, h a clero tam religiosis quam
secularibus nobilibus terre ministerialibus civibus et universo po-
pulo tam civitatis quam diocesis subsidium peteremus, per quod
nobis et ecclesie nostre subveniretur, et universitas predictorum
nostre peticioni benivole annuerent) ne ecclesia nostra propter
usuras in curia Romana et alias cottidie accrescentes aliaq[ue
dampna in dispendium irrecuperabile laberetur, statuerunt et ordi-
naverunt inter se conmunicato consilio, ut unusquisque nobis in
subsidium daret de suo vineto de quolibet iugere unum solidum
denariorum Herbipolensium, quam donacionem exaccionem seu
precariam, quocumque nomine censeatur, nos recognoscimus ex
nuUo prorsus iure vel consuetudine, sed ex ipsorum benivolencia
recepisse, cum eciam ante nostra tempora huiusmodi exhibicio
nunquam fuerit instaurata; et ne pro aliquo iure aut consuetudine
ab ipsis huiusmodi subsidium de cetero nos petamus aut ad
nostros transeat successores, de consilio et consensu tocius capituU
nostri statuimus et ordinamus, ut supradicta exaccio donacio sive
precaria in posterum a nobis aut a nostris successoribus de iure
de facto seu consuetudine nullatenus requiratur, set predicta
universitas cleri et populi a peticione predicta sit perpetuo libera
et secura. Ut autem ipsorum benivolencia et nostrum nostri-
que capituli statutum liqueat omnibus, presentem litteram sigilli
nostri capitulique nostri sigilli karactere conmunimus.
Datum anno Domini 1276, in die sancte Afre, pontificatus
nostri anno secundo.
342 165. Bi8chofl.L«hii86rtei]. 1277. 166 (136). 6ei8tl.Gericbt8gewalt 1278.
165.* Aeichfisprnch, dass ohne Zustimmung der Kapitel
Lehnserteilungen der BisehOfe ungUltig seien. 1277 Jan. 18.
Aas Mon. Germ. hist. LL. Secüo IV. Bd. III (1904) S. 118 t.
Rndolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis imperii Romani fidelibus präsentes litteras inspecturis salu-
tem cum noticia subscriptorum.
Ad universitatis vestre noticiam cupimus pervenire, quod
existentibus nobis feria secunda ante conversionem sancti Pauli
anno Domini 1270 septimo, indiccione 5, in domo fratrum Minonim
apud Wiennam ac assidentibus nobis venerabilibus infrascriptis
principibus, ad instanciam venerabilis H. Tridentini episcopi in
communi füit sentencia requisitum, an archlepiscopus vel episcopus
irrequisito capituli sui consensu posset aliquem infeodare denovo^
et an infeodacio, si taliter fuerit ordinata, roboris debeat firmitatem
habere. Et plena super hiis deliberacione habita est ab ipsis prin-
cipibus tam ecclesiasticis quam secularibus alüsque nobilibus com-
muniter et sentencialiter diffinitum, quod huiusmodi infeodacio a
principe et prelato ecclesiastico fieri non valeat, et si facta est
hactenus vel in posterum adhuc fiat, nullius esse debeat tirmitatis.
Nos antem sentenciam huiusmodi utpote racionabiliter promulgatam
approbantes eam auctoritate regia confirmamus. Hü vero sunt
principes et nobiles alii, per quos eadem sentencia extitit promul-
gata : venerabilis Fridericus Salzburgensis archiepiscopus, Bertholdus
Babenbergensis, Leo Ratisponensis, Petrus Pataviensis, Chunradus
Frisingensis, Heinricus Tridentinus, Dietricus Gurzensis, Johannes
Chymensis, Wemhardus Secoviensis episcopi, Ludwicus comes pa-
latinus Rheni dux Bawarie, Minhardus Tyrolensis, Fridericus burc-
gravius de Nfirenberch, Hugo de Werdenberch, Fridericus de Lei-
ninge, Ulricus de Haeunnburch, Heinricus de Pfannberch, Eber-
hardus de Chatzenelpogen comites et alii quamplures. In cuius
testimonium maiestatis nostre sigillum presentibus est appensum.
Dat Wienne, anno, die et indiccione predictis, regni vero
nostri anno quarto.
166 (136). Anerltennung der vollen Oeriehtsgewalt der geist-
lichen Fürsten durch K. Budolf. 1278 Juli 4.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. T. III (1904), S. 190 f.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus vene-
rabili Friderico archiepiscopo Salzburgensi principi suo karissimo
graciam suam et omne bonum. Ex concessione tuorum regalium^
quibus te nostra serenitas iam dudum apud Hagnowiam iavestivit,
plenam et liberam potestatem in tuis districtibus et territoriis
indicandi more maiorum nostrorum principum in causis civilibus
et criminalibus accepisti. Cum enim unum te esse ex sublimibus
principibus Romani imperii cognoscamus, dubitari a nemiue volumus,
quin merum Imperium tuo principatui sit annexum, per quod habes
167. AnfftU TOQ Vogteien an den Landesherrn 1279. 343
ins animadvertendi in &cinorosos homines et gladii potestatem, per
alium tarnen, prout ordini et honori tuo congruit, exhercendain.
Ceterum cum iuxta legittimas sanctiones delictum omnem emuni-
tatem auferat et Privilegium omne tollat, volumus et mandamus,
qnatinus omni privilegio nobilitate seu eciam dignitate cessantibus
insto et communi iudicio iudices et iudicari facias pro qualitate
criminum criminosos tam in facultatibus quam personis. Tu igitur
formam boni presidis induens, ad cuius sollicitudinem maxime
pertinet, ut provincia sibi commissa malis hominibus expurgetur,
ad iudicandum sine delectu et differentia personarum viriliter
accingaris eterni regis sequens Imperium, qui precepit dicens: 4ta
iudicabis magnum ut parvum*. Nee dubites, quin ad tuas iustas
sentencias, quas protuleris exequendas, regalem potentiam si opus
fuerit adducamus. Illud eciam nostro proposito et Romanis legibus
est adversum, ut pro cuiuslibet criminosi crimine puniendo regaUs
auctoritas specialiter requiratur, cum iuxta statuta divorum prin-
cipum Romanorum non crimina, sed vindicte criminum sint regiis
auribus inferende.
Datum Wienne, anno Domini 1278, quarto non. iulii, regni
yero nostri anno quinto.
167.* Aeichsspruch, dass unbeerbte Eloster-Y^teien an
den Landesherrn fallen. 1379 Juni 17.
Aas M OD. Germ. bist. LL. Sectio IV. Bd. Ul (1904) S. 254.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus uni-
versis impeiii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis
graciam suam et omne bonum.
Nobis nuper Wienne pro tribunali sedentibus in placito gene-
rali venerabilis Rudolfus abbas monasterii de Seytenstetin devotus
noster dilectus per sentenciam coram nobis hoc peciit difiiniri: si
princeps aliquis, comes aut nobilis zelo devocionis inductus aliqua
predia sive bona ad ipsum proprietatis iure spectancia alicui
monasterio conferat propter deum, retento tarnen sibi iure advo-
caticio in eisdem, et idem postmodum nulla sibi berede vel suc-
cessore legitimo succedente decedat, utrum advocacia bonorum
huiusmodi, que sie vacat, ad ipsum terre principem, cum alium
successorem non habeat, mento debeat pertinere. Hac itaque
questione sub forma prescripta proposita assidencium et astancium
nobis principum, comitum, nobiUum et aliorum nostrorum fidelium
multitudo sentenciando taliter difünivit: quod in casu predicto ins
advocacie in bonis huiusmodi ad neminem alium quam ad verum
terre principem pleno iure devolvitur et transfertur. Nos itaque
prefatam sentenciam utpote rite latam et provide approbantes
ipsäm auctoritate presencium confirmamus. In cuius rei testimo-
nium presens scriptum maiestatis nostre sigillo duximus roborandum.
Datum Wienne, 15. kal. iulii, ind. 7, anno Domini millesimo
ducentesimo septuagesimo nono, regni vero nostri anno sexto.
344 168 (187). Bigch. Wahlkapitul. 1279. 169 (138). Beichsjrra&ch. 1283.
168 (137). BisehSfllehe (Paderbomer) Wahlkapitalmtloiu
[1279 Okt-]
AuB Westfäl. ürkundenbuch IV. Bd. 3. Abt. (1894) S. 744 f.
Universis hoc scriptum visuris nos Otto dei gratia Pader-
bornensis ecclesie electus et confirmatus notum facimus et pre-
sentibus publice protestamur, quod, videntes ecclesiam nostram in
multis angustiis positam et debitis plurimis oneratam, super eo
oesiderantes nobis et ecclesie nostre salubre remedium inveniri, de
communi consilio et consensu capituli ministerialium et burgensium
nostre civitatis et diocesis stabimus et stare promisimus ordinationi
et consüiis eorum, qui nobis ad presens sunt vel in posterum pro
tempore fuerint de dicto nostro capitulo deputati et adiuncti, ita
videlicet, quod nostros officiatos et expensas nostras ordinabimus
et moderabimur secundum consilium eorundem et omnes subditos
nostros, cuiuscumque religionis ordinis conditionis ac Status ex-
istant, sive eciam sint liberi sive ministeriales sive cerocensuales
sive servilis conditionis, in iure suo conservabimus, sicut a nostris
predecessoribus ab antiquis temporibus ad nos exstitit devolutum,
nee cum aliquo guerram vel discordiam habebimus, nisi de pre-
dictorum consilio legitima defensione necessaria videatur. Et ut
omnia predicta inviolabiliter observentur, ipsa promisimus fide
corporaliter interposita et iuramento prestito firmiter observare.
Ad maiorem etiam evidentiam predictorum presens scriptum sigillo
nostro et sigillis maioris ecclesie et aliorum capitulorum conven-
tuum et prelatorum nostre ecclesie supradicte fecimus sigillari.
169 (138). Hofgeriehtsspnieh betr. Unteilbarkeit der
Beiehsgrafsehaften. 1383 Jan. 18.
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. T. III (1904), S. 332.
RudoJfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
sacri imperii Romani fidelibus presentes litteras inspecturis graciam
suam et omne bonum. [1] Presidentibus nobis iudicio apud Ein-
heim feria sexta proxima post festum beati Andree apostoli nunc
preteritum, presente venerabili . . Argentinensi episcopo principe
nostro dilecto et multis aliis comitibus nobilibus ministerialibus et
vasallis ibidem existentibus eciam coram nobis, per sententiam
quesitum extitit et obtentum legittime per eandem omnium astan-
tium applaudente consensu, quod nullus comitatus sub Romano
imperio sine nostro consensu possit vel debeat dividi vel vendi
ant distrahi pars aliqua, per quam esset comitatus huiusmodi dimi-
nntus. [2] Ad hec in eodem iudicio omnibus predictis annuentibus
edam mit per sentenciam iudicatum, quod comitatum de Bare,
vacantem nobis et imperio ex libera et spontanea resignatione
nobilis viri comitis Hemianni de Sülze, alteri possemus concedere
pro nostre beneplacito voluntatis. Sane cum idem Hermannus
eandem comitatum in Bare habuerit et iudlcium exercuerit in
170 (139). Landrecht in d. Beichsgnfach. Bomheimer Berg 1303. 34&
eodem, nos predictas sententias approbantes sepedictum comitatum
in Bare nobili viro Henrico comiti de Vurstenberg dilecto nostro
fideli cum omnibus suis attinentiis plene et integre, sicut dictus
comes Hermannus et progenitores sui ipsum comitatum tenuerant,
libenter et liberaliter duximus concedendum, mandantes universis
et singulis in eodem comitatu residentibus, quod ipsi Henrico
comiti de Vurstenberg tamquam suo domino reverenter obediant
et intendant. [3] Si quis vero in hoc nostro mandato rebellis
extiterit, de ipso iudicabimus, iuxta quod curie nostre sentencia
dictaverit iudicandum. In cuius rei testimonium presens scriptum
exinde conscribi et maiestatis nostre sigiilo fecimus communiri.
Datum Heilicprunne, 15 kaL febr., indictione 11, anno Domini
1283, regni vero nostri anno 10.
170 (139). Landreeht In der Relchssrafsehaft Bomheimer
Berg. 1303 Okt. 29.
Aus Publica tionen aus den E. Preussisehen Staatsarchiven Bd. 51
(1892) S. 29-32. Vgl. J. F. Böhmor, Cod. dipl. Moenofrancof. Neubearbeitung
Bd. 1 (1901) 421 ff.
[1] Alle, die disen brief gehorint unde gesehint, die sullint
wizzen, daz groze clage ist gewesin fon geistlichin ludin unde fon
bürgeren und auch fon anderen guden ludin, die gut haut ligen
in des kuneges grashefte zu Bumheimer berge, daz man ir lant-
sidelin in den dorfen zu unrehteme dienste drang fon wazzere
unde fon weide, daz sie niemanne shuldig sint z& dünne dan
eime k&nege.
[2] Dise clage wart geworfen für die sheffen fon Frankenfort
und für den rat gemeiuliche und darzü für die cintgreven, die zu
Bumheimer berge hören, die daz lantreht sprechin sullen. Die
namen zu in die rittere, die des kuneges ammetlude fon aldere
waren gewesin, unde wurdin mit einandir eindrehteg und deuten
mit glichin munde, daz wazzer unde weide des kuneges si unde
niemannes me und daz man davone deme kunege dienen sal in
den dorfen und dekeime anderme herren; wan also vil: obe kein
stipht adir kein herre ader kein ritter unde auch edele knehte
betten keinen hof ligen in eime dorf in des kuneges grashefte,
darubir sie foide weren, darin dinglich gut horte, der sulde nemen
sin foitreht ubir den hof unde an deme gude, daz drin zu dinge
horte und deme hove zu dienste wer gebundin, nach allem deme
rehte, also die lüde deilen, die des hoves gut erbeliche hau be-
sezzen. Unde sullint auch furbaz me des hoves gut mit nihte
drangen, wan also in in deme hove wirt gedeiht
[3] Me hat auch gesprochin der furgenante rat fon Franken-
fort unde auch die cintgreven, daz die furgenanten foide uzwendig
irs foithoves und des gudes, daz darin hont, niemannes g&t joch
niemannes lantsidelin niht ensullent drangen z& keinerleie dienste.
Kummet iz abir also, daz die furgenanten foide keines mannes g&t
346 (170) 189. Landreoht in d. Beiohsgrafsch. Boniheimor Berg 1803.
adir sinen lantsidil fürbaz z& unrehte woUint dringen, daz sal
durch reht eines kuneges ammetman abelegen mit d^ stede helfe.
[4] Auch ist me gein den furgenanten foiden uzgedragen,
wanne irs hoves ammetman umme ir foitg&t umme ir zinse unde
umme ir gulde nach des hoves rehte unde nach der lüde urteile,
die zu rehte darubir sprechen suUent, erdinget unde fronet in der
herren gewalt, wer daz gut furbaz anegrifet ane der foide loube,
der sal iz verbuzen mit der buze, also man in deme hove deilit
[5] Furbaz ist me gedeiht, welch man hoves gät hat, der iz
verluwen hat zu arbeideme umme halp, der sal sin g&t verrihten
nach des hoves rehte unde sal sin lantsidil deme kunege dienen
fon des pluges deile. Iz ensi dan also vile, daz des lantsidels lehen-
herre mit ime geredet habe, daz er ime sin erbe verrihte, sa muz
der lantsidele den foiden ir foitreht dun fon des hoves gude und
dem kunege dienen fon wazzer unde fon weide.
J6] Auch quam clage an daz lantgerihte zu Bumheimer berge
fon aen lantluden, daz man sie lüde zweier wege umme ir lant-
reht. Daz wart von den cintgreven uzgedragen unde einmüdedich
gedeiht, daz man keinen man nirgen sal laden umme sin lantreht
dan an des kuneges gerihte zu Bumheimer berge, sit der kuneg
rihten sal fon rehte ubir hals unde über houbit und ubir alliz daz,
waz clagebere ist in deme lande, mit deme undersheide, ob ieman
swert, mezzer odir kalbin zuhit und doch keinen shaden nit endut,
der sal deme cintgreven in deme dorf ader uf dem felde, da iz
geshiehit, buzen die missedat nach allem deme rehte, also man
uffe dem berge deiht.
[7] Me haut auch die cintgreven gesprochen unde gedeiht,
daz nieman in deme lande keinen frabil verbuzen sal umme wan-
den ader umme watshar joch fon solichin dingen, die sich darzd
geziehint, dan deme kunege eine; kummet iz abir also, daz umme
die forgenanten sache ieman in dem lande wette adir buze fordern
wil, daz sal der kuneg abelegen adir sin ammetman, sit nieman
frabils b&ze fordern sal dan der kuneg eine.
[8] Auch ist for den cintgreven uzgedragen unde gedeiht,
daz m keime dorfe in des kuneges grashefle nieman keinen sundir
hirte haben sal, iz ensi mit der lüde willen, die in den dorfen
wazzer unde weide deme ktinege sullen verzinsen ; kummet iz aber
also, daz dise furgenanten lüde keinem manne eins sunder hüten
in den dorfen ader einer shepherie gönnen, sa sal der shephere
den luden des kuneges dienst zu rehte helfen dragen, sie enwullen
is in dan durch liebe erlazen.
[9] Auch ist vor den cintgreven uzgedragen, obe ieman ge-
walt aair keinerleie unrehte not an die lüde in den dorfen wulde
legen, daz sal eines kuneges ammetman rehtvertegen unde abelegen.
[10| Noch ist me for den cintgreven uzgedragen unde ge-
deiht, obe ieman in deme lande keinerleie fruht sewen wulde uf
die gemeinde ane des dorfes willen, die mag ein rihtere fon
Frankenfort mewen adir snidin. Unde geschiehit iz auch also, daz
170 (189). Landrecht in d. Beichsgralsch. Bomheimer Berg 1803. 347
die lüde in etteslichem dorf der fnrgenanten grashefte ir gemeinde
mit der kuntshaf beleiden wollent, da sal der rihtere bi sin^ obe is
not ist 9 unde aach die lantlude, obe sis dorfen, daz in ieman
keine unrehte gewalt an ir gemeinde lege.
tll] Auch mag des kuneges ammetman unde ein rihtere fon
[enfort in allen dorfen der furgenanten grashefte die gemeinde
rehtfertigen unde beleidin, wanne sie wollen, obe is wol die dorf
nit enheishint adir forderen gedorren.
[12] Me ist auch for den cintgreven uzgedragen unde ge-
deilit, swanne nit kuneges enist, daz die forgenante grashaft der
stat fon Frankenfort mit aller der mäht, die sie vermag, sal
dienen, mit solichim undersheide, daz die ftirgenante stat daz laut
und die dorf unde auch die lüde sal befriden unde beshirmen also
verre, also sie ir kraft gedragen mag.
[13] Auch ist for den cintgreven uzgedragen unde uzgerihtet,
daz man keinen manne an deme lantgerihte kein sundir urteil
sagen sal, daz in den dorfen ist gehandelt. Wan geshiehit iz also,
daz uileil gein urteile in den dorfen wirt gesuht, daz die lüde nit
finden kunnent adir werden is selbe widir werfen, daz sal man
zwein besheidenen mannen zu des dorfes cintgreven bevelhin, da
iz inne geshiehit, die sullent iz antwurten an daz lantgerihte für
die cintgreven, die sullent iz uzrihten nach rehte, sa sie mogint
allirbest unde also sie deme lande gesvoren haut. Unde suUint
iz dan mit den selben dren mannen wider senden zu dorfe, da
iz inne gehandilt ist, unde sweme danne die cintgreven haut
bestanden.
[14] Auch ensal man an deme lantgerihte keinen man be-
clagen joch kümmeren joch uf der strazen, deme des kuneges
ammetman hat dargeboden zu kümene umme die lantfolge ader
umme ander sache. Geshiehit iz abir also, daz kein man beküm-
mert wirt, den sal des kuneges gerihte ledig machen, sit nieman
lazen gedar, er enmüze kumen an daz lantgerihte, also ime eines
kuneges ammetman ader ein rihtere fon Frankenfort dargebudet
[15] Auch haut die cintgreven daz gedeilit, daz kein dorf
joch niemannes gut wider sinen willen unde auch der lüde keines
sunder dienstes sint gebunden, wan waz man deme kunege
dienen sal, daz sal daz lant gemeinliche dün unde ieder man
nach siner mäht, darnach er in den dorfen ist gesezzen unde
nutzet wazzer unde weide,
[16] Auch ist me for den cintgreven uzgedragen, daz ieg-
lichis dorfes gemeine hirte uf daz andere varen mag, wa man iz
ane shaden mag gedun, nach allem deme rehte, also der gemeine
hirte fon Frankenfort zu dribene hat gewalt, mit solichim under-
sheide, daz man in der dorfe holzmarke mit keime fihe driben saL
[17] Auch hat mäht des kuneges ammetman unde ein rihtere
von Frankenfort, daz sie den dorfen mogent gebieden an daz lant-
gerihte zu rugene unde für zu brengene alUz daz, daz den dorfen
unde den luden shadelich ist, unde alliz daz, daz des kuneges
348 171 (140). Schwj-z 1309. 172 (141). Bayr. Freiheitsbrief 1311.
reht gedrugken mag, iz si an felde an wazzere und an weide
unde an unrehteme gerihte unde an unrehteme dienste unde an
unrehter forderunge, daz sullent auch die forgenanten ammetlude
den dorfen mit der stede helfe zu rehte abeiegen.
|I8| Auch haut die cintgreven daz reht^ daz sie niemanne
kein dienest sullen dun in den dorfen unde daz der stede kneht
fon Frankenfort inne wendig der ringmuren sullent in rihten ane
golt unde ane silbir, waz sie haut zu shaphene. Auch sullent die
cintgreven in der eme des berges budele in den dorfen gereit sin
sine Sichelinge zu eishene; unde ist er iedem manne shuldeg eine
wize hüben ader dri phenninge dafure.
[19J Dise furgenanten sache umme des landes not und urame
der lüde clage wart uzgerihtet an deme lantgerihte zu Burnheimer
berge fon der stat fon Frankenfort unde fon den cintgreven an
deme diensdage for allir heiligen dage under deme edeln manne
hem Ulriche fon Hainauwe eines kuneges lantfoide unde under
hem Götzen Beyere eime rittere unde eime sholtheizen fon
Prankenfort, da man zalte fon godes geburte druzehinhundert jar
und dru jar.
171 (140). Befreinng: des Landes Schwyz von auswärtigen
Oerlchten durch K. Heinrieh TU. 1309 Juni 3.
(Ebenso für Uri und Unterwaiden erlassen.)
Aus Archiv für schweizer. Geschichte Bd. 13 (1862) S. 144 f.
Heinricus dei gratia Romanorum rex semper augustus uni-
versis hominibus vallis in Switz fidelibus suis dilectis gratiam suam
et omne bonum. Vestris inquietudinibus obviare commoditatibus-
que prospicere favorabiliter cupientes, dum tamen de vobis queru-
lantibus iustitiaß debitum non negetur, vobis per präsentes conce-
dimus gratiose, quod ad nullius secularis iudicis tribunal, nostr^
maiestatis consistorio duntaxat excepto, super quibuscunque causis
seu negotiis extra terminos vallis praedictae pertrahi debeatis, dum-
modo coram advocato nostro provinciali intra fines eiusdem vallis
parati sitis stare iuri et facere, quod dictaverit ordo iuris.
Datum ConstantiaB 1309 tertio nonas iunii, indictione septima,
regni vero nostri anno primo.
172 (141). Erster Freiheitsbrief für die bajTlsehen Stande.
1311 Jnnl 15.
Aus Quellen und Erörterun^n zur bayerischen und deutschen Ge-
Bohiebte Bd. VI (1861) S. 183—193.
Wh* Ott von gots gnaden kftnich ze Ungern pfallenzffraf ze
Rem und herzog ze Bairen und wir Heinreich und Otte pfallenz-
grafen bei dem Rein und herzogen in Baiem und wir Agnes
diünigin ze Ungern und wir Jeut pfallenzgraefin ze Rein und
herzogin ze Baiern veijehen offenbar an dem brief, daz wir durch
172 (141). Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stande 1311. 349
unser vodern unser selber und unser nachomen hail und saßlde
und auch durch di f&derung, di wir ze disen zelten empfahen von
pischölven Chorherren chlöstern allen andern pfaffen graven freien
dienstmannen rittem chnehten und gemainleich gen allen laoüten
an allen den steten, di diser sach tragaer sind, wir sein liber si
YOgt oder niht, ez sein arm oder reich in unserm land, swi si
genant sind, di uns so getan f&derung tünt, es sein gaistlich oder
wertlich, land und lAten, di genad getan haben, daz wir von allen
den gerichten sten und wir und auch unser erben und alle unser
nachomen in deu geben ewichleich ir erben und allen ir nachomen
durch frid gemach und genad landes und lauten an deu dreu ge-
richte, di zu dem tod ziehent, deuf todsieg notnunft strazraub.
[1] Umb deuf also beshaidenleich, swo unser richter des deubes
inne wirt, es sein man oder weip, den sol er festen, und sol man
im den antwrten, als er mit gurtel ist umbevangen, und sol daz
geschehen mit des herren ambtman wizzen, auf des gut er ist
gesezzen, und sol halt unserm richter des geholfen sein, ob im
des not ist Waer aber des herren ambtman da niht, so mag as
unser richter tön an in, und sol in des nieman irren, und sol
auch in vahen, als er mit giirtel ist umbevangen, und sol auch es
dem naechsten nachtgepawern chunt tun, der dem mann gesezzen
ist, den er festent; und sol dann unser richter über in richten
in virzehen tagen, als unsers landes recht ist, und sol auch di
deuf des g&tes, damit man in überwinden sol sein über sechs
Schilling der langen. Geschieht daz, so sol auf dem gut beliben,
da der deup auf gesezzen ist, same arthaüe und swaz ze reht
darzü gehört. Von dem andern tail sol gevalleu des deubes haus-
frowen und chinde, obe er si hat, daz drittail ; daz ander gut allez
gevellet dem herren, auf des gut er sitzet. Hat aber er weder
weip noch chint, so gevellet es alles dem herren. Begriff aber
unser richter einen deup auf der strazz in steten oder auf maerch-
ten, richtet er über in in vierzehen tagen, als oben ist benant, so
ist unsers richters swaz er bei im vindet Swelher aber unser
richter über einen deup in virzehen tagen niht rihtet, so sol er
denselben man fürwas ledich lazzen an allen schaden.
|2| Dann umb todsieg wellen wir, ob ein todslach geschaßch«
der den tut, den sol unser richter vahen, und sol in des nieman
irren ; und richtet dann über in unser richter nach dem tod, so ist
daz gut, swas des wirt, des mannes chinden und hausfrowen, ob
er si hat, daz drittail, daz ander alles ist unsers richters. Hat
aber er weder weib noch chint, so ist es alles unsers richters.
Geschaßch aber ein todslach von einem grafen frein dienstmann
ritter oder edlem chneht, daz sol sten an unsem gnaden in allem
dem recht, als es her von alten rehten ist gestanden. Entweicht
aber ein man umb den todslach, und man den todslach hinz im be*
waert, so stet es umb sein gut, als oben ist verschriben, ob man nach
dem tod hinz im richtet. Wold er aber auf daz reht sten, so sol unser
richter mit dem gut nit ze schaffen haben, unz daz reht erget
350 172 (141). Enter Freiheitsbrief f&r die bayrischen Stände 1811.
[3] Umb notnunft, nmb strazraub sol ez gesten in all^i
rechten, als es umb dl todsieg ist verschriben.
[41 Deu andern gericht allen, als wir si unz her haben ge-
habt, den geben wir und unser erben in und ir erben ewichleich
armen und reichen pfaffen laien gaistleich und wertlich und an
den steten allen, da daz gut von gevellet
[5] Wir behalten auch uns selben ze richten: swaz unser
graven frein dienstmann ritter oder chneht mit einander ze
chriegen habent, wellen wir, daz unser viztum daz richten oder
swen wir darzu schaffen iedem herren, doch in allen dem rechten,
als es von alten dingen her ist gestanden.
[6J Wir wellen auch, daz ieder herre selber über sein laftt
und seiner lait gftt richte, di er mit tftr und mit tor hab be-
slozzen, si sitzen auf pfantscheften vogtain oder urbor, si sein
reich oder arm, an umb aigen und lehen; daz richtent unser richter
und swas wir uns oben haben auzgenomen.
[7] Swen auch wir unser pfantschaft erlösen, es sein vogtai,
urbor, swi es ist genant, so haben wir unser gericht auf denselben
gäten als vor, an swas wir nu von neuen dingen bischölven
chlostem paffen und laien haben verchaufet.
[8] Wir wellen auch, ob unser mann einer oder mer hinz
ir mann einem oder mer icht ze sprechen hab umb sogetan sach,
di si richten süllen, der sol daz recht vodem hinz demselben
herren oder seinem ambtman, und sol er im daz recht tun, als
sitleich und gewonleich ist. Tapt aber er des niht, so sol er es
unserm richter chunt tun, und sol der seinen boten senden zu
demselben herren oder ambtman, und sol unserm mann das recht
vodem. Tset man im des dann niht in drein virzehen tagen, so
sol es unser richter richten, der über denselben man richter ist,
und sol in daz färwas an ander ir rechten dhain schad sein. Hat
aber ir mann einer hinz dem unsem icht ze sprechen, der sol
daz reht von im vor unserm richter nemen und sol er im hin-
wider daz reht ze gelicher weis tun vor seinem herren, hinder
dem er sitzet, als sitlich und gewonlich ist Taet aber er des niht
in drein virzehen tagen, und uns unserm fronpoten oder viztum
daz gechlagt wirt, gehaizzen wir in bei unsem trewen, daz wir im
daz pezzem hinz unserm richter oder unser viztum haizzen pezzem.
[9] Swaz ürtail auch ze chrieg wirt, wellen wir, daz man der
dinge m allen dem rechten als vor.
[10] Wir wellen auch, ob ieman in unsern pansteten oder
mffirchten einem purger icht gelten sül, der sol seinen poten mit
unsers richters boten zu demselben senden und sein gelt vodem.
Stet er im dann des geltes an laugen, so sol er in seines geltes
in virzehen tagen verrichten. Tcßt er des niht, so sol er im p&nt
geben und antwrten von seinem undertan, swo in des der purger
weiset. Taet er des niht, so sol im unser viztum oder richter
einen pfenter geben, der im pfant geb für sein gült. Laugent
' »r man dem purger der gült, so sol im der man einen unver-
172 (141). Erster Freiheitsbrief ftir die bayrischen Stände 1311. 351
zogen tag geben auf virzehen tag und auf den tag ein nnverzogen
recht tun. Geschaech des niht, so mag aber unser viztum oder
richter demselben pfant haizzen antwrten f&r sein gelt. Chlagt
aber ein purger umb sein gelt hinz einem dienstmann oder einem
anderm unserm edlem mann, di sülln darnmb daz recht vor uns
tun oder an den steten, daz si es vor habent getan. Vindet aber
der purgaer seinen geltaer in der stat, so mag er in darumb wol
verbieten darin.
JU] Es sAln auch zwen auzman, der einer dem andern gelten
i niht purger sind, einer den andern in der stat niht ver-
bieten, und sAln daz recht nemen, da si es von recht dulden sAln.
[12] Wir wellen auch, ob dhain ir aigen man zu uns in
unser panstat fAr, vodemt si den in jares frist herauz, den s&ln
wir in lazzen varen vor liechtmesse virzehen tag. Wold aber ir
mann einer purgrecht gewinnen in unser stat und doch auzzerhalb
sitzen und damit seinem herren dienstes Aberich werden, des
s&len wir niht gestaten und s&ln in es abnemen, swenn si daz an
uns süchent. Ze geleicher weis wellen wir, daz si di nnsem, ald
si unser ambtlaült vodernt, lazzen varen auch vor liechtmesse vir-
zehen tag.
[13] Wir wellen auch, daz den hantvest dhainen andern
hantvesten, di wir £ haben gegeben, dhainen schaden tu, noch daz
der chauf an ir alten rechten &ber la&t und Aber gut dhein schad
an ichteu sein, wan wir in deu damit niht abnemen noch ringen
an ir dorfgerichten graschaften und hofmarchen und allen andern
ir rechten noch halt an den rechten, die wir in nu von newen
dingen habn gegeben.
[141 Wir wellen auch, daz dhain unser ambtman, hoch oder
nider, dhain nachseid von in oder von uns selben auf dhainen
unsem man oder gät, diweil si es ze pfantschaft von uns inne-
habent, leg oder nem, noch auf ir Mt, di si mit t&r und mit tor
habnt beslozzen.
[15] Waer auch, daz wir oder unser ambtlaüt hinz ieman
uns verstehen, daz er unser laut ich inhiet, demselben sAln wir
oder unser viztum einen tach gebn und diselben laut mit dem
rehten auz seiner gewalt in di unsem bringen. Ze geleicher weis,
habn wir ieman der ir in, di sAln si auch mit recht bringen auz
unser gewalt.
[16] Wir tön auch chunt, daz edel laut, arm und reich, swi
si genant sind, pfaffen gaistlich und werltlich umb deu genad, als
es oben verschriben ist, di wir in getan habn, liepleich und wilh'ch-
leich uns herwider gegebn habnt und gestaet, daz wir von allem
ir gut und ir laut göt ze einem mal und ze disen zeiten alein
nemen süln von igleichem gut, es sei hof oder hob, daz getraid
giltet, ie von dem schaf waizes achtzich pfenning, von dem schaf
roken sechzich pfening, von dem schaf gersten virzich pfenning,
von dem schaf habern dreizich pfenning, von sweingelt swaz
man davon geit ze fronchost diselben pfenning alle. Man sol auch
352 172 (141). Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stände 1811.
raiten, swas den herren zinses gevallen mag, der sol ans aller
gevallen. Swaz auch swaig liberal in dem knd ist, sol man di
cha^s ze pfenning slahen und s&ln uns di halb gevallen von allen
swaigen.
|17l Wir wellen auch, daz man daz gut abnemen sol von
dem wiaem, di di pfaffen pauent, als oben ist geschriben, und tun
wir in deu genad hinwider, daz wir noch dhain unser ambtman,
edel oder unedel man, dhaines pfalTen gut nach seinem tod sich
f&rwas niht underwinden sol, wan swas ie der p£aff hinder im leit,
da sol man seinen geltem von gelten und den von dem andern
gebn, ob er icht geschaft hat umb sein sei; und swaz denn überigs
Wirt, daz sol gevallen der chirchen, da er auf ist gesezzen, und
sol man daz den heiligen und der chirchen ze pezzerung anlegen
nach der zehlaüt und ander frumer laut rat in der pfarre. Swe-
lieh pfaffe aber an geschaeft verfür, so sol dem gut, daz er Iseit,
aUer ding geschehen, als oben ist verschriben.
[18J Uns süln auch alle paulaüt, di darzu gehören t, von ir
hab geben aller daz achtail, es sein jung oder alt dienser, swi si
genant sind, zwa si sitzend, hinder herren oder pfaffen.
[19] Wir haben auch beschaiden allen unsern dienstmannen
besunderleich: swas ir igleicher mit sein selbes pflüg pawet zu
sinem prot, da sol uns niht von gevallen. Diselben gnad wellen
wir auch stset beleiben allen aebten pröbsten prelaten und den
spitoleu.
J20] Es süln auch alles Regenspurger pfennig sein, swaz
az getraid ist geleit Swas münze aber ie der zins ist, der
sol uns also aller gevallen.
[21] Ez sol auch von dem zehenten uns niht gevallen.
|22J Wir gehaizzen auch in für uns und für unser erben,
swen man an di stewer stet und zugreifet, daz wir si und ir
erben fürwaz ewiglich scemleicher chaufe und stiwer ledich sagen,
und daz si und ir erben von uns und von unsern erben di genad,
di wir in getan haben, als oben ist verschriben, ewichleich staet habn.
[23J Wir gehaizzen auch in, ob wir unseren gut von in izu
niht erlosten, zwaz in dannoch beleibet ze pfantschait von uns, da
süln wir dhein stewer noch voderung fürwaz hin habn, unz wir
ez von in wider zelösen.
[24] Wir wellen auch, swaz unser graven frein dienstmann
Titter oder dmedit gut an einander versetzt habnt, da sol uns
von dem gut, als oben verschriben ist, der daz gut inhat diu
handlung von gebn. Swenn si dann gen einander wellent lösen,
so sol der da löset daz gut, daz er uns itzu geit, im wider gebn
mit anderem gut, da er umb löset, wan im daz gericht dann gevellet.
[25J Es sol auch ie der pauman niht mer von seiner hab
gebn dann daz achteil seiner hab, daz ander alles sol der herre
gebn, als oben ist verschriben, an allen des paumans schaden.
[26] Wir verjehen auch, obe dhainem mann der oban ge-
^en sach icht übervaren werd, graven frein dienstmann, armen
172 (Ul). Erster FreiheiUbrief iür die bayrischen Stände 1811. 353
oder reichen, gaistlich oder werltlich, von richtem oder unsem
ambtlauten, daz sol der, dem deu sack ist übervaren, chünt t&n
jmsern viztum, und sol er im einen tag f&r sich gebn virzehen
tag; und machet er di sach hinz unserm ambtman war, so sol im
der viztum es aller ding abnemen; tset es unser viztum niht, oder
ob er die sach selber biet übervaren, so sol er für uns chomen,
und s&ln wir im ze virzehen tagen einen tag gebn. Machet er di
sach dann gen unserm viztum richter oder ambtman war, so s&ln
wir im es ze haut abnemen. Tseten wir des niht, chAm dann der
man, dem deu sach ist übervaren, gen dem viztum richter oder
ambtman in dhain tat, des sol er oder sein helfser gen uns dhain
engeltnuz habn, und suln halt alle unser graven frein dienstmann
edel gaistlich werltlich im des geholfen sein.
[27] Es habnt auch alle unser lantherren, di dabei gewesen
sind, uns trewleich gehaizzen ze füdem und niht ze hindern an
disen sachen. Waer aber, daz ander ieman uns daran irret, pfaff
oder lei oder swi er genant sei, gen dem oder gen den süln uns
di andern geholfen sein alle. Als verre ob es ze panne chAme,
den sfiln si mit uns tragen, doch süln des laut und laut und alle,
di es tragent, an dhainen vorgeschriben gnaden niht engelten.
[28] Wir nemen auch in unsern aid, den wir heut ze tag
willichlich gesworen haben und gern, daz alle die pünt und artikel
und genad, als si oben benant sind, land und lauten armen und
reichen und allen ir nachchomen von uns unsem erben und allen
unsern nachomen staet ganz und unzebrochen an alles gevajr
ebichlich beleih.
[29 1 Und dai'uber ze einer grfizzern vestichait legen wir unser
insigel an disen brief, darzu unser lieben swester Agnesen insigel,
darzu unsers lieben vettern herzog Ludwigs insigel, der unser
brüder chind Heinrich und Otten und aller ir geswistraeit ze trewen
gewinnen und fudrung pfleger genomen ist von uns und auch von
ir vater, dem got genad, und auch desselben mit uns gesworen
hat, und auch im laut und laut hinwider gesworen in pilegers
weis der selben chind.
[30J Darzu gehaizzen wir in bei demselben aid, daz wir
des Römischen chünigs willen und gunst über disen gewerft und
genad und darzu sein hantvest und sein brief gewinnen süln, so
wir schierst mügen an gevser. Wold aber er uns daran niht ge-
weren, so süln wir im fürwas dhainen dienst tun, swenn er des
an uns gert, er gewer uns e des.
[31] Wir gehaizzen auch und nemen in denselben aid, daz
wir unsers lieben vetern herzog Rüdolfes unser lieber öhaim des
herzogen von Österich und des herzogen von Chaernden an disen
brief ze einer staet werden gelegt ir insigel. Möcht aber wir der
insigel an alles gevaor niht gehaben, daz sol diser hantvest an
allen ir pünden niht schaden.
[32] Wir gehaizzen auch bei unserm aid und trewen, daz
wir unser herren der bischolf von Salzburg Freising Kegenspurch
▲Itttana «. Bcrahtiai, Urkuadtn. S. Avfl. 23
354 172 (141). Erster Freiheitebrief für die bayrischen Stände 1311.
und von Pazzawe insigel an disen brief legen. Moclit aber wir
des niht an geveer zubringen, daz sol auch diser hantvest niht
schad sein, und wellen dannoch, ob diselben bischolf daz furwaz
tun wolden, daz wir unserm rat graven frein und dienstman dar-
über volgcn suin, swaz si uns darüber tun haizzent, und süln
auch in dhain sta?ticheit über di sach tun, si legen ir insigel an
disen brief. Nement auch si di sach für gut, swi getan pönd si
darilber vodernt und di wir in geben, swaz di nier dann chreft
und pünd habent, daz sol diser hantvest hiltlich sein. Nsenien
aber si chrencher und ringer pünd von uns für gut, daz sol der
hantvest niht schad sein. Wolden aber die bischolf an den punden
ze vest oder ze ring sein, so gebn wir unsern lantherren graven
frein und dienstinannen den gewalt, daz si di ringen oder swaorer
machen nach ir willen.
[33 1 Ez habnt auch alle unser lantherren graven frein und
dienstman vor uns gesworn einen aid mit unserm willen und
haizzen, daz si an einander geholfen sein, ob in icht an disen
Sachen von uns oder von unsern ambtlaüten bechrenchet werd
oder übervaren, daz si sich des weren süln, als verre ob si sich
darumb an einen andern lierren mit dienst durch helfe und retung
wider uns, daz si des noch ir erben niht cngelten süln an ir trewen
noch an dhainen gnaden oder Sachen gen uns oder unsern erben,
noch die herren, da si sich an habnt, süln des auch an ir trewen
nilit engelten.
[34J AVir süln auch von dem pabst mitsampt in werben an
geva)r, ab wir es erwerben mügen, ein ewich staiticheit über di
vorgenanten pünd. Und swi getan sta»t pünd oder vesticheit er
uns darüber vindet oder setzet mit dem panne oder mit den
punden, di dem pann gelich sein, di süln wir • und unser erben
für gut habn.
[35J AVir wellen auch, daz man dis hantvest oder ein notel
der hantvest an allen steten les, da man die stiwer abnimt, und
süln dann arm und reich sweren, dazselb ze behalten und auch an
einander geholfen sein, ob von uns oder unsern ambtlaüten des
ich würd übervaren. Und wan wir in der hantvest sechs habn
gegebn, di alle Stent in der mazz und den stet, und süln auch
alle gelich di chraft habn, di diseu hat, würd der hantvest einen
oder mer verloren, so gehaizzen wir in bei unserm aid ander hin-
wider ze gebn in aller der mazz und chraft, als den ist und hat
[36] Daz dem lande und den lauten daz alles, als es oben
geschriben ist, stiut und unzebrochen beleih, geb wir in diseu
hantvest mit unsern insigeln, als si oben sint benant, und auch
mit unsers vetern herzog Rudolfs unser 6heim des von Östereich
und des von Chaernden und der vorgenanten bischolf insigel ver-
sigelt in aller der mazz, als oben ist benant Daz ist, ob süm-
leicheu insigel daran niht chomen, daz sol der handvest an dhainen
punden nicht schaden.
Und ist daz geschehen in unser stat ze Lantshüt, do von
173 (142). Privilegium de non evocando für Henneberg 1315. 355
Christes purt waren teusent jar dreuhundert jar und darnach in
dem ainleften jar an sand Veites tag.
173 (142). PrlTllegluni de non eyocando. 1315 Juli 11.
(Privileg Ludwigs d. B. für Graf Berthold v. Henneberg).
Aus Hen nebergisches ürkuudenbuch Bd. I (1842) S. 61. —
Die Privilegia de non appellando gehören einer späteren Zeit an; wenn
auch Karl IV in der Goldeoen Bulle Kap. 11 § 3 u. 4 den Kurfürsten dies
Privileg verliehen hatte, so kam dasselbe doch nur in Böhmen (vgl. G. B.
Kap. 8 § 2) zur Anwendung; vgl. die Zusammenstellung der von den Kur-
ftirsteu und Fürsten im 16. und 17. Jhdt. erlangten Privilegia de non appel-
lando bei Joh. Jak. Moser, Teutsche Justiz Verfassung (= Neues Teutsches
Staatsrecht TeU 8) Bei. I (1774) 8. 188 ff.
Ludowicus dei gracia Ronianorum rex semper augustus uni-
versis sacri Roniani imperii fidelibus presentes litteras inspecturis
graciam suam et onine bonum.
Digna consideratio laudabilium meritorum spectabilis viri Ber-
toldi coniitis de Hennemberg consiliarii et iidelis nostri dilecti, pro
quibus persona sua nierito meruit honorari, necnon plurium ob-
sequiorura inspectio, que idem nobis et iinperio fideliter et con-
stanter impendit hactenus et impendere poterit in futurum, rega-
lem inducunt excellentiani ad promovendum ea frequentius, que sibi
et suis comraodum afferunt et honorem. Ipsius itaque comitis
supplicationibus favorabiliter inclinati hanc sibi et suis heredibus
graciam specialem de regie potestatis plenitudine duximus facien-
dam, quod, si quis actionem aliquam adversus homines suos, cuius-
cunque Status vel conditionis existant, super quacunque causa civili
vel criminali habuerit, illam coram ipso comite vel suis heredibus
et nullo alio iudice primitus prosequatur illique reddatur per eum
et eos de hominibus eisdem iuxta iuris exigentiam iustitie comple-
nientum. Quodsi idem comes aut heredes sui in reddenda iustitia
<iuerelanti seu querelantibus coram eo vel eis negligentes fuerint
vel remissi, volumus, ut extunc ipsi homines comitis memorati vel
heredum suorum, qui sie tracti sunt in causam, coram nobis seu
iudice curie nostre nee alibi conveniantur, et ibidem recipiatur a
partibus hinc inde, quod dictaverit ordo iuris. Si quis autem ali-
quem vel aliquos ex hominibus comitis vel heredum suorum pre-
dictorum contra huiusmodi gracie nostre teuerem coram alieno
iudice vexare vel quomodolibet convenire presumeret, is nostram
indignationem se sentiat incurrisse, et nichilominus omnes Pro-
cessus et sententias contra dictos homines latos seu latas nullam
habere decernimus roboris firmitatem, uec ipsis in iure suo nocu-
mentum afferant vel preiudicium aliquod valeant generare. In
euius rei testimonium presentes litteras maiestatis nostre sigillo
iussimus communiri.
Datum Monaci 5 id. iulii, anno Domini millesimo trecentesimo
quintodecimo, regni vero nostri anno primo.
23*
356
174 (143). Bayrischer Haii8-(Teilii]ig8-)Vcrtrag. 13S9 Aug. 4.
Ans Qaellen und ErörteruDf^en zur bayerischen und deatschen Ge-
Bchiclite. Vi. Bd. (1861) (Nr. 277) S. 298-308.
Wir Rudolph imd Ruprecht von gots genaden pfsdenzgravea
bi dem Rein und herzogen in Baiern verjehen för uns und f&r
herzog Ruprehten unsers brüders sun herzogen Adolfs seligen
und für unser erben offenlichen an disem brief, daz wir mit ver-
dachtem müt mit gutem willen und mit rat unser laut bi dem
Rein ze Baiem ze Swaben und ze Österrich freuntlich und lieplich
getaut haben mit unserm lieben herren und vettern cheiser Lud-
wigen von Rom und mit sinen chinden Ludwigen marchgraven ze
Brandenburch pfalnzgraven ze Rein und herzogen in Baiem und
Stephan pfalnzgraven bi dem Rein und herzogen in Baiem, sds
hernach geschrieben stet:
[1] Daz uns ist ze unserm tail angevallen di gut, die zu der
Pfahiz gehurent und gehören söln, pürg stet marcht graven freien
dienstmaime ritter chnecht land und leut, und die vest Chub burch
und stat, der Pfalenzgravenstein, Stalberch di burch, Stalek di
burch, Brunsborn di burch, Bachrach Diepach Stegen Mannheim
Heimbach Trechtershusen di teler, Rinbüll der marcht, Fürsten-
berg di burch, Richenstein di burch, Stronburch di burch, Altzey
burch und stat, Winheim burch und stat, Wachenheim di burch»
Wintzingen di burch, Wolfsperch di burch, Eibstein di burch»
Erpach di burch, Lindenvels di burch, Rinhusen di burch, Heidel-
berch di obern- und nideraburch und di stat, Wizzenloh burch
und stat, Harpfenberch di burch, Oberncheim di burch, Landeser
di burch, Turon di burch und die pfalenz und swaz dazu gehört»
Stainsperch di burch, Welrsow di burch, Neunstat di stat, Hilers-
pach di stat und Agersheim di stat und swaz zu den vorgenanten
pürgen steten und uuerchten gehört.
[2] Und dazu ist uns gevallen zu unserm tail auz dem viz-
tumambt ze Lengenveit: Hiltpolstein di burch, Louff der marcht»
Hohensten di burch, Harspruk der marcht, Hertenstein di burch»
Piegnitz Velden und Plech di maercht, Franchenberg di burch»
Waldek di burch, Prezzat Chemnaten und Aeradorf di maercht»
Turndorf di burch, Eschenbach der marcht, Aurbach der marcht»^
Neitstein di burch, W^erdenstein di purch, Neunmarcht di stat mit
der hofmarch ze Perengöw, Heunspurch di burch, Pergn di burch,.
Mekenhusen di burch halb, Pfaffenhoven di burch, Lauterhoven
der marcht, Grunsberg di burch, Sultzpach burch und stat, Rosen-
berch di burch, Hirzow der marcht, Amberch di stat, Napurch
di stat, Neunstat di stat, Störnstein di burch, Mürach di burch,
Viechtach der marcht, Neunburch di stat, Wetternveit di burch».
Rotigen Nitnaw di maercht, Draezwitz di burch, Peilstein di burch^
Segensperch di burch, Waldow di burch halb, Stevening di burch».
Swartzenek di burch und swaz di b&rg Stent und di maercht von
lern riebe: Vlozz burch und marc, Parkstein di burch, Weiden
174 (143). Bayrischer HaQ8-(Teilang8-)yertrag 1329. 357
Vohendraezz und Lü di maercht und swaz zu den vorgenanten
bArgen steten und mcerchten gehört.
[3] So ist unserm herren und vettern cheiser Ludowigen von
Borne und sineu chint Ludwigen marehgraven ze Brandenburch
pfalenzgraven ze Rein und herzogen in Bayern und Stephan
pfalenzgraven ze Rein und herzogen in Baiern und ir erben ze
irem tail angevallen: München di stat, Vohburch burch und marcht,
Sigenburch burch und marcht, Mainberch burch und marcht, Gerol-
vingen di burch, Cheschingen di burch und marcht, Neunburch
burch und stat, Fridberch burch und marcht, Mfilhusen di purg,
Snaitpach burch, Schiltperch burch, Aichach und Schrovenhousen
di maercht, Mfiringen di burch, Swabek di burch, Landsberch
burch und stat, Lechsperch di burch, Wolfrathusen burch und
marcht, Tölnz burch und marcht, Grünwalt di purch, Aiblingen
purch und marcht, Valei di burch, Swaben purch und marcht,
Wazzerburch burch und stat, Chlingenberch burch, Hadmarsperg
di burch, Chüfstein burch und stat, Aurburch di burch, Ratenberch
burch und marc, Werberch di burch, Chitzpühel di stat, Ebs die
purch, Valchenstein di burch, Dachow di burch und marcht, Heim-
husen di burch, Paewl di burch, Widersperch di burch, Murnaw
burch und marcht, Rotenek di burch, Rikershoven di burch, Hoh-
steten purch und stat, Hagel di burch, Donersperch di purch,
Peitengöw di purch, Schongöw di stat, Trevsheim di burch und
swaz stet, Arnsperch burch und marc, Neunstat di stat, Ingolstat
di stat, Altenneunburch di purch, Rain di stat, Gamersheim der
marc, Geisenvelt der marcht, Ebenhusen der marcht, Pfaffenhoven
der marcht, Weilheim di stat Werde di stat, Lougingen di stat,
Gundolfingen burch und stat, Maenchingen di burch und swaz zu
dem viztumambt ze München gehört und gehören sol.
[4] Und zu demselben tail gevellet auch auz dem viztum-
ambt ze Lengenveit: di burch ze Lengenveit und der marcht,
Chalmfinz burch und marcht Smidmüln der marcht, Regenstouf
burch und marcht, di vorstat ze Regenspurch, Weichs di purch,
Velburch purch und marcht Leutzmanstein di burch, Hembawr di
stat Rietenburch burch und stat und alle die recht ze Regenspurch
in der stat di- zu der purgrafschaft ze Rietenburch gehörent und
der werde in der Tönaw ze Regenspurch, Tahenstein di burch,
Egersperch di burch, Altmanstein di burch und marcht Holnstein
di purch, Viehusen di purch und Swainkendorf der marcht und
swaz zu den vorgenanten pur gen steten und maerchten gehört
[5] Und süln wir und unser erben den unsern und unser
vorgenanter herre und vetter cheiser Ludwig seineu chint Ludwig
und Stephan und ir erben den iren tail innehaben mit alle dem,
daz zd denselben vesten und guten gehört an leuten an guten
an gerichten dörfern weilem wählen vörsten hölzern wazzem
vischrein wiltpan strazzen gelaiten chirchensactzen manlehen her-
scheften und lantgerichten und anders swaz dazu gehört, besüchts
358 174 (143). Bayrischer Haus.(Teilungs-)Vertrag 1329.
und unbesüchts, erpawens und unerpawens, als ez von unsem
vodern herchomen ist.
[6] Wir Silin auch leihen alle di lehen, di zu unserm tail
gehören t, also siiln si auch leihen alle di lehen, di zu ireni tail
gehorent; und mit namen süln wir leihen Cholnberch di burch
und als der strich get von Cholnberch gen AVizzenburch und uf
gen Franchen und gen Böheimer wald; so söln si mit namen
leihen alle di lehen, als der strich get von Weizzenburch uf gen
dem gepirg gen Swaben und gen Obernbayern; und di vesten und
gut Wazzertröhendingen Chrajulsheim Hohenart Lor Stopfenheim
und Lerpaur suln wir und si mit einander eingewinnen und mit
einander tailen, als vil wir ir gewinnen mügen. Auch süln wir
und si di Wachaw in Österrich und swaz dazu gehört mit ein-
ander lösen und gelich haben und niezzen.
[7| Wir süln auch und unser erben unsern herren und vet-
tern und sineu chinden Ludwigen und Stephan und iren erben mit
leib und mit gut mit ganzen triweu zulegen und geholfen sein
gen allerma^nichliche, swi er genant sei, iedem man ze sinem
recht; also süln si uns hin wider tun.
[8| Wir süln auch unser herschaft veste und gut nieman
geben noch verchaufen, und swaz wir ir verchaufen müzzen, di
süln wir in ze chaufen geben und anders nieman. Daz süln si
uns herwider tun. Wir süln auch unser veste und gilt, swie die
genant sint, nicht versetzen dheinem chüng noch fürsten, er sei
pfaff oder lai; also süln si auch tun. Wir süln auch unser her-
schaft pürg stet und gilt nieman leihen versetzen und verwechseln
mit gevrord auf iren schaden. Dazselb süln si uns herwider tön.
Und ob der herren dienstmanne ritter oder chnecht einer oder
mer, die zu unsern landen gehorent, von uns und von dem land
oberen weiten, so süln wir bedenthalb auf den oder si einander
geholfen sein als lang, unz daz wir ez dazu bringen, daz si bei
der herschaft und bi dem land beleiben. Wir süln auch ir diener,
die in mit dem tail gevallen sint oder in iren landen gesezzen
sint, wider si nicht versprechen, noch si di unsern wider uns.
[9] Wir sülen auch den ersten Römischen chüng welen für
uns und für unsern tail. So süln unsers lieben herren und vettern
cheiser Ludwigs chint Ludwig und Stephan oder ir erben den
andern Römischen chüng welen, und also sol di wechslung der
wal dez richs zwischen uns und unsern erben und in und iren
erben fürbaz ewichlich beleiben. Und swenne ez dazu chumt,
daz wir den Römischen chung welen süln, so süln wir und unser
erben unser vorgenanten vettern Ludwig und Stephan und ir
erben bewaren und besorgen gen dem Römischen chüng als uns
selben, daz in widervar umb lehen umb Satzung und umb ander
recht, di si haben süln von dem rieh und di zu irem land ge-
horent, di unser baider vodern gehabt habnd und an uns und
an si braht habnd. Dazselb süln si und ir erben uns und unsem
erben herwider tun, als oft di wal des richs an si chümt Und
174 (143). Bayrischer Haus- (Teil ungs-) Vertrag 1329. 359
ob wir oder unser tail oder unser erben si oder ihr erben irreten
oder überfuren an der wal dez richs und si niht wollen lazzen
welen, als si billich sollen, als vor geschriben stet, so süln wir
unser tail und unser erben di wal dez richs verlorn haben und
sol danne di wal dez richs an si und ir erben gevallen und ewich-
lich an in beleiben. Ze gelicher weize sol die wal dez richs an
uns unsem tail und unser erben gevallen und ewichJich an uns
beleiben, ob si oder ir erben uns unsern tail und unser erben
irreten und überfuren an der wal, so wir welen sollen.
[10] Und ob wir unser tail oder unser erben an erben ver-
varen, so süln unser land leut und herschaft und di wal dez richs
auf si und ir erben gevallen und erben. Also sAln hinwider ir
laut leut herschaft und di wal des richs uf uns unsern tail und
unser erben gevallen und erben, ob sie ane erben vervaren.
fU] Und swaz chrieg niizzhellung und auflaeuf geschaehen
zwischen herren dienstmannen rittern und chnechten, di in unsem
landen beidenlhalben gesezzen sint, darumb suln unser viztim
beidenthalben taeg gen einander suchen auf ein recht uf siben
man, und sol ieder viztum von sinem Untertan ein recht tun
also, daz der, hinz dem man chlagt, sol vier man haben und der
chlager sol drei man haben; und swaz di siben ertailen uf ir aide,
daz sol darumb geschehen, als unzher sitlich und gewönlich ist
gewesen zwischen dem obern und dem nidern land ze Bayern vor
dem wald. Und swaz grozzer auttüeuf geschajh, di di viztüm nicht
verrichten möchten, darumb süln di herren selb taeg suchen gen
einander uf siben oder uf neun man, di si unter iren leuten be-
denthalben dazii nemen, und die suln ein recht darumb sprechen
in der bescheidenheit, als vor geschriben stet.
[12] Und swelher under den herren di vorgeschriben sache
überfur und dez nicht widertiet, swenn er dez ze red würd ge-
setzet darnach in einem manod, so sol dez herren laut und leut,
der übervaren hat, dem andern, der übervaren ist, geholfen sein
als lang, unz daz ufgericht und widertan wirt
[13] Wir süln auch unser tail und unser erben di lantgericht
allen besitzen, di zu dem lantgericht gehörent, daz von dem lant-
graven vom Leutenberg gechauft wart, ane swaz zu den guten
gehört ze Lengenveit und zu dem tail, der nu zu München gelegt
ist; daz süln unser herre und vetter der cheiser seineu chint
Ludwig und Stephan und ir erben selb richten und di lantgericht
und alle ander gericht selb in irem tail besitzen und richten oder
ir amptleut. Si süln auch alle die lantgericht besitzen, die zu der
grafschaft zu Hirsperch gehören!, und damit süln wir unser tail
und unser erben nichts ze schaffen haben, doch süln wir unser
tail und unser erben allen ander gericht in unserm tail richten
oder unser amptleut.
[14] Wir süln auch und unser tail und unser erben in un-
sem tail lösen, swaz darinne versetzet oder verchummert ist, also
360 175/76 (144/145). FänUiche (oberbairische) Landesbede 1356.
sdln nnser herr und vetter der cheiser sineu chint Ludwig und
Stephan und ir erben tun in irem tail.
[15] Wir süln auch unser tail und unser erben in unserm
tail gelten graven freien dienstmannen rittem chnechten bürgern
riehen und armen allez, daz man in gelten sol, unz auf diesen
heutigen tag gar und gsenzlich, als ir brief sagent. Also sAln unser
herre und vetter der cheiser seineu chint Ludwig und Stephan und
ir erben tun in irem tail. Auch sÄln unser herre und vetter der
cheiser sinau chint Ludwig und Stephan und ir erben gelten gen
Auspurch gen Ulme und in daz nider laut ze Bayern, und damit
s&ln wir unser tail und unser erben nichts ze schaffen haben.
[16] Ist auch, daz unser oft genanter herre und vetter der
cheiser ander erben gewinnet, mit den süln wir unser tail und
unser erben leben und gen in in den taidingen geding gelubden und
ordenung sein in aller weize, als gen unsern oft genanten vettern dem
cheiser und sinen chinden Ludwigen und Stephan und iren erben,
und si alsam herwider gen uns unsern tail und unsern erben.
Und daz wir unser tail und unser erben die vor geschriben
tailung und taiding in allen iren stukchen artikeln und punden
stföt und ganz haben und halten, daz haben wir gehaizzen und
gelobt bei unsern triwen und leiplich ze den heiligen gesworn.
Und ob wir unser tail oder unser erben daz ftberfuren, so sftln
unser land und leut unserm herren und vettern dem clieiser sinen
chinden Ludwigen und Stephan und iren erben warten gehorsam
und beholfen sein aislang, unz daz widertan wirt, daz übervaren
ist Alsam sol uns auch geschehen, ob si uns liberfüren. Und
dez süln auch laind und leut bedenthalben sweren ze den heiligen.
Und darüber ze urchünd geben wir diesen brief mit unsern
insigeln versigelten und mit den gezeugen, di hernach geschriben
Stent: der wolgeborn herre herzog Polk von Polan, Ludwig herzog
von Tek, graf Gerloch von Nazzaw unser öheim, graf Berchtolt
von Grayspach von Marsteten genant von Neyffen unser swager,
Marquart von Sevelt, Heinrich von Eysoltzried, Heinrich von Etten-
stat, Heinrich von der Wizen ritter, Heinrich probst von Ilnmünster,
Johann Sax guster ze Spalt, Heinrich chorherre ze lüimünster
unser Schreiber, Merbot Schreiber, Albrecht Snelstorfer chirchherre
ze Püch und Simon NÄderndorfer Schreiber und ander genüg.
Daz ist geschehen und der brief ist geben ze Pavie an dem
freitag vor Oswaldi, do man zalt von Christs geburt dreuzehen-
hundert jar, darnach in dem neunundzwainzigstem jar.
175/6 (144/145). FflrstUehe (oberbayrische) Landesbede.
1356 JnU 3.
Ans Qa eilen n. Erörterangen z. bajer. u. dtscb. Gesch. Bd. VI (1861)
8. 452 ff., bezw. Lerchen feld, altbaior. landständ. Freibriefe (1853) S. CCUl ff.
175) Wir Ludowich von gots genaden marggraf ze Brandenburg
und ze Lusitz, des heiligen Römischen reichs oberster kamrer,
175/76 (144/1^)- Fürstliche (oberbairische) Landesbede I896. 861
pfallenzgraf bei Rein, herzog in Beyern und in Kernten, graf ze
Tirol und ze Görz, und vogt der gotshaüser Agley Triend und
Prichsen bechennen und veijehen offenleichen mit disem brief f&r
uns für unser erben und nahkomen, daz wir nah unsers lieben
heiTen und vaters kaiser Ludwigs sseligem tod von der stözz wegen,
die uns angiengen von unsem veinden, pfantbrief gaben gen
Swaben gen Franchen und anderswo umb dienst. Von der selben
pfantung wegen sein wir und unser land und laut ze Obern-Peyem
mit prant mit raub mit angreifen ze grozzen schaden komen.
[2J Und darüber haben wir uns bedacht mit unserm rat durdi
frid nutz ere und frumen unsers lands und haben besant unser
lieb getrewen . . ritter und knehte stet und maergt überal in unserm
land ze Ober-Beyern und haben die gebeten umb ein hilf mit
einer vichstewer. Und die sind darüber ze rat worden und über-
ain komen von iren trewen und habent erkant unsern und unsers
lands schaden und gebresten und habent unser bet getrewleich
und willichleichen erhört [3] Darumb wir land und lauten genad
und fürdrung schuldig sein und gebunden, wan si der bet und
stewr uns nicht schuldig wern gewesen ze geben von den genaden
und von der brief wegen, die in unser vorgenant vater selig und
wir vormals geben und bestsett haben für so gtan vordrung und bet
f4J Und darumb haben wir in aber zu den vordem genaden
und briefen die besundern genade getan und tun auch mit disem
brief für uns für unser erben und für all unser nahkomen also,
daz wir in mit unsern trewen und genaden verhaizzen getröstt
und versprochen haben, daz wir noh unser nahkomen fürbas
ewichleichen dheinerlei bet noh vordrung (es sei vichstewr oder
ander stewr, wie die genant sei) hinz land lauten rittern und
knehten steten und msergten edeln und unedeln armen und reichen,
wie die genant sind, nicht haben süllen oder mügen in dheiner
weis über die rechten dienst und gült, die wir zu unserm land
in unserr herschaft ze Obern-Peyern haben.
[5J Wir haben in auch die genade getan und tun auch mit
disem brief, daz wir in verhaizzen und versprochen haben bei
unsem genaden und trewen, daz wir noh unser nahkomen fürbas
ewichleichen auzzer landes noh inner landes niemant dheinerlei
brief süllen geben, daran wir erlauben unser land und laut ritter
und kneht stet und maergt arm und reich, swie die genant sind,
umb unser gült ze nöten und ze pfenden. [6] Geschaee es dar-
über heimleich oder oflFenleich, daz wir so gtan pfantbrief geeben,
die süllen unsem vorgenant landen und lauten unschedleich sein
an leib und gut und süllen wider land und laut dhein kraft haben
noh unsem geltem, die sAUch brief bieten, dheinen fmmen sagen
noh bringen. [7] Und wie sich des unser egenant land und laut
werten mit reht oder on reht, daran süllen si wider uns nicht
tun, wan si reht und füg darzü habent; und darzü süllen wir in
geraten sein und getrewlichen geholfen.
Mit urchünd des briefs der geben ist ze Münichen an samps-
362 176 (145). Fürstlicho (oberbairische) Landesbede 1356.
tag vor sand ülreichs tag nah gots gehurt driuzehenhundert jar
und darnah in dem sechsundfunfzigisten jar.
176) Wir Ludowich von gots gnaden niarggraf ze Brandenburg
und ze Lusitz, des heiligen Rumischen reiclis oberster kamrer,
pfallenzgraf bei Rein, herzog in Bayern und in Kernten, graf ze
Tirol und ze Görz, und vogt der gotshaiiser Aglay Triend und
Prichsen bekennen und verjehen offenleichen mit disem brief für
uns und für unser erben, daz wir angesehen haben den guten
willen imd trewe, die uns gemainleichen unser land und laut ritter
und kneht stet und ma'rgt arm und reiche, swie die genant sind,
mit der stewer erzaigt habent nah unserr vleizzigen bet und in
anhegender not von der pfandung wegen. [2J Und darumb haben
wir in erlaubt versprochen und auch enpfolhen, daz si sehzehen
zu der stewer geben habent und auch benennet acht ritter und
kneht von dem land und acht burger von den steten und niiergten,
also daz dieselben sehzehen vollen gewalt haben siillen von
unsern genadeu, dieselben stewr ze besorgen und ze besetzen in
allen gerichten liberal in unserr herschaft ze Obern-Beyern mit
stewrern und mit Schreibern, als si best mügcn von iren trewen
in der mazze, daz dieselben stewr alle die gemainleichen geben
siillen, die in unserm land und herschaft ze Obern-Beyern gesezzen
sind und die stewermrezzig sind, swem die zügehorn gaistleichen
oder werltleichen niemant auzgenomen, swie si genant sein, und
daz der stewr niemant überhebt werde. [3j Es süllen auch die
vorgenanten sechzehen dieselben stewr von unserm gewalt ein-
nemen und behalten in steten und in vesten in unserm land als
si best mügen one all unser irrung. Und dieselben stewer
Süllen si geben nah rat unserr lieben getrewen ritter und knehte
stete und miergt in unserm land an unser gelter und pfender,
und unser brief von den ledigen und bringen, und etleich unser
Satzung ledigen und losen, ob die stewr als verre geraichen mag.
[4] Wir versprechen und verhaizzen auch bei unsern genaden für
uns und für unser liebe gemaheln die marggr.Tfinne, daz wir noh
dieselb unser gemahel an der vorgenanten stewr mit bet mit
briefen oder one brief oder mit gewalt dheinerlei eingrif noh einfal
tun Süllen oder mügen, noh niemant anders von unsern wegen in
dhein weis. Waer aber, daz wir oder unser egenant gemahel
iemant brief oder bet geben an die sehzehen oder an die stewrer,
davon iemant der stewer ledig solt werden und überhebt, die
süllen dhein kraft haben. [5] Wolten aber wir die vorgescluiben
pünd mit ernst übergreifen und des übergriflFes nicht geraten, so
8i\llen si der vorgenanten bet und stewr ledig und loz sein: und
was der stewr gevallen waer, die süllen sie widercheren und wider-
geben allen den, von den si die eingenomen habent
Mit urchünd des briefs der geben ist ze Münichen an sambs-
tag vor sant Ülreichs tag nah Crists geburt driuzehenhundeit
jar und darnah in dem sehsundfünfzigisten jare.
363
177 (146). TeiTltorialheiTschaft des Herzogs ron Osterreleh.
[1358/59.]
(Sog. Privilegium maius: Fälschung des Herzogs Rudolfs IV von Österreich;
das priv. minus s. Nr. 150).
Aus Mon. Germ. bist. LL. Sect. IV. Bd. I (1893) S. 683 ff.; benutzt
sind in §§ 1, 2, 3 u. 22 die §§ 1, 2, 4 und 8 der echten Urkunde.
In nomine sanctöß et individuae trinitatis amaen. Fridericus
divina favente dementia Romanorum imperator augustus.
[1] Quamquam rerum commutacio ex ipsa corporali institu-
cione i)Ossit firma consistere, nee ea que legittime geruntur ulla
possint refragacione convelli, ne tarnen rei geste ulla possit esse
dubietas, imperialis debet intervenire auctoritas. [2] Noverit igitur
omnium Christi imperiique et nostri fidelium presens etas et futura
posteritas, qualiter nos eins cooperante gratia, a quo celitus pax
missa est hominibus super terram, in generali nostra curia Ratis-
pone in nativitate sancte Marie celebrata, in presentia multorum
rcligiosorum et catholicorum litem et controversiam, que inter
karissimum nostrum patruum Heinricum ducem Austrie et inter
nepotem nostrum karissimum Heinricum ducem Saxonie diu agi-
tata extitit, super ducatum Bavarie et super marchia a superiori
parte fluminis Anasi terminavimus hoc modo, quod dux Austrie
resignavit nobis ducatum Bawarie et dictam marclüam, quos tenebat.
Qua resignacione facta mox eundem ducatum Bawarie in beneficium
contulimus duci JSaxonie, predictus vero dux Saxonie cessit et re-
nunciavit omni iuri et accioni, quas habebat ad dictam marchiam
cum Omnibus suis iuribus et beneficiis. [3J Ne autem in hoc facto
honor et gloria patrui nostri karissimi aliquatenus minuatur, de
consilio et iudicio principum, illustri Wadizlao duci Boemise sen-
tenciam promulgante, quam ceteri principes approbabant, marchio-
natum Austrise et dictam marchiam supra Anesum commutavimus
in ducatum eundemque ducatum cum subscriptis iuribus privi-
legiis et graciis omnibus liberalitate cesarea contulimus predicto
Heinrico nostro patruo karissimo, prenobili sue uxori Theodorse et
liberis eorundem (ob singularem favorem, quo erga dilectissimum
patruum nostrum Heinricum Austrise eins conthoralem prenobilem
Theodoram et eorum successores necnon erga terram Austriee,
qua? clippeus et cor sacri Romani imperii esse dinoscitur, afficimur)
de consilio et assensu principum imperii dictis coniugibus, eorum
in eodem ducatu successoribus necnon prefate terre Austrise sub-
notatas constituciones concessiones et indulta, auctoritate imperial!
in iura plena et perpetua redactas, donavimus liberaliter vigore
presencium et donamus. [4] Primo quidem, quod dux Austriae
quibusris subsidiis seu serviciis tenetur nee esse debet obnoxius
sacro Romano imperio nee cuiquam alteri, nisi ea de sui arbitrü
fecerit libertate, eo excepto dumtaxat, quod imperio servire tene-
bitur in Ungariam duodecim viris armatis per mensem unum sub
expensis propriis, in eius rei evidenciam, ut princeps imperii di-
noscatur. [5J Nee pro conducendis feodis requirere seu accedere
364 n? (146). Territorialhemchafl; d. HerzogR Ton Österreich 1358/'59.
debet imperium extra metas Austrie, verum in terra Austrie sibi
debent sua feoda conferri per imperium et locari. Quod si sibi
denegaretur ab imperio, requirat et exigat litteratorie trina vice,
quo facto iuste sua possidebit feoda sine offensa imperii, acsi ea
corporaliter conduxisset j6] Dux eciam Austrie non tenetur aü-
quam curiam accedere edictam per imperium seu quemvis alium,
nisi nitro et de sua fecerit voluntate. [7J Imperium quoque nullum
feodum habere debet Austrie in ducatu; si vero princeps aliquis
vel alterius Status persona nobilis vel ignobilis, euiuscumque condi-
cionis existat, haberet in dicto ducatu possessiones ab ipso iure
feodali dependentes, has nulli locet seu conferat, nisi eas prius
conduxerit a duce Austrie memorato; cuius contrarium si fecerit,
eadem feoda ad ducem Austrie devoluta libere sibi extunc iure
proprietatis et directi dominii pertinebunt, principibus ecclesiasticis
et monasteriis exceptis dumtaxat in hoc casu. |8] Cuncta eciam
secularia iudicia, bannum silvestrium et ferinarum, piscine et nemora
in ducatu Austria) debent iure feodali a duce Austriae dependere.
[9] Eciam debet dux Austriae de nullis opposicionibus vel obiectis
quibuscumque nee coram imperio nee aliis quibuslibet cuiquam
respondere, nisi id sua propria et spontanea facere voluerit volun-
tate; sed si voluerit, unum locare poterit de suis vassallis seu
homolegiis et coram illo secundum terminos prefixos parere potest
et debet iusticie complemento. [10] Insuper potest idem dux
Austrie, quando inpungnatus fuerit ab aliquo de duello, per unum
idoneum non in enormitatis macula retentum vices suas prorsus
supplere; et illum ipsa eadem die seu princeps vel alius quisquam
pro alicuius nota infamie non potest impetere nee debet impugnare.
[11] Preterea quidquid dux Austrie in terris suis seu districtibus
suis fecerit vel statuerit, hoc Imperator neque alia poteneia modis
seu viis quibuscumque non debet in aliud quoquo modo in posterum
commutare. [12] Et si, quod deus avertat, dux Austriae sine berede
filio deeederet, idem ducatus ad seniorem filiam, quam reliquerit,
devolvatur. [13] Inter duces Austriae qui senior fuerit dominium
habeat dictae terrae, ad cuius eciam seniorem filium dominium
iure hereditario deducatur, ita tamen, quod ab eiusdem sanguinis
stipite non recedat nee ducatus Austrie ullo unquam tempore di-
visionis alicuius recipiat sectionem. [14] Si quis in dicto ducatu
residens vel in eo possessiones habens fecerit contra ducem Austriae
oceulte vel publice, est dicto duci in rebus et corpore sine gracia
condempnatus. [15] Imperium dicto duci Austriae contra omnes
suos iniuriatores debet auxiliari et succurrere, quod iusticiam asse-
quatur. [16] Dux Austriae principali amietus veste, superposito
ducali pilleo circumdato serto pinnito, baculum habens in manibus,
equo assidens, et insuper more aliorum prineipum imperii, condu-
cere ab imperio feoda sua debet [17] Dicti dueis institueionibus
et destitucionibus in ducatu suo Austriae est parendum; et potest
in terris suis omnibus teuere ludeos et usurarios publicos, quos
vulgus vocat ,gawertschinS sine imperii molestia et offensa. [18] Si
178 (147). Haas-(T6ilungB-)Vertrag der MArkgrafen von Baden 1880. 365
qoibusds curiis publicis imperii dux Austrie presens faerit, unus
de palatinis archiducibus est censendus et nichilominus in consessu
et incessu ad latus dextrum imperii post electores principes ob-
tineat primum locum. [19] Dux AustrisB donandi et deputandi
terras suas cuicumque voluerit habere debet potestatem liberam»
si, quod absit, sine heredibus liberis decederet, nee in hoc per im-
perium debet aliqualiter impediri. [20] Pre&tus quoque ducatus
Austrise habere debet omnia et singula iura privilegia et indolta,
que obtiner« reliqui principatus imperii dinoscuntur. [21 1 Volumus
eciam, ut, si districtus et diciones dicti ducatus ampliati fuerint ex
hereditatibus donacionibus empcionibus deputacionibus vel quibus-
vis aliis devolucionum successionibus, prefata iura privilegia et
indulta ad augmentum dicti dominii Austrise plenarise referantur.
[22J Et ut hec nostra imperialis constitudo omni evo firma et in-
convulsa permaneat, presentes litteras scribi et sigilli nostri in-
pressione fecimus insigniri, adhibitis idoneis testibus, quorum no-
mina haec sunt: Pilgerimus patriarcha Aquileise, Eberhardus Salz-
burgensis archiepiscopus, Otto Frisingensis episcopus, Conradus
Pataviensis episcopus, Eberhardus Babenbergensis, Harmannus
Brixiensis, Harthvicus Ratisbonensis, Tridestinus episcopus, dominus
Welfo, dux Conradus frater imperatoris, Fridericus filius regis
Conradi, Heinricus dux Carinthise, marchio Engielbertus de Histria,
marchio Adalbertus de Staden, marchio Deiepaldus, Hermannus
comes palatinus de Reno, Otto comes palatinus et frater eins Fri-
dericus, Gebehardus comes de Sulzbach, Rodulfus comes de Swines-
hud, Engelbertus comes Hallensis, Gebahardus comes de Burchuse,
comes de Buthena, comes de Pilstein et alii quamplures.
Signum domini Friderici Romanorum imperatoris invictissimi.
Ego Rainaldus cancellarius vice Arnoldi Magontini archiepi-
scopi et archicancellarii recognovi.
Dat. Ratisbone 15 kal. oct indict 4, anno dominiere incama-
tionis 1156, regnante domino Friderico Romanorum imperatore
augusto; in Christo feliciter amen; anno regni eins 5, imperii 2.
178 (147). Haas-(Teilangs-) Vertrag der Markgrafen ron Baden.
1»80 Okt. 16.
(Mit Beschränkung der Begierangsberechtigung auf höchstens zwei Erben.)
Seit unserer 2. Aufl. aus dem Original im Grossherzogl. Badischen General-
Landeearchiv zu Karlsruhe. — Der Abdruck bei J. 1). Schüpflin, Historia
Zaringo-Badensis Bd. V. (1765( 8. 513—518 ist fast unglaublich willkarlich
und durch völlig sinnwidiige Verlesungen, wie abgehen statt obgenant, eigen
statt agenant, das geschehe statt uzgescheiden usw., entstellt.
Wir Bernhart und Budolf gebruder von gots gnaden marg-
grafen z& Baden bekennen offenlich mit diesem briefe und t&nt
kunt allen Inten, die in ummer ansehent oder horent lesen, daz
wir mit wolbedachtem mute und sinnen mit rate dez durchluchti-
gen hocbgebom f&rsten und herren berren Ruprechts dez eitern.
366 178(147). Haa8-(Tcilung8-) Vertrag der Marlgrafen von Baden 1380.
plialnzgrafen bi Eine, dez heiligen Konischen richs oberster trflch-
sezze und herzog in Beyern, unsers lieben gnedigen herren und
oheini, und der edeln herren hern Johann grafen zil Spanhein dez
alten, unsers lieben anherren, und grafe Johann von Sjianhein dez
jungen sins siins, unser oheims, und mit rate der edeln Wolfs
und Wilhelms grafen zu Eberstein und ander unser fründe und
getrüwen mit rechter wizzen durch schinbers frummen eren und
ewiges nutzes willen, die uns und unsern erben und unser marg-
grafeschaft unsern landen und luten davon in zukunftigen ewigen
ziten komen mag, und sunderlich daz unser slozze lande und lute
nicht in vil henden geteilt und zutrennet werden, und uf daz
unser marggrafeschaft und herschaft mit irn mannen und dienern
und den luten, die darzu gehorent, die baz mit ein bi friden und
bi rechte behalten mögen werden, überkomen und uberein worden
sin eindrechtechch und eweclich für uns und unser erben mannes-
geslechte marggrafen zii Baden der gesetze und ordenunge, als
hernach geschriben stet:
[1] Zum ersten setzen und wollen wir mit namen, daz nü
und hernach zii ewigen ziten die marggrafeschaft zu Baden mit
slozzen landen und mit luten, die wir itzünt han oder hernach
gewinnen mögen, nit nie geteilet sollen werden von uns noch von
unsern erben, dann an zwene unser beider erben mannesgeslechte,
so wir nit ensin, also daz zu dem meisten allezit nü und hernach
ewechch nit me dann zwene erben mannesgeslechte dieselben unser
marggrafeschaft herschaft slozze lande und lute innehaben und
besitzen sollen, die dann in guten sinnen und wolniogende irs
libes sin, ane geverde. Und wer es, daz wir Bernhart und Rudolf
gebriider obgenant unser ieglicher me dann einen elichen sün ge-
w^onnen und nach sinme tode liezze, so sol doch unser ieglichs
eltster sün nach uns die marggrafeschaft herschaft slozze lande
und lute egenant zu sinme teile, daz unser ieglichem gefellet,
erben und haben und ein einig herre zu demselbe teile sin, und
sol daz nach denselben zwein erben zu ewigen ziten also an zwein
erben mannesgeslechte gehalten werden.
f2J Wer es ouch, daz unser einr ane libeserben abeginge, da
got vor si, so sol dezselben abegegangen teil an der marggrafeschaft
herschaft slozzen landen und luten an den andern under uns,
der dann in leben ist, genzhch verfallen sin. Hettent wir aber
bedersite libes-lehenserben und ouch unser deheius libes-lehens-
erben von todes wegen abegingen, welches daz under uns wäre,
so sol aber dezselben abegangen teil an der marggrafeschaft her-
schaft slozzen landen und luten an den andern under uns und
dezselben libes-lehenserben genzlich verfallen sin, also daz dieselbe
marggrafeschaft herschaft lande und lute an zwein erben mannes-
geslechte alle zit, als vor geschriben stet, von unser beider stemme
wegen und nit me eweclich bUben sol.
[3] Gewonnen wir ouch bedersitt unser ieglicher me sone
dann einen, so sol unser ieglicher denselben sinen sonen, die er
178 (147). Hau8-(Toilungs.)Vertrag dor Markgrafen von Baden 1380. 367
hette über den einen, der sins teils einig herre sin sol, ir ieg-
lichem verschaffen und bescheiden us sinme teile fünfhundert
giildin gelts jerlichen ze fallen, als lange biz daz er an phefflicher
gulte fünfhundert guldin gelts gewinnet und nit lenger. Wurde
ime aber nit so vil pheffelicher gulte, als vil er dann ininner
phefflicher gölten hette dann fünfhundert guldin gelts, so sollen
ime die fünflmndert guldin gelts erfüllet werden; die sol er sinen
lebetagen oder biz er als vil phefflicher gulte gewinnet innemen
und nißen; und nach sime tode soUent si demselben, von dem
sie bescheiden sint, lediklich wieder gefallen. Hette ouch unser
dheiner dochter, die sol man üzsetzen und beraten in die werlt,
iegliche dochter mit sehsdusent guldin und ouch etzliche dochter,
ob ir vil weren, in closter beraten und darzü gulte geben, daz sie
ir ziemelich libesnotdurft und narunge dainne haben mögen.
[4] Ouch sin wir überkomen, daz wir oder unser erben kein
dehem unser slozze vesten stete laut oder lute von der marg-
grafeschaft verkeüfen vergeben oder von der herschaft enpfrümden
sollen, danne wer es, daz unser einr oder unser erben umb sin
und umb sins landes notdurft willen dehein slozze vesten stete
hmt oder lute versetzen müsste, daz sol unser einr zu allen ziten
dem andern ein halj) jar vor küntlich lazzen wizzen und ime daz
bieten zu verpfenden und ime ouch das in pfandes wise insetzen
für allermenglich. Were aber, daz der ander, dem daz gebotten
Wirt, der pfandunge oder koufs nit volnziehen mochte oder wolte,
so mag derselbe, der dez notdurftig ist, dieselben pfantschaft
andern luten insetzen und verpfenden. Und welcher under uns
also versetzen würde, der sol daz doch mit dem gedinge tun, daz
der ander under uns und sin erben alzit ganz macht haben daz
ze losen glicher wise als der, der daz versatzt hat; also doch,
welcher under uns die pfantschaft also an sich verpfendet, der sol
doch dem andern teile under uns, der die pfände versatzt hat,
und sinen erben ouch der losunge gehorsam sin als der, dem sie
zum ersten versatzt waz; doch sollen wir und unser erben die
phantschaft nit tun keime bischofe von Stroßburg oder von Spire
oder den von Wirtenberg, ane alle geverde.
[5] Alle diese vorgeschriben stucke und artikel globen wir
die obgenanten Bernhart und Rudolf mit guten trüwen und haben
das liplich zu den heiligen gesworn für uns und alle unser erben
stete und fest ze halten und nummer darwieder ze tun noch schaffen
getan werden in dheine wise mit werten oder werken, heimlich
oder offenlich, uzgescheiden alle argelist und geverde.
Und dez zu ewiger Sicherheit und fester stetikeit so hau wir
Bernhart und Rudolf obegenant ieglicher für sich und sine erben
unser ingesigele an diesen brief gehangen und han gebeten den
obgenanten unsern gnedigen herren herzog Ruprecht den elteni
und hern Johan grafen zu Spanhein unsern anherren und unsern
oheim grafe Johan von Spanhein sinen sün und die edeln Wolfen
und WUhelm gebriider grafen zu Eberstem und unser lieben ge-
368 179 (148). BischöfliehA (Halberatädter) Landesbede 1391.
tr&wen C&nrad Roder und Reinhart von Windeck ritten daz sie
zil gez&gnlst aller vorgenanter dinge ire ingesigele ouch an diesen
brief hauat gehangen. Und wir die vorgeschriben Ruprecht der
elter von gots gnaden phalnzgrafe bi Rine, dez heiligen Romscheft
richs oberster drüchsezz und herzog in Beyern, Johan grafe zA.
Spanhein, grafe Johann von Spanhein sin son, Wolf und Wilhelm
gebrüder grafen zfi Eberstein, Cunrat Roder und Reinhart von
Windeck ritter bekennen offenlich, daz wir durch der niarggrafe-
schaft zu Baden ir herschaft lande und lute bestes und nutzes
willen, dez wir merglich herin erkennen, bi diesen obgenanten
Sachen gewesen sin und unser rset darzü geben han; und durch
fiizziger bete willen derselben marggrafen Bernliarts und Rudolfs
vorgenant hat unser ieglicher sin ingesigel zu geziignist aller ob-
geschriben stAcke an diesen brief ouch lazzen henken.
Geben zu Heidelberg an sant Gallen tag nach Christi gebürte
dr&zehenhundert jare und darnach in dem achtzigisten jare.
179 (148). BisehSflicbe (Halberstadt«r) Landesbede.
1391 Nov. 10.
Aus Publicationen aus den K. Prcussischen Staatsarchiven Bd. 40
(1889) S. 351 f.
[1| We Ernst van gots gnaden unde des stols to Ronie bi-
schop to Halberstatt bekennen in dessem opeuen breve, dat we
mit vulbord unses capitels to Halberstatt dorch nod unde schulde
willen, dar unse gotshus to desser tid grofiiken niede besweret is,
ghebeden hebben eine ghemeine landbede over al unse papheit
unde nianschop unde over al unse riddere unde knechte burghere
unde bure, alle wonaftich in unsem vorbenoinden Halberstatter
lande, in desser wise, dat se uns alle to unser unde unses gotshus
nod to dessem male to hulpe komen willen unde gheven erer
iowelk pape ridder unde knecht van einer iowelken ledighen hove,
de sin is, ses cruzecrossen, unde van einer iowelken lodighen mark
gheldes jarliker ghulde, de he heft, wurvan he de heft, io van der
mark neghen cruzecrossen. Unde des ghelik schal ein iowelk
borgher unde bur ok gheven van sinen hoven unde van siner
jarliken ghulde, wur he de heft. Unde vortmer schal ein iowelk
borgher unde bur van alle sime ghude, wat he boven sodane hove
unde ghulde heft, gheven io van der mark unde der mark wert ghudes
einen cruzecrossen. |2] Unde desse bede alzo to gevende, als de
artikele bewisen, enschulle we nemende entsein eder los laten eder
vor schulde schaden eder denst afrekenen eder innelaten. [3] Ok
enschulle we van disser bede selven nicht upnemen eder anders-
wen darvan icht upnemen laten, sunder de darto ghekoren unde
sat sint van der papheit unde der manschop, de schuUen dat up-
nemen unde utgheven unde handelen in aller wis, alze de artikele
ntwisen, der de papheit unde manschop overein ghekomen sint.
180 (149). DlBpofiitio AcbiUea 1478. 369
[4] Up dat desse bede nu to desser tid van unser papheit
unde manschop borgheren nnde buren willichliken ghegheven werde
nnde ok in neine navolghe eder wonheit ghetoghen werde unde
nicht mer gheeschet werde unde ghebeden, so hebbe we unde
unse capitel vorgbenant derselven unser papheit unde manschop
ghemeinliken ghelovet unde gheredet unde lovet unde reden en
dat mit craft desses breves, dat we se des ghelik bede edder
hoveschot nicht mer bidden willen. [5] Ok schal unser nakome-
ling nein dat mer bidden. |6J Ok so schuUe we unde willen
desser selven unser papheit unde manschop ridderen unde knechten,
de uns nu desse bede gheven, vorbat mer bi alle erme rechte
vrigheit unde wonheit laten unde se darane nichtes vorenghen edder
drengnisse don unde schullen se alle unde er iowelken sunderliken
truweliken vordedinghen keghen allermalkem, wur en des nod is
unde wur we dat vormoghen edder vortbringhen kunnen.
[7] Desses to einer orkimde unde einer ghuden bekentnisse
hebbe we derselven unser papheit unde manscop dessen unsen
openen bref ghegheven beseghelt mit unsem unde unses capitels
ingeseghel.
Datum anno Domini 1391 in vigilia s. Martini.
180 (149). Disposltio AehUlea. 1473 Febr. 2L
(Haasgosetz des Markgrafen Albrecbt Achilles von Brandenburg mit Festsetzung
der Primogenitur für die Mark nebst Zubehör.)
Seit unserer 2. Aufl. nach dem Orig. (Charlottenburg, Kgl. Hausarchiv)»
doch unter Anwendung der Weizsäcker'schen Grundsätze und unter Verzicht
auf strenge Wiedergabe der sehr willkürlichen Yokalisation, welche besondere
Typen erfordert hätte; Tgl. (A. Biedel) Codex dipl. Brandenb.; III. Haupt-
teil II. Bd. (1860) S. 76—86 u. Die Hausgesetze der regierenden deutschen
Fürstenhäuser hrsg. von Herm. Schulze Bd. III (1883) S. 565 ff.
Wir Albrecht von gots gnaden marggrave zu Brandemburg
des heiligen Romischen reichs erzcamrer und curfurste, zu Stettin
Pomem der Cassuben und Wenden herzöge, burggrave zu Nurem-
berg und furste zu Rügen etc bekennen und thun kunt offenlich
mit disem brife vor allermeniglich, die in sehen oder hören lesen:
seitemaln wir durch die gnad und zugäbe des almechtigen gots
zu der wirde und höhe des curfurstenthumbs der mark zu Bran-
demburg und auch zu denselben und andern unsern landen und
herschaften, die wir haben, kommen sind, bei den sich unser lieb
brüder und wir seint unsers lieben herm und vaters seliger und
loblicher gedechtnüs tode als löblich curfursten und fursten des
heiligen reichs bei und neben einander in solcher brüderlicher
trew lieb und einigkeit dermaß gehalten haben, das dieselben unser
curfurstenthum furstenthumb land und leüte mit der hilf gotes
und auch durch solchs in erber furstenlicher regirung und gutem
wesen mit merung und aufung, auch glückseligem zunemen der-
selben unserr land und lewt also gehalten sind, das wir der göt-
Altmaan u. B«nili«iB, Urkond««. 3. Aufl. 124
370 180 (149). Dispositio AchiUea 1473.
liehen majestat billich der und aller gnaden ans barmherziglich
mitgeteilt lob ere und dank sagen, zusambt dem, das wir dabei
au(£ möglich vor awgen halten, zu herzen nemen und betrachten
sollen die grossen trew und lieb, so der obgenant unser lieber herr
und vater seliger zu unsem lieben brüdem und uns als seinen
sönen, auch den obgedachten seinen curfürstenthumen fürsten-
thftmen landen und lewten gehabt und uns bei seinem leben ge-
ainet und in firuntlich und brüderlich verdracht gesatzt hat (nach
laut der brive und verschreibung von seiner lieb darumb gemacht
und ausgegangen, wie es nach seinem tode zwischen unserr ge-
halten werden und bei einander sitzen sollen etc; des sich dann
dieselben unser lieb bruder und wir bis in iren tode also gegen
einander gehalten und größlich empfunden haben, das uns allen
und unser ieds landen und leuten merklicher nutz und fromen
davon erwachsen und komen ist, besunder gegen den merklichen
sweren geswinden und grossen ansetzen, die denselben unsem
lieben brüdem seligen und uns seint unsers lieben herrn vaters
tode in manigfeltig weiß bei unsem regircnden Zeiten zugestanden
begegent und erzeigt sind und der sich unser ieder mit gotes und
des andem, auch seiner land lewt und der seinen trost und hilf^
die wir allwegen auß brüderlicher lieb und trew, auch der hohen
guten und vleissigen betrachtung nach, die der obgnant unser
Geber herr und vater uns allen und den landen zu gut durch das
fumemen zwuschen unser aller seinen sonen, wie obgemelt ist,
gehabt hat, herzenlich und getrewlich an einander erzeiget und
bewisen, also ufgehalten haben, das wir bißher dadurch bei unsern
landen und leuten bliben, die dadurch gemeret und nicht gemin-
dert sind), das alles angesehen und auch dieweil wir nu der-
selben unserr curfurstenthumb und furstenthumb land und lewt
einiger regirer und forste sind und uns der almechtig got voh
seiner götUchen miltigkeit mit sönen, die noch in leben sein, be-
gäbet und begnadet hat, sein wir nit mit kleiner sorgfeltigkeit
fürdrechtig, sie bei unserm leben nach unserm höchsten und
besten verstentnus auch zu versorgen und fürzunemen, wie es
dieweil wir leben und nach unserm tode mit denselben unsem
sönen und kinden, die wir itzfind haben und hirnach überkomen
mochten, und auch mit den furstenthumen und landen, die wir
nach unserm tode lassen, besteen und gehalten werden sol, zu
unserm auch irem und derselben land nütz fromen und besten,
als wir uns des danne denselben unsern kinden auch der herschaft
und den landen schuldig zu sein erkennen. Und nachdem wir
aus dem egedachten unsers lieben herrn und vaters seligen gutem
loblichen nützlichen und woldinenden fürnemen empfintlich wor-
den sind, was uns gebrüdern seinen sönen und den landen nutz
und g&ts dorauß entstanden ist, so haben wir denselben seinen
fußstapfen nachzuvolgen mit willen wissen und volwort der hoch-
j2:ebomen fursten unser lieben söne herrn Johannsen und herm
Fridrichs als der eltsten durch besserung frides nutz aufnemens
180 (149). Diapositio AchiUea 1473. 371
und merung willen ir gelbst, auch unser und irer land lewt und
guter geordent gemacht und gesatzt, ordnen machen setzen und
wollen auch mit und in kraft diz briefs, das es zwischen den ob-
genanten unsern sönen und kinden, die wir itzund haben und
himach uberkomen mögen, sol gehalten werden, wie hernach
eigentlich von wort zu wort in disem brive begriflfen und geschri-
ben stet, als danne die obgenanten unser söne marggrave Johanns
und marggrave Fridrich solcher unser Ordnung und Satzung mit
rechter wUlekure und freiem gutem willen eingegangen und die
also und wie hernach geschriben stet für sich und ire erben stete
veste und unverbröchenlich zu halten zugesagt und mit hant-
gebenden trewen an rechter gesworner eid stat gerett gelobt und
versprochen haben. So haben wir und auch die hochgebom fürstin
unser liebe gemahel fraw Anna marggrefin zu Brandemburg etc
mitsambt den obgnanten unsern zweien eltsten sonen marggraf
Johannsen und marggrave Fridrichen uns der andern unser sone
irer bruder, die wir itzänd haben, auch der kinder, so wir noch
künftiglich überkommen mögen, gemechtiget dise unser teilung
Ordnung Satzung verdracht und einung getreulich zu halten, wie
hernach eigentlich geschriben stet:
[1] Zum ersten so ordnen setzen und wollen wir, das nach
unserm tode, den der almechtig got nach seinem gotlichen willen
zu der sele Seligkeit lang zu verhüten gerüch, unserm eltsten sone
marggrave Johannsen und seinen menUchen elichen erben, ob er
die gewinnen und nach seinem abgang hinder im verlassen würde,
die mark zu Brandemburg mit allen iren landen lewten slossen
steten wiltpennen zollen gleiten gerichten manschaften lehenschaf-
ten obrikeiten freiheiten gerechtigkeiten und allen andern zugeho-
rungen geistlichen und wemtlichen nach laut unsers lieben herrn
und vaters seligen teilbrief und darzu auch alle die land stete
und sloß mit ir aller und iedes eren wirden nützen reuten pechten
Winsen gülten herlichkeiten und zugehorungen, die seint unsers
lieben herrn vaters teilung zwischen unsern brüdem seligen und
ims gescheen zu der mark zu Brandemburg kommen und bracht
sind, das ein teil sein und demselben unserm sone marggrave
Johannsen als dem eltsten und seinen menlichen elichen erben
volgen und zusteen soL [1*1 So sol das land zu Franken mit allen
seinen slossen steten manschaften lehenschaften wiltpennen zollen
gleiten gerichten Obrigkeiten gerechtigkeiten herlichkeiten und aller
ander zugehorung geistlicher und werntlicher, wie wir das nach
Inhalt unsers lieben herrn und vaters teilungbrive ingehabt haben,
und darzu die herschaft Brawneck mit der stat Creglingen und
allen andern obrikeiten gerechtigkeiten lehen manscheften zu- und
eingehörungen, wie wir das dann seint unsers vaters seligen teilung
zu der gemelten herschaft gehörig erkauft haben, mitsambt der
stat Kitzingen alles und iedes mit seinen eren wirden nützen
renten Zinsen und gülten an weinen und anderm, wie man es dann
vormals gehabt und genomen hat, und aller ander herlichkeit ge-
24*
372 180 (149). DiaposiÜo AohiUea 1478.
rechtigkeit und zagehorung, auch dem guldein-zoll zu Franken^
den lehen zu Osterreich und am Reme der ander teil sein.
[IM Und das laut uf dem gebirge und in der Voytland mit den
andern zugeslagen stucken unter dem gepirge und allen und
iglichen seinen steten slossen lehenscheften manscheften und zu-
gehörungen geistlichen und wemtUchen, auch mit allen eren wirden
nützen reuten zinsen gülten wiltpennen zollen gleiten gerichten
herlichkeiten obrikeiten und gerechtigkeiten, als danne solchs alles
und iedes unser lieber bruder marggrave Johanns seliger nach
ausweisung der versigelten teilbrive von unserm vater seligen dar-
über ausgegangen innegehabt hat, sol der dritt teil sein, [l""] Und
die bede itzgenanten land zu Franken und uf dem gebirge sollen
zwischen den andern unsem zweien sönen marggrave FVidrichen
und marggrave Sigmunden oder ir iedes menlichen elichen erben^
ob sie davor abgangen wern und die hinter in verliessen, nach
unserm tod uf ein loß geteilet werden ; und welchs ir iedem durch
das loß zufellet, sol er für seinen teil annemen inhaben und be-
halten one allerlei einrede oder widerwertigkeit fl**] Doch so
sollen alle berkwerk, die man in beiden landen zu Franken und
uf dem gebirge itzünd hat oder hinfOr gefunden wurden, auch
das keiserlich lantgericht zu Nuremberg den zweien unsem sönen»
die dieselben zwen teil zu Franken und uf dem gebirge haben
werden, und iren menlichen elichen erben gleich zusteen, uf das
sie dieselben ir land und lewt desterbas gehalten hanthaben
schützen und schirmen mögen.
[2] Sich sollen auch die gnanten unser sone alle und ire
erben bei unserm leben und nach unserm tode eins tittels ge-
brauchen und schreiben und heim und schilt gleich füren. Aber
nach unserm tode, den got lang vorhüte, sol unser sone marg-
grave Johanns als der curfürste oder, ob er mit tod abgieng (do
der almechtig got lang vor sei), sein eltster leiplicher elicher son,
ob er den einen oder mer hinter ime verließ oder ob er on men-
lich elich erben stürbe, der auß den andern unsern sonen ob-
gnant, der die mark inhaben würde, den zepter füren und sich
schreiben des heiligen Romischen reichs erzcamrer und curfürste
mitsambt den andern titeln, wie er sich vor geschriben hat, und
sollen sich die andern des titeis zuschreiben und der wapen zu
füren eebrauchen, wie vor stet
[3] Wir Orden setzen und wollen auch, das die obgnanten
unser drei söne marggrave Johanns marggrave Fridrich und
marggrave Sigmund alle und ir ieder von den obgeschriben lan-
den allen in der mark zu Brandemburg im land zu Franken und
uf dem gebirge erbhuldigung haben, der mit einander in ge-
samelter haut sitzen, die auch semptlich vom reich empfahen und
haben sollen, als wir und sie des löblich gefreiet und privilegirt
sind; und sol in ir iedes zugeteiltem land, so wir mit tode ab-
gangen sind, von der lantschaft und undertanen gemeinglich die
huldigung, die sie ir iedem thun, also gescheen und genomen wer-
180 (149). Dispositio Aohülea 1473. 373
den : ,Wir huldigen globen sweren nnd thün dem irlenchten hoch*
gebornen fdrsten und hern heim Johannsen marggraven zu Bran-
demburg des heiligen Romischen -reichs erzcamerer und curfur«
sten etc unserm gnedigen herrn und seinen menlichen leibs-lehens-
erben zuvorauß und darz& auch den irlenchten hochgebornen
fdrsten und herrn herrn Fridrichen und herrn Sigm&nden marg-
graven zu Brandemburg etc gebrüdem und im menlichen leibs-
lehenserl^en ein rechte erbhuldigung nach laut veterlichs Vertrags
und keiserlicher versamlung, wie danne solchs die brive darüber
ausgangen eigentlicher zu erkennen geben und Inhalten, dem ob-
genanten unserm gnedigen herm marggrave Johannsen und seinen
menlichen leibs-lehenserben zuvoraus und, so er nimmer wer,
auch nicht menlicher leibs-lehenserben hinter im verlies, den
obgnanten seinen brüdern und im leibs-lehenserben als unsem
natürlichen erbherren getrew gewärtig und gehorsam zu sein,
iren fromen zu werben und iren schaden zu wenden, getrewUch
und on geverde, als uns got helf und die heiligend Also sol ir
iglicher herre die huldigung in seinem teil lands nemen und die
uf in und sein erben zuvoraus und darzu auch uf die andern
seine brfidere und ire erben gescheen lassen, wie vor geschriben
stet, damit sie der nach laut diz unsers Vertrags allwegen mit ein-
ander in versamlung sitzen und bleiben, getrewUch und on geverde.
[4] Welcher auch für und für unter unserm gesiecht zu einer
ieden zeit der curfOrste ist, der sol von Romischen keisern koni-
gen und kurfürsten sein bestetigung von sein als eins curfursten
und von aller seiner erben brüder und irer erben und vettern
wegen samentlich nemen umb Ursachen willen, die nicht not sind
zu schreiben.
[5] Und ob es zu feilen körne, das der gnanten unser sone
einer oder zwen mit tod abgiengen upd einen oder mer menlicher
elicher leibserben hinter in verlassen würden, so solt iglicher son
seinen vater erben. Ob es idoch, ee wir mit tod abgangen sein,
zu dem falle kome, sol gleichwohl nach unserm tode iglicher
elicher son seinen vater erben, obwol derselb sein vater ee danne
wir mit tod abgangen were. Wo aber geschee, das der obgenan-
ten unserr dreier sone einer oder mer, die wir itzünd haben, bei
unserm leben stürbe etc und nicht menlicher elicher erben hinter
im verließ, so wollen wir doch, wo wir anders dannoch drei söne
haben, das die drei teil mit denselben unsern dreien sonen und
ir iglichs menlichen elichen leibserben gehalten werden sollen,
wie vor stet Doch ob es zu dem falle köme, das unser sone
marggrave Johanns, dem als dem eltsten das curfurstenthumb und
die land der mark zu Brandemburg, wie vor gerürt ist, zu seinem
teil werden sol, vor den obgenanten unsern sönen seinen brüdern
mit tod abging und nicht menlicher elicher leibserben nach im
verlies, so ist unser meinung orden setzen und wollen auch, das
alsdann der eltst unser sone nach im haben sol das curfursten-
thumb und die land der mark zu Brandemburg an seins teils stat.
374 180 (149). Dispontio AchiUea 1478.
äen er hett oder der im wie obstet gefallen solt, und der elter
unser sone, der geistlich worden sein solt, den wir betten und
liessen, sol an sein stat zu dem teil, den er im land zu Franken
öder uf dem gebirge gehabt hett oder im werden solt, komen und
dabei bleiben on der andern irrung eintrege oder hindemus und
sol damit fur und für gehalten werden von einem unserm sone
uf den andern; doch das nicht mer dann drei die eltsten unserr
sone der obgenanten dreier land wemtlich regirend fürsten sind
und ir iglichs und seiner erben halben gehalten werden, wie ob
begrifiFen ist. Liessen wir aber nicht mer dann zwen wemtlich
sone und die andern wern mit tod abgangen, das sie nicht men-
Uch elich erben liinder in verlassen hetten und das die uberigen
unserr sone als tief geistlich worden wern, das sie nimer wemt-
lich werden mochten, so sol die mark zu Brandemburg mit allen
im zugehorungen (wie ob gemrt ist) ein teil und beide land zu
Franken und uf dem gebirge der ander teil sein; und sol der
eltst unserr sone die wale haben zu nemen, welchen der itzgenan-
ten teil einen er wil; und welchen er nimbt, sol der ander teil
dem andern seinem bruder volgen und ieder teil bei seinen eren
wirden nutzen reuten Zinsen gtilten herlichkeiten und zugehorungen
unverendert bleiben, und kein teil dem andern nachgeben, als ob
sein teil besser oder nützlicher danne der ander sein solt Doch
ob in dem teil landes icht schuld wern, die der verstorben ge-
lassen hett, die sollen sie gleich mit einander bezaln, angesehen
das sie die parschaft (wie heraach stet) gleich mit einander teiln
sollen. Ob es auch zu solchem falle kome, dieweil der gnant
unser sone marggrave Johanns lebte und das er als der eltste den
einen teil beider land zu Franken und uf dem gebirge welen und
nemen wolt, so sol er dem andern seinem bruder oder seinen
menUchen erben das land der mark zu Brandemburg lediglich
unversatzt und unverpfant dagegen ein- und übergeben sunder arg-
list und on geverde. Sie sollen auch in der nachvolgenden einung
mit einander sitzen und bleiben. Und ob es zu dem falle körne
(das got der almechtig gnediglich gerüch zu verhüten), das nicht
mer dann ein sone wemtlich und die andern so tief geistlich wem,
das sie nicht werntlich werden möchten, so sol derselb wemtlich
sone und seine erben die land in der mark zu Brandemburg auch
zu Franken und uf dem gebirge alle mit allen iren zugehörun-
gen besitzen innenhaben und behalten, und die geistlichen an den-
selben landen und lewien allen und ieden keinen teil haben.
[6] Wir setzen orden machen und wollen auch, ob wir durch
die gnade und gäbe des almechtigen gottes mer danne drei sone
auch tochter nach unserm tode hinder uns unberaten verüessen,
das die andem unser sone ir bruder semptlich dieselben unser
unberaten sone und tochter mit einander beraten helfen sollen,
die sone alle in geistlich steende und die unberaten tochter in
geistlichen oder weltlichen steenden, wie wir dann das geordent
hetten, zu versehen oder, ob wirs nit geordent hetten, wie sie auß
180 (149). Dispositio AchiUea 1473. 375
brüderlicher trew erkennten. Welche unser tochter auch beraten
und nicht außgericht wem, die sollen sie sambtlich außrichten des,
des man sich von iren wegen verschriben und verpflichtet hat,
angesehen das dieselben unser drei werntlich sone alle bereitschaft
golt und Silber gemünzt und ungemünzt unter sich gleich teiln
sollen, einem als vil als dem andern, wo wir anders sovil in leben
sind; wern ir aber minder, desgleichen. Aber mit den kleinaten
und Silbergeschirr, das wir oder unser sone in der mark zu
Brandemburg uberkomen, sol in der mark bleiben; und was wir
oder unser sone des in den landen zu Franken und uf dem ge-
pirge uberkumen, sol dabei bleiben; und die so geistlich bleiben,
es sein sone oder tochter, süUen nichts doran haben. Doch orden
setzen und wollen wir, alledieweil unser unberaten sone einer oder
mer, der oder die als ob steet geistlich werden sollen, mit bis-
thümen nicht versehen sind, das die andern ir brüder, die wernt-
lich sein und die laut wie ob gerürt ist inhaben, sie zu schule
oder uf iren pfründen versorgen und ir einem eins ieden jars
tausent Reinisch guidein geben sollen, solang bis sie mit bisth&men
versehen werden; und den tochtern, so zu geistlichem stand und
in closter kommen, süUen unser werntlich sone ir bruder ir iede
mit zweihundert Reinischen guidein leipgedings versorgen und
versehen on geverde. Wir orden meinen setzen und wollen auch,
das unsern tochtern, die wir nach unserm tode hinter uns un-
beraten verlassen, auch die tochter, die unser sone euch uber-
kumen und in euch steend beraten würden, ir dheiner über
zehentausent Reinisch guldin zu heiratgut pflichtig sein sol zu
geben, darzu ein zimliche fertigung nach irer brüder oder vaters
(die oder der sie also beraten würden) eren, und das sich auch ir
iede, ee sie elich beigeslafen hat, nach aller notturft in der besten
form verzeihen sol veterlichs muterlichs und bruderlichs erbs;
doch sol er weder land oder lewt darzu vergeben.
[7] Wo auch der obgenanten unserr eltsten dreier son
marggrave Johanns marggrave Fridrich oder marggrave Sigmund
einer oder mer on menlich elich erben, dieweil wir lebten, ab-
gingen, so wollen wir doch in obgeschribner maß, das die eltsten
dornach werntlich werden, damit alwegen drei, sofern ir anders
so vil sind, werntlich bleiben; sein ir danne zwen, dieselben zwen
teil haben und es halten nach laut des dters und wie vorstet on
geverde.
[8] Wir orden mainen setzen und wollen auch, das keiner
unser sone noch ir keins erben von den obgenanten unsern
landen leuten slossen steten oder irn zugehorungen noch anderm,
das sie von uns ererben, nichts noch keinerlei vergeben oder uf
feile noch zu urtet versetzen oder verkaufen sollen bei den obge-
dachten pflichten. Sie sollen des auch weder semptlich oder sün-
derlich kein macht haben zu thünde in dhein weis. Was sie aber
zu den landen brmgen oder das in von angefellen zustünde, mit
demselben mögen sie handeln nach alter loblicher gewonheit.
376 180 (149). DUposiüo AchUlea 1473.
[9] Was auch ir igllchem, so er euch wirdet, zu seiner
hawsfrawen heiratsguts zusteen wirdet, das sol er behalten nnd
in seinem teil landes anlegen und gebrauchen nach seinem nutz
und besten on der andern eintrage irrung oder hindemus. Da-
gegen sol er auch dieselben sein hawsfrawen in seinem teil lands
verweisen on entgeltnus der andern seiner brüder-und irer erben
on alles geverde.
[10] Der obgenanten unserr söne sol auch keiner, dieweil
wir in leben sind, dhein schuld machen ; welcher die aber machen
wflrd, sol er selbst nach unserm tod von seinem teil bezaln on
hilf oder entgeltnus der andern. Was aber wir schuld verliessen
oder nach unserm leben machten durch uns selbst oder unsem
bevelh, die sollen sie gleich mit einander bezaln, nachdem sie das
golt und Silber gemünzt und ungemunzt wie vorstet gleich mit
einander teiln.
[11] Und umb allen hawßrat, auch allen gezewg von haubt-
pflchsen und ander püchsen und geschoß pulfer stein pfeil und
anders, das darzü gehört, wollen setzen und orden \s1r, was des
alles und iedes in der mark zu Brandemburg ist, das es unserm
sone, der die mark innen haben wirdet, und bei denselben landen
bleiben sol; so sol desgleichen aller hawßrate und aller gezewg
von püchsen pülver geschoß und allem anderm darzu gehörig,
das wir unter und uf dem gebirge haben, bei denselben landen
bleiben, und sollen es unser beid sone, den dieselben land zu-
gefallen, gleich mit einander teiln on geverde.
112] Wir orden setzen und wollen auch, das alle privilegia
von Dullen hantfesten und andern briven, die zu der mark zu
Brandemburg und denselben landen gehöm, in der mark bleiben,
und durch den, der die mark innen hat, der herschaft und den
landen zu gut getrewlich verwaret werden sollen, wo und wie in
das am allerbequemlichsten sichersten und besten bedünket So
Süllen alle privilegia bullen hantvesten und ander brive, die zu
dem land zu Franken gehom, zu Cadolzp&rg und die, so zu dem
gebirg gehom, zu Piassemberg ligen und verwaret sein, in allen
zu gut und zu ir iglichs notturft, so oft es sich begibt, einem als
gemein als dem andern. Und welcher der dreier unserr sone einer
oder ir erben des andern privilegia bullen oder brive eins oder
mer zu sein oder seins lands notturft in der mark zu Brandem-
burg zu Franken oder uf dem gebirge notturftig sein würde, die
sollen im von dem oder den andern gelihen werden; doch so sie
der gebraucht hat, dem sie gelihen weren, sol er sie dem oder
den selben, der oder die im sie geschickt oder gelihen hetten, un-
verhindert zum fürderlichsten widerschicken und antworten, des
dann der, der sie entlehent, dem der im die leihet, allwegen einen
gnungsamen bestalt th&n und machen sol, das es also geschee
on geverde.
[131 So sol es gehalten werden mit dem heiligthum gefessen
und anaem gots gezirden also: was des uf unserm sloß zu Tanger-
180 (149). Diaposiüo AchiUea 1473. 377
mnnde und im sloß zu Colne an der Sprew ist, sol an denselben
beiden enden unverrückt und unverendert bleiben, und was des
zu Piassemberg ist, sol an demselben ende bleiben unverendert,
got dem almechtigen zu lobe, den landen zu glückseligkeit und in
edlen gemainsamlich zu eren und gut getrewUch und on geverde.
[14] Auch Orden setzen meinen und wollen wir, ob der ob-
genanten unserr wemtlichen son einer stürbe und unmündig kinder
(das allein sone oder son und töchter wem) Under im verlassen
würde, so sollen der oder die andern sein wemtliche brüder der-
selben kinder vormunder sein; doch sollen sie in des verstorben
bruders teil landes, das denselben gelassen kinden zustet, rete
ordnen und setzen, die mit dem im umbgeen und getrewlich han-
deln; und das man auch von denselben eins ieden jars rechen-
schaft neme und mit vleis darein gesehen, damit in das ir für-
gespart werde ; und sie sollen auch denselben kinden das ir ausser-
halben ir der kinder selbs Sachen nichts onwerden on geverde.
Begebe sich aber, das ir einer stürbe und lies keinen |son, newr
tochten und wer es der in der mark zu Brandemburg, so danne
nach laut und inhalt unserr Ordnung wie vorstet unser eltster
sone nach im an sein stat zu demselben laut kommet, sollen die-
selben töchter auch von demselben land außgestewrt oder in
geistlich steend versorget werden mit der anzal und wie ob be-
stimbt ist Desgleichen welcher unser son einer im land zu
Franken oder uf dem gebirg mit tod abging und newr töchter
hinder im verlassen würde, sol der eltst unser sone, der geistlich
werden solt und an sein stat zu demselben teil lands komet, des-
selben abgangen seins braders nachgelassen töchter wie vor gerürt
ist außstewm oder in geistlich steend versorgen. Kome es aber
zu dem falle, das nicht mer danne zwen auß unsera sönen, die
wemtlich wem und bliben, dad&rch es zu den zweien teiln wie
vor geschriben ist kummen mußt, und der eltst unter in nach der
wale, die er haben sol, der einen nemen würde, welcher danne
des abgangen teil beheldet, desselben nachgelassen töchter sol er
auch außstewm und beraten, wie vor stet Desgleichen ob es den
fale ergriff (das got gn ediglich verhüte), das zu den landen allen
nicht mer danne einer wemtlich und in leben were, derselb solt der
andem abgangen töchter alle, die sie hinder in verlassen wurden,
beraten und außstewem in obgeschribner mas und es getrewlich
und veterlich mit in halten, als ob sie sein leiplich töchter wem.
[15] Und uf das alles und auch darumb, das die gnanten
unser sone und ire erben kunftiglich bei solcher obgeschriben
unser verdracht Ordnung und Satzung auch sunst in all wege
dester brüderlicher freuntlicher und eintrechtiglicher sein und
bleiben mögen, als dann unser lieber herr und vater seliger solchs
auch zwischen unsem lieben bmdern und uns geordent gesatzt
und gemacht hat, dorauß uns dien, auch unsem landen und lewten
vil guts entstanden ist, so orden setzen meinen und wollen wir,
das die obgenanten unser liebe sone und ir erben bei der pflicht
378 180 (im. DiBpoBitio AohiUeä 1473.
und glnbde, die sie in vor und nach gerorter mas angez^gt
gethan haben, einer den andern mit ganzen steten gaten waren
nnd brüderlichen trewen, auch in besunderm gutem freuntlichen
willen halten eren fordern verantworten und ir einer des andern
schaden warnen und verhüten, sein bestes mit Worten und werken
getrewlich fumemen und an einander zu ir aller und ir iedes
nöten anstössen kriegen sachn und gescheiten gegen meniglidi,
nimants noch nichts dorin außgenomen, getrewlich mit leib and
gute landen und lewten beholfen geraten und beigestendig sein
mit ir selbs leiben zu zugen zu gesessen oder zu teglichem kiege,
wie danne das dem oder den andern am allerfürtreglichsten und
nützlichsten ist und im zu denselben seinen kriegen sachen und
gescheiten am basten dinen mag, als ob es ir iglichen selbst be-
rürt und sein eigen sach were, als es auch ist und sein soll.
Und auch sünderlich ob sich begebe, wie das geschee oder zu-
kome, das iemants, wer der oder die wem, die die obgenanten
unser söne oder ire erben von iren obgeschriben landen und fursten-
tfaumen sempüich oder sunderlich, die sie nach unserm abgang
haben oder himach uberkomen wurden, oder von iren Obrigkeiten
freiheiten gerechtigkeiten wiltpennen gleiten zollen gerichten eren
wirden oder inhabenden landen lewten und gutern dringen oder
notigen weiten, darzu sollen sie alle und ire erben an einander
mit ganzen trewen beholfen beigestendig und geraten sein mit
allem irem vermögen, das ir iglicher dabei bleibe getrewlich und
on alles geverde. Wenn auch ir einer des von dem andern er-
mant wirdt und im also zu hülf zuzeuhet, sobald als danne derselb,
der gemanet ist, des oder der andern seiner bruder oder seiner
erben, dem oder den er zu hilf zewhet oder schicket, land berürt
und darein mit seinem volk und zewg kummet, so sollen der oder
die, von dem oder den er umb hülf gemanet wer, in mit seinem
volk und zewg in seinen oder iren kosten empfahen und annemen
und in ongeverhch zimlich notturft geben, als lang er oder sein
volk bei im ist. Was aber derselb, der die hülf thüt mit seinem
volk in solchen kriegen Schadens empfieng und. neme, denselben
schaden allen solt er selbst leiden und tragen und darumb an den
oder die, den er zu hülf gezogen wer, kein vordrung haben noch
thun in dhein weiß. Würden auch in solchen krigen icht sloß oder
stete eins oder mer gewonnen, in welchs land das geschee, und
inner oder außer lands wer gelegen, sollen solch sloß dem, dem
die volg und hülf geschieht, und seinen erben bleiben unein-
sprechenlich des oder der andern, die im zu hülf gezogen weren,
und seiner erben on alles geverde. So auch die obgenanten unser
sone oder ire erben einer dem andern zu dinst oder in iren ge-
scheften und Sachen zi\ felde kommen, was sie danne gereisiger
gefangner eroberten und gewonnen, dieselben gefangen sollen unter
in geteilet werden nach anzal der gereisigen, die ir ieder im velde
und dabei gehabt hett one geverde, angesehen das im ir ieder
selber für schaden stet; was aber von burgern oder gebawren ge-
180 (149). Dispositio AohiUea 1473. 379
fangen, auch Schätzung, prantschatzung oder anders, das in ein
kücnen gehört, erobert und gewonnen wurde, sol dem bleiben, der
den kosten heldet und gibt, on geverde. Und was nach altem
herkomen der land an ein pewt gehört, sol doran volgen und ge-
fallen on eintrag unser sone.
[16] Die obgedachten unser lieb sone noch ire erben sullen
auch mit einander zu vehden und kriegen nicht kummen von
keinerlei sach noch von iemants anders wegen sie selbst oder
ander berürende, sunder ob spenne oder zwitrecht zwuschen ine
entstunden, so sol ir iglicher zwen seiner rete darzü geben und
Orden und die zu einem ieden mal, so oft des not geschee und zu
schulden köme, an ein stat derselben land am gelegensten, zwischen
den solch zwitrecht entstanden were, zu tagen schicken; und möch-
ten sich die vier nicht geainen, so sol der dritt bruder ein obman
sein. Wo aber der brüder nicht mer wem dann die zwen,
zwuschen den die spenne und zwitrecht entstanden weren, sol der
clagend bruder auß des andern beerbten besessen reten und man-
nen in desselben landen gesessen einen obman kiesen und nem-
men. Und was danne die fünf oder der merer teil unter in umb
solch ir spenne und zwitrecht nach clag und antwort im rechten
erfinden und erkennen, ob sie sie sunst gutlich nit vertragen
mögen, dabei sol es alsdanne bleiben und von in und irn erben
in obgeschribner mas also gehalten werden. Doch sol die recht-
fertigung in der nechsten jarsfrist geendet werden ongeverlich,
und kein teil dem andern das geverlich verziehen.
[17] Auch ob der obgnant unser sone oder irer erben eins
ritter oder knecht, mann oder underthanen, geistlich oder wernt-
lich, binnen oder ausser lands gesessen, zu des oder der andern
herrn oder zu seinen oder irn rittem knechten mannen oder
underthanen geistlichen oder werntlichen personen zu sprechen
gewönnen, so sollen sich ritter knecht und manne von dem oder den
andern herren und seinen oder ireri rittem knechten und mannen
vor des oder derselben herra, dem oder den sie zustunden, erbern
reten an recht benügen lassen. Were es aber gein des oder der
herrn eins oder mehr underthanen burgern oder gebawra oder
geistlichen personen, von dem oder den sol man sich an recht
benügen lassen an den enden und steten und in den gerichten,
dorin ein ieder gesessen ist, und von den geistlichen an den
enden, do sie es pillich pflegen; und sol solchs nicht weiter noch
zu keinem Unwillen oder veintschaft wachsen oder gezogen werden
in dhein weise. Were es aber gegen einer gemeinen stat, von
den sol man sich an recht benügen lassen von irem herren, dem
sie züsteet, und seinen erbem reten. Und über solch obgeschriben
außtrege sol auch der herrn keiner des anderen underthanen,
weder geistlich noch wemtlich, inner oder ausser landes gesessen,
nicht vergewaltigen oder veranrechten on alles geverde.
[18J Wir orden setzen und wollen auch, das unser obge-
nanten sone oder ir erben dheiner dem andern nach seinen slossen
380 ISO (149). Dispoflitio AohülM 1478.
steten landen oder lewten nicht stellen noch in keinem geverde
oder wider des andern willen im zu schaden die nicht einnemen
sol, sunder ir iglicher sol des andern land lewt und gut so ge-
trewlich vleissiglich und ernstlich schützen schirmen und hant-
haben als sein eigen laut lewt und gute, so oft des not geschieht,
on alles geverde.
[19] Wir Orden mainen setzen und wollen auch, das die ob-
genanten unser sone und ir erben mit nimant keinerlei puntnus
oder einüng eingeen sollen, es sein danne die andern unser sone
ir brüder und ir erben auch mit begriffen oder sie ir land und
lewte dorinne außgenommen, alle arglist und geverde hirinnen
genzlich außgeschiden.
[20J Und darumb, das auch solchs alles und iedes also und wie
ob stet in allen seinen stücken punkten artikeln und inhaltungen
von allen unsem sonen und kindem, die wir itzund haben und
himach überkommen würden, auch ir aller und ir iedes erben
vestiglich und unverrückt gehalten werde on irrung oder ein-
trege, so mechtigen wir marggrave Albrecht obgenanter und wir
Anna sein eliche gemahel marggrefin zu Brandemburg, zu Stettin
Pomem der Cassuben und Wenden herzogin, burggrefin zu Nurem-
berg und fürstin zu Rügen, und wir Johanns und Fridrich von
denselben gnaden gotes marggraven zu Brandemburg, zu Stettin
Pomern der Cassuben und Wenden herzogen, burggraven zu
Nuremberg und fursten zu Rügen ire sone uns alle semptlich mit
einander der andern unser zweier sone und brüder marggrave
Sigmunds und marggrave Jörgen und auch der andern unser lander
und geswistret, die wir itzund haben und durch die gnad und
gäbe des almechtigen noch überkummen wurden, gereden und
versprechen auch für dieselben unser kindere und geswistret alle
in irem namen und von iren wegen mit zeitigem rate und wölbe-
dechtlich in kraft diz briefs, so gereden globen und versprechen
wir obgenante Johanns und Fridrich gebrüdere für uns selbst
und unsere erben bei unsem fürstenlichen wirden eren und trewe
an eins rechten gesworn eides stat solch teilung Ordnung Satzung
verdracht und einung wie hievor geschriben stet in allen iren
stücken punkten artikeln und inhaltungen stete veste und unver-
brochenlich zu halten zu volziehen und mit dheinen sachen
handlungen oder teten (wie. die iemants erdacht oder erfunden
hett oder himach immer erdenken oder erfinden könt oder mocht)
dawider nimmermer zu sein oder zu th&n oder schicken getan
werden, noch das iemants von unsem wegen zu thün bevelhen
verbeugen oder gestatten weder mit recht noch on recht geistlicher
oder wemtUcher richter oder gericht in dhein weis, und ob iemants
dowider sein oder thün wolt, dagegen getrewlich und emstlich bei
einander zu halten mit landen lewten und allem unserm vermögen,
sunder alle arglist und genzlich on alles geverde.
Und des zu warem offenen Urkunde steter haldung und be-
kreftigung alles obgeschriben so haben wir obgenante marggrave
181 (150). Priv. t Prüm 861. 182 (151). Priv. f. St Denis 866. 381
Albrecht cnrfürste, Anna sein eliche geniahel, Johanns nnd Fridrich
jr sone für uns alle unser erben und nachkomen unser iglichs
sein insigel an disen brive lassen henken.
Gesäeen und geben zu Colne an der Sprew am mittwoch
sand Mathias des heiligen zwelf boten tag nach (Christi unsers lieben
herm geb&rt vierzehenhundert und domach in dem dreiund-
sibenzigisten jaren.
181 (150). K. Lothars Hark^ u. Mfinz-Yerlelhimg f fir Kloster
Prüm. 861 JoU 28.
Aus (H. Beyer) Urkundenbuch zar Geschichte der . . . mittel-
rheiniechen Territorien Bd. 1 (1860) 8. 100 Nr. 96.
In nomine omnipotentis dei et salvatoris nostri Ihesu Christi
Hlotharius divina preveniente dementia rex. Si utilitatibus eccle-
siarum dei studiosius providentiam adhibemus, morem exequimur
piissimorum regum idque ad emolumentum animse nostrae prode«^
minime ambigimus. Idcirco omnium fidelium sanctae dei ecclesifiß
ac nostrorum presentium videlicet et futurorum noverit industria,
quia Ansboldus Prumiacensis monasterii abba nostris serenissimis
innotuit auribus, quod ipse locus propter mercati et monete lon-
ginquitatem non modicum patitur discrimen ; unde petiit clementiam
magnitudinis nostrae, ut licentiam in loco, qui vocatur Romari-villa,
non procul ab eodem monasterio sito, mercatum et monetam ad
utilitatem eiusdem loci fieri non dedignaremus. Cuius peticioni
ob reverentiam domni et salvatoris nostri Ihesu Christi et reme-
dium anlmaß nostrae libenter adquiescentes has nostrae pietatis
litteras fieri decrevimus, per quas statuentes decemimus atque
iubemus, ut abhinc inantea in predicto loco mercatum habeant
more humano, et moneta ad bonos et meros denarios perficiendum
fiat, et nulla pars publica inde teloneum vel aliquam exactionem
exigat, sed in utilitatibus eiusdem sancti loci vel fratrum ibidem
deo militantium in füturo perseveret. Et ut haec nostrae con-
cessionis auctoritas inviolabiUs perseveret, de anulo nostro subter
iussimus sigillare et manu propria firmavimus.
Signum Hlotharii gloriosissimi regis.
Rotmundus notarius recognovit et scripsit
Data 5 kal. augusti anno Christo propitio regni domini Hlo-
tharii regis 6, indicüone 9. Actum Aquisgrani palatio regio; in
dei nomine feliciter amen.
182 (151). Ludwigs des Beatsehen ImmunttSts- und Schutz-
privileg für (irfiter und Harkt des Klosters 8t. Denis.
866 Juli 28.
AuB Würtembergischos Urkundenbuch Bd. I (1849) S. 166 t
[IJ In nomine sanctae et individuae trinitatis. Hludowicus
382 182 (151). M«rkt-Schat2prinl6g für St Denis 866.
divina favente gratia rex. [2] Si liberälitatis nostrsB munere lods
deo dicatis quiddam conferimus beneficii et necessitates ecclesiasticas
ad petitiones servorum dei nostro relevamus iuvamine atque re^di
tnemur munimine, id nobis et ad mortalem vitam temporaliter
transigendam et ad seternam feliciter obtinendam profuturum li-
quide credimus. [3] Idcirco comperiat omnium fidelium nostremm
tarn prcesentium quam et füturorum sellertia, quia vir venerabilis
propinquus videlicet et ssquivocus noster Hludowicus abba petiit
celsitudinem nostram, ut quasdam cellulas sitas in Alamannia, Het-
silinga in pago Nechragawe super liuvium Nechra, ubi sanctus
Vitalis confessor corpore requiescit, et Harbrittinga in pago Rehtsa,
ubi sanctus Veranus corpore requiescit, et Hadalongcella in pago
Heegewa, ubi sanctus Georgius corpore requiescit, ad ins et po-
testatem monasterii pretiosissimorum Christi martyrum Dionysii
Rustici et Eleutherii pertinentes, quia a reliquis supradictorum
martyrum rebus longo sepositse erant, sub nostro munimine et
defensione cum rebus et hominibus ad se pertinentibus vel aspi-
cientibus consistere fecissemus, ut nostrsg immunitatis auctoritate
deinceps ab inquietudine iudiciarisB potestatis ips^e munit^ ac de-
fens8B fuissent cellulce. Similiter autem et de rebus in Mortono-
gowa et Brisikagawa ad prsedictum monasterium sancti Dionysii
aspicientibus fieri petiit. [4] Cuius petitioni assensum praebuimus
et hoc nostrce auctoritatis prseceptum erga ipsas cellulas ac supra-
dictas res immunitatis atque tuitionis gratia pro divini cultus amore
et animse nostr© remedio fieri decrevimus. Per quod praecipimus
atque iubemus, ut nullus iudex publicus vel quislibet ex iudiciaria
potestate in ecclesias aut loca vel agros seu reliquas possessiones,
quas moderne tempore in quibuslibet pagis vel territoriis infira
ditionem regni nostri iuste et legaliter memorats tenent vel possi-
dent cellulae, vel ea qu8B deinceps in iure ipsarum cellularum
voluerit divina pietas augeri, sub quibuslibet inlicitis occasionibus
aut fideiussores tollendos aut homines ipsarum cellularum tarn in-
genuos quam servos super terram ipsarum commanentes iniuste
distringendos nee uUas redibitiones necnon et in his, quae in
Mortonogowa et Brisikagawa preciosus Christi martyr Dionysius
iure habere in praesenti videtur vel deinceps iuste adquirere potest,
nostris nee futuris temporibus ingredi audeat nee ea, quae supra
memorata sunt, penitus exigere praesumat. [5] Similiter et mercha-
tum, quod in praedicta cellula Hetsilinga in praesenti habetur et
quod tempore clarissimi avi nostri Karoli ac domni genitoris nostri
Hludowici piissimi augusti fuit, sub nostra tuitione volumus con-
sistat, ut nullus de quolibet negotio ex eo teloneum per vim aut
per aliquam potestatem auferre praesumat, sed ipsum teloneum et
omnia, quae supra memorata sunt, cum omnibus sibi subiectis et
rebus vel hominibus ad se aspicientibus vel pertinentibus supra-
dicto coenobio sancti Dionysii vel monachis ibidem deo deser-
vientibus in eorum usus nostra auctoritate permaneant sub tuitionis
atque immunitatis nostrae defensione, remota totius iudiciariae po-
183 (152). Bargbann f. Corvey 940. 184 (153). Markt t Conrey 946. 383
testatis inquietudine, quieto ordine valeant possidere atque pro
incolumitate nostra coniugis ac prolis seu etiam totius regni a
deo nobis conlati dei immensam clementiam devotius iugiter ex-
orare. [61 Et ut hsBc auctoritas per fütura tempora inconcossam
et inviolaDilem obtineat firmitatem, manu propna nostra subter
eam firmavimus et anuli nostri impressione assignari iussimus et
dilecto filio nostro Karoio eam firmare prsecepimus.
Signum domni Hludowici Serenissimi regis. Signum EaroU.
Hebarhardus notarius ad vicem Grimaldi recognovi et subscripsl
Data quinto calendas augusti anno 34 regni domni Hludo-
wici Serenissimi regis in orientali Francia regnantis, indictione 14.
Actum Reganesburc civitate regia; in dei nomine feliciter amen.
183 (152). Ottos I. Terielhung des Burebanns fBr die Abtei
Correy. 940 April 19.
Aus Mon. Germ. bist. Dipl. reg. Germ. Bd. I (1884) S. 114.
In nomine sanctSB et individusB trinitatis. Otto divina £a-
vente dementia rex. Si petitionibus, quse pro utilitatibus sanctorum
nobis suggeruntur locorum, adsensum prebuerimus, non solum
regium morem decenter implemus, sed eosdem qui precantur ad
servitium nostrum promptiores efficimus et (quod maximum nobis
prodesse proficuumque manere optamus) ad aetemaB remunerationis
emolumentum excrescere liquido credimus. Idcirco noverit omnium
fidelium nostrorum presentium et futurorum sollertia, quomodo
nos ob amorem dei et animse nostrae debitorumque nostrorum re-
medium necnon et interventu coniugis nostrae dilectsB concessimus,
ut omnes abbates, qui super monachos in Nova Corbeia deo sanc-
toque Stephane protomartiri et Vito famulantes constituentur, et
nunc qui eis preest Folcmarus abbas bannum habeant super ho-
mines, qui ad prefatum coenobium et ad civitatem circa ülud de-
bent constructam confugere et in ea operan, hoc est in pago Auga
in comitatu Rethardi et in pago Netga in comitatu Dendi et Ham-
ponis et in pago Huetigo in comitatu Herimanni; nullus herum
aut aliqua iudiciaria potestas super prefatos homines potestatem
habeat exercendi ullius banni, quem ,burgban' vocant, nisi ipsius
monasterii abba et cui ipse vult committere. Quod scripto corro-
boravimus, manu nostra firmavimus, anulo nostro sigillari iussimus.
Signum domni Ottonis invictissimi regis. Poppe cancellarius
ad vicem Fridurici archicapellani recognovi et subscripsl
Data 13 kal. maii anno incarnationis domni 940, indictione 12,
anno autem regni Ottonis püssimi regis 4; actum Werla palatio
regio; in dei nomine feliciter amen.
184 (153). Ottos I. Marktprivileg fttr die Abtei Correy.
946 Mal 3U.
Aus Mon. Germ. bist. Dipl. reg. Germ. Bd. 1 (1884) S. 157.
In nomine sanctae et individuae trinitatis. Otto divina auxiliante
384 185 (154). MarictpriYileg Otto« I. f. den Bnhischof v. Hambusr 965.
dementia rex. Noverit omnium fidelium nostroram sagadtas tarn
presentium quam etiam füturorum, qoaliter nos per interventam
dilecti germani nostri Bnmonis et venerabiliB abtatis Bovonis ad
monasterium sanctonun martirum Stephan! atqne Viti, quod Ck>r-
beia nominatur, bannnm supra duas villas Meppiun nominatas
sitas iuxta flnvium Emisa et Hase in pago Agrotmgon in comitatn
Thuringi comitis cum moneta et theloneo iure perenni in proprium
concessimus. lussimus quoque inde hoc presens preceptnm con-
scribi, per quod volumus firmiterque iubemus, ut nuUua iudex
publicus in locis antedictis ullam insuper exerceat potestatem iudi-
dariam nisi prefati legitimus advocatus abbatis; mercatum vero
constituant pubblicum in Ulis ubicumque abbati placuerit locis
pacemque firmissimam teneant aggredientes et regredientes et ibi
manentes eodem modo, sicuti ab antecessqribus nostris regibus iam
pridem aliis publicis mercatorum locis concessum erat Et ut hee
auctoritas nostra ürma et stabilis permaneat, manu nostra firma-
vimus et anulo nostro insigniri iussimus.
Signum domni invictissimi regis. Brun cancellarius ad vicem
Fridurid archicappellani recognovi.
Data 3 kal. iunii anno dominier incamationis 946, indictione
3, regnante pio rege Ottone anno 10; actum Frosa; in Domino
felidter amen.
185 (154). HarktpriTileg Ottos I. für den Erzbischof Ton
Hamburg. 965 Aug. 10.
Aus Mon. Germ, bist DipL'reg. Germ. Bd. I (1884) S. 422 f.
In nomine sanctse et individusß trinitatis. Otto dei dementia
imperator augustus. Si religiosorum optemperaremus votis et
nostrae liberalitatis loca divino cultui mancipata largitate donare-
mus, ad etemsß recompensationis premium indubitanter id nobis
credimus profüturum. Quare omnibus constet, nos pro dd amore
venerabilis Adaldagi Hammaburgensis ecclesiae archiepiscopi flagi-
tationibus annuentes construendi mercatum in loco Bremun nun-
cupato illi concessisse licentiam; bannum et theloneum necnon
monetam totumque, quod inde regius reipublicae fiscus obtinere
potent, prelibatae conferimus sedi, quin etiam negotiatores eiusdem
incolas lod nostrsB tutionis patrocinio condonavimus, precipientes
hoc imperatoriae auctoritatis precepto, quod in omnibus tali patro-
cinentur tutela et potiantur iure quali ceterarum regalium institores
urbium, nemoque inibi aliquam sibi vendicet potestatem, nisi pre-
fati pontificatus archiepiscopus et quem ipse ad hoc delegaverit,
manu nostra signato et anuli nostri impressione roborato.
Acta 4 idus augusti anno dominica; incarnationis 966 [!], indic-
tione 8, anno doniini Ottonis magni imperatoris regni 31, imperii
vero 4; actum Mersburg; in dei nomine feliciter.
186 (155). Marktpr. f. ViUing. 999. 187 (156). Marktpr. f. Allensb. 1(^75. 385
186 (155). HarktprlTileg Ottos lU. für Onf Berthold
in Yilllngen. 999 Mürz 29.
Aus Hon. Germ. hiat. Dipl reg. Germ. Bd. II (1893) 8. 738.
In nomine sancta^ et individusß trinitatis. Otto snpema
favente dementia Romanorum imperator augustus. Si dignis fide-
lium nostrorum petitionibus assensum prebuerimus, nobis inde
illos fideliores esse procul dubio credimus. Qua de causa universe
etati scilicet presentis secli ac futuri aivi notum esse volumus,
quoniam nos duce egregio Herimanno rogante Berhtoldo comiti
nostro donavimus largiti sumus et concessimus ius fas et potesta-
tem in quodam suo loco Vilingun dicto publicum faciendi et con-
struendi merkatum cum moneta theloneo ac totius publice rei
banno, in comitatu quoque Bara, quem Hildibaldus comes teuere
et potenter videtur placitare; atque idem nostrce concessionis auc-
toritative merkatum fore legitimum cum omni publica fünctione
imperiali decrevimus preceptione, omnium hominum postposita
contradictione, tali videlicet iuris dispositione, ut cuncti, qui illud
iam dictum merkatum visitare cupiant, secure et cum totius tran-
quillitatis pace eant redeant et sine iniusto quolibet dampno nego-
cium suum excolant scilicet comparando emendo vendendo et quic-
quid huius artis nominari potest faciendo. Et si hoc, quod patet
predicti mercati firmamentum, quisquam mortalium in aliquo violare
irritare seu infnngere presumpserit, se sciat compositurum talem
nostrsß reipublicae bannum, qualem ille componeret debitus, qui
illud merkatum Constancie aut illud Turegum aliqua temeritate
frangeret sive contaminaret; persolvat ergo hunc ipsum bannum
imperialem prehabito Bertholdo comiti aut cui ipse dare voluerit,
habeatque idem modo dictus comes licenciam tenendi commutandi
donandi et quicquid sibi placuerit de prenominato merkato dis-
ponendi. Et ut ista concessio nostra) auctoritatis permaneat in-
dissolubilis et perseverans, haue paginam ut videtur subtus manu
propria corroboravimus sigilloque nostro plumbeo sigillare prece-
pimus.
Signum ^omni Ottonis cu3saris invictissimi.
Heribertus cancellarius vice Willigisi archiepiscopi recoi/noyit
Data 4. kal. april. anno dominice incarnationis 999, indictione 12,
anno tercii Ottonis regnantis 16. imperii 3; actum Rome; feliciter.
187 (156 j. Marktprivileg fQr Allensbach. 1075 »ai 3.
Aus Zeitschrift für die Gesch. d. Oberrheins Bd. 44 = N. F. Bd. 5
(1890) S. 168 f.
In nomine sanct» et individue trinitatis. Eggehardus dei
gratia Augiensium abbas. [1] Noverint omnes fideles presentes
scilicet et futuri, qualiter ego Eggehardus, cum ad Augiensis ab-
bacisß honorem et dignitatem essem electus et consecratus, a fra-
tribus nostris sub nostro magisterio deo militantibus allata sunt
nobis quedam precepta Ottonis tertii imperatoris, in quibus scriptum
AUn&un n. Berakeiin, Urkunden. 8. Aufl. 25
386 187 (156). Marktprivileg für Aliensbach 1075.
continebatur, qualiter benivolus princeps concessit Alawico Augien-
sium abbati suisque successoribus potestatem ius atque liceatiam
in Villa Alospach dicta qua?cumque suae monasteriique utilitati pro-
fiutura esse cognoverint exercendi faciendi construendi et mercatum
in omni ebdomada in quinta feria et monetam omni tempore pu-
rissimi argenti secundum suam voluntatem et dispositionem siiorum
successorum habendi, eo videlicet rationis et stabilitatis ordine,
quatenus iam dicta moneta simul cum mercato et omni publica
functione ibi pertinente sit sub regimine et disposicione eiusdem
dei ajcclesiro et abbatum inibi per succedentium temporum curricula
consistentium, una cum regali et publico banno, omnium hominum
contradictione remota, Insuper imperiali potentia decretum est
atque confirmatum, ut quicumque et undecunque ad supradictum
mercatum venire voluerit, secure et pacifice veniat et qua» negotia
rationabiiia voluerit exerceat comparet et vendat atque ad propria
cum omni pacis securitate redeat Adiunctum est etiam, ut qui-
cumque predictam monetam et mercatum infringere vel condem-
nare presumpserit vel aliquem iliuc venientem moiestaverit, eaudeni
psenam et imperiale bannum persolvat, quod soivere debet, qui
Mogontinum et Wormatiense aut Constantiense mercatum et mo-
netam dissipare et annuiiare temptat. j2| Nos vero, quouiam tale
donum regia munificentia nostro monasterio conlatum antecessorum
nostrorum incuria sive neglegentia destructum invenimus, iuxta
advocati ceterorumque fidelium nostrorum consiiium ad meliorem
statum perducimus. Omnibus eiusdem oppidi vilianis mercandi
potestatem concessimus, ut ipsi et eorum posteri sint mercatores,
exceptis bis, qui in exercendis vineis vel areis occupantur. Ipsi
autem mercatores inter se vel inter alios nuUa alia faciant iudicia
preterquam quae Constantiensibus Basiliensibus et omnibus merca-
toribus ab antiquis temporibus sunt concessa, niliilque ab eis ab
abbate vel advocato ipsius requiratur, quam quod ex supradictaniui
urbium episcopis et advocatis a mercatoribus requisitum esse di-
noscitur. f3J Statuimus etiam, ut tribus vicibus in anno per qua-
tuordecim dies mercatores vinum vel alias res non yendant, donec
res abbatis venundentur, et si qui violatores inventi fuerint, im-
periale bannum persolvere cogantur. Similiter secundum regiani
constitutionem persolvant, qui furtum rapinam invasionem lesionem
molestationem percussionem involationem infra terminum eiusdem
oppidi facere presumpserint. [4] Est autem terminus ab orientali
plaga quousque ab oppido ingrediatur silva ad Azenhus, a meridie
medietas laci, ab occidente v^um cajnolentum ad Husen, ab aqui-
lone rivulus Svarzanbach. [5J Hanc autem cartam concessionis
conscribi fecimus, per quam posteris innotescere decrevimus ha^c
omnia ad monasterii nostri provectum fecisse, ne quis postmodum
temere presumat violare destruere et adnihilare. Quodsi aut ego
ipse aut aliquis successorum meorum mercatores super tali con-
cessione inquietare vel molestare nostraque decreta infirmare pre-
sumat, inceptum perficere nequeat vindictamque dei reus incurrat
188 (157). Marktprivileg für BadolüseU 1 100. 387
Nomina testium qui presentes fuerunt et coDsensenmt: ipse
abbas Eggehardus et pater eius Eberhardas comes ; milites abbatis
Hezil advocatus, Manegolt, Wolr^a^; servi aBcclesise Purchart, item
Purchart, Marchwart, Perhtolt, Heriraan, Hetti, Perhtolt, Erchan-
breht, Ruopreht, Liutfrit et alii.
Data 6 nonas maias anno ab incarnatione domini nostri lesu
Christi 1075, indictione IB, in die Saturni, luna 13, regnante Hein-
rico rege quarto, anno regni eius 19.
Ego Benzo diaconus et custos armarii iussu abbatis scripsL
188 (157). MarktprlTlleg für Radolfisell. 1100.
Aus Alemannia Bd. 24 (1897) S. 178 f.
Notificamus omnibus fidelibus tam presentibus quam futuris»
■qualiter ego Uodalricus dei gracia Augensis ecclesie abbas vocatus
et Lampertus de Ratolfiscella legitimus advocatus cum consensu
Burchardi villici et canonicorum eiusdem prelibate zelle Adilhelmi
plebani, Gerungi et aiiorum ibidem deo serviencium et laicorum
ibi manencium maiorum et minorum, auctoritate et precepto Hain-
rici imperatoris tercii in villa Ratolfi forum statuimus et sie ordi-
navimus: [1] Partem ville, que foro sufficeret, sub omni iure
fori ei donavimus, eo videlicet iure et libertate, ut ipsam terrai»
omni homini cuiuscunque condicionis liceret emere vendere et
libere in allodio possidere sine omni contradictione, excepto quod
emptor villico quartarium vini persolvat, sive multum sive paucum
de terra emat. [2] Hoc eciam constituimus, ut idem forum sub
nuUo districtu constaret, sed liusticiam et libertatem Constancien-
sem, quod ins fori est, semper obtineret. [3J Famulos autem eius-
dem prefate ecclesie utriusque sexus in suo iure permanere de-
crevimus. [4J Sed quia dampnum familie sie cognovimus, quod
ligna copiose et pascua late antea possiderunt, postea strictius
habuerunt, ideo ipsis concessimus et pro lege statuimus, ut in
foro sub nullo banno emant vendant et nulli iudicum de empcione,
de vendicione pro iure fori respondeant. [5J Et quia nostrum
est ecclesüs et ecclesie hominibus tarn de futuris quam de pre-
sentibus in magna diligencia providere, ideo nolumus et hoc nos
<;ontradicere: quod, si forte aliquis ecclesie famulus in foro domum
-emerit vel quocunque modo ibi allodium possederit, statuimus
hoc et pro lege damus, ut nee advocatus nee villicus nee aliqua
secularis potestas ipsum occasione allodii iudicio fori vocet ad
presenciam sui, ut ins fori ponat vel suscipiat Et si secularis
potestas vel qualiscunque persona ipsum habet impetere, ad pre-
senciam famulorum ecclesie vocetur et omnis controversia et pul-
sacio, que in ipsum est, iudicio iliorum terminetur.
Actum anno 1100, indictione 8, regnante imperatore Heinrico
tercio, consentiente cancel/ario Adelberchto, Fridrico duce. Huius rei
tesles interfuerunt Algerus prepositus Egino decanus et alii muM.
25*
388
189 (158). Bas Frelbnrger Stadtrecht. [1131/22 bis ea« 1900].
Ans Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins Bd. 80 = N. F.
Bd. 1 (1886) S. 198—199. Das karsir Gesetzte ist sos Ableitangen de«
Orifrinals etgSoOL Vgl. Zeitschrift für die Gesch. d. Oberrheins N. F. 11
(189«) 8. 277 ff.
Notum Sit Omnibus tarn füturis quam presentibus, qualiter
ego Ciinradus in loco niei proprii iuris scilicet Friburg forum
constitui anno ab incamatione Domini 1120. Mercatoribus itaque
personatis circumquaque convocatis quadam coniuratione id forum
decrevi incipere et excolere. Unde unicuique mercatori haream
in constituto foro ad domos in proprium ius edificandas distribui
atque de unaquaque barea soUdum publice monete mihi et posteris
meis pro censu annuatim in festo beati Martini persolvendo dis-*
posui. Singule vero haree domorum in longitndine centum pedes
habebunt, in latitudine quinquaginta. Igitur notum sit omnibus,
quod secundum petitionem et desideria eorum tsta que secuntur
concessi privilegia. Ac in integrum mihi consilium visum est, si
forent sub cyrographo conscripta, quatenus per longum tempus
habeantur in memoria, ita ut mercatores mei et posteri eorum
a me et a posteris meis hoc privüegium in ewum obtineant
[1] Ego vero pacem et securitatem itineris omnibus forum
meum querentibus in mea potestate et regimine meo promitto.
Si quis eorum in hoc spacio depredatus fiierit, si predatorem no-
minaverit, aut reddi faciam aut ego persolvam.
|2J Si quis burgensium meorum defungitur, uxor eins cum
libens suis omnia possideat et sine omni contradictione, quecunque
vir eins dimiserit, obtineat. Si quis autem sine uxore et liberis
aut absque berede legitimo moritur, omnia que possederat 24
coniuratores fori per integrum annum in sua potestate aut custodia
retineant; ea de causa, ut, si quis iure hereditario ab ipsis here-
ditatem postulaverit, pro iure suo accipiat et possideat. Quodsi
forte nullus heredum ea que reservata sunt poposcerit, prima pars
pro salute anime defuncti erogabitur in usus pauperum, secunda
ad edificationem civitatis aut ad omatum eiusdem oratorii exhibe-
bitur, tercia duci inpendetur.
rsj Omnibus mercatoribus teloneum condono.
[4J Nunquam alium advocatum burgensibus meis, nunquam
alium sacerdotem absque electione preficiam, sed quoscunque ad
hoc elegerint, hos me confirmante habebunt
[5] Si qua disceptatio vel questio inter burgenses meos orta
fiierit, non secundum meum arbitrium vel rectoris eorum dis-
cutietur, sed pro consuetudinario et legitimo iure omnium merca<>
torum, precipue autem Coloniensium examinabitur iudicio.
[Zusätze aus der zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts:]
[6] Si quis penuria rerum necessariarum constrictus fuerit,
possessionem suani cuicunque voluerit vendat.
[7j Si quis aliqueni in propria harea vi invaserit, quidqUid
ei mah fecerit, sine omni satisfactione evadet.
189 (158). Dmb Fnibarger SUdtreoht ca. 1121/^. 389
[8] Si quis infra urbem pacem urbis infregerit, id est, si
aliquem sangainolentum irato animo et serio fecerit, si convictoa
füerit, mann trancabitOTy si vero ocdderit, decoUabitor. Si vero
evaserit et captas non faerit, deiebitnr domus eius fimditus; edi-
ficia vero per integrum annnm intacta manebunt; post revolu-
tionem anni heredes eius, si voluerint, destructam domum reedi-
flcabunt et libere possidebunt, impensis tarnen prius dud 60 so-
lidis denariorum. Rens vero quandocumque in urbe capietur,
predicte pene subiacebit
|9] Si dux in regalem expMitionem ibit, minister eius in
publico foro ante unumquemque sutorem post meliores soculares,
quoscunque voluerit, ad opus ducis accipiat Similiter et ante
incisores caligarum post meliores caligas, qxuucunque yolMerit, acdpiaC
10] Omnis mulier viro parificabitur et econtra.
11 j Omnis etiaro, qui venit in hunc locum, libere hie
sedebit, nisi fuerit serwus alicuius et confessus fiierit dominum.
Dominus autem servum Tel relinquet in urbe vel deducet, si
volet. Si autem serwus dominum negaverit, dominus probabit
cum Septem proximioribus cognatis esse serwum suum coram
duce et habeat eum.
[12] Orta seditione, si quis armatus forte Uluc venerit, satis-
factionem non subibit Si autem domum redierit et arma appor-
taverit et de hoc convictus fuerit, gratiam ducis amisit
[13] Nullus de hominibus vel ministerialibus ducis vel miles
aliquis in civitate habitabit, nisi ex communi consensu omnium
urbanorum et voluntate.
[14] Nullus extraneus testis erit super burgensem, sed tan-
tummodo burgensis super burgensem, et omne testimonium duobus
legitimis personis producitur, et hoc de visu et auditu.
[15] Si burgenses amici urbem exierint et inter se invicem
altercati fuerint, pro satisfactione uterque causidico tres solides
dabit Si autem inimici exierint et se invicem depilaverint vel
leserint seu vulneraverint, gratiam ducis amiserunt
tl6] Nullus de ministerialibus vel hominibus domini in dvi-
labitabit vel ius civile habebit, nisi de communi consensu
burgensium, ne quis burgensis illorum testimonio possit offendi,
nisi predictus dominus civitatis libere eum dimiserit
[17] Si vero burgenses inter se rixati fuerint, non sunt cogendi
ad faciendam querimoniam, nee dominus dvitatis vel iudex movere
aueationem debet Si autem alter eorum domino vel iudici conquestus
ruerit et post motam in manifesto querimoniam occuUe reconzüiati
fuerint^ si dictus dominus vel iudex ocultas reconciliationes et quod
conquestum est eis firmiter probarari^, compeüere poterit eum, si
vuUj ad querimoniam peragendam,
[18] Burgensi licet dare vel vendere uxore sua vivente
quidquia possidet; mortua autem uxore, si filios vel filias habet,
non licet nisi de consensu eorum; ita dico, si pervenerint ad
annos discretionis. Si vera legittima causa pro eo interpellaverit
390 189 (158). Daa Freibarger Stadtrecht ca. 1121/22.
et hoc iuraraento cum propria manu probaverit, licet ei vendere»
Item si contrahit cum alia uxore, nullo modo licet.
[19] Extraneus cum burgensi duellum non habebit iiisi ad
Toluntatem burgensis. [20] Si quis irato animo infra urbeiii die
aUquem vulneraverit, et si idem duobus idoneis testibus convictus
fiierit, manu truncabitur. Si vero vulneratus morietur, idem male-
factor decollabitur. Si autem nocte contigerit, vel in taberna sea
die seu nocte aliquem vulneraverit, duello convincatur, ea de causa^
quia tabernam nocti assimiiamus propter ebrietatem. Si autem
predictorum testium testimonium aceusatus non acceptaverit, cum
conquerente vel cum altero testium duellum ei inire iicebit.
|2i] Si quis civis concivem suum in civitate depilaverit vel
percusserit vel temere ad domum suam accesserit vel ubicunque
eum ceperit vel capi fecerit, gratiam domini sui aniisit. Cetera
iudicia sunt causidici. [22] Si duo cives se invicem depilaveriiit,
qui auctor est, si idoneis testibus convincitur, eiuendabit, alter
vero non. [23] Si vero burgensis extraneum percusserit vel de-
pilaverit, 60 solides emendabit. [24 1 Si autem duo burgenses
amici urbem exierint et inter se invicem altercati fuerint, auctor
pro satisfactione causidico tres solides dabit. Si vero ininiici urbem
exierint et se invicem depiiaverint vel percusserint vel alter altern m
ceciderit, si convinci potest idoneis testibus, eadeni i)eua, acsi in
civitate contigisset, puniatur. Si vero duo burgenses aniiei civitatem
exierint et inter se altercati fuerint et sine coucordia scparati fuerint,
si postea, antequam civitatem ingressi fuerint, alter in alteruni ma-
ligne insultum fecerit, eadeni pena, acsi in civitate contigerit, puniatur.
[25] Si civis concivem suum extraneo iudicio persequitur, ea que
amittit apud extraneum iudicem, ille sibi redclet et postea iudici
suo tribus solidis satisfaciat. Et si fecerit eum caj)!, gratiam sui
domini amisit. [26] Si extraneus civcm fugaverit vel vulneraverit,
si civis iudici notificaverit prius et si postea extraneus in civitatem
venerit, burgensis quidquid ei mali intulerit, nullam apud iudicem
penam sustinebit. [27] Si civis extraneum ad iudicem traxerit pro
debito, iudex eum sex septimanas servabit, si debitum non nega-
verit, post quas iudex creditori debitorcm, datis sibi tribus solidis,
reddet, accepta competenti cautione, quod nichil mali ei iuferat.
[28] Si quis res alterius in vadio exponat presente possessore
nee contradicente, postea contradicere non poterit. [29] Nemo rem
sibi quoquo modo sublatam vendicare potest, nisi iuramento probaverit
sibi furto vel preda ablatam. Si autem is, in cuius potestate inveni-
tur, dixerit se in publice foro pro non furato vel predato ab ignoto
sibi emisse, cuius etiam domum ignoret, et hoc iuramento contirma-
verit, nullam penam subibit. Si vero a sibi noto se confessus fuerit
emisse, 14 diebus ire per comitiam nostram Iicebit; quem si non in-
venerit et waranciam habere non poterit, penam latrocinii sustinebit.
[30] Quicunque seu iudex seu civis alius in civitate quem-
piam sine sentencia capere presumpserit, nisi aut furtum aut fal-
sam monetam apud eum invenerit, gratiam domini sui amisit.
189 (158). Das Freiborgei: Stadtrecht ca. 1121/22. 391
[31] BurgeDsis habens proprium dominum, cuius fatetur esse
proprius, cum moritur, uxor eius predicto domino nichil dabit .
[32] Si quis graüam domiui amiserit, sex septimanas in cor-
pore et rebus suis infra villam et extra pacem habebit et de rebus
suis quidquid voluerit disponat preter domum, quam non licet ei
vendere vel obligare. Si vero infra iam dictum tempus et termi-
num gratiam domini sui non merueritj per domum propriam et per
hec tantum, que habet infra civitatem, eura cogere poterit. Si vero
dominus ultra montana transierit, usque ad reditum eius pacem
habebit [33] Burgenses non tenentur ire cum domino in expedi-
tione nisi iter unius diei, ita tarnen quod quilibet sequenti nocte
possit ad propria remeare. Si autem alter alterum in eadem ex-
peditione quoquo modo leserit, tanquam in civitate factum puniatur.
Cum vero predicta expeditio communiter precipitur, quicunque
civium audierit et non exierit, nisi legitimam causam pretendere
poterit, domus eius funditus destruetur.
[34 1 Quicunque burgensis fuerit, si recedere voluerit, rerum
et corporis usque in medium Renum et per totum sue iuris solu-
tionis ambitum securum debet habere, ducatum ipso domino con-
cedente.
[35] Nulluni dominus per se debet eligere sacerdotem, nisi
qui communi consensu omnium civium electus fuerit et ipsi pre-
sentatus. Plebanus autem sacristam habere non debet nisi de
communi civium voluntatc. Scultetum, quem burgenses annuatim
elegerint, dominus ratum debet habere et confirmare.
[36] Qui servat publicum libram, burgensibus gratis concedat,
si melius vadium ponat videlicet 3 solidos valens. Quod si nega-
verit et convictus fuerit testibus, quamdiu non satisfaciet, nuUum
ins in civitate habebit. Si autem actor probare non poterit, quod
ipse sihi libram uegaverit^ ille iuramento se expurget et interea
quilibet dabit et suscipiat cum qua libra voluerit et nuUi satis-
faciet. Ipse autem illi, cui libram negaverat, plenarie restituat,
si quod exinde dampnum recepisse probaverit. Si autem con-
cesserit et mercedcm a burgense acceperit, gratiam domini amisit«
Extraneus dabit obulum de omni centenario. Quihbet burgensis,
si vult, libram habeat, cum qua concivibus suis et non extraneis
ponderare debet. Burgensis autem, qui mercedem libre debitam
domino abstulit, gratiam eius amisit. Quidquid emitur ab extraneo
vel venditur extraneo, cum publica libra debet ponderari. [37] öm-
nis mensura vini vel frumenti et onme pondus auri vel argenti
in potestate consulum erit; et postquam eam equaverint, uni
eorum, cui visum fuerit, civitas committat; et qui minorem vel
maiorem mensuram habuerit, furtum perpetravit, si vendit aut emit
per ipsam mensuram.
[38] Omnis burgensis eiusdem conditionis erit cum omni pos-
sessione sibi comparanda nee dabit ius advocatie de bonis suis.
[391 Ante festum beati Martini 14 noctes et post festum 14
noctes nullus carnifex bovem aut porcum emere teneatur, nisi
392 189 (158). Das Fraiburg«r Stadtrecht ca. 1121/22.
quem in macello secare volaerit ad vendendum. Qnod si trans-
greditor, ias civitatis infregit
[40J Qni proprium non obligatum, sed liberum yalens mar-
cham unam in dvitate habuerit, burgensis est.
[41J Omnis periurus Septem idoneis testibus legittimis, se-
cundum quod ius est, erit convincendus de periurio.
[42] Omnis mulier parificabitur viro et econtra, et vir mu-
lieris ent heres et econtra. [43] Maritus uxore vivente pro volun-
tate sua de possessione sua oisponit. Si alter eorum moritur, de
proprio et hereditate sua nil facere potest, nisi famis necessitas
eum urgere ceperit et illam necessitatem iuramento probaveriL
Si autem aliquis heredum sibi necessaria ministrare voluerit, de
rebus suü non habebit disponendi potestatem. Si vero alter eorum
sponsare voluerit, neuter eorum de proprio et hereditate nichil
facere potest [44 1 Quotquot uxores quiUbet burgensis acceperit,
liberi bona cuiuslibet matris possidebunt. [45] Si burgensem aut
uxorem eins mori contigerit relictis pueris, postmodum uno pue-
rorum mortuo alter in hereditatem succedit, nisi prius divisa
fuerint bona; tunc pater aut mater hereditatem possidebit [46 1 Fi-
lius sub patre aut matre degens nichil de rebus suis per ludum
vel aliquo modo alienare poterit. Si autem fecerit, patri redden-
dum est de iure seu matri; et si quis mutuum sibi dederit, de
iure nunquam persolvettir.
[47] NuUus infra 12 annum constitutus testimonium ferro
nee mri nee aliis prodesse poterit vel obesse nee etiam potest in-
fringere ius civitatis.
[48] Si quis in extremis positus liberos suos alicui commi-
serit et ille mercedis causa malefecerit eis, si testibus convincetur,
corpus erit burgensium et bona sua domino sunt adiudicanda, et
qui post eum a patre proximus ftierit, curam habebit eorundem
puerorum. Salmannus autem usque ad 12 annos et amplius, donec
ipsi non poposcerint, eos habebit in cura.
[49] Si quis burgensis alicuius uxorem convidis provocaverit»
10 libras emendabit, si testibus convincetur.
[50] Item si aliquis coram iudicio testes aliquos produxerit,
de quibus aliquis vel omnes reiecti fuerint, eodem tempore et loco,
si copiam habuerit, loco illorum poterit alios advocare.
(511 NuUum convicium emendatur nisi per tres solides.
52| Nullus in lecto egritudinis sine manu heredum suorum
aucui abquid potest conferre nisi quinque solides vel equivalens.
[53] Si quis moritur et alter venit conquerens coram iudice super
neredes pro debito, quod dicit deberi sibi, et illi negant, aut ipse
actor convincat eos testibus aut dimittat eos in pace.
[54] Quicunque res alterius interdicit in civitate pro debito,
probet debitum; et pro illo debito licebit ei ad 14 dies vendere
presentibus duobus civibus. [55J Quicunque facit alii unum ,ge-
"wette* pro debito, per illud habet inducias debiti ad 14 dies. Si
actor autem recipere non vult illud ,gewette', debitum debet ei
190 (159). Dm L Stnasburffer SUdtrecht ca. 1150. 393
reddere ante illam noctem. Debet etiam actori quam reo copia
istius instrumenti fieri, si super iure suo in iudicio sibi petierit
exhiberL
[Schlnss der araprQnfflichen Urkunde nach 5:]
Ne igitur burgenses mei supradictis promissionibus fidem
minus adhibeant, cum duodecim nominatissimis ministeriaiibus
meis super sancta sanctorum coniurantibus, me et pesteros meos
que supradicta sunt semper impleturos, securitatem dedi. Atque
ne hoc iuramentum aliqua necessitate infringerem, manu mea
dextera huius rei fidem libero homini et coniuratoribus fori in-
violabiliter dedi. Amen.
190 (159). Das L Strassburger Stadtreeht [ea. 1150.]
Aas ürkundenbach der Stadt Strassbarg Bd. 1 (1879) S. 467—476.
lieber die in Betracht kommenden Streitfragen s. Historische Vierteljahrscbrifb
N. F. Jahrgang 5 (1902 1 S. 230 f.
[1] Ad formam aliarum civitatum in eo honore condita est
Argentina, ut omnis homo tam extraneus quam indigena pacem
in ea omni tempore et ab omnibus habeat [2] Si quis foris pec-
caverit et ob culpe metum in eam fugerit, securus in ea maneat;
nuUus violenter in eum manum mittat; obediens tamen et paratus
ad iusticiam existat. 3] Nemo predam aut furtum in eam inducat
vel conservare audeat nisi redditurus ratfcnem omni querenti.
|4J NuUus captivum introducat, nisi presentet eum causidico vel
iudici, qui ad iusticiam ipsum conservet
[5] Omnes magistratus huius civitatis ad episcopi spectant
potestatem ita, quod vel ipsemet eos instituet vel illi, quos ipse
statuit. Maiores enim ordinabunt minores, prout sibi subiecti sunt
[6] Nulli autem episcopus officium publicum committere debet,
nisi qui sit de familia ecclesie sue. [7] Quatuor autem officiatos,
in quibus urbis gubematio consistit, episcopus manu sua investit,
scilicet scultetum burcgravium thelonearium et monete magistrum.
De sculteto, qui et causidicus dicitur, primum exequimur.
[8] Causidici ins est duas sub se ordinäre personas vicarias,
quas iudices appellare solet, adeo honestas, quod burgenses cum
honore suo coram eis in iudicio stare valeant. [9] Item ad cau-
sidicum pertinet statuere tres personas, quas ,heimburgen^ dicimus,
unum in interiori scilicet veteri urbe et duos in exteriori, et cu-
stodem cippi sive carceris, in quo rei custodiuntur.
Hec autem singulorum sunt officia:
[10] Causidicus iudicabit pro furto, pro frevela, pro gelt^
schulda in omnes cives urbis et in omnes ingredientes eam de epi-
scopatu isto, nisi rationabilem opponant exceptionem, preter mini-
steriales ecclesie et eos, qui sunt de familia episcopi et qui ab ipso
sunt officiatL [11] Habet autem potestatem cogendi et constrin-
gendi iudicatos, quam vocant bannum, non ab episcopo sed ab ad-
394 190 (159). Das I. Strassbnrger Stadtrecht oa. 1150.
vocato. lUam eoim potestatem, que spectat ad sanguinis effusionem
suspendendoruin decollandorum truncandorum et huiusmodi pro
qualitate delictorum, ecclesiastica persona nee habere nee dare
debet. Unde, postquam episcopus advocatum posuerit, imperator
ei bannum, id est gladii vindictam in huiusmodi danipnandos et
omnem potestatem stringendi, tribuit. [12] Hanc igitur cum non
habeat nisi ex gratia advocatie, iustum est, ut nuUa ratione eam
neget causidico, theloneario, monete magistro, quoscunque statuerit
episcopus, de quo tenet advocatiam. [13] In hanc igitur civitatem
iudicandi potestatem nemo habet nisi imperator vel episcopus vel
qui de ipso habent.
[14] ludicum, quos causidicus sub se habet, potestas iudi-
candi non est in furta vel frevelas, sed tantummodo in geltschuldas.
tl5J Locus autem iudiciorum est in foro iuxta sanctum Martinum.
deoque nullus, de quo fit querimonia, vocandus est in domum
causidici vel iudicis, sed tantum ad locum predictum publicum.
[16] Si tamen aliquos vocaverint in domos suas iudices sive cau-
sidicus illique non venerint, non ideo culpabiles erunt alicuius
compositionis.
[17] Officium custodis cippi sive carceris est, omnes custodie
sue commissos diligenter servare. [18] Quodsi aliquem perdiderit,
vicem eins culpe subibit, nisi violenter ei ablatus fuerit [ 1 9] Eins
etiam officium est: ad suspendium dainpnatos ad patibulum educere,
oculos dampnati panno preligare, patibulum erigere, scalam appo-
nere, usque ad scalam reum applicare. Tum demum assuniet
cum vicarius advocati et laqueo collo innexo illum suspendet
[20] Si vero non fuerit presens vicarius advocati, servabitur reus
m custodia, quousque causidicus causam hanc referat ad episcopum.
[21J Item, si quis dampnationem pellis et pili acceperit, hanc
penam cipparius infliget. 122] Si quis vero dampnatus fuerit
manu, idem cipparius teneoit bartam, vicarius advocati librabit
malleum ligneum et amputabit manum. [23] Idem advocati vica-
rius eruet oculos, truncabit testiculos, decollabit et ceteras penas
omnes exequetur pro varietate criminum. [24] Est item cipparii
officium, ut ita sit obediens theloneario et monetario sicut causidico.
[25J Pulsatos etiam coram causidico vel iudicibus vocare debet
ad iudicium.
[26] Est autem iste modus vocationis: nominabit hominem
pulsantem intimabitque adversario suo, quod pulsatus sit, vel viva
voce presenti, ubicumque ei occurrerit, vel ad domum illius nun-
ciabit primo, secundo, tercio ad inducias noctis unius. [27] Si
facta una vocatione vel secunda vel tercia non venerit et nuntius
iudicis probaverit tercia manu, quod tres illas vocationes vel sal-
tem primam ore ad os fecerit, ille iudici componet triginta solidos.
128] Vocatus autem ad iudicium tempore prime se presentare de-
)et et, quam diu iudex sedebit in iudicio, tam diu pulsatorem ex-
pectabit, aut licentia iudicis recedet. Non autem ideo debet ei
negare licentiam abeundi, si petierit Quodsi iudex appellaverit
190 (159). Das I. Strassbnrger Stiidtrecht ca. 1150. 395
enm, quod constituto tempore non venerit, ille iurabit se ibi fuisse
aüt componet ei.
[29] Causidicus vel iudex nihil iudicare debet, nisi quod
corara ipso delatum fuerit Qui si convictus fuerit sine iudiciario
ordine et iusto iudicio aliquid fecisse, de iure perdet officium
suum. [30] Civem in procinctu itineris existentem scilicet iam
navim ingredientem aut equum vel currum ascendentem nuUus
concivium suorum per querimoniam impedire debet Sed quia
adeo se neglexit, quod causam suam in illum articulum distulit^
iustum est, ut, quicquid adversus illum habet, usque ad reditum
eins diflFerat [31] Si quis concivem suum pulsaverit extra civi-
tatem coram alio iudice, pro hac culpa debet componere et iudici
civitatis et ei, quem pulsavit, dampnumque illi restituere, quod
ex querimoniis eins acceperit
32
NuUi solvenda est compositio»
nisi cui facta est compositio. [33] Omnis autem compositio, que
pro frevela fit, ascendit ad triginta solidos. Compositio, que fit pro
geltschulda, pulsatoris est illius ,missetatS qui pulsatus est. ludicis
vero est tertia pars illius ,missetat*. [34] Si quis fecerit composi-
tionem iudici et pulsatori illamque ad certas inducias non persol-
verit, si causa usque ad finem rationabiliter fuerit perducta, ser-
vandus est in publica custodia, quousque reddat primo pulsatori
suam compositionem deinde iudici. j35] Si quis alium fuerit in-
iuriatus verbo vel facto in populo, si ambo volunt stare ad iudi-
cium populi, iudex dcterminabit secundum iudicium et dictum
populi; sin autem, pulsatus simplici sua assertione se expurgabit
vel eum ille convincere potent duello. [36] Si quis concivem
suum sine iudice vel nuncio iudicis infra septa domus sue vel
atrii sui temere invaserit, componet iudici tri^nta solidos pro fre-
vela. Illi, quem invasit, componet suam ,missetat' triplicatam.
[371 In omnes curias fratrum de claustris vel ministeridium, in
quious ipsi corporaliter non habitaverint, ins habet scultetus vel
iudex vocandi ad iudicium et cogendi inhabitatorem. [38] Simi-
liter et ministros fratrum de quocunque claustro ius habet iudi-
candi de ipsis, scilicet in causis pertinentibus ad mercaturam, si
volunt esse mercatores. [39] Quicunque intraverit civitatem de-
bitor existens alicuius hominis, si pulsatus fuerit coram iudice^
canonicus vel ministerialis, in cuius domum ille forte hospes in-
travit, presentabit eum sculteto ad iusticiam. Quod si non fecerit,
pro illo respondere tenetur. [40] Omnium compositionum factarum
pro furto et pro frevela due partes sunt causidici, tercia advocati.
In quibus talis est servanda distinctio: si compositio facta fuerit
advocato, eins est dividere sibi terciam partem, causidico duas;
ipse enim accipiet compositionem sibi factam et, quamcunque
summam in accipienda compositione ipse formaverit sive parvam
sive magnam, illam causidicus nee minuere nee augere debebit,
sed ratam habebit; [41] e contrario, si facta fuerit cx)mpositio ipsi
causidico, eins erit ius accipere duas partes et terciam advocato
dare; et similiter, quamcunque compositionis ipse summam for-
396 190 (159). Dm I. BtraMburger SUdtreeht ca. 1150.
mayerit, advocatas non cassabit [42] Advocatos aatem non debet
iudicare nisi in palacio episcopL Qaodsi in domam soam aliqaem
vocaverit, ille, qui non veneiit, non ideo qoicqaam ei oomponet
|43] Mortuo vero advocato vel vacante advocatia qaoconqae modo,
episcopus nnllum advocatum ponere debet sine electione et con-
sensu canonicorum, ministeriaiium et borgensiunu
[44] Ad officium burcgravü pertinet ponere magistros omni-
um officiorum fere in urbe, scilicet seilariorum, pelUficum, cyro-
thecariorum, sutorum, fabrorum, molendinariorum et eorum, qui
faciunt vasa vinaria et picarios, et qui purgant gladios, et qoi
vendunt poma, et cauponum. Et de eisdem habet potestatem iadi-
candi, si quid deliqnerint in officüs suis. [45] Locus autem iadi«
cationis et emendationis eorum est in palacio episcopl [46] Si
qui vero predictorum inobedientes facti fuerint burcgravio, ipse
causam defert ad episcopum. [47] Item ad ins burcgravü spectat
quedam thelonea accipere, ut gladiorum, qui vaginis inclusi por*
ümtur in foro venales. Aliorum autem, qui in navibus de Colonia
Tel undecunque portantur, theloneum accipiet thelonearius. [48] Item
olei^ nucum, pomorum, undecunque adducta fuerint et vendita
pro nummis, theloneum accipiet burcgravius. Si vero pro sale
vel vino vel frumento vel quocunque alio precio vendita fuerint,
theloneum dividet burcgravius cum theloneario.
[49] Preter predicta omnia thelonea alia pertinent ad officium
thelonearii. Que tamen fiunt diverse modo. [50] Si quis de navi
una in alteram navim mercaturas suas transposuerit, de utraque
navi dabit quatuor denarios. [51] Quicunque mercator transierit
in hanc civitatem cum soumis suis, si nichil vendiderit vel emerit,
nuUum theloneum dabit [52] Quicunque de familia ecclesie huius
vir vel muUer vendiderit in hac civitate res, quas vel manibus
suis fecerit vel que creverint ei, non dabit theloneum. Et si quid
emerit ad opus suum, quod gracia lucri vendere noluerit, similiter
theloneum non dabit Si quis tamen imposuerit ei, quod res
vendite sibi non creverint, ab ipso facte non fuerint, vel causa
lucri emerit^ simplici manu sua se expurgabit [53] Si quis
emerit vel vendiderit citra quinque solides, theloneum non dabit
[54] De quinque solidis nummum dabit, de talento quatuor, de
equo quatuor, de mulo quatuor, de asino denarium. [55] Thelo-
neum de carbonibus et de canapo thelonearius non accipit, quod
episcopi hucusque sumpserunt, sicut et bannum de vino et panes,
qui dicuntur ,bembrotS obtinuerunt. [56] Ad officium thelonearii
pertinet omnes mensuras minutas sive grandes in sale, in vino,
oleo, frumento a magistro cauponum formatas ignito ferro caute-
riare. Et eas nulli debet concedere nisi forsan concivi suo ad
amam vini vel quartale frumenti et in huiusmodi parvis et sine
pretio. [57] Has tamen quicunque civium voluerit ad opus suum
habere, licet ei ita, quod ex thelonearii consciencia et per ipsum
signate sint, sicut etiam licet unicuique burgensium pondera li«
brarum in domo sua propria habere, ita tamen, quod a monetario
190 (159). Dm I. Straasborger Stadtreoht oa. 1150. 397
ßint formata. [58] Est item officium thelonearii omnes pontes de
nova urbe, qaotquot fuerint necessarii, et burcgravii omnes de
veteri construere ita firmos, quod cum plaustris et iumentis suis
quilibet secure possit transire. Quodsi ex vetustate vel nimia at-
^tione vel quacunque debilitate pontium aliquis dampnum acce-
pit, thelonearius aut burcgravius singuli in suis cogentur de iure
restituere.
Sequitur de officio monetarii. [59] Hie ex iure potestatem
babet iudicandi in falsam monetam et in ipsos falsarios tarn in
civitate quam extra per totum episcopatum sine omni iudicura
contradictione. [60J Ubicunque invenerit falsariura in toto episco-
patu, adducet eum in civitatem et secundum iudicium civitatis
ludicabit [61] Debet autem moneta esse in eo pondere, quod
viginti solidi fiiciant marcam, qui denarii dicuntur «pfundig^. Et
bec stabüis et nerpetua currere debet in hoc episcopatu, nisi forte
falsata fuerit Tunc enim per concilium sapientum mutabitur se-
cundum aliam formam, non secundum pondus. [62] Locus autem
percutiende monete est iuxta piscatores. In una autem domo per-
cutiendi sunt denarii, ut omnes invicem opera manuum suarum
videant I63| Nullus facere denarios debet, nisi qui sit defamilia
huius ecclesie. [64] In loco, ubi cambitores sedent, nullus alius^
homo argentum emere debet nisi soli denariorum percussores.
Alibi per totam civitatem emant et vendant argentum quicunque
volunt, nisi propter novam monetam interdictum fuerit. |65] Quando
nova moneta percutitur et vetus interdicitur, a die interdictionis
nunciabuntur terne quatuordecim dierum inducie, scilicet sex septi-
mane, in quibus monetarius quemcunque voluerit potest impetere,
quod interdictam monetam acceperit. Quod si ille negare voluerit,
cum septima manu iurabit se non fecisse, alioquin componet mo-
netario sexaginta solides. [66] f^nitis sex septimanis nullum im-
petere debet, nisi quem viderit accipere interdictam monetam.
[67] Si viderit, accipiet denarium, ducet eum in iudicium ibique
ipsum pulsabit Et si ille negaverit, cum honestis tribus personis
convincet eum, quod acceperit, ^ convictus sexaginta solides
componet ei; quodsi noluerit eum convincere, ipse manu sua se
e^purgabit. [68] Non licet autem aliquem impetere nee debet
quisquam componere nisi pro denariis, qui dicuntur ,phundig*.
[69] Si quis etiam coram monetario dampnationem manus acce-
pent, iudicabitur sicut supra coram causidico. [70] Si episcopus
voluerit argentum de camera sua fundere et inde denarios percuti,
accipiet illud magister monete et dividet inter monetarios, ut inde
denarios faciant Et si denarii sunt ,phundig', reddet de marca
viginti solides minus duobus denariis. [71j Si autem in quocunque
pondere leviori percussi fuerint, semper duobus denariis minus
reddetur de marca. [72] De camera episcopi ministrabuntur ei
carbones: ad marcam dantur tria sextaria carbonum. [73] Quando
novam monetam episcopus percuti iubet, a principio quinque solidi
fiunt in ea forma et pondere, quo moneta cursura est [74] Hos
308 1^ 0'^^)' ^^s I* Strassbarger Stadtrecht ca. 1150.
servabit burcgravius, quamdiu moneta illa durabit, racione ut, si
forte moneta illa falsata esse accusetur, per illos qainque solides
examinetur et certificetur. [751 Monetarius quoque iarabit, quod
in eo pondere et forma, quam illi quinque solidi habent, monetam
Sit percussurus. [76J Quando monetarius ferramenta, in quibus
denarii formantur, episcopo resignabit, reddet ei duo in forma
nummorum et duo in forma obulorum. Preterea alia omnia ita
ex toto resignabit, quod iurabit se non habere plura nee scire ali-
quem habere. In quibus forme delebuntur et frangeutur, fi^-
mentaque monetario reddäntur aut ipse cum licentia episcopi Integra
et illesa retincbit. [77] Quicunque ins monetariorum habere de-
siderat, dimidiam marcam auri dabit episcopo, monete magistro
quinque denarios auri, monetariis viginti soiidos gravis monete.
[78] Quando episcopus monetam mutare voluerit, ferramenta monete
per sex ebdomadas dabit [79] Quicunque monetarius extra civi-
tatem habitans in civitate argentum emerit, iusticiam monete
persolvat.
[80] Quicunque muros vel vallum civitatis dissipaverit, com-
ponet quadraginta soiidos burcgravio. [81] Quicunque super stra-
tam ediiicaverit, similiter dabit ad eniendationem burcgravio. Nulli
vero debet licenciam dare. [82] Nemo fimum aut purgationem
ante domum suam ponat, nisi statim educere velit, exceptis locis
ad hoc statutis, scilicet iuxta macellum, item iuxta sanctum Ste-
phanum itemque iuxta puteum in foro equorum et apud locum,
qui dicitur ,Gewirke*. [83] Valium civitatis debet in circuitu habere
extra a muro sexaginta pedes, intus triginta pedes. [84] Qui-
cunque molendinum facere voluerit, licentiam a burcgravio et con-
sensum burgensium queret Quibus duobus habitis aureum num-
mum burcgravio dabit. [85] Nemo tribuat theloneum de nattis,
de puUis, de anseribus, de ovis, de porris, de caulibus et aUis
quibuscunque oleribus, de scutellis, de bechariis, nisi vendat Valens
quinque soiidos. [86] Nemo porcos in civitate debet habere, nisi
pastori eos committat. [87] Curtis autem, ubi porci pascuntoTy
est inter portam, que aicitur ,Vellemannes burgetor*, et aliam
portam proximam.
[88J Ad ins episcopi pertinet, ut de hac civitate habeat viginti
quatuor legatos et hos tantum de genere mercatorum. Quorum
officium est infra episcopatum tantum facere legationes episcopi
ad homines suos. Quodsi dampnum Interim aliquod passi fuerint
vel in persona vel in rebus suis, quas in itinere duxerint, epi-
scopus debet eis restituere. [89] Debent singuli singulis annis
huiusmodi legatione ter fungi cum expensis episcopi. Hüs ex
parte episcopi talis honor exhibendus est, quod in suis festivi-
tatibus, quando homines suoß invitaverit, debent honestas coram
ipso sedes habere ad prandium, ut eisdem hominibus suis eo no-
tiores efficiantur. |90] Cum episcopus intraverit civitatem, equi
stabulandi sunt in dominico stabulo, quod incipit ab hospitali et
procedit in circuitu muri usque ad pomerium episcopi. [91] Si
190 (159). Das I. Strassburger SUdtrocht ca. 1150. 399
plures habuerit equos, assument cos causidicus vel iudices sui et
marscalcus et stabulabunt eos in domibus, ubi peregrinorum solent
esse hospicia Si plures equos habuerit, non ponet eos de iure
in aliquibus aliis domibus civitatis, nisi id per preces obtinere
potent f92J Si autem imperator vel rex intraverint, equi sui
ubique hospitabuntur. [93 1 Debent etiam singuli burgenses in
singulis annis quinquies operari numero dierum in dominico öpere,
exceptis monetariis omnibus, qui sunt de familia ecclesie, et ex-
ceptis duodecim inter pellifices et exceptis sellariis omnibus et
quatuor inter cyrothecarios et quatuor inter panifices et octo inter
sutores et fabris omnibus et carpentariis omnibus et carnificibus
et cupariis vinariorum vasorum.
[94] Ad curtim dominicam, que est infra civitatem, dabit cau-
sidicus tredecim boves ad aratra episcopi, quos sumet de casu ho-
minum ecclesie morientium, et iumentum unum, quod magister
curtis equitabit et semina ducet ad agros. [95] Dabit etiam duo-
decim sues et duos verres, ununi ad opus episcopi, alium ad opus
burgensium. [96| Episcopus in eadem curti ponet stadelariura.
Stadelarius dabit aratrum et egedam. [97] Cetera onmia, que
necessaria sunt, prebebit causidicus excepta mercede et annona
servientium. [98] ludicum uterque dabit in messibus quinque
solides et magister molendinariorum unum solidum et magister
cauponum unum solidum ad emendum panem in messibus. [99]
Et quando trituratur frumentum episcopi, dabit utrique iudici
maldrum unum, quia iudices et precones custodire debent fru-
mentum episcopi in messibus, dum metitur. [100] Boves ad aratra
episcopi pertinentes non debet causidicus in alium usum applicare,
nisi foret ad colendam suam ,schuchbuzeS nee episcopus in alios
usus transferre nisi aratri sui. [101] Si inter hos boves unus vel
duo vel plures senio vel aliquo alio modo preter morbum con-
tagii fuerint inutiles redditi ad culturam, carnifices debent carnes
eorum vendere et nummos causidico dare. Et interim nulle alie
Games vendende sunt
[102] Inter pellifices duodecim sunt, qui cum expensis epi-
scopi facere debent pelles et pellicia, quantum episcopus habuerit
necesse. Herum materiam magister pellificum, assumptis secum
quotquot fuerint necessarii de hüs duodecim, emet de argento
episcopi vel Maguntie vel Colonie. Si dampnum aliquod in via
acceperint tam in rebus quam in captivitate, episcopus debet eis
restituere. [103] Fabrorum ius est, quando episcopus ierit in ex-
peditionem imperatoris, quod quilibet faber dabit equorum ferra-
menta quatuor cum clavis suis, de quibus dabit episcopo burc-
gravius ad viginti quatuor equos, reliqua sibi retinebit. [104] Si
ierit episcopus ad curiam, quilibet dabit duo ferramenta cum clavis
suis, de quibus burcgravius ad duodecim equos dabit episcopo,
reliqua retinebit [105] Preterea fabri debent omnia facere, que
necessaria habuerit episcopus in palacio suo, sive in ianuis sive
in fenestris sive in ianuis vasorum, que de materia ferri fieri
400 190 (159). Dai.I. Straasborgor Stadtreeht ca. 1150.
conveniat^ data eis materia fem et ministrata interim viveodi ex-
pensa. [106] Si castrum aliquod episcopus obsederit vel ei ob-
sessum nierit, trecentas sagittas dabunt Si plaribus egaerit epi-
scopus, de sumptibus suis et expensis sufficienter administrabiint
[107] Clausuras et cathenas ad portas civitatis obserandas, datis sibi
de re publica sumptibus et expensis, facere debent [108J Inter
sutores octo sunt, qui episcopo eunti ad curiam vel expeditionera
imperatoris dabunt thecas candelabrorum baccinorum et cyphonim.
Reliqua omnia, quecunque necessaria fuerint ad predicta vel ad
obsidiones castrorum, sive in bulgis sive in bustris sive in qna-
cunque conveniente predictis negotiis suppellectile de nigro corio
facienda, de sumptibus et expensis episcopi facient 1 109] Qoataor
inter cyrothecarios eunti episcopo ad curiam vel expeditionem da-
bunt quantumcunque fuerit necessarium de albo coreo ad thecas
candelabrorum baccinorum et cyphorum. Reliqua omnia, quantum-
cunque fuerit necessarium ad predictas res et ad castrorum ob-
sidiones de albo coreo, facient de sumptibus et expensis episcopL
[HO] Sellarii episcopo eunti ad curiam duas seilas soumarias da«
bunt, ad expei&tionem imperii quatuor. Si pluribus eguerit, de
sumptibus et expensis episcopi fiicient [111] Episcopo eunte in
expeditionem vel ad curiam, qui gladios poliunt debent purgare
gladios et galeas vicedomini, marscalci, dapiferi, pinceme, camerarü
et omnium, qui necessarii et cotidiani sunt ministri episcopi. Pre-
terea purgabunt venabula episcopi, si necesse fuerit [112] Beche-
rarii omnes becharios, quoscunque necessarios habuerit episcopus
vel in curia sua vel imperatoris, cum eum adierit, vel proliciscens
ad curiam imperatoris, de sumptibus et expensis ipsius facient
Magister autem cupariorum dabit materiam lignorum. Preterea
cotidie dabit ligna becherariis episcopi. [113 Cuparii, data materia
lignorum a magistro suo et circulis ligaminibusque datis a celle-
rario episcopi, facient omnia, quecunque necessaria habuerit epi-
scopus domi existens vel imperator vel imperatrix, cum presentes
fuerint, ad balnea sua et preterea ad coquinam et ad opus pincer-
narum. Similiter et, cum vadit ad curiam, eadem omnia prebebunt
cum sumptibus et expensis episcopi. Preterea omnia vasa vinaria
parva et magna episcopi ligabunt cum sumptibus et expensis eins.
[114] Cauponum ins est singulis diebus lune purgare necessarium
episcopi et granarium, si habere voluerit. [115] Molendinarii et
piscatores debent episcopum in aqua vehere, quecunque voluerit,
inter Rust superius et Velletor inferius. Quibus thelonearius pre-
bebit naves, quotcunque fuerint necessarie. Ipsi enim cum remis
suis intrabunt et reducent eas ad pomerium episcopi, unde et
duxerunt, cum expensis ipsius. Dabunt autem piscatores duos
vires, molendinarii terciuni virum. Si de sua negligentia naves
perdiderint, solvent; si vi fuerint eis ablate, episcopus restituet
[116] Piscatores debent piscari ad opus episcopi inter nativitatem
sancte Marie et festum sancti Michahelis singulis annis tribus
diebus et tribus noctibus cum omnibus suis instrumentis, cum
191 (160). Das. erst« Angsborger Stadtrecht e. 1156. 401
aqua plus fiierit idonea, inter Velletor inferius in Reno et Rast
snperius, in Alsa usque Ebersheim, in Bruscha usque Mollesheim^
in Schuttura usque Merburg, in Kintsika usque Kinzdorff cum ex-
pensis episcopL Infra terminos hos nuUus eos exdudere audeat
ab aliqua aqua, nisi que sub claustris coarctata est [117] In
Bruscha a vallo superiori civitatis usque ad inferius iuxta sanc-
tum Stepbanum nuUus audeat piscari sine licentia episcopi vel da-
piferi suL [118] Carpentarii singulis diebus lune debent in opus
episcopi ire cum expensis ipsius. Cum summo mane venerint
ante palacium, non audeant recedere ante sonitum campane, que
ad missam mane pulsatur. Si interim non fuerint in opus epi-
scopi assumpti, liberi ea die recedant; non sunt cogendi ire in
alicuius opus alterius nisi episcopi.
191 (160). Das erste Augsburger Stadtreeht [e. 1166.]
Aus Zeitschrift des histor. Vereins für Schwaben q. Nenburg Jg. 4
(1878) S. 290-293.
lusticia Augustensis civitatis haßc est. [1] Quicumque
violator urbanaB pacis exstiterit, domino episcopo 10 taientis satis-
facere debet ; quae si non habuerit, corio et crinibus puniendus est
[2] Episcopus ministerialium urbanorum et totius popuU civitatis
petidone prefectum unum tantum et monetarium dare debet
|3] Item cnori maioris et predictorum peticione de ipso choro ple-
banum dabit
Nunc de moneta dicamus. [4J Ex camera episcopi mone-
tario 10 marce dabuntur, et econtra monetarius singulis annis epi-
scopo 10 taienta dabit et capellario quinque solides. [5] Et si
monetarius in falsitate deprehensus fuerit quicquid habet publicari
debet episcopo et manus eins advocato. [6] Et quisquis absque
monetarii permissione cambit argentum preter institutores civitatis»
qui Coloniam vaduut, quibus tantum ad decem marcas cambire est
concessum, spoliat episcopi cameram. [7] Si quis monetam teme-
rarie intraverit, carebit episcopi gracia, et si aliquem infra monetam
leserit vel temerarie extraxerit fregit cameram episcopi. [8] Et si
aliquis scienter iniusta pondera habuerit, etiam spoliat cameram.
Nunc de iusticia domini episcopi. [9] De theloneo 6
taienta dabuntur episcopo et, quociens Auguste balneaverit, duo
cingula, et ad mandatum vestiri debent 12 pauperes, et capellario
40 denarü. [10] De curtilibus episcopo ad festivitatem sancti
Michahelis 4 taienta dabuntur. [11] Episcopus ducatum ingre-
dientibus egredientibusque dabit [12] Quociens episcopus ex
precepto regis pro ecclesie suae necessitate curiam adierit, urbani
10 taienta ad Stipendium ei dabunt, et quando Romam ibit in
expeditionem vel ad suam consecrationem, tunc iustum est, quod
civitatenses prscbeant ei subsidium, prout apud eos peticione
Altmann u. Bernheim, Urkunden. 3. Aufl. 26
402 V^l (IM)- ^I>a« «ite Angrimigvr Stidtoaoht e. 116«.
potent obtinere. [131 Apad quos ininsti modii m?enti fiieimt»
episcopo 15 solidoB oabimt [14] Preterea omnis Bnüahictio m
dvitate bonis redimenda ad episcopi insticiam pertinet, exeepla
temeritate et iniosticia et bis etiam exceptis, qni morte j^ecteodi
sunt aat trancandL
Et bec est urbana iasticia. [151 Si qais curtile annum et
diem sine contradictioDe possMerit, quoa de cetero nnlliiis impeti-
doni respondeat, nisi boc impetitor probaverit, qaod causa hoatüis
necessitatis vel inopisß absens prodamare non potaerit vd quod
nondum annos discretlonis habuerit [16] Item qtdcumque ins
dvitatis nactus est^ nullos eum inpetere debet de iure proprietatiB
vel benefidi nisi secundum urbanoram iustidain. [17] item d
censualis tidem habet uxorem, quod filii eius aecdesisB sunt, et
censualem nummum dederit et ad tria legitima pladta advocati
venerit, ultra non est iniuriandus, nisi quod in fine vitsß suse ad
curiam Optimum iumentum dabit et vestimenta, in quibus operari
solebat, prasconi suo. Et qnisquis ei hanc iusticiam infringi^ epi-
scopus eius defensor erit, et ubicumque census dedderit, totum
quiMi habet in episcopi potestate erit
De iusticia advocati. [18] Advocatus tria legitima pladta
AugustaB in omni anno habere debet, et tunc nullum debet fooere
iudidum nisi urbanorum iusticia ; et nunquam iudicandi causa Au-
gustam veniet nisi vocatus exceptis suis tribus legitimis pladtis.
191 Ad iusticiam advocati pertinet temeritas iniusticia monomachia.
[20] Et ad tria pladta illa quilibet camifex ad servicium advocati
duos tantum denarios dabit et quilibet panifex unum denarinm
tantum. Bannorum tabemariorum duse partes episcopo, terda
autem pars advocato erit ad illa tria pladta, et de quolibet modio,
in quibus est sal, dimidiam denariatam habebit ad servidum
advocatus.
Nunc etiam de prefecti iusticia dicemus. [21] Urbis
prefectus cottidie in iudido sedere debet secundum urbanorum
iusticiam. Et semper in unoquoque mense predpiet decoqui pro-
batidos panes secundum iudicium frigide aquse; et quicunque pani*
fex hos panes vilicaverit, prefecto quinque solides dabit, et si se-
cundo fecerit, iterum prefecto quinque solides, et si terdo, urbanorum
iusticia cute et crinibus punietur et tunc abiurabit penitus deco-
qui panes in civitate. [22] Et quando tabemarius vilem fadt cer-
visiam vel etiam dat iniustam mensuram, supradicto ordine punietur,
et insuper eadem cervisia destruetur vel paui>eribus gratis erogetur.
[23] Unusquisque panifex ad nativitatem Domini 4 denarios prefecto
dabit et ad pascha 4, in depositione camium gallinam. [24] Et de
quolibet potu empticio prefecto denariata dabitur et preconibus
potus cervisi®. [25] Prefectus ad festivitatem sancti Michahelis
dabit duobus camifieibus 26 denarios, econtra idem ad festivitatem
beati Martini prefecto bovinam camem 32 denarios valentem da-
bunt, et insuper unusquisque carnifex ad nativitatem Domini pre-
192. PriTileg dM Bnbisehoft von Köln für Medabaoh 1165. 403
fectmn cam duabos scapulis visitabit [26] Prefectus etiam ad
festum sancti Michahelis cnilibet salsuciario 6 nammos dabit, e
converso qnilibet eonim ad festum sancti Martini prdecto 6 bovina
capita cum omni iure dabit. 127] Et si aüquis in dvitate captna
fuerit vel pro pace violata vei etiam ai cuiquam reddere debet,
salsuciarii enm custodire debent [28] Episcopus tabemam suam
tribus talentis reget^ et qui eam habet, singuUs annis ei tribuet 30
solides et in unaquaque septimana umam cervisiae. [29] Quodens-
cnmque episcopus ad curiam vel in expeditionem vel ad conse-
crationem ibit, prefectus ei duas cirotecas et pilleum et insuper
suum subsidium dabit 130] Si universalis querimonia domino
episcopo fuerit facta ex culpa de advocato vel etiam de prefecto
et post legitimas indudas satisfacere neglexerint, potestate sua
illos privabit [31] Si quis Augustensium avium spoliatus fuerit
extra dvitatem, spoliator, si civitatem intraverit, secundum urba-
nam iusticiam in presenti, antequam exeat, satisfitcere debet
19S.* Privileg des Erzblsehofb von ESln für Medelmelu
1165 August 31.
Aus Joh. S. Seibertz, Landes- und BechUf?esoh. des Henogtnms West-
falen, ürkundenboch Bd. I (1839) S. 73 ff. In § 20 die erste Erwähnnog von
städtischen consules in Deutschland.
In nomine sanctissime et individue trinitatis. Rainoldus dri
gratia Coloniensis ecclesie archiepiscopus dilectis suis oppidanis in
ifadebach commanentibus in perpetuum.
Ex pontifidali officio iniunctum nobis recognosdmus animarum
«uram gerere, päd populi nostri saluti ac iustide cura pervigüi
providere et quae a venerabilibus nostris predecessoribus recto
gesta invenerimus, misericorditer confirmare. Ideoque cunctis
Christi fidelibus tarn presentibus quam futuris jnnotescere cupi-
mus, quod moti pietate super multiplid oppressione, quam oppi-
dani nostri de Madebach diutissime sustinuerant iura cuncta, que
usque ad nos sub gratia nostrorum antecessorum obtinuerunt,
•clementer eis confirmanda et sigilli nostri munimine in hunc modum
4uximus roboranda: [1| Quodcunque negodum coram preposito
nostro vel decano termiuatum fuerit sive per iusticiam sive per
misericordiam, in taU stabilitate manebit, ut ad altiorem iudicem
amplius non transferatur. [2] Quod vero coram advocato termi-
natur, sub regis banno et civium testimonio ratum habemus ita,
ut nee archiepiscopus nee imperator nee aliquis iudex deinceps
super hoc fatigetur. [3] Causa, que coram viliico vel coram iudice
quotidiano terminata luerit civUi iustitia, stabilis et rata manebit
et coram advocato nihil amplius de ea debet retractari. [4] Quic-
.quid de capitali senteutia tractabitur, ad iustidam advocati pertinet
15] Qui infra fos&am vestram hominem vulneraverit acute ferro»
26*
404 192/ PriTÜeg dM Enbisehoft von Köln für Medebieh 1MI5.
•
8ub custodia advocati reus erit; 8i vulneratus moiitnr, ille deool*
labitor, si vero evaserit vulneratus, ille, qui eum vulneravit, dextra
manu truncabitur. [6J Qui autem pugno vel baculo aliquem per-
cusserit, quod sanguis erumpit, si veraces homines presentes sunt»
qui dicunt eum esse reum, virgis verberabitur et crines eius abra-
dentur, quia pacem dei violavit; si in nocte contigcbit, qnia pre-
sentes non sunt quibus credatur, si percussor de hoc incusatnr et
negaverit, manu duodecima se expurget [7J Qui assumptis armis
alicui coneivi suo insidias fecerit, in quacumque via, si convictus
fuerit sicut iustmn est, decem solidos vadiabit dvibus, quomm
terda pars pertinet ad iudicem. [8] Qui extra fossam veatram
hominem occiderit infra bannum, quem nos paci nostrse addiximus»
sexaginta solidos vadiabit advocato et 10 solidos civibus: de 10
solidis tercia pars pertinet ad iudicem. [9] Omnia vadimonia, qne
contingunt de hoc, quod civilia iura infringuntur, sub grada per-
solventur. [10] Omnes possessiones, que teutonice ,wuorthe* vo-
cantur, que infra fossam vestram continentur, unius iuris sunt
[11] Qui domum et septa inter vos emerit vel in vadimonio ob-
tinuit de possessione, que ,wuorth' vocatur, quod iustum est fadat:
censum, quem ille, ouius erat possessio, annuatim solvit ad ^oneS
duplicatum det ad ,vorehure' iUe qui emit, et sie quamdiu vivat in
pace possideat, dum singulis annis censum statutum suo tempore
persolvat. [12J Cum pater mortuus est, filius suus vel alter qui
succedit, sicut dictum est, de possessione annuum censum dupli-
catum det ad ,vorehure^ et deinceps annualem censum solvat et in
pace possideat. [13] Si domum suam aUquis et curtim in vadio
posuit uni civium suorum, si domus et alia edifida combusta fuerint^
si ille domum reedificare poterit, vadimonium illius erit, qui ei
pecuniam suam prsßstiterat, sicut ante fuit; si vero domum suam
reedificare non valuerit, quod remansit de igne cum possessione
det illi, cuius vadimonium prius fuerat et sie se absolvat; creditor
postea, quantumcunque debiti superest, nichil amplius ab eo extor-
quere secundum nostram iustidam possit [14J Qui uxorem le^-
timam vobiscum duxerit, quicquid primo mane coram paranimp£ja
et concivibus suis uxori sue dederit et illa ei cum assensu here-
dum utriusque, quod teutonice ,more^fngave* vocatur, uterque in-
tegra pace optinebit: sed si forte contigerit, quod aliquis datum
illud, quod ,moregengave^ vocatur, infringere voluerit, ille qui datum
habet in usucapione, quod vulgo didtur ,angeweren', testimonio
paranimphorum et adiutorio concivium suorum, sicut iustum est^
sua veritate et iuramento debet optinere ; et talis iustida debet suf-
ficere illi, qui eum impetit |15J Qui pecuniam suam dat alicui
coneivi suo, ut inde negocietur m Datia vel Rucia vel in alia re-
gione ad utilitatem utriusque, assumere debet concives suos fideles»
ut videant et sint testes huius rei; si postea ille, qui pecuniam
accipit, fraudulenter egerit et falso iuramento optinere voluerit»
ille, qui pecuniam prestitit, testimonio illorum qui aderant maiori
iusticia debet optinere, sicut iustum est, quia ille possit contra-
192. PriTÜeg des Erzbischofi von Köln fOr Medebach 1165. 405
dicere; et si illi« qui presentes fuerunt, pro jamicitia vel pro mer-
cede vel pro invidia vel pro perfidia veritatem negare voluerint;
singuli iurent super sanctos, quod nunquam advenerint [16] Qui-
cumque vero sinodali iusticie ecciesie de Medebach ODedtientes
existunt, ex quacumque occasione ad maiorem audientiam non yo-
centur, nisi prius in eadem ecclesia in causa ponantur. [17] Nullus
eorum, qui civis vester est et esse vult, ' querimoniam fadat de
concivi suo in alienis regionibus; sed si quis habet cum eo agere,
coram concivibus suis &miliariter et amice terminet si potest; si
alter eorum secundum consilium civium suorum terminare noluerit,
querimonia dififeratur et in oppido vestro terminetur civili iusticia;
?ui istud preceptum non servaverit, decem solides vadiabit [18 1
loncedimus et vobis, ut iudices eligatis, qui de furto infra 12
nummos inter vos debeant iudicare et pastores secundum volun-
tatero vestram constituere. [19] Quod autem de maiori furto iu-
dicandum est infra SO nummos, villicus noster sine banno cum
civibus iudicare debet [20] De iniustis modus et de omnibus,
que pertinent ad victualia, ludicium pertinet ad consules nostros
cum adiutorio civium sine banno. [21] Debitores estis ter in anno,
ut servetis colloquium advocati et ipse querimonias, que ad eum
spectant, iudido scabinorum absque insidiis iuste terminabit. |22]
Qui possessionem concivis sui minorare voluerit, duos assumat
secum fideles et iuramento optineat sine banno. [23] Qui posses-
sionem ,wuorth* aUcuius sui concivis per sepem suam in aliquo de-
curtaverit, ille, qui in usucapioue hoc est ,angeweren' habet, as-
sumat duos concives suos, qui domos habeant, et iuramento op-
tineat; de hoc negocio nihil pertinet ad advocatum. (24J Quicumque
in Medebach habitare voluerit, quod ille civibus dat, ad iudicem
non pertinet, sed ad communem utilitatem omnium civium. [25]
Ad hec firmissime precipimus, ut in foro Madebahe pax habeatur,
concedentes ut leges illius fori similes sint legibus fori Sosatiensis.
Et ne quis supradictas concessiones nostras presumat infrin-
gere, sub obtentu gracie nostre et sub districtione banni beati Petri
ac nostri firmiter interdicimus.
Acta sunt hec sub testimonio Philippi maioris decani Coloni-
ensis ecciesie, Sjmonis ecciesie s. Gereonis, Gerardi Bunnensis,
Conradi s. Severini et Arnoldi s. Andree et Brunonis s. Geor^
prffipositorum ; preterea comitis Hermanni de Saphemberg maioris
ecciesie advocati, Alberti de Molbach et Engeiberti de Monte,
Eberhardü de Sena comitum, Gerardi advocati Coloniensis, Her-
manni camerarü, Henrici de Folmodestene, Gotescalci de Patberch,
Henrici de Alpheim, Bernardi Tuitiensis et multorum nobilium qui
presentes fuerunt. Data Colonie 2 kalend. septembr. anno domi-
nice incamationis 1165, indictione 13, imperante domino Friderico
Romanorum imperatore invictissimo, presidente Colonie domino
Rainaldo archiepiscopo, anno pontificatus eins 7; in dei nomine
feliciter amen.
406
1«8 (161). K. Friedilelu I. PrirUeg für Lftbeefc.
1188 Sept 19.
AuA Urkundenbach der Stadt Labeck I. TtU (1848) 8. 8—12.
[1] In nomine sancte et individue trinitatis. Fredericns
diyina feivente dementia Romanoram imperator angostQS. Digni-
tatis nostre ratio deposdt, ut, quociens ortam inter fideles nostroe
disoordiam intelligimus, nostra eam mediatione preddamos, ne,
qui nnius parent voluntati, eos contingat per dissentionnm fomenta
distrahi.
[2] Cum igitur fideles nostri comes Adolfus de Scowenbnrch
et comea Bemardus de Racesbarch causam agerent adversus bor-
genses nostros de Lubeke super terminis et usu finium Baomm^
nos partes in presentia nostra constitutas diligenter audivimus et
intellecta litis materia pro bono pacis inter eos tideUter conser-
vando predictos comites reverentia veritatis et rata pacti conven-
tione induximus, quod uterque ins, quod ipse petebat, in manu
nostra resignavit et nos illud consensu eorum predicte dvitatis habi-
tatoribus tradidimus sine aliqua deinceps perturbatione possidendum.
[3] Sunt igitur hü termini usibus eiusdem dvitatis nostre
auctoritatis dono assignati: a dvitate versus orientem usque ad
flumen Stubinize et Stubinize supra usque in Radagost; a civitate
contra meridiem usque ad stagnum Racesburgense et stagnum
supra usque ad Racesburch; a civitate contra occidentem usque
ad flumen Cildnize et Cikinize supra usque ad stagnum Mohie.
Intra hos terminos habebunt omnes civitatem nostram Lubeke in-
habitantes, cuiuscunque fuerint conditionis, omnimodum usum, vüs
et inviis, cultis et incultis, aquis et piscibus, silvis et pascuis, sive
navibus sive plaustris opus sit ad exportandum. Hec a comite
Bemardo de Racesburch nobis resignata civibus nostris donavimus.
[4] Similiter comes Adolfus in manu nostra resignavit et nos
ipsis civibus nostris tradidimus usus et commoditates terminorum
subscriptorum : a dvitate sursum usque ad villam Odislo ita, quod
in utraque parte fluvii Travene ad duo miliaria usum habeant ne-
moris tam in lignis quam in pratis et pascuis, excepto nemore,
quod est assignatum ceuobio beate Marie. Insuper licebit ipsis
civibus et eorum piscatoribus piscari per omnia a supradicta villa
Odislo usque in mare preter septa comitis Adolfi, sicut tempore
duds Heinrid facere consueverunt Habebunt etiam omnimodum
usum silvarum Dartzchowe et Bliuz et Brotne, ut tam igni neces-
saria quam navibus sive domibus aut alüs edificiis dvitatis sue
utilia Ugna in eis süccidant absque dolo, ne videUcet idoneas et
utiles sibi naves passim et sine necessitate veudant et alias fabri-
] cent vel ligna deferant aliis vendenda nationibus. Preterea pascent
! porcos suos, pecora quoque seu iumenta per totam terram comitis
Adolfi, ita tamen, quod porci seu pecora possint ipso die redire a
pastu in marchiam, unde mane exierunt.
[5] Insuper oportunitatibus eorum acquiescentes omnia iura.
193 (161). PriTÜag för LQbeek 1188. 407
qw piimas loci fondator Heinricas qaondam daz Saxonie eis con-
cessit et privilegio suo firmavit, hos etiam ipsis concessimas, pa-
tronatam videlicet parrochialis ecclesie beate Marie, ut mortao
sacerdote cives qaem voluerint vice patroni sibi saoerdotem eligant
et episcopo representent
[6] Ad hec, ut cum mercibas suis libere eant et redeant per
totom ducatum Saxonie absque hansa et absque theloneo preter
Ertheneburch, ubi 5 denarios de plaustro solvent, hoc addentes,
quot plaustra illuc transdoxerint, pro qoibus theloneum supra-
dictum dederint, si infra annum et diem redierint, tot plaustra
libere sine theloneo reducent
[7| Et quicunque ipsorum super causa quacunque convenia-
tur, per omnes imperii nostri fines et per ducatum coram loci
ilUus iudice se expurgabit absque captione secundum iura iam dicte
civitatis.
[8] Preterea omnia civitatis decreta consules iudicabunt; quic-
quid inde receperint, duas partes civitati, tertiam iudici exhibebunt
Pro pace alicui confirmanda lucrum, quod inde provenit, medium
solvatur civibus, reliquum iudici. Si quis autem questus emerserit
per causam actoris, tertiam partem iudex, tertiam actor et tertiam
civitas habebit Insuper quicquid lucrum provenit de iudido, civi-
tati debetur medietas et alia iudici.
[9j Et si quispiam mortuus ibi fuerit et forte heredem non
habuent, omnem hereditatem et supellectilem ipsius annum et
diem integraliter in domo, in qua moritur, reservandam censui-
mus, nisi forte aliquis ei proximus intra tempus denominatum ad-
veniat, qui hec iure civitatis obtineat; si vero intra tempus istud
nullus proximorum suorum venerit, quecunque hereditavit, regio
potestati solvantur.
[10] Rutheni Gothi Normani et cetere gentes orientales
absque theloneo et absque hansa ad civitatem sepius dictam ye-
niant et libere recedant
[1 1| Item mercatores cuiuscunque regni, cuiuscunque civitatis
huc veniant, vendant et emant libere, tantum theloneum debitum
solvant: de fertone 4 denarios, de mille marcis non amplius. Si
quis vero transfretare voluerit, quotcunque ,var* habuerit, de quo-
Übet det 15 denarios, et si nullum habuerit et comedit proprium
panem, det 5 denarios; et quotcunque ,var* habuerit, pro quibus
theloneum dederit, si redierit infra annum et diem, de tot Über erit
|12] Argentum quoque in eadem civitate si quis cambire
voluerit, in quocunque loco se ei oportunitas obtulerit, libere
cambiat, si non id ante domum monete fuerit
[13] Consules autem hanc de nostra donatione prerogativam
habeant, ut tociens. in anno monetam examinent, quociens velint;
et si monetarius offenderit, emendet, et quicquid de emendatione
provenerit, medium civibus, reliquum regle potestati cedat
[14] Insuper confirmamus eis special! dono, ut nuUa persona
alta vel humilis civitatem prefatam intra vel extra in terminis suis
408 19S (161). Prinleg für Lfibedt 1188.
edifidis sea moiiitioiiibas preocapet, sed si quis Biarchiam soam
quocnnqae modo obstruxerit in terra vel in aqoa. aactoritate noBtn
freti evellant et marchiam suam expediant Qniciuiqae etiam spftda
civitatis per occupationem edifidomm asarpayerit, si pnlntos
fiierit, 60 solides componet.
[15] Cives vero iam dicte dvitatis nnllam expeditioiiem
ibont, sed dvitatem soam defensabunt.
[16] Item si aUquis de ipsa dvitate alicubi pulsatus fiierit
de sna Übertäte, ubiconque pulsetur, ibi sola manu libertatem soam
obtineat Si quisquam extraneomm superveniens aliqaem dviam
de sua übertäte pulsaverit, dvis vidnior est ad obtinendam soam
libertat^n sola manu quam extraneus ad ipsum convincendam.
Si vero quispiam de terra ipsorum aliquem de libertate pulsaverit,
et pulsatus probare poterit, quod anno et die in dvitate sine pul-
satione substiterit, pulsatus evadit.
[17] Et quoniam predictorum dvium nostrorum ius in nullo
diminui per nos volumus, sed in omnibus, prout oportunum esse
viderimus, augmentare, nostra auctoritate superaddentes concedi-
mus eis, ut usque ad locum, ad quem in inundatione ascendit
fluvius qui Travene didtur, eadem qua et intra dvitatem fraantur
per omnia iusticia et libertate; usque ad terminos pontis etiam
eadem qua et in dvitate, ut diximus, eos uti volumus iusticia et
libertate.
[18] Hiis Omnibus dilectis burgensibus nostris concessis et
collatis singulari quadam gracia ipsis adhuc concedimus, ut quic-
quid infra civitatem sui iuris in posterum emendare valuerint, sine
tamen preiudicio nostri iudids, emendare non obmittant
[19] Ut igitur hoc nostre concessionis privUegium ipsias
nostre civitatis incolis ratum et inconcussum in perpetuum per-
maneat, hanc eis cartam nostre imaginis inpressione roboratam
donari mandavimus, imperiali statuentes auctoritate, ut nulla om-
nino persona alta vel humilis ecclesiastica vel secukris hoc nostre
maiestatis beneficium corrumpere audeat vel ei quolibet modo con-
traire. Quod qui facere presumpserit, quingentas auri libras pro
pena componat, mediam partem fisco nostro, reliquam vero incolis
ipsius civitatis persolvendam. Huius rei testes sunt: Conradus
Moguntinus archiepiscopus, Wichmannus Magedeburgensis arcbi-
episcopus, Hartwichus Bremensis archiepiscopus, Adelhogus Hil-
densemensis episcopus, Bertoldus Nuwenburgensis episcopus, Mar-
tinus Misnensis episcopus, Bemhardus dux Saxonie, Otto marchio
Misnensis, marchio Dedo, Conradus prepositus Goslariensis, Bem-
hardus burcgravius Magedeburgensis, Gevehardus frater eins, comes
Sigebodo de Scartvelt, comes Burchardus de Waltingerode, Hugo
de Warda, Tiemo de Coldiz, Hermannus advocatus de Lubeke,
Godefridus advocatus de Staden, Giselbertus de Warendorp, Wal-
vericus Sosatienensis, Bemherus de Ertheneburch, Wizo Eiko
EgenoUiis Godefridus de Suttorp, Sifridus Struve, Lubertus Bern-
gerus Esico de Bardewic et alii quamplures.
194,(162). I)m n. StraMburger SUdtreeht oa. 1200. 409
Signum domini Frederici.Bomanorum augusti invictissimi
Ego lohannes imperialis aule cancellarius in vioe Conradi
Magnntine sedis archiepiscopi Germanie archicancellarii recognovL
Acta sunt hec anno dominice incarnationis 1188, indictione 7,
regnante domino Frederico Bomanorum imperatore augusto, anno
regni eins 37, imperii vero 35. Datum apud castrum Liznich 13
kaJ. octobris; feliciter amen.
194 (162). Das IL Strassburger Stadtreeht [ea. 1200].
Aus Urkundenbach der Stadt Strassburg Bd. I. (1879) S. 477—481.
In nomine sancte et individue trinitatis. Amen. Notum sit
Omnibus Christi fidelibus tam presentibus quam futuris, qualiter
cives Argentinensis civitatis sapientiores et honorabUiores tanquam
iusticie et equitatis amatores ductu racionis convenerunt et de con-
sensu et consilio domini episcopi advocati! omniumque maiorum
eandem civitatem colentium hec instituta statuentes describi fecerunt:
[1] Statutum est, ut duodecim vel plures, si necesse fuerit
honeste et idonee persone sapientes et discrete tam inter mini-
steriales quam inter cives ponantur annuatim consules civitatis,
inter quos unus magister vel duo, si necesse fuerit, eligantur; qui
iurant omnes invicem honorem ecclesie episcopi et civitatis ad
omnia fideliter promovere, civitatem et cives maiores ac minores
divites ac pauperes ab omni malo pro posse et nosse defendere et
per omnia secundum veritatem iuste iudicare. [2] Sedebunt autem
pro tribunali ad iudicandum omni ebdomada duabus vicibus, scilicet
in feria tercia et in feria quinta, nisi propter festos dies omittant
Magister vero iudicabit, consules dabunt sententiam. [3] Nullus de
consulibus debet verbum alicuius proferre vel sine licentia magistri
et consiliariorum ad consilium alicuius amici sui de tribunali ire.
|4] Non licet, ut pater et filius vel duo fratres simul in consules
eligantur. 15] Quandocunque ardua negotia coram domino epi-
scopo vel aUbi sunt tractanda, consules primo congregabuntur ad
invicem et, si opus fuerit, scabini vocantur ad consUium. [6] Con-
sules autem non iudicabunt secundum ius provincie, quod dicitur
,landrehtS sed secundum veritatem et statuta civitatis subscripta:
[7] Statutum est, ut, quicunque aliquem verbis iniuriare vel
vituperare presumpserit et de hoc coram consilio civitatis duobus
vel tribus testibus convictus fuerit, triginta solldos denariorum
componat et, omni petitione postposita, tam diu extra civitatem
manebit, quousque hos triginta soUdos persolvat et leso satisfaciat
|8] Quicunque autem alium depilaverit vel pugno vel aliquo modo
sine sanguinis effusione percusserit, si duobus testibus convictus
fuerit, quinque libras componat [9] Si quis vero aliquem armis
vulneraverit, si deprehensus fueritj servabitur in publica custodia
usque ad mortem vel sanitatem lesi et secundum culpam suam
puniendus erit [10] Si lesus morietur, reus capitali sententia
410 IM (102)« I>M ^' Stnuaboifw SUdtneht ea. 1200.
plectetnr; si autem evaserit, pro sanguinis eSosione, data coram
Bculteto säntentia^ reus in CTppo dextra manu truncabitnr. [11] Qaodai
reus effugerit, si proprietatem vel hereditatem habuerit, domus
8ua destruetur vd, si consules et scultetus völuerint, domüs sit com-
munis et pateat omnibus, depositis fenestris ac ianuis, qaousqae
amicitiam lesi obtinuerit et consullbus sculteto advocato emea-
dationem exhibuerit et civitatL [12J Componet autem consnlibos
quinque libras, sculteto et advocato triginta solides. [13] Si autem
proprietatem vel hereditatem non habuerit, bona rei mobilia in
potestate erunt consilii, ut iudicibus et ipsi leso exinde satis&ctio-
nem exhibeant [14] Quandocunque coram consulibus pro frevela
&cta fiierit compositio, iusticia sculteti et advocati patebit, quem-
admodum coram ipsis in iudicio facta fuerit compositio. [15] Qoi-
cunque domum vel curiam alicuius intrando hospitem vel fiamiliam
suam verbo vel opere molestaverit, si hospes in instanti se defen-
dendo vindictam in illum sumpserit et ipsum leserit, nullam proinde
tenetur compositionem seu emendationem porrigere. Si autem
lesus insons esse voluerit et hospitem ad iudicium pulsaverit, ho-
spes in iudicio sola manu se expurgabit [16] Si quis iudici cala-
mum porrexerit pro emendatione et in manu iudicis de oblivione
calamum dimiserit et iudex ipsum ob hoc infestaverit, iudici pro
delicto novem denarios dabit [17f Homines sanctorum vel aliarum
ecclesiarum, qui alieno iure gaudent, dabunt emendationem, id est
wette, in iudicio iudici secundum pertinentiam et ius eorum cum
iuramento. [18] Quicunque autem iurare noluerit, dabit singulo
wette octo denarios. Si autem aliquis in iudicio convictus fuerit
uno ,beredetS dabit duos solidos. [19] Quicunque personaliter du-
catum prestitit ad querendum conciv^m suum in domo sua manu
violenta, de propria persona sua trium virorum emendationes sci-
licet frevele persolvat Et postea quilibet coadiutonim suorum
pro se triginta solidos persolvat [20] Si aliqua dissensio et rixa
inter concives oritur et illic concursus fuerit, nullus arma arripiet^
nisi prius ante monasterium beate virginis coram consiliariis ap-
pareat et ibi eorum utatur consilio. Consiliarii vero ob bonum
pacis et adsedandam discordiam arma debent arripere. [21] Hüs
itaque exceptis, quicunque extra domum suam in adiutonum ami-^
eorum suorum arma tulerit, quinque libras civitati componet
Quas si habere non poterit, a civitäte eiiciatur, donec secundum
arbitrium consiliariorum emendetur. [22] Preterea statutum est,
ut, quicunque de provincialibus aliquem concivem nostrum tarn in
persona quam in rebus ledere vel molestare presumpserit, si ante
compositionem civitatem ingressus fuerit et ille, quem lesit, vel
aliquis amicorum suorum vindictam in eo sumpserit, ad nullam
inde teneatur emendationem, querimonia tarnen prius consiliariis
deposita et reo denunciata.
[23] Preterea omnium beneplacito electi et statuti sunt sca-
bini vite probabilis bonique testimonii, qui in electione sua iurare
debent coram consulibus testimonium veritati perpetualiter exhibere
194 (162). Dm U. 8tnuabarg«r Stadtr^ht ea. 1200. 411
saper omnibust qae viderint et audierint. [24] Isti vero testes
indaeendi sant in venditionibus et emptiombas ac creditionibus
et persolationibus debitorum et in omni causa. Deinceps vero non
sunt super aliqua causa iuraturi, sed per primum iuramentum ip-
sonim interrog^di. [25] Quicunque autem tarn yir quam femina
debitum suum coram duobus istorum testium seu coram duobus,
qui sunt in consilio, creditori recognoverit et postea per interd-
dentem aliquam controversiam alter eorum negaverit, solo testi-
monio quorumlibet duorum predictorum virorum coram consilio
yel iudice convincatur et convictus unam carrutam vini et libram
denariorum consulibus componat, sculteto et advocato triginta so-
lidos et singulo scabino, quorum testimonio convictus est, quin-
que solides ob hanc causam, quod periuria, que sepius in iudicio
ex incognito fiebant, rarius usitentur.
[26J Mulieres vero, que hactenus debita virorum suorum per-
solvere non consueverant, ea, que creditoribus suis coram testibus
scabinis professe fuerint, ex testimonio convicte persolvere teneantur.
[27] Preterea statutum est, ut, quicunque introductionem
testium pro debito suo in civitate contempserit presentare, debi-
torem suum duello non poterit infestare, sed iuramento exhibito
innoxius manebit
[28] Denique, quicunque noctibus cum cultellis vel cum ali-
qua armatura incesserint, tanquam malefactores suspecti puniantur,
nisi legitima excusatione se possint excusare.
[29] Statutum est quoque, quod nuUus concivium nostrorum,
qui habent pistrina, in feste sancti Martini pistoribus suis vinum
aut alia munuscula mittere debet et in nativitate Domini aut in
aliis festivitatibus ipsos invitabit ad prandium. [30| Similiter qui
lapicidas aut carpentarios habuerit, ipsos non haoebit in cena nee
in festis diebus in prandio. [31] Hoc quicunque dando vel reci-
piendo infregerit, viginti solldos civitati dabit
[321 Infra civitatem extra domum suam nullus porcos nutrire
debet. rTam quicunque vagantem porcum in platea sine ductore
ceperit, ipsum, si voluerit, reservabit, donec ab illo, cuius porcus
est, quinque solides recipiet
[33] Uli siquidem de civibus, qui naute dicuntur, universos
concives nostros divites et pauperes tam de pondere proprio per-
sone quam de pondere equi, quem sedent et equitant, sine pretio
transducent et reducent ita prompte, quod a nullo possint incusari,
quod luculenta occasione tardaverint et ipsum impedierint Nam
qui de hoc convictus fuerit, viginti solidos civitati persolvet
[34] Mercatores quoque concives nostri de pecoribus vel de aliis
mercimoniis suis, que propria persona vel in equo, quem sedent,
ferro non possunt, nau/um reddent institutum. Et de propria per-
sona, sive sint in equis sive ad pedes, erunt immunes. [35] Ob
huius laboris recompensationem statutum est, ut nullus aliquem
transducat preter nautas predictos, qui a domino advocato portum
receperint
412 IM (l^J- . I>M II. Strassbuiter SUdtreoht ca. 1200.
. . [B6] Carnifices vero carnes suinaß vel iniastas, que «phinnehte'
sollt, infra tecta macellorum nullatenus habere debent veuales sed
extra tecta. [37 1 Interdictum est, ne vina venalia in Jßmscha in
navibus vel ante monasterium in plaustris ante primam figantor
vel vendantur.
[38 1 IIU autem, qui zolnere dicuntur, non debent naves in-
trare nisi peticione et iussu concivium nostrorum.
[39J Prohibitum est etiam et interdictum de consensu omnium
per dimnitivam sententiam, ne aliquis tarn vir quam femina de
concivibus nostris bona sua, que in civitate sunt sita, conferat
alteri in dotem extra civitatem in provincia, sed in civitate coram
honestis viris publice.
|40] Quando domini in alicuius dorn um concivis nostri vene*
rint, si loculator medio tempore in domo iiia manducaverit, hospes
domus libram unam civitati persolvet, nisi loculator de provincia
cum hospitibus in civitatem venerit.
41] Cuparii debent feicere vasa ad quadraginta amas et sine spint
42 Nulli debent in civitate corizare in loricis vel alia armatura.
43J Nullum vinum post ^liud vendi debet equali precio sola
die üi uno cellario vel taberna. Quicunque hoc mandatum trans-
gressus fuerit, viginti solidos civitati dabit. [44] Quicunque etiam
vina iniuste mensuraverit de scupha cadet in merdam, et hospes,
cuius vina sunt, dabit talentum.
[45 1 Preterea interdicte sunt iste consuetudines, scilicet an-
nuli visitales, annuli sponsales et omnia munera, que forte daren-
tur in locum annulorum. [46] Item interdicti sunt denarii, qui
dabantur dominabus in puerperiis, et qui dicuntur hantgiftphen-
ninge in natalibus, ita quod nullus vir vel femina presumat ali-
quem denarium dare ni solumniodo sue familie, que manet in
domo sua. [47] Ad nuptias sponsales non maneant in mensa nisi
octo viri et octo femine ab utraque parentela invitati equaliter et
quatuor ioculatores viri et non femine. Ulterius nullus loculator
vel ioculatrix mittantur alieni vel aliqua dona ipsis conferantur.
r48] Quicunque ad nuptias plures vires feminas vel ioculatores
nabuerit aut annulos dare presumpserit, manebit extra civitatem
per unum mensem ultra miliare et non intrabit civitatem, quous-
que consulibus quinque libras persolverit [49] Si vero aliquis
ioculator vel aliqua ioculatrix non invitati in mensam alicuius man-
ducare presumpserit, hospes domus dabit ad penam decem solidos
denariorum, et servientes iudicum auferent vestimenta ioculatoris.
[50] Si autem de civlbus nostris aliquis de predictis mandatis
aliquid translre vel infringere presumpserit, dabit ad penam decem
libras denariorum, quorum medietas cedit operi civitatis, altera
[)ars consulibus civitatis et custodibus predictorum mandatorum.
51] Custodes autem quatuor statuentur omni anno in renovatione
consiliariorum, scilicet duo de consulibus et duo de scablnis, qui
iurabunt prefata mandata fidellter custodlre.
[52] Quicunque de concivibus nostris in tempore belli vadit
195 (163). Booholter WeiohbUdrecht 1201. 413
in aliam dvitatem cum armis suis sine licentia magistri civium
irostrorum et consilii et cum aliis civibus exit et procedit, däbit
quinque libras et a iure civitatis nostre separabitur. [53] Si ali-
quis lesionem vel offensam sibi illatam conquerendo magistro de-
poiiit et propter querimoniam magistro delatam fiierit et iterato
male tractatus, ille, qui fecerit temeritatem, dabit civitati tres emen-
dationes, sdlicet quindecim libras propter renovatani indisciplinam,
et quilibet coadiutorum suorum dabit quinque libras. [54] Qua^-
docunque inter dves nostros orta fiierit ira et contentio et magister
cum consulibus ad bonum pacis treugas servare fecerit, quicunque
contra magistrum rebellis fuerit et treugas servare noiuerit, si
consul est aut scabinus, ab honore sui officii privetur; alia vero
persona, que non est consul aut scabinus, dabit quinque libras
et per annum unum extra civitatem manebit
[55J ludices dvitatis presidere debent iudicium in prima pul-
satione prime. Pulsati vero comparebunt in iudicio, quousque
secunda campana prime pulsata fuerit ad finem, et tunc recedent
Et si medio tempore pulsator non venerit, iudid emendabit
[56] Panni grisei, qui non sunt in altitudine duarum ulnarum
et quartali unius ulne, debent comburi. Et si intermixti sunt crini-
bus, similiter igne comburantur. Et erga hospites non debent emi
panni, qui minoris sunt latitudinis et crinibus sunt intermixti. Si
antem idem panni empti et recepti fuerint, similiter comburantur.
[57J Hec sunt ckustra, que in exitu civitatis ministrabunt
equos ad plaustrum vexilli: Ebersheim Marpach Morsmunstre
Nuwilre Swarzach Gengenbach Schutere. Ministrabit autem pre-
positus sancti Arbogasti psdafredum^ unum, quod scultetus cum
pkustro equitabit. ludei facient vexilium.
195 (163). Yerlelhiuig von Weiehbildrecht. 1201.
(Privileg Bischofs Hermann II. von Münster für Bocholt)
Aus Westfäl. ürkundenbuch III. Bd. 1. Abt (1859) S. 4.
In nomine sancte et individue trinitatis. Hermannus dei gratia
Monasteriensis episcopus secundus. Quia ea, que in tempore ge-
runtur, naturam temporis imitantia cum eo labuntur, scripto per-
petuare perennique memorie duximus commendare ea maxime, que
ecclesie nostre bonori conducunt et utilitati. Noverint igitur tam
modemi quam futuri, quod viile nostre Epenebocholte id iuris,
quod vulgo ,wicbilede^ didtur, perpetua donatione concessimus.
Verum quia hoc sine consensu Suederi de Dingede, cuius comitie
predicta subiacebat vilia, minime fieri debuit, hanc cum eo fedmus
transactionem, ut predicto iuri suo in ipsa villa renunciaret et pro
eo in recompensationem iudicium civile recipiat, quäle est aliarum
civitatum nostrarum Monasterii, Coesfelde et ceterarum. Ut autem
hec rata permaneant et inconvulsa perseverent, presentem paginam
scribi et sigillo nostro fecimus communiri. Acta sunt hec publice
414 196 (164). Marktgericlit 1218. 197 (165). BatinBiiehoteiidtMlSlS.
presentibus et cognoscentibas Hermanno majore prepositOf Henrieci
maiore decano, Woltero de Hastede preposito sancti Ifartini, Gode-
frido Volmaro Everhardo canonicis; laicis vero Wernero de Elm,
Henrico de Resgede, Bernhardo Weren et Gerlago Bitter, Remberto
de Stochern alusque comploribus ecclesie nostre ministerialibns
anno dominice incamationis miUesimo ducentesimo primo, Romane
aedi presidente Innocentio pontificatns sui anno qoarto, dnobus
electis in imperio, neutro vero stabilito, presolatos noetri anno
vieesimo octavo; datum Monasterii
196 (164). Aeiehssprnch betr. Unabhinglgkelt der Mwktr
geriehte von den Landgerichten. 1218 Juli S8.
Aus Mon. Germ, bist LL. Bd. 11 (1887) 8. 229.
Fridericus dei gratia Romanorum rex semper augustus et rex
Sidlie universis presentem paginam inspectnris fidelibus suis gra-
tiam suam et omne bonum. Significamus vobis talem in presentia
nostra per prindpes et magnates imperii latam esse sententiam:
quod, si forte alicui per cirothecam nostram contulerimus forum
annuale aut septimanale in aliquo loco, quod comes aut alius iudex
aliquis illius provincie non debeat illic habere iurisdictionem vel
aliquam potestatem puniendi maleficia; sed si forte latro Tel fiir
aut alius maleficus ad mortem fiierit condempnatus, comiti sive
indid provinciali de loco illo erit presentandus ad sententie in eum
late executionem.
Datum apud Wimpinam 11 kaL augusti, indictione 6.
197 (165). AeieliBspmch Aber den Rat in Bisehoftotidten.
1218 Sept. 13.
Aus Urkundenbueh der Btodt Basel. Bd. I. (1890) 8. 62 f.
In nomine sanctae et individue trinitatis. Fridericus secundus
divina favente dementia Romanorum rex semper augustus et rex
Sidlie. [1] Ea, quae ad libertatem ecclesiarum necnon ad commoda
et honorem seu debitam principum atque fidelium nostrorum quie-
tem coram eminentia regia iusto ordinis processu de consilio et
consensu principum imperii terminantur, perpetuam a nobis me-
rentur recipere firmitudinem. |2J Constitutus coram regia celai-
tudine et coram multis imperii principibus baronibus atque nobi-
libus dilectus princeps noster Heinricus Basiiiensis episcopus com
multa instantia postulavit per sententiam requiri: si vel nos vel
alius aliquis possemus vel deberemus in civitate, cui ipse episcopus
preest, consilium civitatis instituere sine ipsius episcopi voluntate
et assensu. Ad cuius non modicam instantiam, cum predilectus
princeps noster Theodericus venerabilis Trevirorum archiepiscopus
197 (165). BeiohMpraeh ab«r d«a Bat in BiMhofiMtidton 1318. 415
faisset super hoc a nobis requisituSt ipse cum ddiberatione per
sententiam indidt nos nee posse nee debere in civitate predicti
prindpis Basiliensis dare vel institaere consilium citra eiusdem
episcopi assensum et voluntatem atque suorum in eodem prindpatu
successonim. Facta igitur secandum iuris ordinem inquisitione
per singulos, qui aderant tarn a prindpibus quam nobilibus et
barönibus siffgolisqüe qui ^dersint, sententia ardepiscopi fuit per
subsecutionem proclamata et coiifinnäta. [3] Nos etiam tamquam
iustus iudex de innata nobis regia circumspectione eandem appro*
bantes sententiam iustamque decementes consilium, quod usque-
modo quocumquemodo Basilese fuit, revocamus deponimus ac tota-
liter infringimus atque Privilegium nostrum, quod inde habent
Basilienses, cassamus omnino nee eo ipsos de cetero uti volumu&
Ad maiorem autem gratie ac dilectionis nostrsa circa memoratum
episcopum evidentiam nolumus, immo sub plena gratie nostre inter-
nünatione omnino inhibemus, ne Basilienses de cetero consilium
vel aliquam institutionem novam, quocunque nomine possit apel-
lari, &dant aut instituant sine episcopi sui assensu et voluntata
[4] Decemimus igitur et perpetuo observandum iudicamus, ne
aliqua persona humilis vel alta, secularis sive ecdesiastica huic
sententise nostrseque confirmationi et inhibitioni aliquo umquam
tempore se audeat obponere vel aliqua temeritate que prescripta
sunt infringere. Quod qui facere attemptaverit, incHgnationem
gratise nostrse se noverit cum debita pena incurrisse.
Ad cuius rei evidentiam robur atque memoriam hoc scriptum
inde fieri iussimus aureo maiestatis nostre sigillo communitum.
Hü sunt testes: Uolricus Pattaviensis episcopus, Bertoldus Lausa-
nensis episcopus, Uolricus abbas sancti Galli, Hugo abbas Morba-
censis, Heinricus maior prepositus Constantiensis regalis aule pro-
thonotarius, Theobaldus dux Lotharingie, Lodwicus dux Bawarie
comes palatinus Reni, comes Ulricus de Quiburch, comes Uolricus
de Niwenburch, Hermannus marchio de Baden, comes Burchardus
de Mannesveit, comes Hermannus de Harzburch, Hainricus nobilis
de Niffe, Anshelmus de lustingen marescalcus imperii, Uolricus de
Minzenberdi camerarius imperii, Eberhardus dapifer de Tanna,
Chünradus de Wintersteten et alii quamplures.
Signum domini Friderici invictissimi Romanorum regis semper
augusti et gloriosi regis Sicilie. Ego Ch&nradus Metensis et
Spirensis episcopus imperialis aule cancellarius vice domini Sifridi
sancte Moguntine sedis archiepiscopi totius Germaniae archicancel-
larii recognovi.
Acta sunt hec anno ab incarnatione Domini 1218, regnante
felidssimo domino nostro Frederico secundo Romanorum rege
semper augusto et gloriose rege Sicilie, anno Romani regni ipsius
sexto, Sicilie vero octavo decimo; feliciter. Datum Ulm» anno
Domini prenotato idibus septembris, indictione septima.
416
196.* K. Friedrlclis U. PrlrUeg fOr Lflbeck als Reichsstadt.
1296 Juni.
Ans Codex diplomaticus Lubeoensis Abtlg. I Urkandenbiieh der Stmdt
L&beck TeU 1 (1848) S. 45 ff.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericas secundus,
divina favente dementia Romanorum imperator semper augastus,
lemsalem et Sidlie rex.
Quociens imperialis excellentia maiestatis in subditos et fideles
8U0S manus sue liberalitatis extendit et eos tamquam bene meritos
condigne retributionis muneribus recompensat, tociens eos in con-
Btantia fidei pure corroborat et tarn ipsorum quam aliorum fidelium
ad eins obsequia forcius obligat voluntates. Quapropter notum fieri
Volomus universis imperii üdelibus tam presentibus quam füturis,
quod nos babentes pre oculis fidem puram et devotionem sinceram,
(|uam universi burgenses Lubicenses, fideles nostri, erga nostram
habere celsitudinem laudabiliter dignoscuntur, diligentius etiam ad-
vertentes preclai-a satis et accepta servicia, que nobis et imperio
fideliter semper exhibere curarunt et que inantea poterunt de bono
in melius exhibere, volentes ipsos tamquam bene meritos Überall
munificentia prevenire, concedimus firmiter statuentes: [1] ut pre-
dicta civitas Lubicensis libera semper sit, videlicet speciahs civitas
et locus imperii et ad dominium imperiale specialiter pertinens,
nullo umquam tempore ab ipso speciali dominio separanda; [2]
statuentes etiam, ut, quandocumque ad regimen civitatis eiusdem
aliquis rector ab imperio statuetur, nuUa ad hoc officium statuatur
persona, nisi fuerit de convicinis locis et conterminis civitatis ip-
sius; ita quod castellum, quod Travenemunde dicitur, ab eodem
rectore similiter gubernetur. |3] Preterea terminos civitatis ipsius
sub nostro felici tempore dilatare et ampliare volentes, concedimus
et adicimus terminis eiusdem, ut teneat ipsa civitas ammodo a
rivo Fadeluche usque in Travenam, et sursum a rivo Padeluche
secunduFn *.'iminos ibi distinctos usque in rivum Crempelstorpe,
et ab e( • .s. rivo Crempelstorpe usque ad Siccum Allodium, et ab
eodem u^que in Travenam. [4] Concedimus etiam burgensibus
supradictis, ut a nullo eorum aput Odislo theloneum exigatur.
[5] Concedimus insu per eis, ut in ipsa civitate monetam sub ca-
ractere nostri nominis facere et cudere debeant, que tempore vite
nostre et Henrici Romanorum regis, illustris karissimi fiUi nostri,
similiter perdurabit, et ob hoc singulis annis sexaginta marchas
argenti nostre curie exhibebunt Adveniente autem novo in poste-
rum successore, sub eodem censu et iure moneta ipsa renovabitur
vite sue tempore durature; et sie de singulis in singulos succes-
sores nostros de moneta ipsa statuimus, ut predictum est, obser-
vari. [6J Statuimus insuper et concedimus eis, ut nee nos nee
aliquis imperatorum, successorum nostrorum, ab eis obsides exigat;
set de ftdelitate servanda imperio solo iuramento eorum stetur et
fides adhibeatur. [7] Omnes insuper negociatores fideles, venientes
198. E. Friedrichs II. Privileg fQr Lübeck als Reichsstadt 1226. 417
ad civitatem ipsam sive per terram sive per aquam pro negociatio-
nibus suis, salve semper veniant et secure recedant, dummodo
solvant ius debitum, quod tenentur. [8J Insuper burgenses Lubi-
censes predicti, euntes quandoque in Angliam, ab illo pravo abusu
et exactionis onere, quod Colonienses et Telenses et eorum socii
contra ipsos invenisse dicuntur, omnino absolvimus, illum penitus
delentes abusum; set illo iure et conditione utantur, quibus Colo-
nienses et Telenses et eorum socii uti noscuntur. [9] Concedimus
autem eis insulam sitam contra castrum Travenemunde, que Priwolc
nominatur, iure civitatis de cetero possidendam, quod „wicbelede"
dicitur. [10] Volumus insuper et firmiter observari precipimus,
ut nulla persona, alta vel humilis, ecclesiastica vel secularis, pre-
sumat ullo tempore munitionem hediiicare vel castrum iuxta flumen
Travene ab ipsa civitate superius usque ortum ipsius fluminis et
ab ipsa civitate inferius usque ad mare et ex utraque parte usque
ad miliaria duo; districtius inhibentes, ut nuUus extraneus advo-
catus infra terminos civitatis eiusdem advocatiam regere vel iusti-
ciam exercere presumat [11 Et quoniam burgensibus predictis
ab Omnibus pravis et indebitis exactionibus de cetero volumus
precavere, firmiter prohibemus, ne per totum ducatum Saxonie illa
exactio, que ,ungelt' dicitur, tollatur seu exigatur ab eis. [12]
Nullus preterea princeps, dominus seu nobilis adiacentium provin-
tiarum impedire presumat, quominus necessaria undecunque ad
civitatem Lubicensem ducantur, sive de Hamenburc, sive de Race-
burc, sive de Witenburc, sive de Zwerin, sive etiam de tota terra
Buruwini et eius filii, et per easdem terras et in ipsis terris qui-
libet burgensis Lubicensis, tam dives quam pauper, absque impe-
dimento emat et vendat. |18] Preterea firmiter inhibemus, ne
aliqua persona, magna vel parva, secularis vel ecclesiastica, persone
alicui conductum prebeat in civitatem predictam, quin ipsa cuilibet
impetenti eam in iure debeat respondere. [14] Volumus insuper
et districte precipimus, ut quandocumque et ubicumque per Im-
perium predicti burgenses naufragium de cetero passi fuerint,
quicquid de rebus suis tunc a tanto periculo eripere poterunt, eis
penitus dimittatur, omni impedimento et contradictione cessantibus.
[15] Concedimus insuper eis fundum extra Travenemunde, iuxta
portum, ubi Signum eiusdem portus habetur, dantes eis potesta-
tem, ut fundo ipso libere utantur ad utilitatem et profectum pre-
dicte civitatis Lubicensis. [16] De habundantiori quoque gracia
nostra concedimus et confirmamus eis in perpetuum eorum iura
et omnes bonos usus et bonas consuetudines, quibus tempore im-
peratoris Friderici, avi nostri felicis memorie, usque nunc usi fuisse
noscuntur, statuentes et presentis privilegii auctoritate firmiter
iniungentes, ut nuUa omnino persona, parva vel magna, eccle-
siastica vel secularis, iamdictos burgenses Lubicenses, fideies nostros,
de suprascriptis omnibus ausu temerario impedire seu perturbare
presumat. Quod qui presumpserit, in sue temeritatis vindictam
indignationem nostram et penam quingentarum librarum auri pr
418 199 (166). Geedtx gegen die Stidtefruhttten 1231.
se noverit incorsurum, medietatem camere nostre et aliam medie-
tatem passis iniuriam persolvendam.
Ut autem hec omnia rata seniper et illibata permaneant, pre-
sens Privilegium fieri et bulia aurea, typario nostre maiestatia
impressa, iussimus commaniri. Huius autem rei testes sunt:
Albertus Magdeburgensis, . . Mediolanensis et Lande Riginiis
archiepiscopi, . . Curensis et abbas sancti Galli, . . Cioensis, . .
Basiliensis, . . Warmaciensis, . . Hjidesemensis, lacobus Taori-
nensis, Maynardinus Ymoiensis et A. Brixiensis episcopi, . . abbas
Morbacensis, . . abbas Augenensis, H. magister domus sancte Marie
Theotonicorum in Jerusalem, L. lantgravius Thuringie, Albertus
dux Saxonie, Raynaldus dux Spoleti, comes Sjfridus de Vienna
et alii quamplures.
Signum domini Friderici secundi, dei gracia invictissimi Ro-
manorum imperatoris semper augusti, Jerusalem et Sicilie regis.
Acta sunt hec anno dominice incarnationis millesimo ducen-
tesimo vicesimo sexto, mense iunii, quartedecime indictionis, im-
perante domino nostro Friderico secundo, dei gracia invictissimo
Komanorum imperatore semper augusto, Jerusalem et Sicilie rege,
anno Bomani imperii eius sexto, regni Jerusalem primo et regni
Sicilie vicesimo nono, feliciter amen. Datum aput Burgum sancti
Domini anno, mense et indictione prescriptis.
199 (166). K. Friedrichs II. Gesetz ge^n die Stadtefreilieiteiu
[lääl Dez. 1232 Mal.]
Aus Mon. Gorm. bist. LL. Sect. IV. Bd. II (1896) S. 192 fi.; dmt
Original ist in vorschiedeneo Ausfertigungen, deren Daten verschieden sind,
erhalten.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus se-
cundus divina favente dementia Bomanorum imperator semper
augustus Jerusalem et Sicilie rex. [1] Cum Bomane monarchiam
dignitatis ipso auctore, per quem reges regnant et principes opti-
nent principatus, qui super gentes et regna constituit sedem
nostram, principaliter teneamus et simus in potestatis plenitudine
constituti, imperatoriam condecet maiestatem eos, per quos cepit
et in quibus consistit nostre glorie celsitudo, qui et vocati sunt
nobiscum in partem sollicitudinis, cum a nostra celsitudine decus
recipiant et decorem, non solum in suis antiquis iuribus tuen pa-
riter et fovere, immo quantum equitas sinit et permittit rado novis
et honestis tam iuris quam gratie muneribus decenter et honora-
biliter decorare. [2J Sane cum ex defectu iuris pariter et neglecta
in partibus Alamannie adeo in usum sint redacte quedam consue-
tudines detestande, ut boni speciem preferentes iniquitatem quodam
falso pallient velamento, quibus et principum imperii iuri detrahi-
tur et honori et imperialis nichilominus auctoritas per consequens
enervatur, nostre incumbit sollicitudini precavendum, ne huiusmodi
consuetudines, quas censemus pocius corruptelas, in diuturniora
199 (166). Gesetz gegem die Stidtefireiheiten I23I. 419
tempora protrahantur. [3] Volentes igitur, nt libertates et dona
que diiecti nostri et imperii principes ex dono nostri culmiDis
nunc possident et sunt pro tempore possessuri, latissima inter-
pretacione gaudeant et quieta omnimodis ipsi principes ea possi-
deant libertate, hac nostra edictali sancione revocamus in irritum
et cassamus in omni civitate vel oppido Alamannie communia con-
silia, magistros civium seu rectores vel alios quoslibet officiales, qui
ab universitate civium sine archiepiscoporum vel episcoporum bene-
placito statuuntur, quocumque per diversitatem locorum nomine
censeantur. [4] Irritamus nichilominus et cassamus cuiuslibet arti-
ficii confraternitates seu societates, quocumque nomine vulgariter
appellantur. [5] Item hac nostra edictali sancione placuit statuen-
dum, ut in omni civitate vel oppido, ubi moneta iure cuditur, nee
mercimonia nee victualia aliquo argenti pondere emantur seu ven-
dantur preterquam illis denariis, qui cuilibet civitati vel oppido
sunt comunes. [6] Sicut enim temporibus retroactis ordinacio
civitatum et bonorum omnium, que ab imperiali celsitudine con-
feruntur, ad archiepiscopos et episcopos pertinebat, sie eamdem
ordinacionem ad ipsos et eorum officiales ab eis specialiter insti-
tutos perpetuo volumus permanere; non obstante abusu aliquo,
si quis in aliqua civitate forte contrarius extitisset, quod de facto
pocius quam de iure censemus. [7J Ut igitur talis omnino remo-
veatur enormitas et abusus nee auctoritatis aliquo velamine paliie-
tur, omnia priviiegia, litteras apertas et clausas, quas vel nostra
pietas vel predecessorum nostrorum, archiepiscoporum eciam et
episcoporum super societatibus communibus seu consiliis in pre-
iudicium principum et imperii sive private persone dedit sive cui-
libet civitati, ab hac die inantea in irritum revocamus ac frivola
penitus et inania iudicamus; protestantes hanc nostre constitutionis
sive sanccionis seriem exquisitam ex decreto principum et ex nostra
certa sciencia in forma iudicii processisse. [8j Statuimus igitur
et imperiali sancimus edicto, quatenus nuUa omnino alta vel hu-
milis ecclesiastica vel mundana persona huic nostre constitutioni
vel sancioni uUo advenienti tempore aliquatenus contraire vel ob-
viare presumat Quod qui presumpserit, preter indignacionem
nostram sciat se quadraginta librarum auri puri pena multandum,
quas fisco nostro volumus applicari. Ad huius autem constitucionis
et sancionis nostre memoriam et robur perpetuo valiturum pre-
sentem divalem paginam fieri et bulla aurea typario nostre maie-
statis impressa iussimus communiri.
Huius rei testes sunt: B. patriarcha Aquilegensis, A. Magde-
burgensis, 0. Ravennas et B. Panormitanus archiepiscopi; S. Ratis-
ponensis imperialis aule cancellarius, . . Pabibergensis, H. Wor-
maciensis, Brixinensis, Osemburgensis, Curiensis, Reginas, Imo-
lensis, Mutinensis, Faventinus episcopi; A. Saxonie, 0. Meranie et
B. Karinthie duces; H. de Hortemberc, H. de Nasowe, C. de
Hohenloc, S. de Spaneim et H. frater eins, L. de Hohenstat co-
mites; G. de Harnestein sacri imperii in Italia legatus, G. de Bol-
27*
420 200. PriTÜeg fOr Wien als Reichsstadt 1^87.
landia, Ganzelinus, Riccardus imperialis aule camerarius et alu
quamplures.
Signum domini Friderici secundi dei gracia invictissimi Ro-
manorum imperatoris semper augusti Jerusalem et Sicilie regis.
Ego Siffridus Ratisponensis episcopus imperialis aule cancel-
larius vice domini Sifridi Maguntini archiepiscopi in Jermania archi-
canceliarii recognovi.
Acta sunt hec anno dominice incamationis 1232 mense aprilis^
5 indiccionis, imperante domino nostro Friderico secundo dei gratia
invictissimo Romanorum imperatore semper augusto lerusalem
et Sicilie rege, anno Romani imperii eins duodecimo, regni leru-
salem septimo, regni vero Sicilie tricesimo quarto; feliciter amen«
Dat aput Aquilegiam anno mense et indiccione prescriptis.
200.* K. Friedrichs II. Privileg fttr Wien als Reichsstadt.
1237 April.
Aus £. von Schwind und A. Dopsch, Ausgewählte Urkunden zur
Yerfassungs^eschichte der deutsch-österreichischen £rblande im Mittelalter.
(1895) S. 74 ff.
In nomine sancte et individue trinitatis. Fridericus dei gratia
Romanorum imperator semper augustus Jerusalem et Sycilie rex»
[I] Romanum imperium ad tuitionem fidei et diversarum gen-
tium moderamina per eum, qui celestia simul et terrestria mode-
ratur, filium summi regis, qui condit regna et firmat imperia^
summe dispensationis munere constitutum ex dispensatione divina
robur et regimen sue dignitatis accepit, ut subiectos sibi populos
in opulentia pacis et favore iustitie foveat et fidem provehat, per-
üdiam persequatur, humiles protegat, sublimes humiliet, fastidiosas-
oppressiones relevet subditorum ab improbis et ingratis dominis^
quos excessum comissorum enormitas indignos imperio representat^
materiam bonorum subtrahat, per que deo et hominibus se prorsus
efficiunt odiosos et desuper sortem iustorum virgam afferunt in-
iquorum. [2] Eapropter noverit presens etas et futura posteritas^
Suod nos, attendentes, quam tideliter et devote cives Wiennenses
deles nostri universi pariter et singuli, magni et parvi nostrum et
imperii dominium sunt amplexi, oppressionis iugum et iniustitie
declinando, quibus Fridericus quondam dux, a suorum progenito-
rum probitate degenerans, oblitus devotionis et fidei civium pre-
dictorum, contempta imperii nostri reverentia in iuris iniuriam
contra eos per fas et nefas enormiter seviebat, exercens in omnes^
indifferenter pro iudicio voluntatem, credens cuncta sibi licere pro-
libitu, pauperes aggravans, divites inquietans, pupilli causam et
vidue non admittens, spolia omnium sitiens et diversas neces ex-
cogitans in pcrsonas nobilium virorum quam plurimum honestorum,
considerantes insuper, qualiter iidem cives devotione promptis-
sima et fide sincera se nobis et imperio indissolubiiiter alligarunt^
200. Privileg fQr Wien als Reichsstadt 1237. 421
€t quod nostra interest, comissum nobis populum, utpote qui pro
eius Salute ac de comissa nobis reipublice cura et universitatis re-
gimine generali tenemur summo regi reddere rationem, potentis
dextre subsidio relevare, dictam civitatem et cives in nostram et
imperii perpetuo et irrevocabiliter recepimus ditionem, ut am-
modo in nostris regum et imperatornm successorum nostrorum
manibus teneantur et quod nunquam per concessionem alicuius
beneficii de nostra et imperii transeant potestate; quin potius spe-
ciali nostro et imperii munimine munificentie uostre privilegiis
libertatum et bonarum approbatione consuetudinum quasi pro fidei
eorum pignore velut murorum propugnaculis muniantur. |3I Sta-
tuimus igitur et presentis privilegii auctoritate sancimus, ut am-
modo in eadera civitate iudex singulis annis per nos reges et im-
peratores successores nostros, communicato ad hoc, si necesse
nierit, consilio civium, statui debeat, qui pro honore et utilitate et
fidelitate nostra sufficiens et idoneus videatur ad idem officium
exercendum, presenti prohibentes edicto, quatenus nuUus iudex a
nobis vel a rege seu ab aliquo successorum nostrorum pro tem-
pore constitutus nostra vel alicuius successoris nostri vel sua pre-
sumat auctoritate talliam seu precariam in predictos cives facere,
nee eos impetere seu cogere ad aliquid nobis seu nostris succes-
soribus exhibendum, nisi quod et quantum ' dare voluerint spon-
tanea voluntate. [4] Preterea ex habundanti gratia indulgemus,
ut ncmini liceat prenotatos cives ad aliquod servitium ultra pro-
gredi cogere, quam ut eo die, quo clara luce de domibus suis
exierint, cum splendore solis regredi permittantur. [5| Ad hec
catholici principis partes fideliter exequentes, ab ofticiorum prefec-
tura Judeos excipimus, ne sub pretextu prefecture opprimant
Christianos, cum imperialis auctoritas a priscis temporibus ad per-
petrati Judaici sceleris ultionem eisdem Judeis iüdixerit perpetuam
servitutem. |6] Declaramus insuper et observari censemus, qjt, si
quando contra quenquam civium civilis seu criminalis actio in-
temptatur, sccundum iura et approbatas consuetüdines civitatis
eiusdem a civibus iudicetur, lese maiestatis crimine vel prodend«
civitatis excessu dumtaxat exceptis, in quorum animadversionem
velut detestabilium criminum licite cives et exteros mandamus ad-
mitti. [7] De duello vero si quis civis impetitur, si septima manu
honestarum i)ersonarum expurgare se poterit, eum ab impetitione
duelli decernimus absolutum. [8] Volentes etiam commode studio
provideri, per quod prudentia docetur in populis et rudis etas
instruitur puerorum, potestatem damus plenariam magistrb, qui
Wienne per nos vel successores nostros ad scholarum regimen
assumetur, ut alios doctores in facultatibus substituat de consilio
virorum prudencium civitatis eiusdem, qui habeantur sufficientes
et idonei circa suorum Studium auditorum. |9] Ceterum ut sub
augustalis felicitate dominii continuum recipiat eadem nostra im-
perialis civitas incrementum, statuimus, ut omnes incole et advene
ibidem habitare volentes in nostra et imperii dominatione sub tuta
422 201. Veneiobnis Ton Reichasteaern königl. Stfidte n. Dörfer 1241.
et libera lege ab omni servili conditione liberi vitam agant; qm
videlicet annum et diem sine alicuius impeditione pro civibns
tenti füerint secundum iura et approbatas consuetudines dvitatisu
[10] De innata quoque dementia sedis nostre, que pacem et
lustitiam comitatur in prindpe, decemimus et mandamuSf at, ai
quandoqaidem aiiquis Wiennensium dvium naufragii casam in-
currerit, res suas, quas ab impetu torrentis manus hominis aspor-
taverit, libere possit repetere et habere a quoiibet detentore, com
indignum penitus censeamns immisericorditer reliquias naufi^igii
detineri per hominem quibus rapads fluminis seviens unda peperdt
[11] Statuimus itaque et presentis auctoritate privilegii prohibemus,
quatenus nullus dux marchio comes advocatus scuitetus vel aliqoa
persona ecdesiastica vel mundana humilis vcl sublimis contra pre-
scripte gratie et concessionis nostre tenorem venire presumat
Qnod qui presnmpserit, in vindictam temeritatis sue centam libras
auri se compositurum agnoscat, medietatem camere nostre et reli-
quam passis iniuriam persolvendam. [12] Ad quorum omnium
!)redidorum memoriam et robur perpetuo valiturum presens privi-
egium tieri fecimus et bulla aurea typario maiestatis nostre
impressa iussimus insigniri. Testes autem huius rei sunt: vene-
rabiles Sifridus Moguntinus, Eberhardus Salczburgensis ardiiepi-
scopi, Eckbertus Babenbergensis, Sifridus Ratisponensis imperialis
aule cancellarius, Rudegerus Pataviensis, Chunradus Frisingensis
episcopi, Otto comes palatinus Rheni dux Bavarie, Henricns land-
gravius Thuringie, comes palatinus Saxonie, Bemhardus dux Ka-
rinthie, comes Heinricus de Ortemberch, Hermannus marchio de
Baden, Chunradus burggravius de Nurenberg, Gotfridus de Hohen-
loch, Fridericus de Truhendinge, comes Hermannus de Dilingen,
comes Hermannus de Ortenburch, comes Wilhelmus de Heunen-
berg, comes Chunradus de Hardeck, Heinricus de Schoumberch,
Heinricus de Prunne, Imfridus de Hintperch, Hadmarus de Sunne-
perch et aUi quamplures.
Datum Wienne anno dominice incarnadonis 1237 mense
aprilis, dedme indictionis, imperii nostri anno 18, regni Jerusalem
12, regni vero Sidlie 38; felidter amen.
201.* TeReidmis Ton Aeiehssteaern kSnlglleher Stidte und
DSrfen [1841.]
Am Mon. Oerm. bist. LL. Sectio IV. Bd. III TeU I (1904) 8. 2--^
nullst d«oi photofrrapbisehen Abbild des Blattet daselbst. VpL die Erläute*
rangen bei Jak. Sonwalm, Ein unbekanntes EingsngsTen«iohnis TonStenem
der königl. Städte, in: Neues Arcbir d. Oesellscb. f. ältere dtsche Qesohichts-
künde Bd. 23 (1898) S.526 ff., E. Zeumer, Zur Oesobichte der Bei/obsstenern
im früberen IfÜtelalter, in: Historische ZeiUchrift; N.F. Bd. 81 (1898) 8. 24 ff.,
A. Schulte, Zu dem neu aufgefundenen Veheichnik der Steuern des Reichs»
gutes Tom Jahre 1241, In: Zeitschrift f. d. Gesch. des Oberrheins K. F. Bd. 13
(1898) S. 425 ff. — Die in runde Klammem gesetzten Worte sind im Original
nachträglich ansgeitriehen oder reränderl
201. Yeneichnif von Beichsstenern königL Städte n. Dörfer 1241. 423
Hic incipiunt precarie civitatum et villarum.
[1] De Frankenfurt 200 et 50 mr. [2J Item de Geilhusen
200 mr. [3] Item de Wetflaria 100 et 70 mr. [4] Item de Fride-
berc 100 et 20 mr., de quibus cedet dimidietas aomino imperatori
et dimidietas ad edificia eorum. [5] Item de Wisebaden 60 mr.,
ille cedent ad edificia eorum. [6] Item de Seligenstat 100 et 20
mr., ille cedent ad edificia eorum. [7| Item ludei de Weitterebia
100 et 50 mr. [8] Item de Oppenbem 100 et 20 mr. ludei
ibidem 15 mr. [9] Item de Nerstein 10 mr. [10] Item de duabus
villis Ingelbem 70 mr., de quibus frater Sebastianus debet perficere
opus curtis. [11] Item Wesela libera est ad quatuor annos propter
hoc, quod redemit advocaciam pro 300 mards. ludei ibidem 20 mr.
[12] Item de Bopardia 80 mr. ludei ibidem 25 mr. [13] Item
de Sintzehe 70 mr. ludei ibidem 25 mr., de quibus solvent qua-
tuor marcas pro expensa domini de Smidevelt. [14] Item deDurun
40 mr., quarum medietas cedit imperatori et medietas ad edificia
eorum. ludei ibidem 10 mr. [15] Item ludei de Aquis 15 mr.
[16] Item de Werda 20 mr. ludei ibidem 20 mr. [17] Item de
Duzburc 50 mr. ludei ibidem 15 mr. [181 Item de Numege
40 mr. J19] Item de quatuor curtis circa Dritmunden 15 mr.
ludei ibidem 15 mr. [20] Item dves de Dritmunden (300)
100 mr. Col.
[21] Item ludei Wormacienses 130 mr. [22] Item ludei de
Spira Hartmi/do 80. [23] (Item ludei de Lutera). [24] Item de offido
in Lutere 100 et 20 mr. [25] Item de advocatia in Wizenburc
80 mr. [26] Item de Hagenowia 200 mr. [27] Item de officio
in Drivels 100 et 50 mr. [28] Item de Erstein 40 mr. [29]
Item de Hofeiden (20) 15 mr. [30] Item de Grumat 15 mr. [31]
Item de Goudertbem 6 mr. [32] Item de Cronenberc 100 et 50
mr. [33] Item de Einbem 100 et 50 mr. [34] Item de Sclistat
100 et 50 mr. [35] Item Columbaria 100 et 60 mr. [36] Item
de Mulhusen 80 mr. [371 Item de Kersberc et Vallis sancti Gre-
gorii 70 mr. [38] Item de Basila 200 mr. [39] Item de Bin-
velden 40 mr. [40] Item de Nuenberc 100 mr. [411 Item de
Brisach 100 mr. [42] Item de Malberc (15) 10 mr. [431 Item de
Ortenberc 20 mr. [44] Item de Haselach 40 mr. [45f Item de
Uffunburc 60 mr., de hiis dimidietas cedet imperatori et dimidietas
ad edificia eorum. [46] Item ludei de Argentina 200 mr. [47]
Item ludei de Basüa 40 mr. [48] Item ludei de Hagenowia 15 mr.
[49] Heilicbrun libera est propter edifidum. [50] Item de
WinsWc 60 mr. [51] Item de Wimpina 40 mr. [52] Item de
Mosebach 25 mr. [53] Item de Scheflinze 15 mr., de hiiis recepit
advocatus quinque. [54] Item de Otenhem 6 mr., de hiis redpit
abbas 3 mr. [55] Item de Eberbach 20 mr. ad edifidum. [56]
Item de Gamundia 20 mr., et hee cedent ad edifidum. [57] Item
de Heidolfhem 100 Ib. hall, ad edifidum. [58] Item Weibestat
conbusta est [59] Item de Wüa Ib. 100 bal. ad edifidum. [60]
Item de Hallis (200 mr.) 100 et 70 mr. [61] Item de Roten-
424 202 (167). Hagdebarg-Breslaner Recht 1261.
buTc 90 rar. (ludei ibidem 10 mr.") [62] Item ludei de Haliis
8 mr. [63] Item de Dinckelspuel 40 mf. [64] Iteiu de Fuht-
wangen 20 mr. [65] Item Ufkirchen nichil, quia conbusta est.
[66] Item de Wizenburc 40 mr. [67] Item de Gamundia 160 mn
Indei ibidem 12 mr. [68] Item Augusta nichil, quia conbusta est.
Et ludei ibidem nichil, quia conbusti sunt. [69] (Item Schongauwe).
[70] Item (de Werda) cives de Kordelmgen (2(X))100 mr. pro
enormitate commissa. |71J Item de Werda 60 mr. (et quod cxusti
liberi sint), qui non sunt exusti. [72] Item de Horburc, eo quod
conbusta est, nichil datur. [73] Item de Bophingen 50 mr. [74]
Item de Gienge (30) 25 mr. [75
Item de Lougingen (90) 80 rar.
[76] Item de Stoufe 10 mr. |77] Item de Essingen 5 mr. [78]
Item de Ezelingen 100 et 20 et solvent pro expensis domini regis
152 mr. [79 1 Cives de Ulma 80 mr.
[80] Item cives de Bibera 70 mr. [81] Item cives de Schon-
gou 30 mr.
[82] Cives de Burun 90 mr. [83] Cives de Memmingen 70 mr.
[84] Cives de Altdorf et de Ravinsburc 50 mr. 185] Item de
Phullendorf pro expensis domini regis 30 mr. |86J Item de
Wangen 10 mr. [87] Item de Buchorn 10 mr. [88 1 Item de
Lindou 100 mr. [89] Item Constancia libera est ad unum annum
propter incendium; que solvere consuevit 60 mr., medietatem im-
peratori et medietatem episcopo. [90 1 Item de Überlingen (1(X)
et 10) 50 mr., et solvent pro expensis regis (52) 82 mr. et dim.
[91] Item de advocatia in Cemtou 50 mr., que date sunt Heinrico
marscalko de Altmanshofen pro palefrido et dextrariis emptis apud
ipsum. [92] Item de advocacia Sancti Galli 100 mr. [98] (Item
de Rotwilre 90). [94] Item de Vilingen pro expensis regis 42 mr.
'95] Item de Rotwilre (60, 40) mr. 60 et sibi in edificio 40 mr.
96] Item Scafhusen solvit pro expensis regis 227 mr. [97] Item
'de Zürich assignaverunt nuper domino pincerne) Duregun modo
non dat, quia nuper dederunt 150 mr., quas assignaverunt domino
pincerne ex mandato regis. [98] Item ludei de Ezzelingen 30 mr.
[99] Item ludei de Ulma 6 mr. [100] Item ludei de Constancia
20 mr. [101] Item ludei de Werda et de Bopphingen 2 nm
[102] Item ludei de Überlingen 2 mr. [103] Item ludei de Lin-
dou 2 mr. [104] Item cives de Bernen 40 mr.
[Auf der Rückseite des Blattes:]
Sunt in denn Colon, mr. 1488. — Pincerne adhuc dande sunt
234 mr. et dhn. et dapifero (165) 150 mr. — et Waltero notar.
7 mr. et dim.
203 (167). Magdeburg-Breslauer Recht. 1261.
Aus P. Laband, Magdeburger Rechtsciuellen (1869), S. U— 23.
[1] Do man Magdeburch besatzete, do gap man in recht
nach irn wilkure; do wurden sie zu rate, daz sie kuren rätnian
zu eime jare, die swuren unde sweren noch alle jar, swenne sie
202 (167). Magdebarg-Breslaaer Becbt 1261. 4^5
nuwe kiesen, der stat recht unde ire ere unde Iren vromen zu be-
warende, so sie allerbest mugen unde kunnen, mit der wisesten
liute rate.
[2J Die rätman haben die gewalt, daz sie richten über allei*-
hande wanemaze unde unrechte wage unde unrechte schephele
unde über unrecht gewichte unde über allerhande spisekouf unde
über meinkouf; swie so daz brichet, daz ist recht, daz der muz
wetten drie windesche march. daz sint sesundedrizich Schillinge.
13] Die rätman legen ir burding uz, swenne so sie wollen,
mit der wisesten lute rate; swaz sie danne zu deme burdinge
geloben, daz sol man halden; swelich man daz brichet, daz sulen
die rätman vorderen.
[4] Swer aber zu dem burdinge nicht ne kumet, so man die
gelocKen liutet, der wettet ses Pfenninge; wirdet aber im daz bur-
ding gekundegit, ne kumet her dar nicht, her wettet vumf Schillinge.
[5] Die liute, die dar hoken heizen, brechen sie oder misse-
tun sie waz an meinkoufe, sprichet man in daz zu, sie muzen
wetten hüt unde har oder drie Schillinge; daz stet aber an den
ratmannen, welich ir sie wollen.
[6J Of schefele oder ander maze zu kleine sin oder unrecht
waghe, daz muzen sie wol vorderen nach der stät kure oder zu
bezzerende mit sesundedrizich Schillingen.
[TJ Unse hoeste richtere, daz ist die burchgrave, die sitzet
drü bötding in deme jare: ein ding in sante Agethen tage, daz
ander in sante Johannes tage des Hechten, das dritte in dem ach-
teden tage sente Marlenes. Komen disse tage an heilige tage
oder an bundene zit, so vorluset her sin ding, oder ne kumet her
nicht; ne were aber die schultheize dar nicht, so ne wirt im aber
des dinges nicht, her muz aber dem burchgraven wetten z6n phunt,
iz ne beneme ime echt not.
|8J Swaz so ungerichtes geschet vierzen nacht vor simo ge-
dinge, daz richtet die burchgrave unde anders nieman. Ist iz also,
daz die burchgrave dar nicht wesen ne mach, die bürgere kiesen
einen richtere in sine stat umbe eine hanthafte missetät. Des
burchgreve wette sint driu phunt. Swen so her ufsteit, so ist sin
tegeding uze, unde so leget her des schultheizen ding uz van deme
nehesten tage over vierzen nacht.
[9] Der schultheize hevet drü echte ding: ein nach deme
zweleft-en, daz ander an dem dinstage alse die osterwoge uzgeit,
daz dritte alse die pinkestenwoge uzgeit. Nach dissen dingeil
leget her sin ding uz over vierzen nacht. Komen die dingtage
an einen heiligen tach, her mach wol über einen tach oder über
zwene nach deme heiligen tage sin ding überlegen.
[101 Des schultheize gewette sint achte Schillinge. Des schult-
heizen ding ne mach dem manne nieman kundigen, wan die schult-
heize selben oder die vroneböte, nichein sin knecht Ne ist die
schultheize dar nicht zu hüs, geschet ein ungevuge, so setzet man
einen richtere umbe eine hanthafte tat Die schultheize sal haben
426 202 (167). Magdeburg-Breslaaer Recht 1261.
die gewalt van des landes herren; her sal ouch damite belent
wesen unde sal sin rechte len wesen unde echt geboren unde van
deme lande.
[llj Ist iz also, daz ein man gewflnt wirdit, geschriet her
daz mocht und begrifet her den man unde bringet her in vor ge-
richte und havet er des sine schreimann selbesiebede, her ist naher
in zu Yorziugende, danne her ime untgan muge. Umbe eine wunde
so slehet man ap die haut unde umbe einen tothslach den hals,
of die wunde ist nageis tief unde liedes lanc.
[12] Dem burcngraven unde deme schultheize enist nichein
schephene oder bürgere phlichtich urteile zu vindene buzen dinge,
iz ne vere umbe eine hanthafte tat. Die burchgrave unde die
schultheize muzen wol richten alle tage umbe schult ane geziuge.
[13] Of ein man gewunt wirt unde nicht vure ne kumet
unde sine klage vorachtet unde jene vorkumet, he untgat ime
selbesiebende. Ne komet her nicht vure zu drSn gedingen, her
ubervestet jenen zu dem vierden dinge.
[14] Ofte ein man ein wip nimet, stirbet die man, daz wip
ne havet in sime gute nicht, her ne hab iz ir gegeben in gehege-
teme dinge oder zu libgedinge zu irme libe. Wolde iman der
vrowen ir libgedinge brechen, sie behaldit iz wol mit manne unde
mit wiben, die darzu jegenwarde waren selbesibede. Ne hebet
ir die man nichein gut gegeben, sie besitzet in deme gute, unde
ire kint sulen ir geben ire lipnare, diewile sie ane man wesen wil.
Hevet die man schaf, die nimet daz wip zu raden.
[15] Habet die man unde daz wip kint, swaz so der ozge-
sunderet sint, stirbet der man, die kint, die in deme gute sint, die
nemen daz gut; die uzgesunderet sint, die haben daran nicht;
unde ir erbe ne mugen die kint niet vorkoufen an ir erben gelop.
[16] Swaz so ein man gibit in hegeteme dinge, besitzet h^
damite jar unde tach an jemannes widerspräche, die recht ist, d^
ist her naher zu behaldene mit dem riditer und mit den sche-
phenen, dan iz ime ieman untvuren muge.
[17] Of die richtare und die schephenen irsturven sint, so
mach man sie wol afsetzen mit den (Unguten, zu dem lüler-
minnesten mit zwen schephenen unde mit vier dingmannen, so
behaldet ein vrowe ire g^
[18] Nichein man noch nichein wip, die nie moch an irme
Buchebette nicht vorgeben, boven drie Schillinge an ir erben gelop,
noch die vrouwe an ihres mannes gelop.
[19] Des burchgreven gewette unde weregelt, das gewannen
Wirt in gehegeme dinge, daz sol man gelden binnen ses wochen.
{20] Ol sich ein erbe vorswesteret oder vorbmderet, die sich
gelicne na dazu gezien mugen, die nemen daz erbe geliche.
[21] Swelich man gewundet wirdet, schriet I^er daz mocht
unde kumet her vor gerichte, swellichen man her beklaget, die
darzu jegenwarde was, komet die viire, dem mach her ein kamph
apgewinnen. Habet her mer liute beUag^t, dan der wanden sint.
202 (167). Magdeburg-Broalaaer Recht 1261. 427
ünde wirdet also manich man vorvestet, alse der wunden sint, die
liute alle die untgant albetalle manlich sibede.
[22] Swie so mit dem gute besezzen ist, belibet daz kint
^ ^ le, daz nimet die rade, of dar nicbein juncvrowe nist. Ist
dar ein jungvrowe unde ein paphe, die teilen die rade under sich.
[23] Swaz so ein man gibet an gehegeteme dinge vor den
schephenen unde vor dem ricbtere, die sal geben einen Schilling
zu vriedebuze, den nemen die schephenen.
[24] Swelich man den anderen umbe schult beklaget unde
gewinnet her die mit notrechte, daz muz her desselben tages gelden
unde muz dem richtere wetten.
[25] Wirdet ein man beklaget umbe schult unde bekant her
der schult, so sal er ime binnen vierzen nachten gelden; ne gildet
her nicht, so hebet die richtare sin gewette gewunnen ; so sal her
ime gebieten zu geldene over achte tage, so gehütet er ime über
drie tage, so gehütet her ime über den anderen tach oder nacht,
gebrichet her daz, also dicke hebet die richtere sin gewette, unde
ne habet her des geweddes noch der schult nichts her vronet sine
^ewere, daz ist sin hfls; ne hevet her des huses nicht, her tut
ine zu also getame rechte, swar so man ine ankome, daz man in
ufhalden sal vor die schult unde vor daz gewette; swer in euch
boven daz bildet, die wettet deme richtere.
[26] Wirdet euch einem manne sin gezuch geteilet, des hebet
her tach drie vierzen nacht, darunder mach her kiesen vierzen
nacht, swelche so her wil, zu deme nehesten dinge.
[27] Geschet ein strit nachtes oder tages, wolte man ein
biderven man darzu beklage, der ist naher ime zu untgande silbe-
sibede, dan iz jener uf in brengen muge, wante in der stat, dar
daz Schach, ine nie nieman ne sach.
[28] Nichein wip ne mach ir lipgedinge zu eigene behalden
noch vorkoufen; swar so sie stirbet, daz lipgedinge daz g6t wider
an des mannes erben.
[29] Swar kint an eime erbe besturben sint, stirbet ir dichein,
daz gut teilen sie gelidie, beide, die binnen unde buzen sint
[30] Swar so einem manne sin gut gevronet wirt, alse dicke
so her uz unde in geit, also dicke muz her dem richtere wetten,
die vrone ne si mit rechte afgenomen.
[31] Ist iz also, daz ein man beteverten oder sines koufes
varen wü buzen landes, wil den ieman hinderen umbe schult, der
ne mach is tun nii[;ht, her ne^muze nemen sin recht vor sime richtere.
[82] Swer so einen schephenen beschildet uf der baue, her
gewinnet sine buze, drizich Schillinge, unde die richtere sin gewette,
[33] Beschildet ein man einen schephenen, swenne des ur-
teiles gevolget ist, sie gewinnen alle ire Duze, unde die richtere
sin gewette; also manege buze, also manich gewette.
[34] Swar liute vorsunet werdent oder eine orveide tunt vor
deme gerichte, daz geziuget ein man, ob her is bedarp, mit den
428 202 (167). Magdeburg-Breslauer Bccbt 1261.
lichtere unde mit den schephenen; sint aber im die schephenen
vor gestorben, so tut her iz mit den gedingliuten.
[35] Swaz ouch die schephenen gehalden oder geziugen, daz
sal die richtere mit in halden unde geziugen.
[86] Swar ein sune gemachet wirt under liuten buzen ge-
dinge, wil man die brechen, daz geziuget ein man selbesibede
mit ses mannen, die iz gesehen unde gehört haben.
[37] Swar so ein sune unde ein re^^ht were wirt getan vor
gericiite, brechen die die sachwaldichen unde wurden sie des ver-
wunden, alse recht ist, mit deme richtere unde mit den schephenen,
die vorliegen umbe die wunden ire bänt unde umbe totslach ir
houbit Wer iz also, daz sie ein ander man breche, die muz buzen
mit sineme weregelte, daz ist umbe die wunde nuhen phünt unde
umbe den totslach achtzen phunt; her ne muge is untgän, sJse
recht ist.
' [38] Vichtet ein man einen kamph umbe eine wunden unde
vichtet jener sieche, iz gät dieseme an die haut umbe die wunden
unde umbe totslach an den hals.
|39] Wurde ein man mit stehen geslagen uffe sinen rucke
unde buch unde die siege brun weren unde blä unde uf erhaben,
mach her des den richtere zu geziuge haben unde die dingliute,
daz sie iz gesehen haben unte gehört, jener ist naher einen kamph
uf in zu brengene, danne is jene liute mit irme rechte untgen
mugen ; wurde her aber uf das houbet oder uf die arme geslagen
unte daz her anderes nicht me bewisen ne mach, jene liute die
mugen is inie baz untgen, dan iz diese uf sie brengen muge mit
irme rechte; bekennent sie is aber, ir ioweder vorlieset sine buze
imd der richtare gewinnet sin gewette ; sint aber die siege totlich,
80 muzen sie antwarten mit kamphe, die man darumbe beklaget
hat ; sint sie aber nicht totlich, so antwortet einer mit kamphe, die
anderen untgant ime mit ir unschult.
[40] Lage unde daz man vrouwen notet unde heimsuche
richtet die burchgrave unde anderes nieman; der schultheize nicht.
Mach man die heimsuche bewiesen mit wunden unde mit ge-
wundeteme gezimmere, hat ein man des den richtere unde die
schreilute. zu geziuge, jener ist ime nalier zu antwortene mit eime
kamphe, dan her ime untgan muge mit siner unschult.
[41] Of ein erbe vorstirbet, daz sichniman darzu ne zucket
mit rechte binnen jare uade tage, daz nimet die kuningliche gewalt
|42| Ob ein man tot geslagen wirt, hat der maii driu kint
oder me unde wirt ein man darumbe beklaget unde untgät her
des, alse recht ist, unde wirt ime umbe die klage ein recht were
getan, her ne darp von den anderen kmden nicheine not mer liden
umbe die klage.
[431 Unde ob ein man dem anderen swiret vor gerichte, her
muz ^'01 uflegen an urloub unde apnemen, daz her damite nicht
vorliesit noch deme richtere nicht geben ne darp.
[44] . Grifet ein man ein phert an unde Sachet her, daz iz
202 (167). Magdebarg-BreBlsQor Bocbt 1261. 429
ime vorstolen sie oder abgeroubet, dar sal her sich zu ziehen alse
reicht is; so mac jene wol ziehen uf sinen geweren unde sal den
weren benumen, uf den her zuhet, unde sal sweren uf die heiligen,
daz hie iz zie zu rechter zucht ; s war her den benumet, dar sal
her ime volgen, mer über die weldichen sewe nicht, unde wirt
jeneme des bruche unde mach her des nicheinen geweren haben,
alse her sich vormezzen habete, so sal her bürgen setzen deroe
richtere vor die buze unde vor die chost, die jener darurabe vortan
habet unde sal den tach benumen, wen der dar komen sule. Unde
sprichet ein man, daz her iz phert gekouft habe uf deme gemeine
markete, so verlieset her sine silver, daz her dar darumbe gab
unde muz jeneme sin phert widergeben unde ne vorlieset darumbe
nicheine gewette. Und swenne ein richtere sin gewedde invor-
deret, so ne mach her vorbaz uf das gewette nichein gewedde uf
sin gewette vorderen.
[45] Unde sprichet ein man ein gut oder ein erbe an, alse
recht ist, darumbe ne darp her deme richtere nicht geben, mer
her sal ime helpen. Unde gelobet ein man sine klage zu haldene
unde wirt iz binnen des geebenet, so ne vorliesit her darumbe
nicht me, wante her gibit dem richtere sin gewette.
[46] Unde wirt ein man gewundet und missevuret unde
ne wil her nicht klagen, die richtere en mach den man nicht
dwingen zu klagende.
[47] Unde wirdet ein man vorvestet oder wirdet über in ge-
richtet, sin gut ne mach nieman nemen wante sine rechten erben.
[481 Stirbet ein man unde hebet her gut unvorgeben, iz gut
erbet ut sine kindere, ob sie ime ebenburdich sint, unde stirbet
der kint dichein, sin teil daz vellet uf sine muter, unde die muter
die ne mach nicht mit deme gute tun an der erben gelob.
[49] Swanne ein kint zwelif jare alt ist, zo mach iz zo Vor-
munden wol kiesen, swen so iz wil, unde swer Vormunde ist, der
muz rechenen zu rechte der muter unde den kinden, waz mit
deme gute getan si.
[50J Sprichet ein man den anderen an, daz her sin eigen si,
mach her sine vriehcit geziugen, her ist ime naher zu untgende,
wante her iz uf in brengen muge. Sine vrieheit muz ein man
voUbrengen mit dren siner muter mage unde mit dren sines vater
mage, also daz her selbe die sibede si, iz sin vrouwen oder man.
[51] Beklaget ein man den anderen umbe topelspiel, her en-
hat ime nicht zu antwortene.
[52] Swar ein man bürge wirt unde stirbit her, sine kint
ne durven vor in nicht gelden. Wirt ein man vor gut bürge,
die bürge muz daz gut selbe gelden unde muz daz volbrengen,
daz iz vorgulden si.
[53] Ob ein man den anderen gewundet in der vrien straze
in einen wichbilede, ane were unde recht unde unvorklaget, unde
diesilbe man, die gewundet is, komet zu were unde wundet jenen
wider unde schriet daz ruochte umbe den vriede, den her an ime
430 202 (1^). Magdeburg-Bralauar Beeht 1261.
gebrochen bat, unde ne macb her doch vor gerichte nidit kernen
unde klagen van nnkraft sines libes oder von angeste aines libes,
unde kernet jene man, die ine erst wundete, mit einer vrevele vore
unde klage, die ander, an deme die vriede erst gebrochen wart,
kome na unde klage desselben tages in der hanthaften t&t unde
bewise die not nnde geziuget daz mit sinen schreiluten, daz her
den vrede an ime gebrochen habe unde diu urhaf jenes were unde
sin nicht, geziuget her daz, alse recht ist, her gewinnet jeneme die
ersten klage ap ; vornachtet her iz aber, so ne mach her des nicht tun.
t54| Ob sich zwene under einander wunden binnen wichbilde,
>eiae von Windischer art sin here komen unde doch nine
Winede sin, die eine kome vore unde klage nach Windischen site,
die ander ne darf ime zu rechte nicht antwarten, ob her wol be-
klaget in an der spräche, diu ime angeboren ist, nach wich-
büdes rechte.
[55] Die vrouwe sal geben zu herwete ires mannes swert
unde sin ors oder sin beste phert gesadelet unde daz beste har-
nasch, daz her habete zu eines mannes übe, do er starp binnen
sinen weren; darnach sal siu geben einen herepule, daz ist ein
bedte und kussene unde lilachen, unde ein tischlachen, zwie beckene
und eine dwalen; diz ist ein geroeine herewete zu gebene unde
recht ; al setzen dar die liute manigerhande ding zu, daz dar nicht
zu ne höret. Swes daz wip nicht hebet disser dinge, des ne darp
sie nicht geben, ob sie ir unschult darzu tut, daz sie is nicht ne
habe, umbe iewelche schult sunderliche; swaz man aber da be-
wisen mach, dar ne mach wider man noch nicheine unschult vore
getun. (Sachsenspiegel I. 22 § 4.)
[56] Swar zwene man oder drie zu eime herewete geboren
sint, die eldeste nimet daz swert zu voren, daz ander teilen si
geliche under sich. (Sachsenspiegel I. 22 § 5.)
[57] Swar die sune binnen iren jaren sint, ir eldeste even-
bordiche swertmach nimet daz herwete aleine unde ist der kinde
Vormunde daran; wante sie zu iren jaren chomen, so sal her iz
in wider geben; darzu al ir gut; her ne kunne sie bereiten, vrar
her iz in ir nutz gekeret habe oder iz ime mit roube oder van
ungelucke unde ane sine scult gelosit si. Her ist euch der wetewen
voremunde, went sie man neme, of her ir evenburdich ist (Sachsen-
spiegel I. 23 S§ 1, 2 a. E.)
[581 Nach deme herewete sal daz wip nemen ir lipgedinge
unde alliz, daz zu der rade höret, daz sin alle scaph unde gense,
kästen mit ufgehavenen liten, al gäm, bette, pule, kussene, li-
lachene, tischlache, badelachenen, dwelen, beckene, luchtere, Un
unde alle wipliche kleidere, vingerlin unde armgolt unde tsappiel,
saltere unde alle buche, die zu gotes dienste boren, sidelen unde
laden, tzeppede unde ummehange, ruggelachene unde al gebende;
diz ist daz zu vrouwen rade höret. Noch ist manigerhande kleinote,
daz darzu boret, aleine nie benume ich iz sunderliche nicht, alse
bürste unde schere unde spiegele. AI linewät ungesniten, neweder
202 (167). Magdeburg-Breslaaer Becht 1261. 431
golt noch Silber ungevorcht, daz ne höret der vrowen nicht
(Sachsenspiegel I. 24 § 1—3.)
[59] Swaz boven dissen vurgesageten dingen ist, daz höret
alliz zu deme erbe. Swaz so des uze st6t unde stunt bi des
toden mannes Übe, daz lose der, ob her wil, deme iz zu rechte
gebure. (Sachsenspiegel I. 24 § 3 a. E., 4.)
|60] Die paphe teilit mit den bruderen unde der nicht, der
munich ist. (Sachsenspiegel L 25 § 1.)
[61] Begibit man ein kint binnen sinen jaren, iz muz wol
binnen sinen jaren uzvaren unde behalt lenrecht unde lantrecht
Begibit sich aver ein man, die zu sinen jaren ist komen, der hevet
sich van lantrechte unde von leenrechte geteilit unde sine leen
sin ledich, wante her den hereschilt ufgegeben hat, deste man
disses alles geziuch habe, an den moncchen, dar her begeben was.
(Sachsenspiegel I. 25 § 2, 3.)
[62] Sweliches urteiles man allererst bitet, daz sal man erst
vinden. Beide, die klegere und jene, uf deme man klaget, die
muzen wol gespreche haben, umbe iewelche rede dries, also lange,
wante sie die vronebote wider in lade. (Sachsensp. I. 62 § 8, 9.)
[63] In allen steten ist daz recht, daz die richtere richtet
mit urteile. Offenbare ne sal die man vor gerichte nicht sprechen,
sint her einen vorspreche hat Mer vraget in die richtere, ob her
an sines vorspreche wort gie, her muz wol sprechen ja oder nein
oder gespreches beten. (Sachsenspiegel I. 62 § 1041.)
[64] Swie kamphliche wil gruzen einen sinen genoz, die muz
biten den richtere, daz her sich underwinden muze eines sines
vredebrecheres zu rechte, den hie dar sie. Swen ime daz mit
urteilen gewiset wirt, daz her iz tun muze, so vrage hie, wie her
sich sin underwinden sule, alse iz ime helphlich si zu sime rechte,
so vint man zu rechte: gezogenliche bi dem houbitgazze. Swenne
her sich sin underwunden hat, so sal her ime kundechen, war-
umbe her sich sin underwunden habe; daz mach her tun ze haut,
ob her wil, oder gespreche darumbe haben. So muz her in scul-
dichen, daz her den vriede an ime gebrochen habe, entweder uf
des kuniges straze eder in eime dorphe; zu swelcher w!s her in
gebrochen habe, zu der w!s klage her uf in. So sculdiche her in
aber, daz her in gewundet habe unde die not an ime getan habe,
die her wol gewisen muge, so sal her wisen die wunden oder den
naren, of her heil ist So klage her vorbaz, daz er in beroubit
habe sines gutes unde ime genumen habe des also vile, daz iz
nicht ergere ne si, iz ne si wol kamphwertich. Dise driu unge-
richte sal her ze male klagen; swelicher her over swiget, so hebet
her sinen kamph verloren. (Sachsenspiegel I. 63 § 1.)
Daz recht habent gegeben die biderven schephenen unde die
rätman van Magdeburch deme edelen vursten herzogen Heinriche
unde sinen bürgeren von Brezlauwe unde wollen in daz helfen
halden, zwar so sie is bedürfen, unde havent iz getan durch bete
herzogen Heinriches unde der bürgere von Brezlauwe. Unde iz
432 203 (168). Beichsanmittelb. 1267. 204 (169). Brechw. StadtteUe 1269.
wart gegeben nach gotes geburt aber dusent jar unde zweihundert
jar unde einundesestich jar. Bi den geziten waz schephene her
Brün unde her Goteche unde her Bertolt unde her Alexander her
Nicolaus her Heine her Reineche her Betheman; unde iz was do
rfitman her Burchard her Jerdach her Thideman her Hoger Heino
Bertram Thideman Ulrich.
303(168). Besmigang der Relchsanmitt^lbarkelt. 1267 Nor. 1.
(Urkunde des Hofkämmerers Philipp v. Falkenstein für Speyer).
Aus Urkunden zur Gesch. der Stadt Speyer, hrsg. v. A. Hilgard
(1885) S. 83.
Philippus senior de Valkenstein imperialis aule camerarius.
Presenti pagina cupimus pervenire et publice profitemur, quod
cives Spirenses sunt imperio annexi, ita quod pro domino episcopo
Spirensi pro nuUa causa possunt ocupari. Hoc notorium est Om-
nibus ac manifestum. In cuius rei testimonium has litteras de-
dimus sigilli nostri munimine roboratas.
Datum anno Domini 1267 apud Kungestein in die omnium
sanctorum.
204 (169). Einigung rersehiedener braunschweigiseher Stadt-
teUe. 1269 Nov. 18.
Aus Urkunden buch der Stadt Braunschweig. Bd. I (1873) S. 15.
Bruneswicensis civitatis consules universi omnibus hanc pagi-
nam inspecturis in salutis auctore gaudium cum salute. Acta
hominum, que rata debent subsistere, ideo scripture testimoniis
commendantur, ne in oblivionem veniant, set ut stabiliorem habeant
cautionem. Ad communem igitur noticiam volumus devenire, quod
nos habito seniorum et discretorum nostrorum consilio ad como-
dum et bonum civitatis nostre sub iuramenti sacramento perpetuis
temporibus firmiter observandum decrevimus, ut in una domo con-
veniamus, pariter habituri consilium super causis civitatis universe.
Redditus eciam et coUecte todus civitatis ad communes usus et
expensas reponentur in unum, ut ex una et communi bursa civi-
tatis comoda disponantur. In antiqua civitate vinum vendetur
assidue, in Indagine autem tempore congruo, ita quod ibidem uno
vase exhausto vini cesset venditio, donec in nova civitate aliud vas
vendatur, et huiusmodi conditio in hac parte servabitur hinc et
inde. Novi quoque consules pro tempore singulis annis eligentur
sie: Septem in antiqua civitate, cum quibus tres de prioribus, quos
elegerint, illo anno remanebunt in consilio; in Indagine quatuor
eligentur, et duo de prioribus cum ipsis manebunt in consilio; in
nova civitate eligentur tres, et unus de prioribus remanebit cum
ipsis; et ita erunt in universo viginti consules, qui inter alia iura-
bunt expresse unionem huiusmodi tirmam et stabilem observare.
205. Privileg fOr Beichsstftdte 1274. 206. Freistftdte 1282. 433
üt autem super hiis nuUum oriatur dubium sive contrarium, pre-
sens inde confectum nostre civitatis sigillo fedmus communiri.
Huius rei testes sunt Conradus Stapel, lohannes Longus, Ka-
rolus, lordanus prope s. Paulum et Henricus filius suus, Henricus
Holtnicker, Henricus Timonis, Gherardus Stephani, Stephanus,
Heiso de Luckenem, Hillebrandus Longus, Ecbertus prope dmi-
terium, lohannes de Velezstede, lohannes Elie, Eilbertus de Clivo,
Hermannus de Achem, lohannes de Valeberch, Eckehardus de
Werle, Conradus Magnus, lohannes de Insula et alii quamplures.
Datum anno Domini 1269 infra octavam beati Martini.
205.* K. Badolfe I. PrlTÜeg de non cToeando fttr die
Aelehsstadte. 1274 Sept 20.
Aus Mo n. Germ. bist. Legum Sectio IV. Band 3 (1904) S. 58 Nr. 69.
Vgl. ibidem S. 174 Nr. 187.
Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus universis
Romani imperii fidelibus graciam suam et omne bonum.
Volentes dilectos cives nostros Turicenses ac omnes alias
civitates nobis et imperio attinentes hac gracie prerogativa gaudere,
ut nullus extra huiusmodi civitates super quacumque causa in
iudicium evocetur, sed si quis contra cives dictorum locorum ali-
quid habuerit actionis, coram iudice civitatis actione proposita re-
cipiat quod est iustum, singulis ac universis nostris of&dalibus,
iudicibus et fidelibus damus presentibus in mandatis, ne contra
presentis nostri decreti tenorem cives predictos extra suam civi-
tatem super quacumque causa audeant evocare, in civitatibus sin-
gulis de civibus singulis iusticiam recepturi.
Datum Hagenowe, 12. kal. octobris, indictione secunda, regni
nostri anno primo.
206.* fielehssprueh, dass die Freistädte der geistlichen FflrsteH
das Privileg de non eroeando genlessen. 1282 Dezbr. 4.
Aus MoD. Germ. bist. Legum Sectio IV. £d. 3 (1904) S. 324.
Nos Rudolfus dei gracia Romanorum rex semper augustus ad
universoruiti tam presencium quam futurorum noticiam volumus
pervenire, quod coram nobis in die beate Barbare virginis apud
Ebenheim pro tribunali sedentibus ad instanciam dilecti fidelis
nostri Conradi dicti Meyere civis Nussiensis per generalem sen-
tenciam venerabilium Argentinensis et TuUensis episcoporum prin-
cipum nostrorum ac aliorum nobilium et imperii fidelium, qui
fuere presentes, requisitum extitit et obtentum: quod, si aliquis
princeps ecclesiasticus vel prelatus de capituli sui cousensu ali-
quam civitatem suam vel opidum libertaverit et civibus eiusdem
civitatis vel opidi plene ius dederit libertatis, idem princeps aut
prelatus vel aliquis suo nomine cives ipsos contra libertatem illam,
Altmftan n. Bernheim, UirkuadeB. S. Aafl. 2S
434 207. Erhebung dos kgl. Dorfes DQrkheim zur Stadt.
qua loDgis temporibus pacifice sunt gavisi, vel aliquis talis prin-
cipis vel prelati successor dod possit nee debeat extra civitatein
ad iudicium trahere vei eciam evocare, nisi racionabiUs causa
subesset et boc idem princeps aut prelatus iudidario ordLine contra
cives per legitimam sentenciam obtineret Quam seotenciam ut-
pote rite latam tenore presenciuro approbantes, ipsaiu volumas
inviolabiliter observari. In cuius rei testimoniuin presens scriptam
maiestatis nostre sigillo iussimus communiri.
Datum loco et die predictis, anno Domini 1282, regni vero
nostri anno decimo.
207.* Erhebuns des kgl. Dorfes Dürkheiin a. H. zar Stadt
dareh K. Heinrieh VIL 1313 MSrz 14.
Aus E. Tb. Qi^upp, Deutsche Stadtrechte des Hittelalters Bd. I (1851)
S. 123 f. Das in der Urkunde zitierte flecht der Stadt Colmar s. bei (iaupp
1. c. S. 114 ff.
Henricus dei gratia Romanorum rex semper augustus uni-
versis sacri Romani imperii fideiibus presentes Ütteras inspecturis
gratiam suam et omne bonum.
Dignum iudicat nostra serenitas, ut quos maiora nobis fideli-
tatis ac devocionis commendant obsequia, ampliora mereantur
beneficencie et gracie munera reportare. Hinc est, quod nos at-
tendentes vere devocionis ac fidelitatis opera, quibus prudentes
viri homines ville in Durenkem, dilecti fideles nostri, nos et Im-
perium assidue venerantur, devotis ipsorum precibus inclinati sibi
de specialis benivolencie gracia indulgemus, ut eandem villam
nostram Durenkem in oppidum construant et cingant muris pariter
et fossatis. Quod quidem oppidum postquam constructum fuerit,
de regali nostra clemencia libertamus et hominibus ipsius eadem
libertatis iura concedimus, quibus gaudet civitas nostra Columba-
riensis et hactenus est gavisa. Insuper nos, coUocato pre ocolis
reipublice bono statu, in dicto oppido sie constructo septimansde
forum singulis quartis feriis duximus indicendum, volentes et pre-
senti edicto mandantes, quod omnes et singuli, qui ad dictum forum
pro empcionis et vendicionis commercio confluxerint, cum personis
et rebus veniendo morando et redeundo nostra et imperii protectione
gaudeant et forensium privilegio libertatum. Nostre tarnen inten-
cionis existit, ut per libertationem huiusmodi venerabili abbat! de
Munster et ecclesie sue vel cuicunque alteri in redditibus et
iuribus sibi inibi pertinentibus nuUum preiudicium generetur.
Nulli ergo omnino bominum liceat banc paginam nostre conces-
sionis et libertationis infringere vel ei in diquo ausu temerario
contraire; quod qui fecerit, nostre maiestatis offensam se noveri^
incursurum. In cuius rei testimonium presens scriptum maiestatis
nostre sigillo iussimus communiri.
Datum Pysis 2 id. marcii, indict. 10, anno Domini millesimo
treecntesimo duodecimo, regni vero nostri anno quarto.
435
206 (170). K. Ludwigs d. B. Prirlleg ffir Bortmand.
1332 Aag. 25.
Aus Dortmnnder Urknndenbach bearb. v. K. Bübd Bd. I, 1 (1881)
S. 337-348.
Ludowicus quartus dei gratia Romanorum Imperator semper
augustus prudentibus viris et discretis magistris consulum, con-
sulibus et Universität! civitatis Tremoniensis suis et imperii fideli-
bus dilectis gratiam suam et omne bonum. Ob id celorum domi-
nus Romani sacri nos imperii defensorem sive gubematorem
constituit ac eüam ex sue pietatis dementia rectorem licet inmeri-
tum eiusdem esse voluit, ut universorum imperii fidelium et maxime
horum, qui multiplicibus ob amorem sacri imperii sunt anxietatibus
hactenus anxiati, commodis intendamus, sicque ipsorum nostris
viribus et virtute insudemus utilitatibus et honoribus, qnod prime-
verum cruciatuum immemores anxietatumque perpessarum uberes
gratias sentiant a nostre maiestatis dementia iuxta vota. Sane
cum vos progenitoresque vestros iam dudum a retroactis tempori-
bus senserimus non solum rerum, verum etiam corporum ob
indempnitatem civitatis vestre predicte nobis et sacro Romano
impcrio pertinentis conservandam tamquam vires strennuos variis
et multimodis intrepide se submisisse castigationibus, dignum fore
credimus, vos munificentiis gratiis et concessionibus singularibus
tamquam bene meritos per nostram clementiam decorari. Oblate
siquidem petitiones vestre maiestati nostre plenius in sui serie
continebant, quatenus vobis ex imperatorie maiestatis nostre con-
sweta dementia privilegia vestra in hisque contenta, emunitates
libertates concessiones sub quacumque forma seu concessione per
divos Romanorum imperatores et reges predecessores nostros datas
seu concessas, approbare ratificare confirmare ac etiam de novo
gratias concedere dignaremur; volentes igitur ob singularis favoris
et amoris, quem vobis meritorum vestrorum consideratione gerimus,
affectum, in premissis annuere votis vestris, statuimus quidem et
ordinamus:
[1] üt nuUus, cuiuscunque Status vel condidonis existat, vobis
aut vestrum cuilibet divisim vel pariter pro quacumque causa civili
vel criminali coram alieno iudido vel coram uUo alio preterquam
ipsius civitatis, qui tunc pro tempore fuerit, iudice moveat actionem
aut vos queat vel valeat alibi quomodolibet convenire.
[2] Nulliqne liceat etiam vos bonaque vestra ubicumque
locorum, sive in terris vel in aquis, per quecumque loca districtus
terminos et territoria, ubi thelonia dari consweverant consweta
sunt aut ex novo dari poterunt, proficisci contingat, super thelonii
pedagii aut cuiuscumque alterius pensionis datione quomodolibet
impetere aut thelonium pedagium aut aliam pensionis cuiusvis
dationem a vobis vestrisque bonis exigere quovis modo.
[^] Indulgemus etiam vöbis successoribusque vestris universis
28»
436 208 (170). EaiMrl. PrivUeg för Dortmand 1882.
exoneramusque vos et relevamus ab omni sive qualibet impetitione
duelli, sie quod nuUi liceat vos pro quacumque causa sive quo-
cumque modo in quibuscumque locis terminis aut districtibus sive
territoriis quomodolibet impetere per duellum.
[4] Etiam, ut vos successoresque vestri nati et nascituri
curata vel simplicia ecclesiastica beneficia, que antiquitus contu-
listis, intra muros civitatis vestre sita conferre more et modo
solito possitis.
[5] Quodque fermentum, quod vulgariter dicitur »grflt*, braxare
facere seu condere secundum modum et antiquatam vestram con-
swetudinem libere valeatis, largimur et concedimus omnimodam
facultatem nichilominusque vobis super hiis et premissorum quo-
libet, que in vestris literis tarn Romanorum imperatorum quam
etiam regum felicis recordationis predecessorum nostrorum bulla
aurea bullatis sigillisque cereis sigillatis certifice novimus, presenti-
bus indulgemus.
[6] Preterea cum vos tamquam imperii fideles multiplices
hactenus impörtunas sustinueritis anxietates, per inpignoratlonum
illicitarumque invasionum attemptationes et gravamina tot et tanta
subieritis pericula, quod vos ab bis illesos inantea pro nostris
viribus conservare volumus et nostram delectat clementiam au-
gustalem, volumus nichilominusque singulis et universis, cuius-
cumque conditionis existant, strictissime presentibus inhibemus, ne
quis vos divisim vel pariter successoresque vestros pro quacumque
causa pro nobis aut sacro Romano imperio per impignorationes
aut alias invasiones illicitas quascumque presumat invadere vel
ausu temerario vos audeat quomodolibet molestare.
[7] Annuimus etiam, quod vos nuUi gubernatori sive defensori
per nos contra voluntatem vestram vobis dato sive deputato pareatis
nee etiam ullatenus intendatis.
[8] Permutationique aut concambio, si quam vel quod nos
aut successores nostri facere decerneremus aut decernerent, occa-
sione quorum a sacro Romano distrahi vel alienari possetis im-
perio, nullatenus consentiatis nee ad hoc per quemeunque vos
artari volumus aut conpelli.
[9] Etiamque, quod vos heredesque vestri possitis et possint
donee ad nostri successorumque nostrorum revocationem et bene-
placitum ad duorum vel trium annorum spatium eonpetentem vobis
civitatique vestre defensorem eligere, ex indulto nostre permittimus
et annuimus gracie specialis.
[lOJ Volumus preterea, quod nuUus possidere possit aut
possideat comitatum sive comitiam civitatis vestre predicte, preter-
quam verus ipsius heres, quodque nuUi in toto vel in sui parte
vendi possit, nisi cum consensu et bona vestri voluntate et specia-
liter uni filio civis, qui natus sit iii ipsa civitate et residentiani
faciat in eadem, et quod vos ipsam comitiam sive cojuitatura in
toto vel in parte conparare, totani vel totum teuere valeatis, pre-
208 (170). EaiserL Pri?ileg für Dortmund 1332. 437
sentibus indulgemus tenendum et possidendum a nobis et sacro
Romano imperio, eo pleno iure, sicut dependere dinoscitur ab
eodem, etiam ut nuUum archiepiscopum episcopum comitem
baronem vel aliquem forensem ad dictam comitiam sive comi-
tatum quomodolibet admittatis.
[llj Etiam, ut nullus liberorum comitum secretum iudicium,
quod Yolgariter didtur ,vreiding^, intra muros civitatis vestre per-
mittatis ullatenns exercere vel erigere vel ipsi iudicio quomodo-
libet presidere. [Konstruktion!]
[12] Et quod etiam vos personam quamcunqne nomine civis
sub forma et conswetudine civitatis vestre predicte receptam
vobisque sine qualibet inpetitione per annum integrum et diem
secundum vestram antiquatam conswetudinem continue commo-
rantem inantea tamquam alium et verum civitatis civem tueri
teuere nostra suffulti gratia sive defensare libere valeatis.
[13] Statuimus etiam et strictissime presentibus singulis et
universis antedicte civitatis incolis inhibemus, ne quis quocumque
modo vel ratione sub obtentu favoris et gratie nostre personis
ecclesiasticis quibuscunque tam secularibus quam etiam religiosis,
monasteriorum ecclesiarum capellarumque rectoribus, civitatis vestre
vendat, vendere vel in agone legare presumat aliqualiter aliquas
possessiones domos proventus vel redditus perpetue tenendos nee
aliis modis possidendos, quam ab antiquis temporibus huiusmodi
bona sie ipsis vendita vel legata possidere consweverant et habere ;
venditiones sive legationes siquidem aliis modis quam ut prescri-
bitur factas vel fiendas cassamus, irritamus, cassas et irritas nulli-
usque ipsas decernimus roboris vel momenti.
[14] Liceat etiam nulli nee ulli licere volumus possessiones
domos proventus redditus vel alia bona immobilia quecumque
intra muros vel in campis civitatis predicte conparare vel emere
nisi uni avium, qui conswetudines teneat et iuribus ipsius inten-
dat et pareat civitatis.
[15J Inhibemus etiam, quod nullus, cuiuscumque conditionis
existat, in vestris et vestre civitatis libertatibus et iurisdictione
castra munitiones aut aliquas novas structuras (nobis successori-
busque nostris et etiam vobis preiudicantes, dampna sive nocu-
menta inferentes aut inferre potentes) contra vestre voluntatis aut
admissionis beneplacitum ediiicare sive construere quomodolibet
audeat vel presumat, edificata vero vel edificatas edificanda vel
edificandas cassa et cassas, irrita et irritas dicimus omnibusque
viribus et virtutibus destituimus privamus et roboribus omnimodo
denudamus.
|16| Admittimus etiam et propter terre commune bonum et
commodum annuimus, ut vos successoresque vestri, dummodo super
eo cum tribus aut quatnor civitatibus potioribus vos circumiacenti-
bus super nummis sive denariis cudendis usualibus equaliter
equique valoris et ponderis concordaveritis, nummos usuales sive
dativos denarios cum ipsis civitatibus, ut premittitur, cndere valeatis.
438 208 (170). KaiBerl. PrifUeg für Dortmand 1882.
[17] Permittimus etiam, ut vos omnium dissensionum et
eontraversiarum quanimcunque causas et originea inter vos mutuo
subortas et oriendas concorditer et amice complanare possitis, casi-
bus tarnen et caussis penam corporis aut mutilationem membrorum
tangentibus iudicio et iudici reservatis.
[18] Quiconque vero huic vestre ordinationi sie amice £aciende
statutisque et ordinatioiiibus lidtis per vos uniformiter propter
ntilitatem conservatioDem et honorem imperii ipsias civitatis
statutis et ordinatis parere vel intendere contradixerit et temere
recusaverit, ab eo penam per vos statutam sub virtute prestiti
sacramenti sine remissione qualibet reeipiatis integraliter eanimque
penarum quantitatem in emendationem structuram et ipsius civi-
tatis edificia, ubi magis necesse fuerit, convertatis.
[19] Volumus preterea, ut omnium emptionum sive vendi-
tionum tractatus super possessionibus domibus reditibus et aliis
bonis inmobilibus quibuscunque intra vel extra muros civitatis
vestre prediete sitis resignationesque predictorum venditionis aut
emptionis tempore fiant in presentia vestrorum consulum in sede
sedentium et coram ipsis omnimode pertraetentur, pertractata vero
libro civitatis inserantur ipsoque libro insignita temporibus se
offerentibus in huiusmodi casibus pro iudicato per vos inantea
teneantur.
[20J Mandamus etiam, ut nuUus quacumque de causa vos in
rebus aut personis sine iure et contra iusticie debitum gravet
turbet aut molestet, invasores vero et turbatores rerum et per-
sonarum vestrarum, qui fuerint et se infra mensem monitione
tarnen premissa super dampnis aut iniuriis illatis vobiscum se non
composuerint, una cum ipsorum maleficorum receptoribus hospi-
tatoribus et coUectoribus a gratia nostre maiestatis excludimus et
prorsus ipsos haberi volumus ubilibet locorum a quibuslibet pro
exclusis.
[21 1 Ordinamus etiam et statuimus, quod quicumque padlam
honestam vel virginem commendabili vite et morum conversatione
redimitam legitimam vel viduam alicuius in&mie nota vel macula
ipsarum honorem maculante denigraverit vel defamaverit qoique
de hoc palam trium idoneorum et discretorum virorum testimonio
convictus fuerit, in sui reatus penam pena civitatis antiqua et
solita puniatur.
[22J Preterea volumus, nichilominus strictissime vobis iniongi-
mus et mandamus, q uatenus statutum ordinatum et inmutabile con-
silium de decem et octo consulibus, scabinis existentibus et non pluri-
bus, de parentelis melioribus antiquioribus discretioribus uxoratis
melius hereditatis et legitime natis (sie tamen, quod in ipso consilio
simul nunquam neque successive pater cum filio, frater cum fratre
resideat)habeatis,quosque [«o^^att quiquejquidem, quoad vixerint,
nisi unus vel plures quoda/T^modo vicio criminoso de&mati crimi-
nosisque suis excessibus demeruerint aut incessantis aut continue
208 (170). Kaiser!. Privileg fQr Dortmund 1332. 439
egritudinis labern inciderint aut in tante egestatis aut inopie
defectum proruperint, quod lionoriiice seu commode civitati presi-
dere consilioque interesse non valeant, irrevocabiliter et imper-
mutabiliter (sie tarnen, quod unus post alterius decessum aut de-
Btitutionem per vitam et legitimam statutis temporibus electionem
üaciendam defuncto vel destituto sine interruptione more cuiuslibet
ad regendam sive regulandam predictam vestram civitatem succe-
dat) debebunt perpetuis temporibus permanere; quorum etiam
quilibet in sui receptione dum ad consilium redpitur primo nobis
et sacro Romano imperio super omagil et fideutatis debito pre-
standis, deinde super observationibus iurium et conswetudinum civi-
tatis vestre tactis sacrosanctis manuale prestabit et prestare debebit
sacramentum sine doli cuiuslibet suggestione fideliter observandum.
J23] Permittimus etiam, quod duo consules super singulis
causis per ipsos visis vel auditis et specialiter super testamentis
et debitis, casibus dumtaxat penam corporis tangentibus exceptis,
quos secundum antiquam vestre civitatis conswetudinem teneri
volumus et servari, sine contradictione qualibet testificari poterunt;
etiam ceterorum idoneorum civium quilibet ad eam sumroam
pecunieque quantitatem, ad quam bona sua propria et immobilia
poterunt extendere, poterit in causis et casibus pecunialibus testi-
ficari veritatiqne testimonium perhibere.
[24] Statuimus preterea, quod consulum quicumque super
quacumque causa coram consulibus iure vel iustitia contentari
recusaverit, ad examen iudicis civitatis omnimode remittatur.
Singula quidem et universa iura privilegia emunitates liber-
tates concessiones gracias laudabiles bonasque conswetudines a
retroactis temporibus habitas tam per nos quam etiam per prede-
cessores nostros Romanorum imperatores et reges et specialiter
per Carulum regem fundatorem vestrum data concessa et con-
firmata, datas concessas et confirmatas exnunc ex solita maiestatis
nostre dementia ratificamus laudamus approbamus et presentis
scripti patrocinio ex certa nostra scientia confirmamus. Nulli ergo
omnino hominum liceat hanc nostre ratificationis laudationis appro-
bationis et confirmationis graciam infringere vel ei ausu temerario
quomodolibet contraire; si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem nostram gravem penamque centum librarum auri,
quarum medietatem fisco nostro, reliquam vero passis iniuriam
volumus applicari, se noverit incursurum. In cuius rei testimonium
et evidentiam presentes conscribi maiestatisque nostre bulla aurea
in robur premissorum omnium iussimus communiri.
Datum Nuremberg anno Domini 1332, in crastino beati Bar-
^ tholomd, regni nostri anno 18, imperii vero 5.
Signum invictissimi domini domini Ludewici quarti, dei grada
Romanorum imperatoris semper augusti.
440 209(171).PmU.d6nonimpignor.l337. 210 (172). MagcL Weist 188d.
a09 (171). PriTlIegiam de non implgnorando. 1337 Juni 9.
(Privileg Ludwigs d. B. für Gelnhausen.)
Aus Pablicationen aus den K. Preusaischen StaatB&rchiren Bd. 51
(1892) S. 458.
Wir Ludewig von gots gnadin Romscher keiser zu allen ziten
merer des richz virjehin utfenlichen an diesem briefe unde dun
kunt allen den, die in sehent horent odir lesen, das wir den wisei
luten den burgermeistern dem rat unde den burgern gemeinUch
zu Geilnhusen unsern liebin getruwen die besunder genade getan
haben und tun auch von unserm keiserliehen gewalt mit diesem
briefe, daz wir nit enwoln, daz sie für uns unde daz reiche pkant
sin noch das sie ieman für uns und das reiche phenden sulle noch
müge. Wer sie darubir phenden wulde unde in diz gnade und
frieheit, die wir in getan habin, mit keinen Sachen ubirvaren wulte,
der sal wißen, daz der swerlichen widir uns unde das riebe daran
tut Unde des zu eim Urkunde geben wir in diesin brief virsigelt
mit unserm kaiserlichen insigel. Der gebin ist zu Frankenford
dez nahesten mantagis nach dem phingistage, do man zalte von
Crists geburte druzehenhundirt jar darnach in dem siebenden unde
drißigisten jare, in dem drüundezwenzigisten jare des richs und
in dem zehenden des keisirtumis.
310 (172). Magdeburger Welstum tfXr Cnlm. 1338 Mai 38.
Aus P. Lab and, Magdeburger Bechtsquellen (1869), 8. 139 bis 141.
[1] Ab ein ratman mag werdin abgesaczt Den erbern
mannen den ratmannen der stat zu Kolmen enpite wir scheppin
der stat zu Meideburg unse willegin dinst Ir habit uns gevraget
in ouwern briven, ab di rotlute mogin kisin rotmanne unde bur-
germeister und schepphin bi in zelbin ane den burggreven adir
ab der burgreve di macht habe, daz her der gekoren rotmanne
keine möge abegezeczen und einen andirn möge wedir seczen.
Daz spreche wir vor ein recht: daz di rot manne mögen wol rot-
manne kisen zu einem jare unde einen burgermeister adir zwene
undir sich euch zu einem jare; und der burgreve hat keine
macht, daz her der gekoren rotmanne möge keinen abegeseczen
und einen andirn wedir geseczen von rechtis wegene.
[21 Wer andir schepphin sal kisin. Unde die schepphin
sullen andir schepphin Idsen, und di si gekisin, di sullen schepphin
bliben, diwile si lebin; und di rotmanne haben keine macht, daz
si schepphin kisin mögen von rechtis wegene; unde diselbin ge-
körn schepphin sal von rechtis wegene der burgreve stetegin.
[3] Ab die rotman mogin wilkur machin. Ouch habit
ir uns gevragit, ab di ratmanne mit irre gemeine burger wille
möge geseczen wilkur undir in bi groser buse adi bi deiner ane
des burggreven willen und ab di rotmanne sint mechtik diselben
buze zu vordirn unde zu behaldene ane den burgreven und den
210 (172). Magdeburger Weistom für Calm 1338. 441
schultheisen adir ab ir kein teil dorane habe, und ab ein man
breche, der sieh werte der buze zu gebende, wi man im sal di
buze angewinnen. Daz spreche wir vor ein recht; daz di rotmanne
mögen wol mit irre gemeine bürgere wille willekore zeczin undir
in bi groser adir bi deiner buze, wi in daz behagit, daz di wille-
kure daz bescrebene recht nicht krenke; und daz mögen si wol
tun ane des burgreven wille; unde di rotmanne sullen macht Iiabin^
di buze zu vor^rn und zu behalden zu der stat nucze, unde der
burgreve und der schultheise insullen kein teU doran han.
[4] Ab ein man die buze nicht gebin wil. Unde wer,
daz sich daz imant werte, daz her die buze nicht geben wolde, ab
her das bekente, den mögen di rotmanne wol uf haldin unde hindern,
alzo want her di lange buze gebe; adir vorsache her daz, zo solde
her das mit sime eide uf den heiligen unschuldig werdin.
[5] Von wanmase. Vorbas habit ir uns gevrogit, ab di
rotmanne di macht habin, daz si richten obir scheffil, obir wage,
obir wanmos und obir spizekouf, und ab sich imant der buze
weren wolde, wi man di buze von im begrifen aolde. Daz spreche
wir vor ein recht: daz di ratmanne wol macht habin, daz si mögen
richten obir scheifel, obir wage, obir wanmaz unde obir spize-
kouf, und wer daz imant hiran gebreche und der buze nicht gebin
wolde, ab her daz bekente, den mögen si hindern und ufhaldin
glicher wis, also hi bowene geschrebin.
^6] Von schadin des holzis. Ouch habit ir unsgevraget,
ab em man holz howet, wi her den schaden geldin sulle. Daz
spreche wir vor ein recht: were daz ein man dem andirn sin holz
abehouwe adir sin graz abesnete adir in sinen wasser vischete,
den schaden, den her im doran getan hette, ab her das bekente,
den sulde her im geldin nach siner bekentnisse, ab her in dorumme
beschuldicte, und dorzu sulde her im sine buze gebin.
[7] Wi wit einer ein gast sie geheissin. Ouch habit
ir uns gevragit, ab ein gast gastis recht behalden wil, wi verre
her gesessen sal sin von deme gerichte. Daz spreche wir vor ein
recht: wirt ein gast beschuldeget vor gerichte, wü der gast daz
bewisin uf den heiligen, daz her verrer wonhaftig si von deme
gerichte wen zwelf mile, zo sal man sin recht nemen bi tages.
Schuldeget her ouch einen burger in demzelbin gerichte, der sal
bi tages dor antworten, ab der gast is von im nemen wiL
[8] Von besaczunge eins gastis gut Vorbas habit ir
uns gevragit, ab ein man gut beseczet, daz einis gastis ist von
verren landen, wi man domite geboren sulde, daz in beide rechtis
gesche. Daz spreche wir vor ein recht: bezeczet ein man einis
gastis gut, der öuseii landis ist alzo verre, daz man sin nichten
gehaben mak, des gastis gut mac man nicht volgen mit rechte
alzo lange, want man den gast daz möge wissin lazen, daz sin gut
besaczit si mit gerichte. Wolde denne der gast dar nicht zu
komen und vor sin gut antworten, zo mak man sines besaczten
gute volgen, alzo recht ist
442 211 (173). Kölner Yerbondsbrief 1396.
[9] Von saczunge geschoss. Vortme habit ir uns ge-
vragit, wen wir ein geschos seczen mit nnsir gemeiner barger
rate uf di mark, ab unse burger von irem erbe, daz si haben von
erim herrin adir von eime andim hem buzen der statis vriheit
do si abe dinen adir zinsin, ab si dovon schuldig sin geschos zu
gewende glich von andirm gemeinen gute. Des spreche wir onsir
stat willekor und gewonheit: daz iderman vorschnsset sin gut
buzen der stat und binnen der stat, wo her des hat und alzo Hp
alzo her daz hat, bi geswoniefii eide.
Daz dese dinc alsus sint, alzo si hir bobin beschrebin stan,
daz irzuge wir mit unsir ingesegele, daz wir zurucke an desin
brif han gecleibit lasin, den wir gegebin habin noch gotis gebarte
thusint jar drihundirt jar in deme achtundedrisegisten jare des
nesten donnerstages vor phingesten.
311 (173). EOlner Terbundsbrief. 1396 Sept 14.
Aus Chroniken der deutsch. Städte Bd. U (1577) S. CCXX— CCXXVII.
In name der heUiger driveldicheit Amen. Wir burgerm^stere
und rait der stat von Cölne ind vort wir die gemeinde aUe ge-
meinlichen arm und rieh van allen ind ieklichen ampten und gaffel-
geselschaifen gesessen und wonsdtich enbinnen Cölne hemaege-
schreven as mit namen: wir van dem wüUenampte as Ärsbor^
und Kriechmart mit den ampten zo uns verbunden und wir mit
in mit namen schorre wisgerre ind tirteier; van deme Iseremarte
mit denghenen die zo uns vereit und verbonden sint and wir
mit in ; van des Swarzenhuise mit den weideneren ind linenverweren
ind denghenen die zo uns vereit und verbonden sint and wir
mit in; van den goultsmeden mit den goultslegeren ind denghenen
die zo uns verbonden sint und vereit und wir mit in; van der
Windeggen mit denghenen die zo uns verbonden sint and wir
mit in; van den bontworteren mit denghenen die zo ans ver-
bonden sint und wir mit in; van deme Hemelriche mit denghenen etc;
van den schilderen mit den ampten zo uns verbonden and wir
mit in mit namen wapensticker sadelmecher und glaisworter; van
deme Aren mit denghenen die zo uns verb. s. etc; van den stein-
metzeren mit den ampten zimmerluden holzsnideren kistenmedie-
ren leiedeckeren ind sleivereren zo uns verbonden ind wir mit in;
van den smeden mit denghenen die zo uns etc; van den beckeren
mit denghenen die zo uns etc; van den bruweren mit den-
ghenen etc; van den gordelmecheren mit den ampten conreideren
naildenmecheren dreseleren budelmecheren und henschomecheren
und vort denghenen die zo uns etc; van dem vleischampte mit
denghenen etc; van dem vischampte mit denghenen etc; van
den schroderen mit denghenen etc; van den schomecheren mit
den ampten loirren ind holschomecheren und denghenen zo uns etc;
van den sarworteren mit den ampten teschmecheren swertveigeren
211 (173). Kölner Yerbondsbrief 1396. 443
ind bartscherren zo uns verbonden etc; van den kannengiesseren
mit dem ampte hamecheren und den die zo uns verb.; van den
vasbenderen mit dem winampte und winschroderen zo uns etc;
van den zieehweveren mit den decklachweveren ind linenweveren
80 uns etc; ind vort alle dieghene die zo eingen uns vurß*) ampten
of gaffelen vereit ind verbonden sint ind sowie wir mit einandren
vur sementlichen genant und geschreven stain, doin kunt allen
luden, die nü sint of hemamailz komen solen ind die desen unt*
gain wordigen brief an solen ansien of hfiren leisen zo ewigen
daigen, dat want alle Sachen gesetze und dinge, die in der zit ge-
schient of gemacht werdent mit der zit vergenklich sint und ver-
gessen werdent, id ensi dan sache, dat man dieselven sachen und
gesetze mit segelen und brieven of mit einger anderre Sicherheit
also genzlichen und vestlichen bestedige begriffe und bewaire, dat
si in einre erflicher memorien und ewiger gedechtnisse unver-
brüchlich gehalden werden zo ewigen ziden: so hain wir darumb
dieselve sachen und vergesslicheit mit ganzme ernste und vlise
angesien und bedacht zo verhfiden in uns mit guden wulbedachtme
rade und berade, den wir under einanderen moitwilliclich darup
gehat haven, wail besonnen und besprochen, ind Sonderlingen goide
unsme lieven herren zo loive ind eren ind umb der stede ere ind
vriheit zo behalden ind ein gemeine beste in allen sachen vor-
zokeren und truwelichen zo besorgen, ind umb alle zwiste und
zweiungen zom hass ind nit zo allen ziden zo verhfiden, ind umb
eine ganze gemeine vruntUge eindrechticheit under uns zo machen
zo haven und zo behalden, ind under einanderen enbinnen C&lne
in vreden und gemache vestlichen und eerlichen zo leiven zo
sitzen ind zo regieren zo ewigen daigen: so hain wir uns sement-
lichen und eindrechtlichen liemchen ind gütlichen under einanderen
verbonden ind verbinden uns vestlich mit disme brieve bi sulgen
eiden und geloifden, as wir darup gedain haven zo allen dis briefs
punten, ind viirwerden die zo doin und zo halden, so wie van
worde ze worde herna geschreven steit:
il] In deme irsten, so hain wir alle ampte und gaffelgesel-
en eine mit der ganzer gemeinden enbinnen Cölne vurß in
guden ganzen truwen vestlichen und genzlichen geloift und uns
verbonden, geloiven und verbinden uns mit disme brieve, eime
rade zerzit der stede van Cölne bistendich und getrüwe ind holt
zo sin ind in mogidi und mechtich laissen bliven und sitzen alre
Sachen, doch usgescheiden dese punte und sachen hemageschreven,
die ein rait zerzit in gheinre wise niet verloifen noch volenden
noch verdragen ensal anders dan mit wist willen und verdrage
der ganzer gemeinden vurß, dat is also zu verstain : geine hervart
zo doin noch zo bestellen, geine n&we verbontenissebrieve noch
verdrach mit eingen herren noch steden anzoghain of zo machen
in einger wise, noch ouch die stat von Cölne vurß mit eingerleie
* Im Folgendtn bedeutet die Abkürzung Torfi ttett varscbreven.
444 211 (178). Kölner Yerbandabrief 1396.
erfrenten of li&uchterenten zo bosweren in geine wise, ind oucfa
umb geine Sachen boiven eine somme von dusent gülden zerzit
genge und geve zo eime maile imme jaire niet uszogeven iemanne
zo geloven noch zo verbrieven, id ensi dan mit wist and wiU^i der
gemeinden, wie vurß steit, dat is also zo verstain, dat man solge
vurß Sachen, wanne der noit is, brengen und kontdoin sali allen
und iecligen ampten und gaffelen vurß, also dat die asdan os eime
ieclichme ampte und gaffelen vurß zwene irre vrunde erbere lüde
bi den rait zerzit schicken und senden sollen, as np dieselve vur-
genante Sachen zo sprechen, ind so wes die asdan mit dem rade mit
deme meisten parte under einanderen eindrechtlichen verdragent, dat
sali möge, macht und vortgank haven sonder iemans wederspraiche.
[2] Vort hain wir under einanderen sementlichen verdraigen,
dat ein rait zerzit der stede van Cdlne liflichen zo den heiligen
sweren sali goitz ere und der stede ere und vriheit zo behalden
und ein gemeine beste truwelich vorzokeren und zo besorgen.
Ouch so sali nö vortme ein unverscheiden ungedeilt rait sin ind
sitzen gemeinlichen bi einanderen in eime rade, dat is also zo
verstain, dat gein enge noch wit rait me sin noch sitzen ensall
enbinnen Cölne, as vür ziden geweist und gesessen hait.
[3] Vort so hain wir eindrechtlichen överdraigen als umb
einen rait zerzit zo kesen; so wilge zit, of wanne sich dat geb&rt,
dat man zwene burgemeistere und einen rait zerzit enbinnen CAlne
kiesen sali, dat asdan die kör geschien sali bi geswoirenen eiden,
as hemageschreven volget: In dem eirsten so solen wir van dem
wullenampte as Arsburch und Kriechmart mit den ampten schorre
wisgerre und tirteier zo uns verbonden under uns vier erbere
manne und bürgere zo rade schicken und kiesen, ind wir van deme
Iserenmarte under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van
des Swarzenhuse under uns zwene erbere manne und bürgere ; wir van
den goultsmeden mit den goultslegeren uns verbonden under uns
zwene erbere manne und bürgere; wir van der Windeggen ander
uns zwene erbere manne und bürgere; wir van den bontworteren
under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van dem Hemel-
riche under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van den
schilderen mit den ampten wapenstickeren sadelmecheren ind glais-
worteren zo uns verbonden under uns einen erberen man und
burger; wir van deme Aren under uns zwene erbere manne und
bürgere; wir van den steinmetzeren mit den ampten zimmerluden
holzsnideren kistenmecheren leiedeckeren und sleiveren zo uns ver-
bonden under uns einen erberen man ind burger; wir van den
smeden under uns zwene erberen manne und bürgere; wir van
den beckeren under uns einen erberen man und burger; wir van
den brüweren under uns zwene erbere manne und bürgere; wir
van den gordelmecheren mit den ampten conreideren dreselern
naildenmecheren budelmecheren und henschenmecheren zo uns
verbonden under uns zwene erbere manne und bürgere; wir van
dem vieischampte under uns einen erberen man und bürgere; wir
211 (173). Kölner Yerbandsbrief 1306. 445
van dem vischampte ander uns zwene erbere manne und burger;
^ir van den schroderen under uns einen man ind burger; wir van
den schomecheren mit den ampten zo uns verbonden mit namen
loirren und holschomecheren unter uns einen man und burger;
wir van den sarworteren mit den ampten teschmecheren swert-
vegeren und bartscherren uns verbonden under uns einen man
und burger; wir van den kannengiesseren mit dem ampte hameclieren
zo uns verbonden under uns einen man ind burger; wir van den
vasbenderen mit dem winampte ind winschroderen zo uns ver-
bonden under uns einen erberen man und burger; wir van den
ziechweveren mit den decklachweveren und linenweiveren zo uns ver-
bonden under uns einen erberen man ind burger zo rade neimen
ind kiesen solen, mit namen under uns ampten gaifelen und ge-
meinden vurß sulge erbere wise lüde und bürgere zo rade zo kesen»
de der stede und gemeinden nützlich eerlich und beste sint. Ind
asdan so solen wir vurß ampte und gaifelen unse gekoireu raitz-
lude up der stede raitbuis schicken ind senden, ind dieseive ge-
koiren raitzluidc solen alsdan vort bi iren eiden, die si darup doin
sölen, dat gebrech des raitz zo stünt neimen und kesen us ampten
gaifelen und gemeinden vurß mit namen under sulgen erberen
wisen luiden, die darzo nutzlich und der stede und gemeinden
eerlich und beste sint, bis dat der rait in eime ganzen gezale van
nuinundvierzich erberen mannen bürgeren zo Cfilne volkomelichen
gesät si und geordinert si, ind so wanne dan der rait also in der
vurgenanten wisen genzlich und zomail gesät und gekoiren is ind
sinen eit darup gedain hait, as vurß steit, so sali asdan derselve
gekoiren rait bi denselven sinen eiden us den egenanten ampten
gaifelen und gemeinden zwene burgemeistere neimen setzen ind
kesen mit namen sulge erbere wise lüde, die der stede und ge-
meinden nutzlich eerlich und beste sint.
J4] Vort hain wir mit guden beradenen mode willentlich
ragen und gevurwert also: were sache, dat einich ampt of
gaffel van uns vurgenanten ampten und gaifelen zo den ziden, wanne
sich die vurß kör des raitz geböerde zo geschien, sulge erbere wise
lüde und burger under uns niet enhedden zo rade zo kesen of za
schicken of ouch umb redelicher Sachen wille zo rade niet kesen
enweulden, dat asdan ein rait, die gekoiren were zerzit und sinen
eit gedain hedde, mögich und mechtich sin sali, as van unseu
wegen under anderen ampten gaifelen und gemeinden vurß sulcha
erbere wise luide und bürgere zo rade zo kesen und zo setzen,,
die der stede und gemeinden vurß nutzlich eerlich und beste sint,.
doch also, dat wir ampte und gaffelen vurß, die also as vurß steit
niet gekoiren enhedden noch kesen enweulden, unse kör, so wie
die vur van uns ercliert steit, darumb niet verloiren haven ensolen
dan zo den ziden as wir niet kiesen enweulden, ind niet damit
weder unsen eit zo doin sonder argelist. Ouch so ensall die vur-
genant kör des raitz noch der burgemeistere zerzit niet gesch»^"
noch gekoiren werden umb lief noch umb leit la vruntschaf
446 211 (173). Kölner Verbandsbrief 1S96.
na maigschaif noch umb geinreleie Sachen noch beden wiUe dan
Sonderlingen unib einre stede ere und vriheit zo behalden und dn
gemeine beste in allen Sachen truwelichen vorzokwra and zu besor-
gen sonder argelist.
[5] Vort hain wir mit giiden moitwillen eindrechtichen t^-
dragen, dat man umber zo allen halven jairen ein halfeeheit des
raitz zerzit sitzende ersetzen sali ; dat is also zo verstaut, dat nft zo
krismissen niest zokomende dis raitz nü sitzende hidf nsghain sau
ind ein halfscheit wederumb inghain sali, as us denselven amptai
gaffelen und gemeinden, dan us die vur genoimen ind gekoiren
weren, wederumb in des uisgainden stat ze setzen und zo kiesen,
ind also vort dan ummer zo allen halven jairen einen rait zerzit
half US- und inzosetzen, so wie sich dat asdan heischt ind gebuert,
also dat ein ieclich man, die also in den rait gesät und gekoiren
worden is, ein ganz jair lank zo rade sitzen sali, ind so wanne die
dan usgeit, so ensall he niet ee wederumb zo rade sitzen, dan
zome deirden jaire, asverre he dan van sinen vrunden ampten and
gaffelen vurß weder zo rade gekoiren wirt; dat is zo verstain zwei
jaire lank na sime jaire, dat he zo rade gesessen h^de, zo beiden
ind niet zo rade zo sitzen sonder argelist
[6] Vort hain wir verdrageh, so wilch man van uns ampten
gaffelen und gemeinden vurß also zo rade gekoiren worden is, as
vur erkliert steit, dat die ein burger sin sali ind sali darzo gehoir-
sam sin und zo rade sitzen sonder wederrede, id enbeneme ime
dan lifs noit of herren noit, dat kondich were, sonder argelist Ind
were sache, dat ieman van uns dar enboiven niet gehorsam enwere
noch zo rade sitzen enweulde, as eme geboide wurde eins ander
werf und dirde werf, so wie sich dat darzo heischt ind geb&rt, dat
die ungehoirsame asdan ein jair lank unden in eime der stede
torne ligen sali sonder eingerleie bede vur in zo geschien.
[7] Vort so hain wir eindrechtlichen överdragen, dat gein
man van uns vurgenanten ampten gaffelen und gemeinden in Cölne,
die also zo raide gekoiren worden is, he si wie he si, zo rade
sitzen ensall in geinre wise, die ein bastart of iemans eigen si of
in dem banne si, of euch die eingerleie gave gelt kleinoit mede
liefhisse of geschenke darumb mit eingerleie argelist of behendicheide
van sime ampte of sinre gaffelen of van iemanne anders of ouch
umb iemans wort of beste imme raide zo sprechen of zo dein neimen
of untfangen sali anders dan eme in raitzstat na gewoinden und
herkomen der stede geboren mag.
[8] Vort so hain wir ampte und gafifelen eine mit der ganzer
gememden in Cölne vurß eindrechtlichen under einanderen var-
dragen ind uns ouch willentlich darzo verbonden : also were sache,
dat einich ampt of gaffel van uns vurgenanten ampten und gaffelen
of ouch ieman anders, id were van der gemeinden in Cölne of he
were wie he were, eime raide zerzit der stede van Cölne mit ge-
weltlichen Sachen wederstoinde in einger wise ind in ouch ni^
mogich noch mechtich sitzen enliesse alre Sachen, die davan vur
211 (173). Kölner Yerbundsbrief 1396. 447
•
erkliert und geschreven steit, so solen wir alle andere ampte gaf-
felen und gemeinde vurß asdan unverzoigt sonder wederrede eime
rade zerzit mit live und mit gfide bistendich sin, die gewalt und
wederstant mit ganzme ernste truwelichen helpen zo keren, also
dat man van deme of van den, die deme rade vurß in der vurß
geweltliger wisen also wederstönden of wederstanden hedden,
oiienbierlichen richten sali as van missededigen luden sonder
eingerlei verzoch of bede vur si zo geschien.
f9J Vort so hain wir sementlichen und eindrechtlichen 6ver-
dragen ind uns willeklich darzo verbunden, of sache were, da umber
got vur sin moisse, dat nu of hemamailz zo eingen ziden eingerleie
uplouf of geruchte in Cfilne binnen nacht of dage geschege of
uperstfinde treifende weder den rait und die gemeinde vurß, da-
rumb dat der steide bannier of wimpel zo den ziden upgeworpen
wurden of weren, so solen wir alle ampte gaffelen und gemeinde
vurß eindrechtlichen unverzoigt, wanne wir dat vemeimen, bi ein-
anderen treden, as mallich van uns deme anderen zo helpen und
lif und gdt bi einanderen zo laissen ind deme banniere und
wimpele nazovolgen in nutz urber und behoif der stede und ge-
meinde vurß sonder argelist
[10] Vort umb alle zweiunge ind uneindrechticheit under uns
zo verhoden, so hain wir verdraigen ind uns darzo verbonden, of
Sache were, dat ieman van uns ampten gaffelen und der gemeinden
vurß, he were wi he were, boiven diese vurß unse gesetze und
verdrach mit eingen partien argelisten of behendicheide nft of
hemamalz zo eingen ziden eingen uplouf of geruchte enbinnen
Cölne machden of zobrechten, id were nacht of dach, dat man
van deme of van den, die uplouf also gemacht hedden, ind da-an
man des kuntlichen gewair wurde, offenbierlichen richten sali.
Were euch ever sache, dat ieman van uns, he were wie he were,
nä of hemamalz zo eingen ziden sich mit deme anderen enbinnen
Cölne zweide of slöge enbinnen Cölne, id were mit worden of mit
werken, so wer dat deit, dat der rait zerzit danaf doin richten sali
na recht und gewonheide der stede van Cölne, as dat van alders
bisher gewoinlich und gehalden is geweist, ind euch na Inhalt der
stede und des raitz morgenspraichen, ind darumb so ensall nieman
van uns ampten gaffelen noch van der gemeinden vurß, he si we
he si, sin hamasch andoin noch gewapent darzo loufen noch euch
ander lüde gewapent darzo doin of heischen loufen of brengen in
einger wise, ind were sache dat ieman darenboiven sin harnasch
andede und gewapent darzo liefe ind den uplouf umb der vurß
zwist und zweiungen willen merrde of zobrechte, dat man van
deme of van den, da-an man des kontlichen gewair wurde, offen-
bierlichen richten sali sonder verzoch, so wie ein rait zerzit sitzende
nae uswisungen der bräche dat recht und zidich sich dunkt.
[11] Vort hain wir eindrechtlichen under einanderen verdragen
und uns vestlich darzo verbonden mit disme brieve, dat nieman
van uns ampten und gaffelen und gemeinden vurß noch euch van
448 211 (173). Kölner Yerbundsbrief 1396«
eingen anderen IMen in Cölne, ^ sin wi si sin, geinreleie Tcr-
bonteuisse partie noch verdrach angain machen noch setzen en-
sAlen heimlichen noch offenbair in gein$ wise värder dan dit selve
untgain wordige verbont innehelt und begrilOft; ind were sache, dat
ieman van uns ampten gaifelen und gemeinden vurß of van eingen
andern luden darweder deden und irre eide und eren dainne ver-
giessen, so soilen wir alle andere ampte gaffelen und gemeinde
vurß bi unsen eiden hieinne begriffen eime raide zerzit van CSlne
getruwelich darzo helpen raden und bistendich sin^ dat man van
deme of van den, da-an man sulger nuwer verbontenisse und Par-
tien gewair wurde, offenbierlichen richten sali.
|12] Vort hain wir sementlichen verdragen und eindrecht-
lichen under einanderen geloift, dat gein ampt noch gaffel van uns
vurß ampten und gaffelen, die also bi de andere ampte und gaffelen
!;esat und verbonden sint und darvur wir andere ampte und gaf-
eleu vurß desen verbontbrief mit unser segelen besegelt haven,
dat sich die zo den ampten und gaffelen vurgenant, zo den si ge-
ordinert und gesät sint, behalden solen und niet van in scheiden
noch brechen zo geinen ziden, mer sich zo regieren und zo halden,
wie si vur bi einanderen gesatt und geschreven Stent, zo ewigen
dagen sonder wederrede,
[13] Vort umb dat dit untgaen wordige verbont und alle und
ieclige punte und Sachen dainne begriffen de vestlicher gehalden
werden und unvergenkUch bliven zo ewigen dagen, so hain wir
sementlichen verdragen und willen, dat alle dieghene, die nü en-
binnen Cfilne woinent, of hernamals zo eingen ziden enbinnen
Cfilne zo woinen koment, dat die enbinnen den niesten vierzenachten,
nademe des van in gesonnen wirt, ein ampt of ein gaffel kesen
solen, darzu si sich halden und verbinden solen, geUch wir anderen
darzo verbonden sin; und so wanne si dan also ein ampt of ein
gaffel gekoiren haent, as vurß steit, so solen si vort dit selve
verbont und alle und iecliche punte dainne geschreven vursicheren
und geloiven in güden truwen und na lüSichen zo den heiigen
sweiren vaste stede und unverbrüchlichen zo doin und zo halden,
wie vur und na in disme verbontbrieve clerlichen geschreven steit,
zo ewigen dagen sonder argelist Were euch ever sache, dat
ieman van uns ampten gaffelen und gemeinden vurß of ieman
anders, he were wer he were, nü of hernamals enbüssen Cölne
zo woinen queme, so hain wir verdragen, dat die asdan in disme
selve verbonde uns niet vurder noch me vereit noch verbonden
sin ensall sonder argelist.
[14] Ouch hain wir overdragen, dat wir ein rait zerzit der
stat van Cölne und wir alle anderen ampte und gaffelen vurß, die
Ire segele an desen brief gehangen haent, as mallich van uns deser
verbontbrieve einen mit der steide meisten segele und unser ampte
und gaffelen segelen besegelt haven und in unser gewalt behalden
solen van werde zo werde inhaldende, sowie vur und na in disme
seiven verbontbrieve cleerlichen geschreven steit. Vort were sache
211 (173). Kölner Yerbundsbriei 1896. 449
dat einch deser verbontbrieve n& of hernamals zo eingen ziden
van ungeschichte of van einger anderre sachen wegen bi eingen
uns ampten of gaifelen vurß, de den in irre gewalt besegelt hedden,
verbrant of an iren segelen gequat zorissen of zobrochen und ver-
warloist wurden, des got niet enwille, dat asdan wir andere ampte
und gaiFelen vurß zo gesinnen und beden des amptz of der gaffelen,
die denselven brief also verwarlust hedden, einen andern brief
weder in des stat dein geven sehriven und besegeln solen in alle
der formen und wise, so wie dis brief van worde zo werde inne-
helt geschreven steit und besegelt is, sonder wederrede, mer doch
up cost des amptz of der gafifelen vurß, die den vurß brief also
verwarlust hedden sonder argelist
[15] Alle ind ieclige punte und gesetze vur und na in disme
untgainwordigen brieve geschreven liain wir burgermeistere rait
der stat van CiJIne und wir ampte gaifelen eine mit der ganzer
gemeinden in Cölne vurß und vort mit allen denghenen, di zo
uns vereit und verbonden sint, und wir mit in as vurß steit
sementlichen ind sonderligen vur in guden ganzen truwen vest-
lichen geloift und gesichert und na mit upgereckden vingem lif-
lichen zo den heiligen geswoiren, geloiven sicheren ind sweren
övermitz desen brief, dat wir die genzlichen und zomaile so, wie
si vur und na in disme verbontbrieve erkliert und geschreven
steent, vaste stede ind unverbrüchlichen halden dein und volvören
solen zo ewigen dagen und darweder niet zo raden zo doin noch
zo sprechen zo eingen ziden mit eingerleie argelisten nuwen
vunden of quader behendicheide, die erdacht sint of noch erdacht
werden moigen in einger wise. Und umb dat dit selve verbont
und alle und iecliche punte dainne begriffen in ganzer volkomenere
mögen und macht under uns de vestlicher gehalden werden zo
ewigen dagen und euch want dit selve verbont övermitz uns und
mit unsen wUlen wist und volbort gesät gesaist gestediget geloift
und geswoiren worden sint as vurß steit, so hain wir burger-
meistere und rait vurß zo einre eriiicher bestedungen alre vurß
Sachen unser stede meiste sieget an desen brief doin hangen, und
wir alle ampte gaffelen und gemeinde vurß hain vort zo merre
steetgheit und ganzer volkomenre maicht und Sicherheit alre und
ieclicher der vurgenanten punte und sachen mit unser alre und
iecliger wist willen und geheisse unser ampte und gaffelen segele
vur uns und euch zo beden der andere ampte und gemeinde vurß,
die geine segele enhaent und zo uns vereit und verbonden sint,
und wir mit in as vurß steit, eindrechtlichen an desen brief doin
hangen zo ewigen dagen, und wir alle andere ampte und gemeinde
bürgere, die geine segel eenhasnt und zo den anderen ampten und
gaffelen vurß die ire segele haint vereit und verbonden sint, so
wie vur van uns geschreven steit, bekennen, dat wir alle und
iecliche pünte und sachen in desem verbontbrieve geschreven eine
mit den vurß burgermeisteren raide ampten und gaffelen geloift
gesichert und zo den heiligen Uflichen gesworen hain und dat wir
Altmacn u. Bernheim, Urkunden. 3. Aufl. 29
450 ^^2 (l'^^)* Vertrag zw. Bat, Gilden a. Gemeinde t. Braunachwai^ 1445.
dammb der stede und des raitz meiste segek vurB und onch der
ampte und gafifelen vurß segele vurß, zo den wir verbunden sin
as vurß steit, in alle desen vurß punten unde Sachen dis verbonti
eindrechtllchen gebruichen zo ewigen dagen, wilche segele dammb
zo unser alre beden und gesinnen an disen brief gehangen sint,
die gegeven und gemacht is in den jairen uns herren dnisent
druihondert seiss und n&inzich jaire up des heiigen crflzes dach
den man zo latine schrift exaltatio.
212 (174). Yertrag zwischen Bat, Gilden nnd OemeiBde
von Braunsehwelg. 1445 Juli 13.
Aue ürkandenbuch der Stadt Braunschweig Bd. I (1878) S. 227 £
We de rad der stad to Brunswigk in allen viff wicbelden,
unde we mestere der wantsnider, der lakenmeker in dem HaLg&x^
der Itükenmeker in der Nienstad, der lakenmeker in der Olden-
wick, der scowerten unde der gherwere, der gherwere unde der
scowerten, der knokenhauwere, der smede, der wesseler, der gdt-
smede, der beckenwerten, der becker, der kramer^ der scrader
unde der korsenwerten, unde de gemeinen gildebrodere van alle
dussen vorscreven gilden, unde we hovetlude der menheit unde
ganze menheit in allen viff wicbelden hebbet uns eindrechtliken
des gans voreinet dorch eindracht unde vrede samitheit willen,
unser ein bi dem anderen to blivende unde to helpende mit alle
unser macht wedder to stände deme unde alle den, dat der stad
dem rade den gilden unde der ganzen menheit to Brunswigk to
schaden komen mochte.
[1] To dem ersten: wer et, dat de rad iennige gilde edder
gildeorodere edder iemande mank der menheit in tichten hedde,
edder de gilde ofte de menheit ok iemande in dem rade in
tichten hedde van des gebrekes wegen, dat gewesen heft wente
an dusse tid, dat schal gensliken dot wesen alse oft dat n& ge-
schein enwere.
[2] Ok wan de tid is, dat me den rad wandelen schal, alse
io umme de dre jare, so schuUen de mestere unde de geswomen
van den gilden kesen radmanne bi oren eiden uth orer gilde
dejenne, de oue dünken der stad nutte unde beqweme wesen, alse
dat van alder gewesen is.
[3J Ok schulten de menheit in allen wicbelden hovetlude
kesen in iowelker burscupp twene unde de hovetlude schullen in
iowelkem wicbelde kesen bi oren eiden radmanne van der men-
heit dejenne, de one der stad dünken nutte unde beqweme
wesen, unde in dussem köre schal de minste deü dem meisten
deUe volghen.
[4] Ok schullen de rad unde radsworen de borgermestere
kesen, ein iowelk in sinem wicbelde, der se behoven to deme dre-
volden rade, unde wan de rad allsus gekoren is, wes denne de rad
212 (174). Vertrag zw. Bat, Gilden u. Gemeinde t. Brannsohweig 1445. 451
radet vor der stad beste, des schallen de gilde unde de menheit
dem rade bibestan unde dat dem rade truwelken to gnde holden.
[5] Ok enschuUen neine twei brodere noch de vadere mit
dem sonen in des rades eiden sitten edder radsworen sin in
einem wicbelde.
[6] Ok schollen nene twe brodere noch de vader mit dem
sonen eines jares in den eiden sitten in allen viff wicbelden.
[7] We ok eines borgermesters dochter edder suster nemo
edder nedde to der ee, der dochter man edder suster man en-
scholde me to neinem borgermestere kesen, dewile dat de vader
edder de swager in des rades eiden sete.
[8] Desgelik twiger broder kindere, edder de broder mit des
broders sonen, edder twiger suster Idndere, edder suster Mndere
unde broder kindere, edder twiger suster menne enschullen nicht
beide borgermestere sin in einem wicbelde.
r9] We unecht is edder van einem unechten geboren, edder
eine nusfruwen neme edder hedde to der ee de unecht were edder
der or vader edder moder unecht geboren were, den scheide me
in den rad nicht nemen.
[10] Ok enschall de rad nein nie gesette setten uppe de
gilde noch uppe de menheit, edder veide don, se endeden dat mit
witscupp willen unde vulborde der mestere van alle dussen vor-
screven gilden unde der hovetlude van der menheit.
[11] Ok enschullen de gilde unde de menheit nein nie ge-
sette setten uppe den rad, se endeden dat mit witscupp unde vul-
borde des rades.
[121 Unde wes de rad mit den gildemesteren unde mit den
hovetluden der menheit enich wert, dat schal me holden, unde dat
echtedink schal me holden unde dat nicht wandelen, id ensche
mit willen unde vulborde des rades der gildemestere unde der
hovetlude der menheit.
[13] Unde wes de rad mit dem mereren deile dusser vor-
screven gildemestere unde der hovetlude der menheit enich wert,
des schult de anderen volgen.
[14] Werde ok iemant uth den gilden edder van der men-
heit jegen den rad besecht van unnutter sage wegen, dene mach
de rad darumme beschuldigen, unde me schal one laten to ant-
worde komen.
[15] Werde ok iennich dusser gilde edder de menheit in
ichteswelkem wicbelde dem rade den gilden edder der menheit
wedderstrevich edder towedderen, edder dat se twidracht maken
wolden, de wedder de stad were, den schal me beschuldigen in
deme wicbelde, dar he wonet, vor dem rade vor den gilden unde
vor der menheit: des wolde de rad mit den gilden unde menhei-
den samptliken mechtich wesen to sturende.
[16 1 Wordeok iennich gildebroder siner gilde unhorsam edder
wedderstrevich, dene mochte sin gilde darumme strafen, unde dar
wolde one de rad to behulpen wesen, oft der gilde des behouf werde.
29»
452 212 (174). Vertrag zw. Bat, Gilden u. Gemeiiide t. BraunachweiiT 1445.
[17] Were ok, dat iemant uth dossen vorsoreven gflden
edder menheit dem rade den anderen gilden edder der menheit
wedderstrevicb edder towedderen werde, den scholde de rad
danimme strafen: des scheiden de gilde unde de menheit dem
rade truwelken bibestan.
[181 Ok mach me nnser borger meigere behinderen unde vor-
volgen mit rechte, weme des noth is.
[19] Ok enschal de rad nemande geleiden vor penningeschnlt
ane vulbort desjenen, deme he schuldich were, id enwere, dat he mit
unser gnedigen fursten edder furstinnen van Brunswig welkeren
hir inkeme, edder se one eres werves hir insendeden, edder dat
one de rad hir in vorbodede umnie sake willen, dar der stad ane
to donde were.
[20] Ok enschal na dusser tid nemant weddeschat tinsgut ofte
veltgud kopen ane van unsen bürgeren ofte borgerschen, noch
lengud sik lenen laten, dat he edder unse bürgere rede im lene
nicht enhedc^en, edder sin vedcrlike erve nicht enwere, id enschege
mit vulborde rades unde radsworen in dem wicbelde, dar he wonet,
utgesecht in steden edder bi steden; doch so mach malk sinem
lene volgen alse recht is.
[21] Dussen vorscreven artikel schal me holden ane alle list,
wente we den vorbreke, de scholde dem rade geven so vele alse
de weddeschat droge unde dat gud gewert were, dat he so gekofit
hedde edder sik gelegen laten hedde.
[22] Unde wer et, dat so weme kopes edder lenes in einem
wicbelde van dem rade unde radsworen geweigert werde, des schal
denne der rad unde radsworen in den anderen wicbelden dem-
sulven edder einem anderen ok weigeren unde nicht tostaden.
[23] Ok enschal de rad neine rente vorkopen, wer lifgedink
ofte weddeschat, id enschege mid vulborde derjenner, de de rad
unde radsworen darto geschicket hedden.
[24] Ok schullen de seven, de der gemeinen stad gud ent-
fanget, alle jar eins rekenen vor allen borgermesteren unde vor
den kokenheren.
[25] Unde der gemeinen stad schat unde gelt schal me besluten
mit viif sloten; der slotele einen scholde vorwaren ein borger-
mester in der Oldenstad, den anderen ein borgermester in dem
Hagen, unde den dridden slotel scholde vorwaren ein borgermester
in der Nienstad, unde de anderen twe slotele willen dusse vor-
screven dre wicbelde bevelen den einen slotel einem borgermestere
in der Oldenwick unde den anderen slotel einem borgermestere
in dem Sacke, den de rede in densulven wicbelden darto schicke-
den, dewile de Oldenwick unde de Sack dussen anderen vorscreven
dren wicbelden togedan unde vorpendet sin, alse se nu sin.
[261 We na dusser tid rente edder tins koift an husen binnen
der stad, dat schal me scriven in der stad bouk uppe pennige,
drittich nige Schillinge vor de mark.
[27] Vortmer wan schulde unde antworde vor den rad ge-
212 (174). Vertrag zw. Rat, Gilden u. Gemeinde v. Braonschweig 1445. 453
komen sin van unsen borgeren ofte borgerschen, dat schal de rad
scheden binnen einem jare edder eir, so vorder alse dejenne, den
de sake geldet, de sake vorderen edder vorderen laten, wan de rad
tohope komet
[28] Wert ok ein ordel vor den rad getogen, dat schal de rad
scheiden binnen einem verndeil jares edder eir, so vorder alse de-
jenne, den de sake geldet, de sake vorderen edder vorderen laten,
wan de rad tohope komet
[29] Wolde ok de rad wene holden in studiis, dat scholden
wesen unser borger kindere echt und recht geboren, de sek wol
regerenden. We unecht geboren were, deme enschal me des rades
leen nicht lenen.
[30] Worde ein borger ofte borgersche unreine, deme schal
me geven de provende to sunte Lenarde umme godes willen, so
vorder alse dar ein provene leddich were.
[31] De provende to sunte Thomas, to sunte Joste, to unser
leven Fruwen schal me geven, den se gemaket sin, unde schal dar
nein gelt vor nemen.
[32] Wor nein fundacie enwere, dar schal me geven de pro-
vende unsen borgeren ofte borgerschen, de des behouf hebben, unde
der negest anderen annen luden umme godes willen.
[331 Kem et ok, dar god vor si, dat der stad krich wedderstode,
so dat des noth worde dat me de borgero uppe perde unde knechte
to holdende selten moste, so scholden de rede der \iflF wicbelde
uth orem rade unde radsworen dar wene to schicken, alse nem-
liken de rad in der Oldenstad vifF personen, de rad in dem Hagen
veire, de rad in der Nienstad dre, de rad in der Oldenwick twene,
unde de rad in dem Sacke twene. Dar schal me to schicken uth
iowelker gilde einen man van den mesteren unde uth iowelkem
wicbelde einen man van den hovetluden der menheit Unde dusse
scholden dar samptliken over tohope komen unde darupp raden,
dat se de borgere setteden perde unde knechte to holdende na
nialkes mogelicheit unde legenheit, so dat dar nemant ane vor-
sconet enworde.
[34] ünde de seven sittende borgermestere in den viff wicbelden
scholden dusse sestein personen uth dem rade unde de gilde-
mesters unde de hovetlude der menheit, de darto geschicket sin,
ok setten perde unde knechte to holdende, oft se dat vermochten.
[35] Ok enschuUen de gilde noch de menheit neine breve van
sik scriven ane vulbord des rades, id enwere, dat id orem ammechte
edder knechten anliggende were.
[36] Wer et ok, dat breve gescreven worden an iennige gilde
edder an de menheit, de breve mögen se lesen : sind se dem rade
anlangende, so schal me se bringen dem sittende borgermestere
in orem wicbelde.
[37] Ok mögen dusse vorscreven gildemestere unde hovetlude
der menheit tohope gan, wan on des noth is.
[38] Wer et ok, dat in vortiden iennige vordrachtbreve gegeven
454 212 (174). Vertrag zw. Bat, Gilden u. Oemainde r. Brannscliweiff 1445.
weren twischen dem rade den gflden nnde der menheit» de ai-
scholden nu mer neine macht hebben unde scheiden vormiddcdst
dussem breve gans vornichtiget unde dot wesen, utgenomen breve
edder scrift de antreden einer iowelken ^de edder moiheit
rechticheit
[39] De rad schal eine iowelke gilde mide menheit in allen viff
wicbelden beholden mide laten bi oren vriheiden unde gnaden, de
se hebben van den fursten, van dem rade ofte van older wonheiL
[40] Unde me scheide sik na dussen breven nu mer weten
to richtende.
Unde dat wi de rat der stad to Brunswigk in allen viff
wicbelden unde wi gildemestere unde gemeinen gildebrodere
van alle dussen vorbenomeden gilden unde wi hovetlude der men-
heit unde de ganze menheit in densulven viff wicbelden gode
almechtich to love unde to eren unde umme bestentnisse willen
dusser stad uns aldus alse vorberoret is under anderen fruntliken
unde leffliken tohope gesät voreiniget unde vordragen hebben,
dit so stede unde vast to holdene vor uns unde unse nakomelinge,
de wilede Oldenwick unde de Sack dussen anderen vorscreven
dren wicbelden togedait unde vorpendet sin alse se nu sin: des
to erkunde unde openbareu bewisinge hebbe wi, de rad der stad
to Brunswigk, der stad to Brunswigk ingesegel unde vii gilde-
mestere unde gemeinen gildebrodere unser gilde ingesegele unde
wi hovetlude der menheit unde ganze menheit in allen viff wic-
belden unse ingesegele vor uns unde unse nakomelinge wiüiken
gehenget laten an dussen breff. Unde dusser breve der sint
twintich van einem lüde besegelt, ein iowelk mit vefftein ingesege-
len : der schuUen de rede in den viff wicbelden einen hebben, unde
dusse nabenomeden gilde schuDen ok malk einen hebben: alse de
wantsnidere in der Oldenstad, de lakenmekere in dem Hagen, de
lakenmekere in der Nienstad, de lakenmekere in der Oldenwrick,
de scowerten unde de gherwere, de gherwere unde de scowerten
schuUen einen tosampde hebben, de biokenhauwere, de smede, de
wesselere, de goltsmede, de beckenwerten, de beckere, de kramere,
de scradere unde de korsenwerten. Ok schullen de hovetlude in
iowelkem wicbelde einen hebben.
Unde dusse vordracht is vultogen unde gegeven na der bord
Ihesu Cristi unses heren verteinhundert in dem viffundeveirtigesten
jare, am dage der hilgen juncfruwen sancte Margarete.
456
Chronologisches Verzeichnis der Urkunden.
8«ito
[c. 490] Lex Salica. Nr. 107 20(fc»
614 Okt 18. Gesetz Chlotars U. Nr. 1 1
635 Okt. 1. K. Dagoberts ImmunitAtspriTÜeg f&r Kloster Bebais
Nr. 132 286
673 Juli 4. E.Chi)derichsImmaoitatspriyüeg für Kloster Moutier-
en-Der. Nr. 133 287
[c. 700] Immunitätsprivileg für Weltliche. Nr. 134 . . 289
802 Kapitulare Karls des Grossen. Nr. 2 3
c. 802] Lex Francorum Chamavorum. Nr. 108 217
Dach 805] Kapitulare Karls des Grossen. Nr. 96 184
Dach 805] Aufgebotsschreiben Karls des Grossen. Nr. 97 . 185
807 Febr. 7. Gräfliches Gericht. Nr. 109 219
[811—813] Kaiserliches Kapitulare. Nr. 110 220
815 Jan. 1. Schutz- und Immunitätsprivileg Ludwigs d. Fr. fQr
spanische Christen. Nr. 136 290
815 Jan. 1. Immunitätsprivileg K. Ludwigs d. Fr. für einen
Weltlichen. Nr. 135 289
815 Juni 15. Immunitäts- und Schutzprivileg Ludwigs d. Fr. für
Bistum Viviers. Nr. 187 292
817 Juli BeichsteiluDgs- u. Hausgesetz (divisio imperii.) Nr. 3 12
[824] Orduung der römischen Verhältnisse durch Lotbar L
Nr. 44 94
853 Jan. 18. Ludwigs des Deutschen Immunitäts- xl Schutz-
privileg für Kloster St Emmeram. Nr. 138 . . 293
861 Juli 28. Markt- und Münz-VerleihuDg fQr Kloster Prüm.
Nr. 181 381
866 Juli 28. Immunitäts- und Schntzprivileg für Güter und Markt
des Klosters St. Denis. Nr. 182 381
870 März 6. Vertrag zu Aachen betr. Teilung des Beiches
Lothars IL Nr. 4 15
870 Aug. 8. Teiluog des Beiches Lothars ü. (Vertrag zu Mersen.)
Nr. 5 16
888 Juli Verleihung erblicher Gerichtsbarkeit an einen kgl.
Ministerialen. Nr. 139 294
927 Dez. 28. Übertragung gräflicher Finkünfbe an den Bischof
von Toul durch K. Heinrich L Nr. 140 ... . 296
937 Juni 30. Ottos L Immunitätsprivileg für das Erzbistum
Hamburg. Nr. 141 296
456 Chronologisches Verzeichnis der Urkundaii.
Seit«
940 April 19. Verleihung dos Burgbanns für die Abtei Corvej.
Nr. 183 383
946 Mai 30. Marktprivileg fftr die Abtei Corvey. Nr. 184 . . 383
962 Febr. 13. Pactum Ottos des Grossen mit Pabst Johann Xu.
Xr. 45 95
965 Aug. 10. Marktprivileg für den Erzbischof Ton Hamburg.
Nr. 185 384
[968] Febr. 19 u. Juni 28. Cfrufliches Gericht. Nr. 111 222
969 Okt 4. Ottos I. Immunitätsprivileg für das Bistum Speier.
Nr. 142 297
[973—983] Auschlag für einen Romzug. Nr. 98 186
979 Verleihung des Königsbanns an den Erzbischof tod
Ma^^deburg. Nr. 143 298
985 Juli 7. Übertragung der Reste der königlichen Grafcnrechte
an den Bischof von Tongem-Lüttich. Nr. 144 . 299
990 Aug. 4. Verleihung von Markt, Münze, Zoll und Königsbann
an die Äbtissin von Gandersheim. Nr. 145 . . 300
[996—1002] Kaisorl. Kapitulare gegen Freiheitsbestrebungen der
Sklaven. Nr. 73 146
999 Mclrz 29. Marktprivileg für Graf Berthold in Villingen. Nr. 186 385
1011 April 10. Übertragung einer Grafschaft durch K. Heinrich TL.
an den Bischof von Paderborn. Nr. 146 . . .301
1014 Juli 29. Bestätigung der bischöflich Wormser Immunitäts-
rechte durch K. Heinrich II. Nr. 147 302
[1023—1025] Das Gesetz (Hofrecht) des Bischöfe Burchard von
Worms. Nr. 74 147
1035 Jan. 17. Das Recht der Limburger Klosterleute. Nr. 75 . 152
1037 Mai 28. Lelinsgesetz Konrads II. Nr. 76 154
[1057—1064] Das Bamberger Dionstrecht. Nr. 77 155
1069 Festsetzung der Rechte eines bischöflichen Grafen
durch den Bischof von Toul. Nr. 148 304
1075 Mai 2. Marktprivileg für Allensbach. Nr. 187 385
1083 April 20. Gottesfriede für die Kölner Kirchenprovinz. Nr. 112 223
1084 Sept. 13. Freiheitsbrief des Bischofs von Speier für die von
ihm aufgenommenen Juden. Nr. 78 156
1084 vor Okt. 16.1 Einladung zum Reichstage. Nr. 6 17
zw. 1085 u. 1106] Die friesischen Küren. Nr. 149 306
1090 Febr. 19. Freiheitsbrief K. Heinrichs IV. für die Speierer
Juden. Nr. 79 157
1100 Marktprivileg für Radolfzell. Nr. 188 387
1103 Jan. 6. Kaiscri. Landfriede. Nr. 113 226
(1104? 1108?] Provinzial-Landfriede. Nr. 114 227
1106 Kolonistonrecht. Nr. 80 159
[1107 vor Nov.] Aufgebotsschreiben K. Heinrichs V. Nr. 99 . . 187
[1121/22 bis c. 1200] Das Freiburger Stadtrecht. Nr. 189 .. . 888
1122 Sept. 23. Das Wormser Konkordat. Nr. 47 101
1125 [Juni-Aug.] Ausschreiben zur Königswahl. Nr. 7 18
1183 Juni 8. Privileg Pab«t Innocenz' für Lothar III. Nr. 48 . 102
Cbronolo^dscheii Verzeichnis der Urkunden. 457
86iU
1136 Not. 6. Lehnsgesetz Lothars HI. Nr. 81 161
gegen 1150] Hofrecht Tom Klosterhof Münchweier. Nr. 82 • • 161
c. 1150] Das L Strassbarger Stadtrecht. Nr. 190 ... . 898
1152] König]. Beichs-Landfriede. Nr. 115 228
1152 März] bzw. Mai 17. Wahlanzeige K. Friedrichs I. an den Pabst
und Antwort des Pabstes. Nr. 49/50 103
[c. 1154] Das Kölner Dienstrecht Nr. 83 163
1154 Mai 15. Aufzeichnung über die Bomzugspflichten der Va-
sallen des Bischofs von VercellL Nr. 101 . . . 190
1155 vor Sept. 29.] Einladung zum Beichstage. Nr. 8 19
c. 1156] Das erste Augsburger Stadtrecht. Nr. 191 . . • 401
1156 Sept. 17. Privileg K. Friedrichs L zu Gunsten des Herzogs
von Österreich. (Privil. minus). Nr. 150 .... 309
1157 April 6. Judenprivileg K. Friedrichs L Nr. 84 168
[nach Okt. 1157] Manifest l^Viedrichs L ftir die Unabhängigkeit des
Kaisertums von päbstl. Verleihung. Nr. 51 . . 105
1158 Nov. Lehnsgesetz Friedrichs L Nr. 85 170
[c 1160] Die Gonstitutio de expeditione Bomana. Nr. 100 188
1165 Aug. 31. Privileg des Erzbischofs von Köln für Medebach.
Nr. 192 403
1168 Juli 10. Privileg K. Friedrichs L zu Gunsten des Würz-
burger Bischofs. Nr. 151 311
1177 Der Friede zu Venedig zwischen K. Friedrich L
und Pabst Alexander III. Nr. 52 106
1179 Febr. 18. Kaiseri. Provinzial-Landfriede. Nr. 116 231
1180 April 18. Privileg Friedrichs I. zu Gunsten des Kölner Erz-
bischofs. Nr. 152 313
1184 Mai Erhebung eines Grafen zum BeichsfÜrsten. Nr. 86 172
1188 Sept. 19. K. Friedrichs L Privileg fftr Lübeck. Nr. 193 . 406
[1189—1190] Aufzeichnung über die Bomzugspflichten der Va-
sallen des Bischofs von Vercelli wie 1154 Mai 15,
bestätigt. Nr. 101 190
[1198 Herbst] Anzeige der Königswahl Ottos IV. an den Pabst.
Nr. 53 109
1199] Mai 28. Anzeige der Königswahl Philipps an den Pabst. Nr. 54 111
c. 1200] Das n. Strassburger Stadtrecht. Nr. 194 .. . 409
1200 Juni] Schreibon des Pabstes Innocenz m. betr. die Königs-
wahl. Nr. 55 112
1201 Verleihung von Weichbildrecht. Nr. 195 ... 418
[1202 M&rz] Schreiben des Pabstes Innocenz m. (Dekretale
„Venerabflem^) über die Königswahl, für Otto IV.
Nr. 56 115
1209 Jan. 18. Beichssprüche über Bechte des Bischoft von Trident
Nr. 153 .815
1212 Sept. 26. Privileg Friedrichs 11. zu Gunsten des Königs von
Böhmen. Nr. 154 816
1213 Juli 12. Zugeständnisse Friedrichs n. an Pabst Innocenz IIL
Nr. 57 119
458 Chrosologiaehet Yeneiehnia der ürkimdeiL
1216 Mai 15. BeicbBurteil, dass FQnteDtflmer nicht mediatisiert
werden dOrfen. Nr. 155 317
1218 Jnli 22. Beichsepmch betr. Unabhängigkeit der Marktberichte '*';
Ton den Landgerichten. Nr. 196 41i
1218 Sept 18. Beichsspmch üb. den Bat in BiachofisstAdten. Nr. 197 414
1220 April 26. Friedrichs II. Confoederatio cnm principibus ecde-
siaaticis. Nr. 9 19
[1220 nadi Not. 22.] Kaiserliches Gebot den Landfrieden zu be-
schwören. Nr. 118 234
ri220— 50] Erhebung wm Bitter. Nr. 87 173
[1223] sächsischer Landfriede. Nr. 119 ...*... . 234
[1224] Beicbslandfriede (Treuga Henrid). Nr. 120 . . 236
1226 Juni E. Friedrichs ü. Privileg ftlr Lübeck als Beichs-
stadt. Nr. 198 416
1231 März 26. Beichsunmittelbarkeit-Erkl&rung für Uri. Nr. 156 319
1231 Mai 1. Beichsspmch betr. Zustimmung der Landstände zu
Bechtsbestimmungen der Landesherren. Nr. 157 319
[1231 Dez. 1232 Mai] E. Friedrichs II. Gesetz gegen die Städte-
freiheiten. Nr. 199 418
1232 Mai Friedrichs IL Statutum in favorem principum. Nr. 10 21
1232 Dez. 28. Die sog. Culmische Handfeste. Nr. 158 .. . 320
1234 No7. 21. E. Heinrich VH. verbietet Eingriffe königl. Beamter
in die Bechte des Bischofs von Würzburg. Nr. 159 325
1235 Aug. Beich8(Landfriedens)-Gesetz. Nr. 121 . . . . 239
1235 Aug. 15. Friedrichs IL Privileg fQr das Herzogtum Braun-
schweig. Nr. 160 326
1236 Juli Judenprivileg Eaiser Friedrichs IL Nr. 88 . .173
[1236—37.] Das österreichische Landesrecht. Nr. 161 . . 328
1237 April E. Friedrichs IL Privileg f&r Wien als Beichs-
stadt. Nr. 200 420
1240 Dez. Annahme des Landes Schwjz an das Beich. Nr. 162 339
[1241.] Verzeichnis von Beichssteuern königlicher Städte
und Dörfer. Nr. 201 422
1246 April 21. Aufforderung des Pabstes Innocenz lY. zur Eönigs-
wahl. Nr. 58 121
1252 März 25. Nachträgliche Wahl Eönig Wilhelms. Nr. 11 . 24
1252 Juli 11. Beichsspmch über die Mutung der Beichslehen.
Nr. 163 339
1254 Okt. 6. Der Bheinische Städtebund (Landfriede). Nr. 122 251
1256 März 17. Beschlüsse des rheinischen Städtebundes zur Auf*
rechterhaltung der Beichseinheit Nr. 12 • . .24
1261 Magdeburg-Breslauer Becht Nr. 202 .... 424
1263 Aug. 27. Schreiben des Pabstes Urban lY. über die Eönigs-
wahl. Nr. 59 121
1267 Not. 1. Bestätigung der Beichsunmittelbarkeit von Speier.
Nr. 203 432
1269 Nor. 18. Einigung yerschiedener braunschweigischer Stadt*
teile. Nr. 204 432
Chronologisolief Yeneiehnis der ürkonden. 469
8«ito
1273 Febr. 5. VereinigiiDg rheinischer and wetterauischer St&dte
zur Anfrechterhaltung der Beichseinheit. Nr. 13 26
1278 Sept. 11. Vereinigung von vier Kurfürsten zur Eönigswahl.
Nr. 14 27
1273 Okt 24. Anzeige der KOnigswahl Budolfe I an den Pabst. M
Nr. 60 126
[1278 nach Dez. 22.] K. Budolfs L Anzeige seiner Wahl an den
Pabst. Nr. 61 127
[1273—1281.] Erhebung zum Grafen, Nr. 89 176
1274 Febr. 19. Reichsspruch über die hohe Gerichtsbarkeit. Nr. 128 254
[nach 1274 Aug. 4.] Bischöflicher Lehnseid. Nr. 63 .... 129
1274 Sept 20. Privileg de non evocando für die Beichsstadte.
Nr. 205 488
1274 Sept. 26. Päbstliche Bestätigung der Wahl Budolfs L Nr. 62 128
1274 Not. 19. Die Beschlösse des Namberger Beichstags. Nr. 16 29
1275 Mai 15. Bestätigung des bayrischen Kurrechts, zuungunsten
Böhmens. Nr. 15 27
1276 Aug. 7. Bischöfliche (Würzburgische) Landesbede. Nr. 164 841
11276—1281.] Beichsvikariat des P&lzgrafen bei Bhein. Nr. 17 81
1277 Jan. 18. Beichsspruch betr. Zustimmung der Kapitel zu
Lehnserteilungen der Bischöfe. Nr. 165 . . • 842
1277 Sept. 27. Einsetzung fürstlicher Beichskommissare. Nr. 18 32
[1278 Mai.] Aufgebotsschreiben K. Budolfs L Nr. 102 . . 191
1278 Juli 4. Anerkennung der vollen Gerichtsgewalt der geist-
lichen Fürsten durch K. Budolf. Nr. 166 .. . 842
1279 Juni 17. Beichsspruch, dass unbeerbte Kloster-Yogteien an
den Landesherm fallen. Nr. 167 343
[1279 Okt.J Bischöfl. (Paderborner) Wahlkapitulation. Nr. 168 844
1279 Gesamt-Willebrief der Kurfürsten. Nr. 19 . . 82
1280 Dez. 17. Einsetzung eines Beichsvogtes. Nr. 20 . . . . 84
1281 Aug. 9. Beichsurteil betr. Yeräusserung TonBeichsgut Nr. 21 85
1281 Sept. 8. Überweisung königlichen Gerichtsbannes. Nr. 124 254
1282 Febr. 13. Verhältnis zwischen Hörigen u. Freibauern. Nr. 90 176
1282 Sept. 24. Willebrief eines Kurfürsten. Nr. 22 .... 35
1282 Dez. 4. Beichsspruch, dass die Freistädte der geistlichen
Fürsten das Privileg de non eyocando gemessen.
Nr. 206 438
1283 Jan. 18. Hofgerichtsspruch betr. Unteilbarkeit der Beichs-
grafBchaften. Nr. 169 344
1285 Juli 12. Ernennung zum königlichen Familiaris. Nr. 91 . 176
1290 Sept. 26. Bestätigung des Erzschenkenamtes und des Kur-
rechtes für Böhmen. Nr. 28 85
[1292 April 26.] Die sog. Wahlkapitulation Adolfi Ton Nassau.
Nr. 24 86
1298 Juni 28. Absetzung des Königs Adoll Nr. 25 ... . 41
1298 Sept. 13. Erzkanzlerwürde für Deutschland. Nr. 26 ... 44
1299 Febr. 20. Beichsspruch über weibliche Erbfolge in Lehen.
Nr. 92 177
460 Chronologisches Voraeichnis der ürkundsn.
89iU
[Vor 1803.] Das Tecklenbarger Dienstrecht Nr. 93 . . . 178
1303 Okt. 29. Landrecht in der Reichsgraftehaft Boraheimer Beig.
Nr. 170 845
1808 Not. 27. Kürspruch bei der Wahl Heinrichs VIL »r. 27 . 44
1308 Nov. 27. Anzeige der EOnigswahl Heinrichs YIL an den
Pabst. Nr. 64 129
1809 Juni 2. Sicherheitseid Heinrichs YII. fClr Pabst Clemens Y.
Nr. 66 186
1309 Juni 3. Befreiung des Landes Schwjz von auswärtigen Ge-
richten. Nr. 171 348
1810 Sept 5. Ausübung der Erzkanzlerwürde für Italien. Nr. 28 45
1310 Sept. 13. Einsetzung eines Reichsvikars wahrend Romzugs.
Nr. 29 46
1310 Okt. 11. Zusicherungen Heinrichs YII. an Pabst Clemens Y.
Nr. 65 182
1311 Juni 15. Erster Freiheitsbrief für die bayrischen Stände.
Nr. 172 348
1312 März 14. Erhebung des kOnigl. Dorfes Dürkheim zur Stadt
durch Heinrich YIL Nr. 207 434
1312 Juni 29. ErOnungseid Heinrichs YII. bei der Eaiserkrönnng.
Nr. 67 136
1312 Okt. 17. Kaiseri. Erste Bitten an eine Kirche. Nr. 68 . . 137
1314 Juni 5. Ausschreiben zur EOnigswahl. Nr. 30 . . . . 47
1314 Dez. 3. Erzkanzlerwürde für Gallion und Arelat Nr. 31 . 47
1315 Juli 11. Privilegium de non evocando. Nr. 173 .... 355
1319 Nov. 5. Provinziallandfriede für die Lande zwischen Wupper
und Weser. Nr. 125 255
1323 Okt. 8. Sogen, erster Prozess des Pabstes Johann XXII.
gegen Eönig Ludwig den Baiem. Nr. 69 . . .137
1329 Aug. 4. Bayrischer Haus-(Teilungs-)Yortrag. Nr. 174 . .356
1832 Aug. 25. E. Ludwigs d. B. Privileg für Dortmund. Nr. 208 435
1337 Juni 9. Privilegium de non impignorando für Gelnhausen.
Nr. 209 440
1838 Mai 28. Magdeburger Weistum für Culm. Nr. 210 . . . 440
1388 Juli 8. Einladung einer Reichsstadt z. Reichstag. Nr. 82 48
1338 Juli 16. Der Eurverein von Rense. Nr. 33/35 .... 49
1838 Aug. 8. Das sog. Gesetz ,licet iuris' des Frankfurter Reichs-
tags. Nr. 36 '. 52
1342 Sept 21. YerfQgung Eaiser Ludwigs und der Eurfürsten
betr. Hofgericht. Nr. 126 258
1346 Dez. 9. Ernennung eines Reichsvikars wegen Abwesenheit
des Eönigs. Nr. 37 68
1356 Juli 2. Fürstliche (oberbayrische) Landesbede. Nr. 175/6 . 860
1356 Die Goldene Bulle Eaiser Earls lY. Nr. 88 . • 54
[1858/59.] Territorialherrschaft des Herzogs von Osterreich
(Privilegium msgus). Nr. 177 863
1860 Sept. 30. Adelsbrief. Nr. 94 181
tl871 Not. 14. Landfriede in der Wetterau. Nr. 127 .... 259
Chronologiachot Verzeichnis der Urkunden. 461
Bern
1376/77. Die SteUung der Karle zur Wahl Wenzels. Nr. 70/71 140
1880 Okt. 16. Haus-(Teiluügs-)yertrag der Markgrafen von Baden.
Nr. 178 865
1889 Mai 5. Der Landfriede von Eger. Nr. 128 261
1891 Not. 10. BiscbOüicho (Halberstädter) Laudesbede. Nr. 179 868
1894 Juli 20. Beichsvikariat des Pfalzgrafen bei Bhein infolge Ge-
fangenschaft des Königs. Nr. 39 83
1396 Sept 14. Kölner Verbundsbrief. Nr. 211 442
1400 Aug. 20. Absetzung des Königs Wenzel. Nr. 40 ... . 84
1401 Juli 13. bzw. 8. Aufgebotsschreibeu K. Bnprechts. Nr. 103/4 192
1408 Mai 30. Die sog. Euprecbtschen Veme-Fragen. Nr. 129 . 269
1414 Aug. 6. Einladung zum Beichstage. Nr. 41 89
1415 Juni 6. Judenprivileg König Sigmunds. Nr. 95 ... • 181
1422 Heuresmatrikel. Nr. 105 198
1424 Jan. 17. Der Biuger Kurverein. Nr. 42 89
1424 Jan. 18. Willebrief zum Eintritt des Herzogs von Sachsen
in das Kurkollegium. Nr. 48 93
1427 Dez. 2. Eeichskriegssteuergesetz. Nr. 106 196
1442 Aug. 14. Frankfurter Beichsabschied. Nr. 130 .... 275
1445 Juli 12. Veitrag zwischen Bat, Gilden nnd Gemeinde von
Braunschweig. Nr. 212 450
1448 Febr. 17. Das sog. Wiener Konkordat zwischen K. Friedrich III.
und Pabst Nicolaus V. Nr. 72 142
1473 Febr. 24. Dispositio Achillca. Nr. 180 869
1495 Aug. 7. Der sog. Ewige Landfriede. Nr. 131 .... 281
Nachtrag.
Zu Nr 34 vom 16. Juli 1338 vgl. die soeben erschienene
• neue Kollation von K. Zeumer im Neuen Archiv der Gesellschaft
für ältere deutsche Geschichtskunde Band 30 Heft 1 Seite 110 ff.,
zu Nr. 36 vom 8. August 1338 vgl. ebendort Seite 100 ff. nebst
den vorhergehenden und folgenden Erläuterungen.
Druck Tun F. W. Kunike in Ureifsvald.
nüPi
.*
^A
\
CECIL H, GREEN LIBRARY
STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004
(6501 723-1493
grnci'cSsulmail. slonfofd.edu
All faooks are subjecl lo recoll.
DAfE DUE